19 grudnia 2002 r.

Islam w Azji Centralnej - zagrożenie czy szansa dla regionu?

W powszechnym mniemaniu analityków, polityków i dziennikarzy islam - zwłaszcza islam
radykalny i radykalizujący się - jest jednym z największych zagrożeń dla stabilności Azji
Centralnej. Przekonanie to w ogromnym stopniu warunkuje zarówno politykę wewnętrzną państw
regionu, jak i podstawy polityki prowadzonej przez mocarstwa aktywne w regionie, zwłaszcza
Rosję, USA i Chiny. Tradycyjnie islam traktowany jest także jako istotna przeszkoda w
transformacji społecznej i gospodarczej regionu, wszelkie zaś formy aktywności politycznej i
społecznej uchodzą za przejaw fundamentalizmu i preludium do konfliktów na tle religijnym i
politycznym.
Na podstawie analiz i badań terenowych przeprowadzonych we wrześniu 2002 r. przez Ośrodek
Studiów Wschodnich w Kotlinie Fergańskiej i Tadżykistanie należy stwierdzić, że w Azji Centralnej
istnieją warunki do rozwoju fundamentalizmu islamskiego

[1]

i faktycznie może on poważnie

zdestabilizować sytuację w regionie, który przypuszczalnie stanie się zapleczem dla działań
terrorystycznych. Należy jednak podkreślić, że zagrożenie wybuchu nie jest tak duże, jak się
powszechnie uważa.
Warto przy tym zauważyć, że islam centralnoazjatycki zawiera ogromny i niedostrzegany
potencjał, który może stabilizować region, a nawet sprzyjać jego rozwojowi. Dlatego też
niezbędne jest spojrzenie na rolę islamu w regionie nie tylko w kategoriach zagrożenia, jakie ze
sobą niesie, lecz także jako na niezbywalny element rzeczywistości Azji Centralnej i szansę, jaką
stwarza dla jej stabilnego rozwoju.

Warunki sprzyjające rozwojowi fundamentalizmu islamskiego

Wysoki i stale rosnący stopień religijności mieszkańców regionu. Przede wszystkim wśród
Tadżyków i Uzbeków, w nieco mniejszym stopniu wśród Kirgizów, Kazachów i prawdopodobnie
Turkmenów islam jest jednym z najważniejszych składników tożsamości indywidualnej i
zbiorowej; rośnie udział w praktykach religijnych i stopień odwoływania się do wartości islamskich
w życiu społecznym. Islam w Azji Centralnej nie ma konkurencji ze strony innych religii i
systemów światopoglądowych.
Nawarstwianie się problemów społeczno-gospodarczych. śadne z państw regionu (w
najmniejszym stopniu teza ta dotyczy Kazachstanu) nie zdołało wypracować modelu gospodarki
pozwalającego zredukować ogromne bezrobocie połączone z eksplozją demograficzną, co stale
obniża poziom życia jego mieszkańców. Kryzys ciągnący za sobą m.in. wewnętrzne i zagraniczne
migracje zarobkowe sprzyja rozpadowi tradycyjnych struktur społecznych na poziomie lokalnym
dotychczas

zachowujących

kontrolę

nad

swoimi

członkami.

Warto

podkreślić,

że

fundamentalistyczne organizacje typu Hizb ut-Tahrir rozwijają się przede wszystkim w
środowiskach osób wykorzenionych z tradycyjnych struktur. Istnieje duże niebezpieczeństwo, że
potencjalne protesty o charakterze ekonomicznym i społecznym mogą szybko przybrać formy
islamskie.
Autorytarny charakter reżimów centralnoazjatyckich, walka z opozycją i konflikty wewnętrzne.
Konsekwentne (i brutalne) ograniczenie opozycji w państwach Azji Centralnej niemal
uniemożliwiło powstanie elit mogących przy użyciu politycznych środków wyrażać interesy
określonych grup społecznych i regionalnych. W efekcie częstokroć - zwłaszcza na południu
regionu - dochodzi do islamizacji i radykalizacji opozycji, także tej początkowo świeckiej i
umiarkowanej. Wszystkie niemal konflikty wewnętrzne - zwłaszcza w Tadżykistanie i Uzbekistanie
- o charakterze regionalnym, politycznym, społecznym i personalnym w regionie odwoływały się -
wtórnie - do fundamentalistycznej i antyfundamentalistycznej retoryki.
Bliskość Afganistanu. W ogarniętym wojną domową i niestabilnym Afganistanie od niemal
dwudziestu lat centralnoazjatyckie radykalne ruchy islamskie znajdują zaplecze ideologiczne,
schronienie, pomoc wojskową i logistyczną. Ogromnym niebezpieczeństwem jest przenikanie się
struktur fundamentalistycznych, terrorystycznych i mafii zajmujących się handlem narkotykami,
przemytem ludzi i broni do i przez postradziecką Azję Centralną.

Page 1 of 3

Program Islamski OSW

2008-04-18

http://www.osw.waw.pl/pub/proislam/2002/021218a.htm

Czynniki ograniczające prawdopodobieństwo destabilizacji Azji Centralnej przez
fundamentalizm islamski w perspektywie najbliższego roku

Ograniczony zasięg idei fundamentalistycznych. W społeczeństwach regionu i strukturach
oficjalnego islamu dominuje poczucie nieufności lub wręcz wrogości wobec ruchów
fundamentalistycznych kojarzonych przede wszystkim z niebezpieczeństwem wojny domowej
takiej jak w Tadżykistanie i Afganistanie. Nawet na obszarach tradycyjnie związanych z
radykalnym islamem (w Dolinie Karategińskiej i Kotlinie Fergańskiej) dość powszechnie słyszy się
oskarżenia o instrumentalne wykorzystywanie islamu przez radykałów chciwych przede wszystkim
władzy (byli komendanci Zjednoczonej Opozycji Tadżyckiej), uwikłanych we współpracę z
mitycznymi wywiadami zagranicznymi i nieprzygotowanych do przejęcia władzy (casus
Afganistanu i Tadżykistanu). Popularność idei fundamentalistycznych ma charakter niszowy i
dotyczy przede wszystkim młodzieży na obszarach szczególnie silnie dotkniętych skutkami
kryzysu społecznego i gospodarczego.
Stabilna, choć zła, sytuacja gospodarcza. Stagnacja gospodarek państw regionu nie powoduje
gwałtownego bogacenia się lub ubożenia całych grup społecznych. Można mówić o pewnym
przyzwyczajeniu się do niskiego standardu życia. Jednocześnie istnieje możliwość sezonowych
migracji zarobkowych, głównie do Rosji, ale też do Kazachstanu, co neutralizuje najbardziej
dynamiczną i zagrożoną kryzysem grupę młodych mężczyzn.
Zakrojona na szeroką skalę konsekwentna akcja policyjna i propagandowa władz państw regionu.
Niesłabnąca

kontrola

i

eliminacja

osób

oraz

środowisk

podejrzanych

o

sympatie

fundamentalistyczne dość skutecznie ogranicza ich możliwość działania.
Dotychczasowe sukcesy w Afganistanie i obecność militarna USA w regionie. Siła, determinacja,
skuteczność USA w walce z Talibami, obecność wojskowa w Uzbekistanie, Kirgistanie i
Tadżykistanie oraz poparcie udzielane przez Waszyngton i sojuszników władzom państw Azji
Centralnej znacząco wpływa na niewiarę w sukces ewentualnego przewrotu o charakterze
fundamentalistycznym w regionie.

Okoliczności potencjalnie sprzyjające wybuchowi fundamentalizmu w perspektywie
najbliższego roku

Gwałtowne zmiany w sytuacji gospodarczej. Wszelkie gwałtowne ruchy w gospodarce dotykające
bezpośrednio społeczeństwa mogą być przyczyną lokalnych wybuchów niezadowolenia mogących
odwołać się do haseł islamskich. Na skraju takiego niebezpieczeństwa stanął we wrześniu 2002 r.
Uzbekistan wraz próbą wysokiego opodatkowania bazarowego importu, co lokalnie doprowadziło
do starć bazarowych kupców z milicją w różnych punktach kraju.
Zablokowanie migracji zarobkowych. Wzrost nastrojów ksenofobicznych i antyislamskich w
społeczeństwie i części elit Rosji oraz walka z nielegalnymi migrantami grozi utratą Ľródła
utrzymania dla milionów ludzi w Azji Centralnej (tylko z Tadżykistanu co roku do pracy w Rosji
wyjeżdża ok. 600-700 tys. osób). Bez wątpienia ich masowy powrót wstrząsnąłby regionem -
warto przy tym przypomnieć, że około połowa byłych mudżahedinów tadżyckich utrzymuje siebie i
swoje rodziny z pracy w Rosji.
Incydenty terrorystyczne. Nie można wykluczyć ograniczonych ataków terrorystycznych o podłożu
islamskim w Azji Centralnej na obiekty rządowe i siły koalicji stacjonujące w regionie. Te bez
wątpienia pociągnęłyby za sobą falę represji dotykającą wszystkich potencjalnych przeciwników
władz nakręcając tym samym trudną do opanowania spiralę przemocy.

Islam jako czynnik stabilizujący Azję Centralną i baza rozwoju regionu - realia dziś i
potencjał na przyszłość

Islam jest trwałym i niezbywalnym elementem tożsamości indywidualnej i zbiorowej, ponadto
odgrywa ogromna rolę w życiu społecznym (zwłaszcza na poziomie lokalnym i poziomie rodziny;
szczególnie wśród Tadżyków i Uzbeków). Obecnie nie ma alternatywnego systemu wartości,
zachowań i stosunków społecznych mogącego islam zastąpić - należy przypomnieć, że nie udało
się to w czasie 70 lat komunistom. Nie wydaje się, żeby wzorce kultury zachodniej mogły
zakorzenić się w regionie inaczej niż na czysto zewnętrznym poziomie. Nie one też mogłyby stać
się bazą do swoistej odnowy moralnej w regionie, o potrzebie której coraz mocniej mówią jego
mieszkańcy, co z kolei wykorzystują środowiska fundamentalistyczne, nawołujące do powrotu do
czystego islamu i wprowadzenia szariatu.
Elity i struktury muzułmańskie mają potencjalny i realny wpływ na życie społeczności lokalnych.
Nieformalne elity muzułmańskie, zwłaszcza potomkowie świętych rodów (iszanowie, sejjedzi,
chodżowie i in.), imamowie lokalnych meczetów, osoby legitymizujące się solidnym
wykształceniem religijnym (i związaną z tym wiedzą o świecie) cieszą się dużym autorytetem
społecznym. Także meczety mahhalińskie i kiszłaczne są ważnymi ośrodkami życia wspólnot
lokalnych, bynajmniej nie ograniczającego się wyłącznie do spraw konfesyjnych. Dziś we

Page 2 of 3

Program Islamski OSW

2008-04-18

http://www.osw.waw.pl/pub/proislam/2002/021218a.htm

wszystkich krajach regionu - najsilniej w Uzbekistanie - sytuacja taka traktowana jest przez
władze jako zagrożenie, w efekcie czego ogranicza się swobodę działania i zwiększa kontrolę
policyjną, a także próbuje się uczynić z meczetów i imamów narzędzie kontroli społecznej. Tym
samym osłabia się ich autorytet i zaprzepaszcza potencjał konsolidacji i aktywności lokalnej, jaki
mają. Osłabianie tradycyjnych struktur i autorytetów ogranicza także pole manewru w walce z
fundamentalizmem - większość środowisk tradycyjnych czuje się zagrożona przez organizacje
typu HT, a przy własnych ograniczeniach nie jest w stanie w pełni hamować odpływu sympatii w
stronę radykałów.
Islam jest czynnikiem konserwatywnym i stabilizującym społeczeństwo, a do pojawiania się
tendencji fundamentalistycznych dochodzi wyłącznie na jego marginesie i tylko w związku z
omawianymi wyżej problemami natury społecznej i politycznej. Wszelkie plany na stabilną
przyszłość regionu marginalizujące islam są skazane na klęskę i powodować mogą wyłącznie
wzrost nastrojów fundamentalistycznych.
Islam dysponuje relatywnie dużym potencjałem intelektualnym. Dość dobrze rozwinięta jest sieć
szkolnictwa religijnego - podstawowego, średniego, a także wyższego; dość szerokie są również
kontakty z zagranicą (wymiana stypendialna, ruch pielgrzymkowy itp.) i przy zapaści systemów
edukacji w regionie może odegrać pewna rolę. Czynnik ten traktowany jest jednak przede
wszystkim jako zagrożenie i sposób przenikania idei fundamentalistycznych do Azji Centralnej, na
tym problemie kończy się również zainteresowanie władz. Także znakomita większość zachodnich
programów stymulujących rozwój edukacji jako jednej z podstaw do stymulowania transformacji
w Azji Centralnej nie widzi potrzeby współpracy ze środowiskami religijnymi. W efekcie bez
odpowiedniego skanalizowania i stymulacji rozwoju przyszłych elit muzułmańskich nie ma mowy o
wykształceniu

odpowiedzialnej,

zdolnej

stawić

czoło

wyzwaniom,

jakie

niesie

m.in.

fundamentalizm, muzułmańskiej siły intelektualnej.
Islam i zagraniczne ośrodki muzułmańskie - obok oczywistych zagrożeń, jakie niosą - mogą
sprzyjać rozwiązywaniu szeregu ważkich problemów wewnętrznych. Szczególnym przykładem jest
tutaj działalność Agi Chana IV i jego organizacji zrzeszonych w Agha Khan Development Network
w Tadżykistanie (a ostatnio w Afganistanie). Aga Chan m.in. przyczynił się do zakończenia wojny
domowej w Tadżykistanie, od lat prowadzi również szereg programów stymulujących rozwój
gospodarczy, społeczny i kulturalny (np. szykując się do otwarcia Uniwersytetu Azji Centralnej w
Chorogu). AKDN jest przykładem realnego wkładu środowiska muzułmańskiego w transformację
Azji Centralnej w duchu oczekiwań Zachodu.

Wnioski

Islam jest trwałym, niezbywalnym i dynamicznym elementem rzeczywistości politycznej,
społecznej i kulturowej Azji Centralnej. Jego rola najprawdopodobniej będzie w regionie rosła.
Azja Centralna, a zwłaszcza jej południowa część jest zagrożona fundamentalizmem islamskim.
Istota zagadnienia nie leży jednak w islamie, a w problemach społecznych, gospodarczych i
politycznych regionu. Walcząc z fundamentalizmem na nich właśnie należy się skupić.
W celu zrozumienia i rozwiązywania problemów regionu, stabilizowania go i stymulowania jego
rozwoju konieczne jest podjęcie wysiłku ucieczki od jednostronnego i budowanego na nieufności i
strachu podejścia do islamu. Islam jako taki w równym stopniu może destabilizować, jak i
przyczyniać się do stabilności i rozwoju Azję Centralną.

Krzysztof Strachota

Fundamentalizm islamski oznacza tu szeroki prąd kulturowy od lat upowszechniający się w
świecie islamu zmierzający do rewolucyjnego zastąpienia istniejącego - złego - porządku
politycznego, społecznego i aksjologicznego nowym wyrastającym z islamu oczyszczonego z
naleciałości, dającego gotową receptę na sprawiedliwy i gwarantujący rozwój ład oparty na
Koranie i szariacie, znajdujący wyraz w kalifacie, jednoczącym muzułmanów świata - ummę.
Charakterystyczne jest, że na całym świecie fundamentalizm rozwija się na obszarach szczególnie
silnie dotkniętych zmianami społecznymi i gospodarczymi np. przyrostem demograficznym, erozją
tradycyjnych struktur społecznych związanych z migracjami zarobkowymi, rozwarstwieniem
społecznym, alienacją elit i wewnętrznymi konfliktami politycznymi - zwłaszcza słabością
opozycyjnych, świeckich sił politycznych. Wedle fundamentalistów rozwiązaniem wszelkich tych
problemów jest islam.

[powrót do tekstu]

początek strony

Page 3 of 3

Program Islamski OSW

2008-04-18

http://www.osw.waw.pl/pub/proislam/2002/021218a.htm