2. Motywy i cele [tryb zgodności]

Motywy i cele

dr Tomasz Kucharski

mgr Piotr Ratajczak

Osoba czy sytuacja

> Martin Luther King

marne stopnie w college’u

nagroda za lenistwo podczas wakacyjnej pracy

> będąc zaangażowanym w kwestie równości i

sprawiedliwości jednocześnie był niechętny

ideom i wkładowi wnoszonym do organizacji

przez kobiety

> głęboko wierzący chrześcijanin i zwolennik

wartości rodzinnych wielokrotnie dopuścił się

zdrady małżeńskiej

> Kim jest osoba, która wchodzi w sytuację

społeczną?

> Jednostka społeczna to dynamiczna

kombinacja motywacji i celów, przekonań i

stereotypów, postaw, nastrojów oraz emocji

> Motywacja jest siłą sprawczą, energią,

która popycha ludzi w stronę pożądanych

przez nich rezultatów.

> Dlaczego ludzie czasem pomagają innym,

nawet wówczas, gdy ryzykują przy tym

własnym życiem?

> Czemu bywają uprzedzeni wobec osób,

których nawet nie znają?

> Dlaczego niekiedy kupują produkty, których

nie chcą i które nie są im potrzebne?

Jakie są nasze cele?

> wiele celów związanych z codziennym

życiem,

atrakcyjny wygl

ąd na najbliższej imprezie klubowej,

życzenie od kolegi notatek z ostatniego wykładu,

sprz

ątnięcie mieszkania

Jakie są nasze cele?

> wiele celów związanych z codziennym

życiem,

atrakcyjny wygl

ąd na najbliższej imprezie klubowej,

życzenie od kolegi notatek z ostatniego wykładu,

sprz

ątnięcie mieszkania

> dlaczego, na przykład, chcemy wyglądać

atrakcyjnie, pożyczyć notatki albo sprzątnąć

mieszkanie?

cele cząstkowe a cele globalne

> psycholodzy często używają terminu cele,

mówiąc o średnio i mało ważnych

pragnieniach, takich jakpragnienie

podwyższenia poczucia własnej wartości lub

zdobycia dobrych ocen. Mówiąc zaś o

bardziej ogólnych celach, stojących wyżej w

hierarchii celów, takich ja pragnienie

zyskania statusu, ochrony członków rodziny i

podobnych, używają określenia motywy

> MOTYWACJA

ła, która popycha ludzi do osiągania upragnionych

rezultatów

> CEL

żądany rezultat; coś, co dana osoba pragnie zdobyć

lub osi

ągnąć

> MOTYWY

podstawowe cele, niezb

ędne do przetrwania w

spo

łeczeństwie

Skąd biorą się motywy i cele?

> Dlaczego, na przykład, chcemy, by ludzie

nas lubili?

> Dlaczego postanawiamy iść do na studia?

źródła motywów

> biologiczne, instynktowne
> uczenie się i kultura

wprost

średnio

> SOCJALIZACJA

proces, w wyniku którego cz

łonkowie danej kultury

zdobywaj

ą wiedzę na temat obowiązujących w niej

przekona

ń, wierzeń, zwyczajów i języka.

przypadek IBM

> 80 tysięcy pracowników w 60 krajach
> jak ważne jest by w swojej pracy być

osobiście docenionym i mieć możliwość

indywidualnego podejścia do zadań?

1. Stany Zjednoczone

2. Australia

3. Wielka Brytania

10. Francja

15. Niemcy

20. Hiszpania

40. Singapur, Tajlandia

43. Tajwan

44. Korea Po

łudniowa

52. Ekwador

53. Gwatemala

> Pracownicy w krajach takich jak Stany

Zjednoczone i Australia podawali, że w ich

pracy bardzo ważne były takie cele, jak

osobiste wyzwanie, wolność osobista oraz

uznanie dla ich osoby. Pracownicy z takich

państw, jak Gwatemala czy Korea

Południowa odpowiadali, że te cele są dla

nich stosunkowo mało istotne

> Wyniki tych badań pokazują coś bardzo

ważnego:

Mimo,

że motywy zdobywania środków materialnych są

uniwersalne przecie

ż wszyscy mamy takie same

podstawowe potrzeby jedzenia, schronienia, itp.

mog

ą one być różnie „doprawione" w różnych kulturach

> W Stanach Zjednoczonych, podobnie jak w

innych państwach zamieszkiwanych głównie

przez ludzi o europejskich korzeniach,

mieszkańcy w procesie socjalizacji uczą się

przyjmować w życiu orientację

indywidualistyczną - spostrzegać siebie

jako jednostki i sytuować osobiste cele na

pierwszym miejscu.

> Takie jednostki rzadko tracą z oczu Ja.

Związki, zarówno osobiste, jak i dotyczące

pracy, służą rozwojowi własnej osoby.

> Tymczasem członkowie wielu społeczeństw

Azji i Ameryki Łacińskiej w procesie

socjalizacji uczą się przyjmować w

stosunkach społecznych orientację

kolektywistyczną. Spostrzegają oni siebie

jako członków większych grup społecznych i

stawiają interesy tych grup ponad własnymi

> W sposobie w jaki ci ludzie myślą o

związkach, także dotyczących pracy,

dominuje „my”, a jednostka istnieje po to,

by służyć grupie

> Widzimy, że znaczenie pracy, zwłaszcza

wśród innych ludzi - w grupie, jest odmienne

w różnych kulturach.

> ORIENTACJA INDYWIDUALISTYCZNA

łonność do myślenia o sobie jako o jednostce i do

uznawania w

łasnych celów za priorytetowe.

> ORIENTACJA KOLEKTYWISTYCZNA

łonność do myślenia o sobie jako o członku większej

grupy oraz stawianie interesów tej grupy przed w

łasnymi.

> Podsumowując, nasze motywacje i cele są

kształtowane przez uczenie się i kulturę, ale

również biologię. Ponieważ wszyscy ludzie są

przedstawicielami jednego biologicznego

gatunku, nasze podstawowe motywacje

społeczne są podobne.

> Ponieważ dzielimy doświadczenia i normy

społeczne z innymi członkami naszej kultury,

podzielamy z nimi również wiele celów

społecznych. Wreszcie, ponieważ każdy z

nas ma własne, niepowtarzalne

doświadczenia, zespół celów społecznych

każdego z nas jest wyjątkowy i

niepowtarzalny.

Samoregulacja

> Ludzie używają różnorodnych strategii, aby

osiągnąć swoje cele społeczne.

> Niektóre z nich to strategie poznawcze. Jeśli

na przykład pragną podnieść swoją

samoocenę, to mogą przypisywać sobie

odniesione sukcesy i obwiniać innych za

porażki.

> Inne - to strategie behawioralne. Aby

chronić zagrożonego członka rodziny, mogą

przybrać wojowniczą postawę i zachowywać

się agresywnie.

> Myśl i zachowanie są narzędziami -

strategiami - za pomocą których ludzie

zamieniają swoje pragnienia w

rzeczywistość.

> Proces, w którym ludzie wybierają,

monitorują i dostosowują swoje strategie,

nazywany jest samoregulacją

np. zapoznanie osoby w klubie

> Samoregulacja niekiedy wymaga znacznej

uwagi - ludzie muszą rozważać możliwe

strategie, wybierać te, które chcą

zastosować, ściśle nadzorować ich

skuteczność, a następnie korygować je, jeśli

nastąpi taka potrzeba.

> Uwaga jest procesem, w którym ludzie

świadomie skupiają się na tym, co dzieje się

w nich i wokół nich.

> niekiedy nasze strategie są dobrze

przećwiczone i używane tak często, że stają

się „automatyczne” i nie potrzebują już

naszej uwagi do sprawnej realizacji

> automatyczność oznacza zdolność do

wystąpienia procesu umysłowego lub

zachowania bez świadomego nadzoru, kiedy

już zostaną uruchomione

np. jazda samochodem, zadania w pracy

> Ponieważ uwaga jest ze swej natury

ograniczona - możemy jednocześnie zwracać

uwagę na małą ilość informacji - zalety

automatyczności są ogromne.

Automatyzując jedno zadanie, możemy

zwrócić uwagę na inne kwestie.

> Automatyzując sposób, w jaki myślimy i

wchodzimy w interakcje z innymi ludźmi,

możemy osiągnąć wiele z naszych celów bez

nadmiernego wysiłku umysłowego.

> Oczywiście, że żyje się nam wygodniej bez

konieczności zwracania uwagi na każdą

podejmowaną przez nas decyzję. Z drugiej

jednak strony zdarza się nam popełniać

„bezmyślne” błędy - oto cena zbyt daleko

posuniętej automatyzacji.

porażki samoregulacji

> Ludzie zazwyczaj dobrze sobie radzą z

samoregulacją i służy im ona do

stopniowego przybliżania się do celu.

Niekiedy jednak proces ten może się

załamać (np. różowy słoń na płocie)

> Czy trudne jest kontrolowanie innych,

ważnych myśli?

> Istotnie, natrętne myśli towarzyszą nam w

życiu bardzo często. Doskonały przykład

stanowi ciężki los osoby na diecie. Mimo że

będąc w takiej sytuacji, staramy się

zapomnieć o jedzeniu, jednak nasze wysiłki

mogą sprawić, że tym bardziej będziemy się

skupiać na rozkoszach podniebienia, jakich

dostarczają frytki, hamburgery czy lody

śmietankowe.

> Podobnie, gdy usilnie pragniemy unikać

przygnębiających myśli, może się okazać, że

wciąż roztrząsamy utracone miłości i

zmarnowane okazje. W skrajnym wypadku

nasza niemożność kontrolowania

niechcianych myśli może się przerodzić w

patologiczną obsesję.

> Kontrolowanie myśli i uczuć jest szczególnie

trudne w sytuacji obciążenia

poznawczego - gdy człowiek myśli o wielu

rzeczach naraz lub gdy musi podjąć decyzję

w krótkim czasie. W razie silnego obciążenia

możemy postąpić dokładnie przeciwnie w

stosunku do tego, co zamierzaliśmy.

> Eksperyment - aby zbadać tłumienie

seksistowskich stereotypów, proszono

studentów o dokończenie zdań w rodzaju:

„Kobiety, które spotykają się z wieloma

mężczyznami, są...”

> Niektórych studentów poproszono, by starali

się nie być seksistowscy, reszta nie

otrzymała żadnych instrukcji. Co więcej,

część z nich została postawiona w sytuacji

silnego obciążenia poznawczego -

odpowiedzi mieli udzielić natychmiast.

Pozostali mieli dużo czasu na zastanowienie.

Studenci nagrywali swoje odpowiedzi na

taśmę magnetofonową, a następnie były one

oceniane pod względem stereotypowości.

> Jak pokazuje rycina, w sytuacji małego

obciążenia studenci nie mieli problemów z

tłumieniem reakcji stereotypowych, gdy ich

o to proszono. Jednak odpowiedzi

ankietowanych pozostających pod dużą

presją były dokładnie przeciwne w stosunku

do ich zamierzeń: studenci, którzy starali się

nie być seksistowscy, wygłaszali jeszcze

bardziej dyskryminujące uwagi!

> Podobne efekty zaobserwowano również w

badaniach, podczas których proszono

uczestników o tłumienie swoich stereotypów

dotyczących skinheadów, ludzi starszych

oraz Azjatów

> W wielu tego typu badaniach powtarzał się

ten sam wzorzec: kiedy możliwości

poznawcze są ograniczone, ludzie mogą

postępować odwrotnie w stosunku do swoich

zamierzeń, szczególnie wtedy, gdy starają

się czegoś nie zrobić. Zjawisko to

występuje, gdy ludzie starają się

zmieni

ć swój nastrój,

łumić ból,

oprze

ć się perswazji,

rozlu

źnić się

dotrzyma

ć tajemnicy

> Dlaczego czasem robimy coś przeciwnego w

stosunku do tego, co zamierzaliśmy?

> Aby osiągnąć cel, musimy zaangażować się

w dwa procesy. Po pierwsze, musimy

stworzyć i wcielić w życie plan, który zapew

ni warunki sprzyjające osiągnięciu celu. Po

drugie, musimy kontrolować realizację tego

planu, aby uniknąć niepowodzenia.

> Niestety, planowanie wymaga większego

wysiłku poznawczego, niż kontrolowanie. W

rezultacie, gdy obciążenie poznawcze jest

nadmierne -z powodu presji czasu, stresu

lub jednoczesnego rozwiązywania kilku

problemów - wykonanie planu staje się coraz

bardziej trudne, zaś dostrzeżenie porażki -

nie

> Wróćmy raz do eksperymentu z różowymi

słoniami. Jedna część umysłu miała trzymać

myśl o słoniach z dala od świadomej uwagi.

Jednak, gdy presja czasu lub inne

zmartwienia zwiększają obciążenie

poznawcze, utrzymanie słoni z dala od

świadomej uwagi, staje się coraz

trudniejsze.

> Jednocześnie uruchomiony drugi proces -

monitorowania umysłu w poszukiwaniu

różowych słoni. Ponieważ monitorowania nie

zakłóca duże obciążenie poznawcze, umysł

wciąż skupia się, przeciwnie do

zamierzonego celu, na różowych słoniach.

Ostatecznie, zostaje on opanowany przez te

zwierzęta. Sytuacja obciążenia poznawczego

powoduje, że jak na ironię myślimy

dokładnie o czymś przeciwnym, niż

planowaliśmy.

> Jak można uniknąć porażki samoregulacji?
> Po pierwsze, zmniejszając stres i

dekoncentrację, ponieważ zużywają one

możliwości poznawcze, których potrzebujesz

do podtrzymania procesu samoregulacji.

> Po drugie, nie starć się zbyt silnie

kontrolować myśli, które cię prześladują.

Na przyk

ład, osoby cierpiące na bezsenność zasypiają

szybciej, kiedy przestaj

ą myśleć tylko o tym

> Po trzecie, trenowanie procesów, które mają

doprowadzić do celu. Z czasem staną się one

bardziej automatyczne, a tym samym mniej

podatne na działanie obciążenia

poznawczego.

Aktywizowanie motywów i celów

> Co decyduje o tym, które motywy i cele

mają pierwszeństwo w danej sytuacji?

> Na przykład, Martin Luther King chciał znieść

dyskryminację rasową, być kochającym

ojcem dla swoich dzieci, dobrym mężem dla

żony, osiągnąć duchowy spokój, być wzorem

dla swoich parafian, zdobyć wysoką pozycję

społeczną, doznawać satysfakcji fizycznej

itd.

> Niestety, z powodu naszych ograniczonych

możliwości poznawczych trudno jest robić

zbyt wiele rzeczy naraz - skupienie się na

jednym celu zmniejsza nasze możliwości

realizowania innych.

> Ustalamy więc priorytety. Co więc decyduje

o tym, jakie motywy i cele mają

pierwszeństwo?

> Dwa czynniki powodują zwiększenie

gotowości motywów i celów, natomiast dwa

inne - zmniejszenie ich gotowości

> Sytuacje mogą aktywizować cel, czyli

zwiększać jego gotowość. Na przykład,

widok uśmiechającej się do nas atrakcyjnej

osoby może obudzić myśli o romansie,

podczas gdy czyjś nagły krzyk w autobusie

wywoła niepokój o bezpieczeństwo

> Cele mogą aktywizować związane z nimi inne

cele. Pragnienie zdobycia dobrych stopni

może cię zmotywować do rozmowy z

profesorem

> Priorytet danego celu obniża się z czasem.

Jeśli motywy i cele są rzadko aktywizowane,

to zaczynają słabnąć (np. posprzątanie a

narzekanie współlokatora na bałagan)

> Cele mogą być hamowane przez

rywalizujące z nimi inne cele (np. pragnienie

– a poczucie bezpieczeństwa)

> Nasze priorytety zmieniają się wraz ze

zmianą sytuacji. Na imprezie towarzyskiej

może początkowo dominować cel

romansowy, potem chęć wykazania się,

następnie głód, i znów romans. Wiele z tego

rodzaju zmian aktywności poszczególnych

celów zachodzi pod powierzchnią

świadomości

> Często jesteśmy nieświadomi tego, jak się

zmieniają nasze priorytety.

> Nie wszystkie cele mają początkowo takie

samo natężenie. Niektóre z nich określamy

mianem „chronicznie aktywnych”.

Oznacza to, że ich aktywność jest bardziej

długoterminowa i stała. Cele, które są często

aktywowane, najczęściej są też chronicznie

aktywne. Takie właśnie są podstawowe

motywy, które mają znaczenie dla naszego

przetrwania.

> Na przykład, motywacja do samoobrony

wydaje się permanentnie aktywna i w

każdym momencie gotowa do reakcji na

potencjalne zagrożenie.

> W jednym z ciekawszych eksperymentów,

pokazywano studentom - ochotnikom -

zestawy zdjęć twarzy i proszono, by jak

najszybciej znaleźli tę, która różni się od

innych.

> Studenci szybko wskazywali gniewne oblicza

pośród twarzy zadowolonych, lecz

znalezienie pogodnej twarzy wśród wielu

rozgniewanych zajęło im więcej czasu.

> Innymi słowy, gniewne - a więc potencjalnie

groźne - twarze szybciej przyciągały uwagę

studentów. Tego typu dane sugerują, że

ludzie są szczególnie wrażliwi na

potencjalnie niebezpieczne sytuacje. Nasza

motywacja, aby unikać zagrożeń, jest

chronicznie aktywna i potrzebny jest tylko

drobny impuls, by została uruchomiona.

> Niektóre cele mogą być chronicznie aktywne

tylko u pewnych ludzi, a u innych nie. Na

przykład, niektóre jednostki są

permanentnie nastawione na rywalizację. Ich

cele z nią związane drzemią tuż pod

powierzchnią i uruchamiają się przy

najlżejszym bodźcu.

> W jednym z badań studenci uczestniczyli w

dwóch, pozornie ze sobą niepowiązanych,

eksperymentach. W pierwszym pokazywano

im albo słowa związane z rywalizacją (np.

agresywny, poderżnąć gardło) albo słowa

neutralne (np. woda, dom), wszystkie na

poziomie podprogowym, czyli zbyt

szybko, by mogli je świadomie zauważyć.

> W drugim eksperymencie brali oni udział w

grze, w której mogli ze sobą rywalizować lub

współpracować. Słowa związane z

rywalizacją zwiększały współzawodnictwo

tylko u studentów, którzy niezależnie od

wszystkiego wybrali rywalizację; natomiast

na tych, którzy wybrali współpracę, słowa te

nie wywarły żadnego wpływu.

> Osoby z chronicznie aktywnym celem

rywalizacji potrzebowały tylko drobnego,

podprogowego bodźca, aby go uruchomić.

> Podsumowując, siła każdej motywacji lub

celu zależy od ich wstępnej gotowości. Cele

zyskują pierwszeństwo, gdy zostaną

aktywizowane przez właściwą sytuację lub

cele pokrewne, a tracą na znaczeniu wraz z

upływem czasu i wraz z aktywacją

przeciwstawnych celów. Wreszcie, niektóre

cele są chronicznie dostępne z powodu

częstego realizowania ich w przeszłości lub

ze względu na ich znaczenie dla przetrwania

PODSUMOWANIE

> Jesteśmy istotami działającymi celowo.
> Motywacja dodaje energii myślom i

zachowaniom, zbliżając nas do pożądanych

rezultatów.

> Czynniki biologiczne wywierają wpływ na

nasze potrzeby społeczne,

> natomiast procesy uczenia się oraz kultura

nadają dokładniejszy kształt naszym celom i

wpływają na najbardziej podstawowe z

naszych motywów

> Proces samoregulacji umożliwia nam

osiąganie zamierzonych celów. Niekiedy

wymaga on poświęcenia mu całej świadomej

uwagi, innym razem zaś odbywa się

automatycznie.

> Pozycja motywów i celów na liście

priorytetów zmienia się wraz ze zmianą

sytuacji. Te z nich, które w danej chwili są

najwyżej na liście, najsilniej kształtują nasze

myśli i działania.