Wykład 6

STRUKTURY SPOŁECZNE

DZIAŁANIA MASOWE I RUCHY SPOŁECZNE

Problematyka wykładu:

1) Struktura   jako   forma   społeczna   (przykłady):   konflikt,   współzawodnictwo, 

władza, kooperacja

2) Mikrostruktury i makrostruktury

3) Strukturalne   kryterium   podziału   organizacji   (3   rodzaje):   struktury 

pokrewieństwa, komunikacyjne i socjometryczne

4) Determinacja strukturalna - rola struktury, funkcje, dynamika

5) Cztery   formalne   aspekty   struktury:   normatywna,   idealna,   interesów, 

komunikacyjna (interakcyjna)

6) Społeczeństwo masowe i działania masowe

7) Zachowania   zbiorowe   –   pojęcie   i   4   odmiany:   tłum,   audytorium   (widownia), 

publiczność, pokolenie

8) Działania zbiorowe (5 warunków)

9) Ruchy społeczne – przyczyny i 8 uwarunkowań: urbanizacja, industrializacja, 

umasowienie   edukacji,   rozwój   nowoczesnych   technologii,   niezadowolenie, 

ideologia aktywistyczna, ideologia demokratyczna, pula wolnego czasu i energii

10)  Klasyfikacja ruchów społecznych (4 rodzaje): ruchy reformatorskie, radykalne, 

stare i nowe, antyglobalizacyjne

11)  Dynamika ruchów społecznych (4 warunki): sprzyjający kontekst strukturalny, 

pojawienie   się   strukturalnego   napięcia,   przekonania   (świadomość   własnej 

sytuacji), zdarzenie inicjujące

12)  Rekrutacja członków (3 typy): model wulkaniczny, model mobilizacji zasobów, 

syndrom pasażera na gapę

13)  Rola przywódcy charyzmatycznego

14)  Rutynizacja i instytucjonalizacja charyzmy

15)  Rozpad (koniec) ruchu społecznego

STRUKTURA   SPOŁECZNA   –   czysta   konfiguracja,   forma   wielokierunkowych 

stosunków społecznych, niezależnie od tego, między kim występują i czego dotyczą

PRZYKŁADY   (Georg   Simmel:   Socjologia):   konflikt,   współzawodnictwo,   władza, 

kooperacja, hierarchia

MIKROSTRUKTURY   (małe   struktury   społeczne)   –   sieć   powiązań   między 

elementarnymi składnikami życia społecznego (np. rodzina, krąg przyjaciół)

MAKROSTRUKTURY (wielkie struktury społeczne) – sieć powiązań między złożonymi 

obiektami społecznymi (np. struktura polityczna, struktura gospodarcza)

STRUKTURALNE KRYTERIUM PODZIAŁU ORGANIZACJI:

STRUKTURY POKREWIEŃSTWA – swoisty układ relacji między członkami węższych 

czy   szerszych   rodzin,   wytwarzający   się   przez   urodzenie   lub   akt   małżeństwa 

(powinowactwo)

STRUKTURY   KOMUNIKACYJNE   (interakcyjne:   amerykański   psycholog   społeczny 

Harold   Leavitt)   –   typowe   kierunki   inicjowania   interakcji,   a   także   dostępne   kanały 

komunikacyjne między osobami zajmującymi różne pozycje w organizacji czy grupie

STRUKTURY   SOCJOMETRYCZNE   (włoski   socjolog   Jakob   Moreno)   –   układ 

wzajemnych sympatii, antypatii czy obojętności, jakie występują pomiędzy członkami 

grupy

DETERMINACJA   STRUKTURALNA   (w   odróżnieniu   od   genetycznej,   przyczynowej 

czy   funkcjonalnej)   –   sama   struktura,   niezależnie   od   wszelkich   innych   czynników 

istotnych   dla   funkcjonowania   organizacji   społecznych,   w   bardzo   dużym   stopniu 

decyduje o tym, co się w organizacji dzieje, jak ona funkcjonuje, jak realizuje swoje cele

PRZEDSIĘBIORSTWA   I   KORPORACJE   –   struktura   pionowa   (hierarchiczna)   i 

struktura pozioma (płaska)

ROBERT KING MERTON (1910-2003): ,,Teoria socjologiczna i struktura społeczna’’ – 

centralną   perspektywę   socjologii   definiuje   jako   poszukiwanie   niezamierzonych 

następstw   (efektów   strukturalnych,   funkcji   ukrytych)   indywidualnych   i   zbiorowych 

działań ludzi

CZTERY FORMALNE ASPEKTY STRUKTURY:

STRUKTURA NORMATYWNA – konfiguracja występujących w obrębie organizacji 

reguł działania różnych osób zajmujących odmienne pozycje

STRUKTURA   IDEALNA   –   konfiguracja   występujących   w   obrębie   organizacji 

przekonań i poglądów osób zajmujących różne pozycje

STRUKTURA INTERESÓW – charakterystyczny dla grupy czy organizacji rozkład 

szans dostępu jej członków do społecznie cenionych dóbr

STRUKTURA   INTERAKCYJNA   -    typowe kierunki   inicjowania  interakcji,  a  także 

dostępne   kanały   komunikacyjne   między   osobami   zajmującymi   różne   pozycje   w 

organizacji czy grupie

DYNAMIKA STRUKTUR

NORBERT   ELIAS   (1897-1990)   -   prekursor   dynamicznego   spojrzenia   na   struktury 

społeczne; wprowadził pojęcie ,,figuracji’’

FIGURACJA – struktura widziana dynamicznie, w jej nieustannej, płynnej zmienności, 

procesie krystalizowania się i rozpadu

ANTHONY GIDDENS (1938-) – wprowadził pojęcie ,,strukturacji’’

STRUKTURACJA   –   proces   wytwarzania   się,   reprodukowania   i   wykorzystywania 

struktur w działaniach członków społeczeństwa

SPOŁECZEŃSTWO MASOWE I DZIAŁANIA MASOWE

DZIAŁANIA   MASOWE   (wielość   i   równoczesność)   –   gdy   wielu   ludzi,   w   podobnym 

czasie,   ale   osobno   i   dla   indywidualnych   celów,   podejmuje   podobne   działania,   które 

przynoszą zagregowane  i skumulowane skutki wykraczające poza zakres prywatny i 

jednostkowy, a uzyskujące znaczenie ogólnospołeczne

ZACHOWANIA ZBIOROWE – gdy wielu ludzi działa w pojedynkę, na własną rękę, ale 

w   bliskości   przestrzennej   z   innymi,   w   tych   samych   warunkach   sytuacyjnych,   co 

prowadzi do modyfikacji zachowania  każdego z nich w kierunku opisywanym przez 

,,psychologię tłumów’’

CZTERY ODMIANY ZACHOWAŃ ZBIOROWYCH:

TŁUM   –   duża   zbiorowość   ludzi,   którzy   znaleźli   się   w   bezpośrednim   kontakcie 

przestrzennym   i   reagują   spontanicznie,   bezrefleksyjnie   i   naśladowczo   na   wspólne 

bodźce i na współobecność innych

AUDYTORIUM   (widownia)   –   działanie   ludzi   zebranych   razem,   aby   brać   udział   w 

przedstawieniu teatralnym, koncercie, seansie filmowym, meczu piłkarskim itp. Są to 

jednak kontakty chwilowe, przelotne, pozbawione głębszej treści. Po wyjściu z sali czy 

stadionu uczestnicy znów stają się anonimowi

PUBLICZNOŚĆ   –   zbiorowość   obserwatorów,   widzów   lub   słuchaczy,   którzy 

równocześnie,   choć   w   rozproszeniu   przestrzennym,   skupiają   uwagę   na   tym   samym 

zdarzeniu,   programie   telewizyjnym   czy   radiowym,   i   doznają   podobnych   wrażeń   i 

przeżyć

POKOLENIE   –   zbiorowość   ludzi,   którzy   choć   osobno   i   niezależnie   od   siebie, 

doświadczyli takich samych, ważnych wydarzeń historycznych, przeżyli te same sytuacje 

i reagowali na te same wyzwania, co znalazło wyraz w ich przekonaniach, regułach i 

wartościach, oraz wytworzyło poczucie wspólnego losu

DZIAŁANIA  ZBIOROWE   - wspólna aktywność, pojawiająca się wtedy, gdy ludzie 

zdają sobie sprawę, że celów, jakie sobie postawili, nie da się zrealizować w pojedynkę, a 

jedynie razem z innymi, z udziałem innych, przy pomocy innych

5 WARUNKÓW KONIECZNYCH (aby takie działanie było skuteczne):

-

wyraźna artykulacja celów działania

-

określenie strategii postępowania

-

podział funkcji między uczestników

-

koordynacja różnych funkcji

-

wyłonienie się przywództwa

Tę złożoną formę aktywności zbiorowej cechuje to, że jest: wspólna, bardziej trwała i 

celowo, strategicznie motywowana

Bardzo   interesująca   dziedzina,   w   której   występują   zjawiska   z   wszystkich   trzech 

kategorii – działania masowe, zachowania zbiorowe, działania zbiorowe – to

RUCHLIWOŚĆ POZIOMA (przestrzenna) – przemieszczanie się ludzi w przestrzeni 

geograficznej

Najważniejsze formy:

-

migracje

-

turystyka

-

podróże

-

dojazdy do pracy

RUCHY SPOŁECZNE – akcje zbiorowe zmierzające do wywołania lub powstrzymania 

zmiany społecznej

Dwie istotne cechy:

-

są   one   ukierunkowane   na   szczególny   cel,   jakim   jest   zrealizowanie   jakiegoś 

rodzaju zmiany społecznej

-

przebiegają w ramach niezinstytucjonalizowanych i niesformalizowanych

Żyjemy   w   erze   ruchów   społecznych,   co   wiąże   się   z   pewnymi   fundamentalnymi 

właściwościami   społeczeństwa   nowoczesnego.   Stworzyło   ono   sprzyjające   warunki 

formowania się, mobilizowania i rozwijania ruchów społecznych (8 uwarunkowań):

-

proces urbanizacji

-

proces industrializacji

-

umasowienie edukacji

-

rozwój nowoczesnych technologii

-

wzrost niezadowolenia

-

ideologia aktywistyczna i progresywistyczna

-

ideologia demokratyczna

-

pula wolnego czasu i energii

KLASYFIKACJA RUCHÓW SPOŁECZNYCH (4 rodzaje)

RUCHY   REFORMATORSKIE   –   akcje   zbiorowe   o   celach   ograniczonych   do 

modyfikacji zasad, reguł czy norm (np. prawnych) przy zachowaniu nienaruszonych 

podstaw ustrojowych czy organizacyjnych

RUCHY   RADYKALNE   –   akcje   zbiorowe,   których   celem   jest   zmiana   fundamentów 

panującego ustroju, a w szczególności panujących wartości

STARE   RUCHY   SPOŁECZNE   –   ruchy   społeczne   występujące   w   imię   interesów 

ekonomicznych lub politycznych wyraźnie wyodrębnionych segmentów społeczeństwa – 

klas społecznych, grup zawodowych, etnicznych, rasowych

NOWE   RUCHY   SPOŁECZNE   –   ruchy   o   szerokim,   heterogenicznym   składzie 

uczestników, walczących o realizację uniwersalnych, postmaterialistycznych wartości: 

harmonii  z przyrodą,  ochrony  środowiska, pokoju,  emancypacji  kobiet,  zapewnienia 

praw mniejszości i grup eksploatowanych, obrony życia poczętego itp.

RUCHY ANTYGLOBALIZACYJNE – nowa fala ruchów społecznych o charakterze 

radykalnym i lewicowym, która pojawiła się na przełomie XX i XXI stulecia jako protest 

przeciwko   dominacji   wielkich   korporacji   i   centrów   finansowych,   konsumpcyjnemu 

stylowi życia, uderzającym nierównościom społecznym i endemicznej  biedzie w skali 

globalnej

TU WSTAWIĆ ARTCLIPY ANTY- i ALTERGLOBALISTÓW !!!

DYNAMIKA RUCHÓW SPOŁECZNYCH

Ruchy   społeczne   rodzą   się,   rozwijają,   odnoszą   sukcesy   lub   porażki,   ale   w   końcu 

rozpadają się i zanikają

NEIL   SMELSER   (amerykański   socjolog)   –   skupił   uwagę   na   okresie   wyłaniania   się 

ruchu społecznego, wskazując na cztery warunki:

-

sprzyjający   kontekst   strukturalny   –   zakorzeniona   w   kulturze   i   mentalności 

zbiorowej, przekazywana przez wieki, tradycja kontestacji

-

pojawienie   się   strukturalnego   napięcia   –   w   społeczeństwie   pojawić   się   muszą 

sprzeczności interesów i wartości pomiędzy jego segmentami oraz związane z tym 

antagonizmy i konflikty

-

wspólne   przekonania   (świadomość   zbiorowa)   –   rozbieżność   interesów   czy 

wartości   musi   zostać   dostrzeżona,   zdefiniowana,   zinterpretowana   i   przeżyta 

emocjonalnie

-

zdarzenie inicjujące – jest to jakieś zdarzenie indywidualne, partykularne, ale o 

takim   wydźwięku   symbolicznym   czy   emocjonalnym,   że   stanowi   wstrząs   dla 

zbiorowości i wyprowadza ludzi na ulicę

W tle wielu ruchów społecznych odnajdziemy trzy charakterystyczne doznania:

-

nierówności, niesprawiedliwości i deprywacji

Opierają   się   one   zawsze   na   porównywaniu   własnej   sytuacji   z   sytuacją   innych   lub 

porównywaniu możliwości z aspiracjami

Amerykańscy badacze ruchów społecznych: TED GURR i JAMES DAVIS   mówią o 

poczuciu ,,relatywnej deprywacji’’

RELATYWNA   DEPRYWACJA   –   odczuwana   jako   niesprawiedliwa   i   niesłuszna, 

rozbieżność między rzeczywistymi osiągnięciami a aspiracjami w dziedzinie standardu 

życia, zarobków, władzy czy prestiżu

Zdarzenie inicjujące zamyka genezę ruchu społecznego. Zaczyna się właściwa ,,kariera’’ 

ruchu. Jej pierwszym etapem jest REKRUTACJA CZŁONKÓW

modele rekrutacji członków:

-

MODEL WULKANICZNY – przekonanie, że ruch społeczny wybucha oddolnie, 

na skutek nagromadzenia napięcia i niezadowolenia wśród mas społecznych

-

MODEL   MOBILIZACJI   ZASOBÓW   –   przekonanie,   że   ruch   społeczny   jest 

efektem manipulatorskich zabiegów działaczy czy ideologów, którzy propaguja 

ideologię kontestacji i mobilizują bierne skądinąd i nieświadome masy społeczne 

do działań zbiorowych

-

SYNDROM   PASAŻERA   NA   GAPĘ   –   powstrzymywanie   się   od   wspierania 

działań   zbiorowych   zmierzających   do   zdobycia   dóbr   publicznych,   oparte   na 

egoistycznie   racjonalnej   kalkulacji,   w   myśl   której   ryzyko   działania   jest 

nieopłacalne, gdy wywalczenie tych dóbr przez innych i tak przyniesie równe 

korzyści także biernym

W toku rekrutacji wyróżniają się na ogół dwie kolejne fale:

REKRUTACJA PIERWOTNA – przystąpienie do ruchu społecznego z autentycznych 

pobudek ideowych i chęci walki o realizację celów ruchu

REKRUTACJA WTÓRNA – przystąpienie do ruchu społecznego, który się rozwija i 

odnosi   sukcesy,   w   poszukiwaniu   satysfakcji   wspólnotowych   i   towarzyskich,   a   także 

spełnienia własnych egoistycznych celów karierowych

Gdy ruch społeczny rozpoczyna działalność, otwiera się ważna rola 

mobilizująca, koordynująca, organizująca dla przywódcy ruchu

Postać centralna:

PRZYWÓDCA CHARYZMATYCZNY

CHARYZMA – szczególne, wyjątkowe talenty, umiejętności, wiedza, konsekwencja w 

działaniu, siła moralna, moc perswazji itp., które dostrzeżone zostają i zdefiniowane 

przez   zwolenników   przywódcy   jako   niemal   ponadludzkie   i   wymagające   pełnego 

podporządkowania się jego władzy

Charyzma   jest   więc   pewna   relacją   między   jednostką   a   jej   zwolennikami,   fanami, 

poplecznikami

RUTYNIZACJA CHARYZMY (Max Weber) – utrata charyzmy przez przywódcę na 

skutek   włączenia   go   w   rutynowe,   codzienne   działania   administracyjne   czy 

organizatorskie,   w   których   ujawnia   swoje   słabości,   popełnia   błędy   i   okazuje   się 

zastępowalny przez innych

KONTRRUCH   SPOŁECZNY   –   mobilizacja   działań   zbiorowych   skierowanych 

przeciwko   rozwijającemu   się   wcześniej   ruchowi   społecznemu,   mająca   na   celu 

demobilizację lub uniemożliwienie skutecznego działania