operator_urzadzen_przemyslu_chemicznego_815[01].01.03

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

SPIS TREŚCI

Wprowadzenie

Wymagania wstępne

Cele kształcenia

Przykładowe scenariusze zajęć

Ćwiczenia

5.1.

Typy reakcji chemicznych w chemii nieorganicznej i organicznej

5.1.1.

wiczenia

5.2.

Stechiometryczny opis rzeczywistych przemian chemicznych, wydajność
reakcji

5.2.1.

wiczenia

5.3.

Efekty energetyczne towarzyszące reakcjom chemicznym, reakcje
egzotermiczne i endotermiczne

5.3.1.

wiczenia

5.4.

Szybkość reakcji chemicznej. Wpływ stęŜenia i temperatury na szybkość
reakcji

5.4.1.

wiczenia

5.5.

Katalizatory reakcji chemicznych. Kataliza w układzie jednorodnym
i niejednorodnym

5.5.1.

wiczenia

5.6.

Reakcje nieodwracalne i odwracalne oraz równowaga reakcji chemicznej 22
5.6.1.

wiczenia

5.7.

Reguła Le Chateliera i Brauna. Wpływ zmian stęŜenia, ciśnienia
i temperatury na stan równowagi chemicznej

5.7.1.

wiczenia

5.8.

Procesy zachodzące z wymianą elektronów

5.8.1.

wiczenia

5.9.

Praktyczne znaczenie reakcji red-ox

5.9.1.

wiczenia

5.10.

Szereg elektrochemiczny metali

5.10.1.

wiczenia

5.11.

Ogniwa galwaniczne jako źródła prądu

5.11.1.

wiczenia

5.12.

Korozja elektrochemiczna metali i sposoby ochrony przeciwkorozyjnej

5.12.1.

wiczenia

5.13.

Przemiany zachodzące w elektrolicie pod wpływem przepływającego
prądu elektrycznego

5.13.1.

wiczenia

5.14.

Praktyczne zastosowania procesu elektrolizy

5.14.1.

wiczenia

Ewaluacja osiągnięć ucznia

Literatura

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

1. WPROWADZENIE

Przekazujemy Państwu Poradnik dla nauczyciela, który będzie pomocny w prowadzeniu

zajęć dydaktycznych w szkole kształcącej w zawodzie

operator urządzeń przemysłu

chemicznego:

W poradniku zamieszczono:

−

wymagania wstępne, wykaz umiejętności, jakie uczeń powinien mieć juŜ ukształtowane,
aby bez problemów mógł korzystać z poradnika,

−

cele kształcenia, wykaz umiejętności, jakie uczeń ukształtuje podczas pracy
z poradnikiem,

−

przykładowe scenariusze zajęć,

−

przykładowe ćwiczenia ze wskazówkami do realizacji, zalecanymi metodami nauczania–
uczenia oraz środkami dydaktycznymi,

−

ewaluację osiągnięć ucznia, przykładowe narzędzie pomiaru dydaktycznego,

−

literaturę uzupełniającą.
Wskazane jest, aby zajęcia dydaktyczne były prowadzone róŜnymi metodami ze

szczególnym uwzględnieniem aktywizujących metod nauczania.

Formy organizacyjne pracy uczniów mogą być zróŜnicowane, począwszy od

samodzielnej pracy uczniów do pracy zespołowej.

Jako pomoc w realizacji jednostki modułowej dla uczniów przeznaczony jest Poradnik

dla ucznia. Nauczyciel powinien ukierunkować uczniów na właściwe korzystanie z poradnika
do nich adresowanego.

Podczas realizacji poszczególnych rozdziałów wskazanym jest zwrócenie uwagi na

następujące elementy:

−

materiał nauczania – w miarę moŜliwości uczniowie powinni przeanalizować
samodzielnie,

−

pytania  sprawdzające  mają  wykazać,  na  ile  uczeń  opanował  materiał  teoretyczny  i  czy
jest  przygotowany  do  wykonania  ćwiczeń.  W  zaleŜności  od  tematu  moŜna  zalecić
uczniom  samodzielne  odpowiedzenie  na  pytania  lub  wspólne  z  całą  grupą  uczniów,
w formie dyskusji opracowanie odpowiedzi na pytania. Druga forma jest korzystniejsza,
poniewaŜ  nauczyciel  sterując  dyskusją  moŜe  uaktywniać  wszystkich  uczniów  oraz
w trakcie dyskusji usuwać wszelkie wątpliwości,

−

dominującą rolę w kształtowaniu umiejętności oraz opanowaniu materiału spełniają
ć

wiczenia. W trakcie wykonywania ćwiczeń uczeń powinien zweryfikować wiedzę

teoretyczną  oraz  opanować  nowe  umiejętności.  Przedstawiono  dosyć  obszerną
propozycję  ćwiczeń  wraz  ze  wskazówkami  o  sposobie  ich  przeprowadzenia,
uwzględniając  róŜne  moŜliwości  ich  realizacji  w  szkole.  Nauczyciel  decyduje,  które
z zaproponowanych  ćwiczeń  jest  w  stanie  zrealizować  przy  określonym  zapleczu
technodydaktycznym  szkoły.  Prowadzący  moŜe  równieŜ  zrealizować  ćwiczenia,  które
sam opracował,

−

sprawdzian  postępów  stanowi  podsumowanie  rozdziału,  zadaniem  uczniów  jest
udzielenie odpowiedzi na pytania w nim zawarte. Uczeń powinien samodzielnie czytając
zamieszczone  w  nim  stwierdzenia  potwierdzić  lub  zaprzeczyć  opanowanie  określonego
zakresu materiału. JeŜeli wystąpią zaprzeczenia, nauczyciel powinien do tych zagadnień
wrócić,  sprawdzając  czy  braki  w  opanowaniu  materiału  są  wynikiem  niezrozumienia
przez ucznia tego zagadnienia, czy niewłaściwej postawy ucznia w trakcie nauczania. W
tym  miejscu  jest  szczególnie  waŜna  rola  nauczyciela,  gdyŜ  od  postawy  nauczyciela,
sposobu  prowadzenia  zajęć  zaleŜy  między  innymi  zainteresowanie  ucznia.  Uczeń
niezainteresowany materiałem nauczania, wykonywaniem ćwiczeń nie nabędzie w pełni

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

umiejętności  załoŜonych  w  jednostce  modułowej.  NaleŜy  rozbudzić  wśród  uczniów  tak
zwaną „ciekawość wiedzy”. Potwierdzenie przez ucznia opanowania materiału nauczania
rozdziału moŜe stanowić podstawę dla nauczyciela do sprawdzenia wiedzy i umiejętności
ucznia  z  tego  zakresu.  Nauczyciel  realizując  jednostkę  modułową  powinien  zwracać
uwagę  na  predyspozycje  ucznia,  ocenić,  czy  uczeń  ma  większe  uzdolnienia  manualne,
czy moŜe lepiej radzi sobie z rozwiązywaniem problemów teoretycznych,

−

testy zamieszczone w rozdziale Ewaluacja osiągnięć ucznia zawierają zadania z zakresu
całej jednostki modułowej i naleŜy je wykorzystać do oceny uczniów, a wyniki osiągnięte
przez  uczniów  powinny  stanowić  podstawę  do  oceny  pracy  własnej  nauczyciela
realizującego  tę  jednostkę  modułową.  KaŜdemu  zadaniu  testu  przypisano  określoną
liczbę  moŜliwych  do  uzyskania  punktów  (0  lub  1  punkt).  Ocena  końcowa  uzaleŜniona
jest  od  ilości  uzyskanych  punktów.  Nauczyciel  moŜe  zastosować  test  według  własnego
projektu  oraz  zaproponować  własną  skalę  ocen.  NaleŜy  pamiętać,  Ŝeby  tak
przeprowadzić  proces  oceniania  ucznia,  aby  umoŜliwić  mu  jak  najpełniejsze  wykazanie
swoich umiejętności.

815[01].O1

Fizykochemiczne podstawy

chemicznych procesów

przemysłowych

815[01].O1.02

Posługiwanie si

podstawowymi

poj

ciami fizykochemicznymi

815[01].O1.03

Stosowanie reakcji chemicznych

w procesach przemysłowych

815[01].O1.01

Stosowanie przepisów bezpiecze

stwa

i higieny pracy, ochrony

przeciwpo

arowej i ochrony

rodowiska

Schemat układu jednostek modułowych

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

2. WYMAGANIA WSTĘPNE

Przystępując do realizacji programu jednostki modułowej uczeń powinien umieć:

−

posługiwać się pojęciami z zakresu budowy materii: substancja prosta i złoŜona, atom,
cząsteczka, pierwiastek, związek chemiczny,

−

stosować podstawowe terminy chemiczne: reagent, substrat, produkt, reakcja chemiczna,
liczba atomowa, liczba masowa, elektron walencyjny, okres, grupa, prawo okresowości,
elektroujemność, wiązanie chemiczne, roztwór, rozpuszczalnik, substancja rozpuszczona,
rozpuszczalność,

−

zapisywać wzory związków chemicznych nieorganicznych i organicznych,

−

posługiwać się zasadami nazewnictwa związków nieorganicznych i organicznych,

−

zapisywać proste równania reakcji chemicznych zachodzących z udziałem związków
nieorganicznych i organicznych,

−

posługiwać się układem okresowym pierwiastków, wykresami, tabelami i tablicami
chemicznymi,

−

przeliczać jednostki miar najczęściej stosowanych wielkości: masy, objętości, gęstości,

−

posługiwać się pojęciami z zakresu ilościowego opisu materii: mol, masa molowa,
objętość molowa,

−

stosować podstawowe prawa chemiczne,

−

wykonywać podstawowe obliczenia stechiometryczne,

−

wyraŜać koncentrację roztworu poprzez stęŜenie procentowe i molowe,

−

rozróŜniać wiązania chemiczne występujące w róŜnych związkach chemicznych,

−

charakteryzować podstawowe grupy związków nieorganicznych: tlenki, wodorotlenki,
kwasy i sole,

−

wyjaśniać podobieństwa i róŜnice między pierwiastkami grup głównych układu
okresowego pierwiastków,

−

charakteryzować najwaŜniejsze właściwości fizyczne i chemiczne wybranych
pierwiastków i ich związków,

−

posługiwać  się  podstawowymi  pojęciami  z  zakresu  chemii  organicznej:  węglowodory
nasycone, węglowodory  nienasycone, węglowodory  aromatyczne, szereg homologiczny,
homolog,  izomer,  reakcja  substytucji,  addycji,  eliminacji  i  polimeryzacji,  grupa
funkcyjna,

−

przedstawiać za pomocą wzorów półstrukturalnych i strukturalnych budowę związków
organicznych,

−

charakteryzować właściwości podstawowych węglowodorów alifatycznych oraz
aromatycznych,

−

rozróŜniać grupy funkcyjne w związkach chemicznych organicznych,

−

charakteryzować

właściwości

podstawowych

pochodnych

jednofunkcyjnych

węglowodorów: alkoholi, ketonów, aldehydów, kwasów organicznych i amin,

−

charakteryzować związki wielkocząsteczkowe,

−

określać praktyczne zastosowanie pierwiastków i związków chemicznych w gospodarce,
technice i Ŝyciu codziennym,

−

wykonywać proste doświadczenia chemiczne,

−

stosować przepisy bezpieczeństwa i higieny pracy oraz przeciwpoŜarowe podczas
wykonywania doświadczeń chemicznych

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

3. CELE KSZTAŁCENIA

W wyniku realizacji programu jednostki modułowej uczeń powinien umieć:

−

scharakteryzować podstawowe typy reakcji chemicznych stosowane w procesach
wytwarzania produktów organicznych i nieorganicznych,

−

zastosować nazwy systematyczne i potoczne produktów przemysłu chemicznego,

−

określić warunki prowadzenia reakcji chemicznych stosowanych w procesach
wytwarzania produktów organicznych i nieorganicznych,

−

wykonać obliczenia stechiometryczne dla podstawowych przemian chemicznych
zachodzących w warunkach rzeczywistych,

−

obliczyć efekty energetyczne przemian chemicznych,

−

określić wpływ zmian temperatury, ciśnienia i stęŜenia na szybkość reakcji chemicznej,

−

scharakteryzować wpływ katalizatora na szybkość reakcji chemicznej,

−

uzasadnić konieczność stosowania katalizatorów i inhibitorów,

−

zapisać reakcje utleniania i redukcji z zastosowaniem bilansu elektronowego,

−

wyjaśnić podstawowe pojęcia z elektrochemii,

−

scharakteryzować proces korozji elektrochemicznej metali,

−

scharakteryzować przemiany zachodzące w elektrolicie pod wpływem przepływającego
prądu elektrycznego,

−

zapisać reakcje zachodzące w procesie elektrolizy,

−

wyszukać informacje w podręcznikach, tablicach chemicznych, czasopismach
i Internecie,

−

zastosować przepisy bezpieczeństwa i higieny pracy oraz przeciwpoŜarowe podczas
wykonywania doświadczeń chemicznych.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

4. PRZYKŁADOWE SCENARIUSZE ZAJĘĆ

Scenariusz zajęć 1

Osoba prowadząca

…………………………………….………….

Modułowy program nauczania:

Operator urządzeń przemysłu chemicznego 815[01]

Moduł:

Fizykochemiczne podstawy chemicznych procesów
przemysłowych 815[01].O1

Jednostka modułowa:

Stosowanie reakcji chemicznych w procesach
przemysłowych 815[01].O1.03

Temat: Wpływ katalizatora na szybkość reakcji chemicznych.

Cel ogólny: Pozyskanie wiedzy na temat roli katalizatorów reakcji chemicznych.

Po zakończeniu zajęć edukacyjnych uczeń powinien umieć:

−

zdefiniować pojęcie energii aktywacji,

−

scharakteryzować wpływ katalizatora na szybkość reakcji chemicznej,

−

scharakteryzować wpływ inhibitora na szybkość reakcji chemicznej,

−

uzasadnić konieczność stosowania katalizatorów i inhibitorów,

−

wskazać róŜnice pomiędzy katalizą homogeniczną i heterogeniczną,

−

podać przykładowe katalizatory reakcji chemicznych,

−

podać przykłady przemysłowych procesów chemicznych przebiegających z udziałem
katalizatorów.

Metody nauczania–uczenia się:

−

pogadanka,

−

wiczenie laboratoryjne.

Formy organizacyjne pracy uczniów:

−

uczniowie pracują w grupach 2–3-osobowych.

Czas trwania zajęć: 2 godziny dydaktyczne.

Środki dydaktyczne

−

instrukcja stanowiskowa,

−

odczynniki chemiczne: roztwór nadtlenku wodoru, ditlenek manganu,

−

probówki laboratoryjne,

−

statyw na probówki,

−

literatura zgodna z punktem 7 poradnika dla nauczyciela.

Przebieg zajęć:
1.

Określenie tematu i celu zajęć.

Wyjaśnienie pojęć katalizator, inhibitor oraz określenie ich roli w reakcji chemicznej.

Przedstawienie przykładowych katalizatorów oraz omówienie wybranych reakcji
katalitycznych.

Podział grupy uczniów na zespoły oraz omówienie instrukcji stanowiskowej,
przedstawiającej sposób realizacji ćwiczeń laboratoryjnych.

Omówienie zasad bhp na stanowisku laboratoryjnym.

Praca uczniów w grupach:

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

−

zaplanowanie przebiegu ćwiczenia,

−

przygotowanie stanowiska pracy,

−

przygotowanie stosownych odczynników chemicznych oraz szkła laboratoryjnego,

−

przeprowadzenie reakcji katalitycznego rozkładu nadtlenku wodoru wobec ditlenku
manganu,

−

sporządzenie sprawozdania z doświadczenia,

−

uporządkowanie stanowiska pracy.

Zakończenie zajęć:

−

zaprezentowanie przez zespoły efektów realizacji ćwiczenia,

−

samoocena pracy uczniów,

−

analiza trudności, występujących podczas samodzielnego wykonywania ćwiczeń

Praca domowa
Odszukać w dostępnych źródłach informacje o rodzajach katalizatorów, wykorzystywanych
w przemysłowych procesach chemicznych, takich jak utwardzanie tłuszczów roślinnych,
trimeryzacja acetylenu, synteza amoniaku z pierwiastków.

Sposób uzyskania informacji zwrotnej od ucznia po zakończonych zajęciach:

−

zadawanie pytań przez prowadzącego zajęcia

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Scenariusz zajęć 2

Osoba prowadząca

…………………………………….………….

Modułowy program nauczania:

Operator urządzeń przemysłu chemicznego 815[01]

Moduł:

Fizykochemiczne podstawy chemicznych procesów
przemysłowych 815[01].O1

Jednostka modułowa:

Stosowanie reakcji chemicznych w procesach
przemysłowych 815[01].O1.03

Temat: Bilansowanie reakcji red-ox.

Cel ogólny: Kształtowanie umiejętności doboru współczynników stechiometrycznych reakcji

red-ox metodą bilansu elektronowego.

Po zakończeniu zajęć edukacyjnych uczeń powinien umieć:

−

obliczać stopnie utlenienia,

−

identyfikować w reakcji chemicznej utleniacz oraz reduktor,

−

zapisywać reakcje połówkowe bilansu elektronowego,

−

dobierać współczynniki stechiometryczne reakcji red-ox zapisanych w formie jonowej,

−

dobierać współczynniki stechiometryczne reakcji red-ox zapisanych w formie
cząsteczkowej,

Metody nauczania–uczenia się:

−

pogadanka,

−

tekst przewodni,

−

wiczenie rachunkowe.

Formy organizacyjne pracy uczniów:

−

uczniowie pracują w grupach 2–3-osobowych.

Czas trwania zajęć: 2 godziny dydaktyczne.

Środki dydaktyczne

−

zestawy ćwiczeń (reakcje chemiczne do zbilansowania),

−

instrukcja pracy.

Przebieg zajęć:
1.

Określenie tematu zajęć.

Wyjaśnienie uczniom tematu, szczegółowych celów kształcenia.

Zaznajomienie uczniów z zasadami doboru współczynników stechiometrycznych metodą
bilansu elektronowego oraz zademonstrowanie przykładowych bilansów.

Podział grupy uczniów na zespoły.

Omówienie zakresu i sposobu wykonania ćwiczeń rachunkowych w grupach –
zapoznanie z instrukcją wykonania ćwiczenia

Praca uczniów w grupach:

−

zaplanowanie przebiegu ćwiczenia,

−

przygotowanie stanowiska pracy (materiały piśmiennicze, zeszyt lub papier
biurowy),

−

ustalenie stopni utlenienia utleniacza i reduktora reakcji red-ox,

−

ustalenie reakcji połówkowych,

−

określenie mnoŜników stechiometrycznych przed utleniaczem i reduktorem,

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

−

dobieranie współczynników stechiometrycznych w analizowanej reakcji chemicznej,

−

sprawdzenie poprawności dobranych współczynników,

−

sporządzenie zapisów z przeprowadzonego ćwiczenia.

Zakończenie zajęć:

−

zaprezentowanie przez zespoły efektów realizacji ćwiczenia,

−

samoocena pracy uczniów,

−

analiza trudności, występujących podczas samodzielnego wykonywania ćwiczeń.

Praca domowa
Dobrać współczynniki stechiometreyczne metodą bilansu elektronowego w podanych przez
nauczyciela reakcjach red-ox.

Sposób uzyskania informacji zwrotnej od ucznia po zakończonych zajęciach:

−

zadawanie pytań przez prowadzącego zajęcia.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

ĆWICZENIA

5.1. Typy reakcji chemicznych w chemii nieorganicznej

i organicznej

5.1.1. Ćwiczenia

Ćwiczenie 1

Otrzymaj octan etylu w warunkach laboratoryjnych w reakcji estryfikacji kwasu

octowego alkoholem etylowym.

Wskazówki do realizacji
Przed przystąpieniem do realizacji ćwiczenia uczniowie powinni przeczytać odpowiedni

Sposób wykonania ćwiczenia

Uczeń powinien:

zorganizować stanowisko laboratoryjne,

zapoznać się z instrukcją stanowiskową,

zapoznać się z przepisami bhp w laboratorium chemicznym oraz kartami charakterystyk
substancji niebezpiecznych, wykorzystywanych w doświadczeniu,

umieścić w kolbie kulistej substraty, tj. absolutny etanol oraz lodowaty kwas octowy
i dodać stęŜony kwas siarkowy(VI),

przeprowadzić przemianę chemiczną ogrzewając kolbę z mieszaniną reakcyjną pod
chłodnicą zwrotną,

wydzielić produkt reakcji i osuszyć go za pomocą bezwodnego siarczanu(VI) sodu,

napisać równanie reakcji chemicznej oraz określić jej typ,

odszukać i opisać właściwości fizykochemiczne produktu reakcji.

przedstawić wyniki realizacji ćwiczenia.

Zalecane metody nauczania–uczenia się:

−

wiczenie laboratoryjne.

rodki dydaktyczne:

−

Poradnik dla ucznia,

−

Poradnik chemika analityka,

−

kolba kulista – 1 szt.,

−

chłodnica zwrotna – 1 szt.,

−

łaźnia termostatyczna lub czasza grzewcza – 1 szt.,

−

rozdzielacz – 1 szt.,

−

odczynniki chemiczne: lodowaty kwas octowy, bezwodny (absolutny) alkohol etylowy,
siarczan(VI) sodu,

−

rodki ochrony indywidualnej (rękawiczki, okulary),

−

instrukcja stanowiskowa.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Uwaga 1. Lodowaty kwas octowy posiada właściwości Ŝrące.
Uwaga 2. Absolutny alkohol etylowy w wyniku spoŜycia lub inhalacji powoduje silne

zatrucia, a większej ilości zgon (dawka śmiertelna dla dorosłych wynosi 5–8 g/kg
masy ciała),

Ćwiczenie 2

Przeprowadź sulfonowanie toluenu w warunkach laboratoryjnych

Wskazówki do realizacji
Przed przystąpieniem do realizacji ćwiczenia uczniowie powinni przeczytać fragment

rozdziału  „Materiał  nauczania”  z  Poradnika  dla  ucznia.  Realizacja  tematu  ćwiczenia  moŜe
być prowadzona jako zajęcia laboratoryjne w grupach. NaleŜy zwrócić szczególna uwagę na
zasady  pracy  laboratoryjnej,  w  szczególności:  na  umiejętność  zestawiania  aparatury
chemicznej,  wykonywania  operacji  jednostkowych  takich  jak  dozowanie  reagentów  oraz
wydzielanie produktu, a takŜe na bezpieczeństwo pracy ze stęŜonymi kwasami utleniającymi.
Ponadto  naleŜy  zapoznać  uczniów  z  zasadami  poszukiwania  danych  fizykochemicznych
w dostępnych źródłach bibliograficznych.

Sposób wykonania ćwiczenia

Uczeń powinien:

zorganizować stanowisko laboratoryjne,

zapoznać się z instrukcją stanowiskową,

zapoznać się z przepisami bhp w laboratorium chemicznym oraz kartami charakterystyk
substancji chemicznych, wykorzystywanych w doświadczeniu,

umieścić w kolbie kulistej toluen oraz stęŜony kwas siarkowy i przeprowadzić reakcję
ogrzewając mieszaninę reagentów, pod chłodnicą zwrotną,

wydzielić produkt reakcji przez sączenie,

napisać równanie reakcji chemicznej oraz określić jej typ,

scharakteryzować właściwości fizykochemiczne otrzymanego produktu,

odszukać właściwości fizykochemiczne produktu reakcji.

przedstawić wyniki realizacji ćwiczenia.

Zalecane metody nauczania–uczenia się:

−

wiczenie laboratoryjne.

rodki dydaktyczne:

−

Poradnik dla ucznia,

−

Poradnik chemika analityka,

−

kolba kulista – 1 szt.,

−

chłodnica zwrotna – 1 szt.,

−

łaźnia termostatyczna lub czasza grzewcza – 1 szt.,

−

zestaw do sączenia (kolba ssawkowa, lejek z sączkiem lub lejek Schote’a, pompka
wodna) – 1 kpl.,

−

odczynniki chemiczne: toluen, stęŜony kwas siarkowy(VI),

−

rodki ochrony indywidualnej (rękawiczki, okulary),

−

instrukcja stanowiskowa.

Uwaga. StęŜony kwas siarkowy(VI) jest cieczą silnie Ŝrącą i higroskopijną. Rozlany na skórę

powoduje silne, trudno gojące się oparzenia.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Ćwiczenie 3

Przeprowadź reakcję cynku z kwasem solnym.

Wskazówki do realizacji
Przed przystąpieniem do realizacji ćwiczenia uczniowie powinni przeczytać fragment

rozdziału „Materiał nauczania” z Poradnika dla ucznia. Realizacja tematu ćwiczenia moŜe
być prowadzona jako zajęcia laboratoryjne w grupach. NaleŜy zwrócić szczególna uwagę na
zasady pracy laboratoryjnej, w tym na operacje z wykorzystaniem kwasów. Ponadto, naleŜy
zwrócić uwagę na analizowanie i wyjaśnianie zachodzących zjawisk.

Sposób wykonania ćwiczenia

Uczeń powinien:

zorganizować stanowisko laboratoryjne,

zapoznać się z instrukcją stanowiskową,

zapoznać się z przepisami bhp w laboratorium chemicznym oraz kartami charakterystyk
substancji niebezpiecznych, wykorzystywanych w doświadczeniu,

przeprowadzić reakcję chemiczną wrzucając kawałek taśmy cynkowej (lub pyłu
cynkowego) do probówki z kwasem solnym,

napisać równanie reakcji chemicznej i scharakteryzować otrzymane produkty,

określić typ reakcji chemicznej,

przedstawić wyniki realizacji ćwiczenia.

Zalecane metody nauczania–uczenia się:

−

wiczenie laboratoryjne.

rodki dydaktyczne:

−

Poradnik dla ucznia,

−

Poradnik chemika analityka,

−

probówka laboratoryjna – 1 szt.,

−

odczynniki: cynk, kwas solny,

−

statyw na probówki,

−

rodki ochrony indywidualnej (rękawiczki, okulary),

−

instrukcja stanowiskowa.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

5.2. Stechiometryczny opis rzeczywistych przemian chemicznych,

wydajność reakcji

5.2.1. Ćwiczenia

Ćwiczenie 1

Oblicz wydajność procentową reakcji 15 g siarkowodoru z tlenem, podczas której

powstaje woda i 8,6 g siarki.

Wskazówki do realizacji
Przed przystąpieniem do realizacji ćwiczenia uczniowie powinni przeczytać fragment

rozdziału „Materiał nauczania” z Poradnika dla ucznia. Ćwiczenie moŜe być realizowane jako
zajęcia rachunkowe w grupach. Nauczyciel moŜe wykorzystać dla kaŜdej z grup schemat
obliczeń stechiometrycznych, podstawiając inne dane lub wykorzystując inną spośród
omówionych reakcji chemicznych, przebiegającą podczas procesów przemysłowych.

Sposób wykonania ćwiczenia

Uczeń powinien:

zorganizować stanowisko pracy,

napisać równanie reakcji chemicznej i dobrać współczynniki stechiometryczne,

odszukać stosowne wzory obliczeniowe,

dokonać obliczeń,

przedstawić wyniki realizacji ćwiczenia.

Zalecane metody nauczania–uczenia się:

−

wiczenie.

rodki dydaktyczne:

−

Poradnik dla ucznia.

−

kalkulator.

Ćwiczenie 2

Oblicz wydajność procentową reakcji 20 g siarczanu(VI) miedzi(II) z siarkowodorem,

podczas której powstaje 11,75 g siarczku miedzi(II).

Wskazówki do realizacji
Przed przystąpieniem do realizacji ćwiczenia uczniowie powinni przeczytać fragment

rozdziału „Materiał nauczania” z Poradnika dla ucznia. Ćwiczenie moŜe być realizowane jako
zajęcia rachunkowe. Nauczyciel moŜe wykorzystać schemat obliczeń stechiometrycznych
podstawiając inne dane lub wykorzystując inna omówioną reakcję chemiczną, przebiegającą
podczas procesów przemysłowych. NaleŜy zwrócić uwagę na prawidłowe wykorzystanie
zasad obliczeń stechiometrycznych, uwzględniających wydajność reakcji.

Sposób wykonania ćwiczenia

Uczeń powinien:

zorganizować stanowisko pracy,

napisać równanie reakcji chemicznej i dobrać współczynniki stechiometryczne,

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

określić typ reakcji chemicznej,

odszukać stosowne wzory obliczeniowe,

dokonać obliczeń,

przedstawić wyniki realizacji ćwiczenia.

Zalecane metody nauczania–uczenia się:

−

wiczenie.

rodki dydaktyczne:

−

Poradnik dla ucznia.

−

kalkulator.

Ćwiczenie 3

Oblicz ile procent zanieczyszczeń zawierał kamień wapienny, jeŜeli podczas praŜenia

100 kg tego minerału uzyskano 40 kg wapna palonego.

Wskazówki do realizacji

Przed przystąpieniem do realizacji ćwiczenia uczniowie powinni przeczytać fragment

Sposób wykonania ćwiczenia

Uczeń powinien:

zorganizować stanowisko pracy,

napisać równanie reakcji chemicznej i dobrać współczynniki stechiometryczne,

określić typ reakcji chemicznej,

odszukać stosowne wzory obliczeniowe,

dokonać obliczeń,

przedstawić wyniki realizacji ćwiczenia.

Zalecane metody nauczania–uczenia się:

−

wiczenie.

rodki dydaktyczne:

−

kalkulator,

−

Poradnik dla ucznia.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

5.3. Efekty energetyczne towarzyszące reakcjom chemicznym,

reakcje egzotermiczne i endotermiczne

5.3.1. Ćwiczenia

Ćwiczenie 1

Oblicz entalpię tworzenia tlenku węgla(II) w wyniku niepełnego spalania węgla,

przebiegającego zgodnie z równaniem:

2 C + O

→

2 CO

Znając entalpie spalania węgla i tlenku węgla:

−

C+ O

→

∆

H = -394 kJ

−

CO + ½ O

→

∆

H = -283 kJ

Wskazówki do realizacji
Przed przystąpieniem do realizacji ćwiczenia uczniowie powinni przeczytać fragment

rozdziału „Materiał nauczania” z Poradnika dla ucznia. Ćwiczenie moŜe być realizowane jako
zajęcia rachunkowe w grupach, przy czym kaŜda z grup powinna pracować nad odmiennym
problemem rachunkowym w obrębie tego samego tematu. Nauczyciel moŜe wykorzystać
analogiczny schemat obliczeń energetycznych, wykorzystując inną omówioną reakcję
chemiczną, przebiegającą podczas procesów przemysłowych. Ponadto, naleŜy zwrócić uwagę
na umiejętność poszukiwania danych w tablicach chemicznych.

Sposób wykonania ćwiczenia

Uczeń powinien:

zorganizować stanowisko pracy,

opracować sposób realizacji obliczeń na podstawie wniosków z prawa Hessa,

dokonać stosownych przekształceń reakcji spalania węgla i tlenku węgla,

dokonać obliczeń,

przedstawić wyniki realizacji ćwiczenia.

Zalecane metody nauczania–uczenia się:

−

wiczenie.

rodki dydaktyczne:

−

Poradnik dla ucznia,

−

tablice chemiczne,

−

kalkulator.

Ćwiczenie 2

Na podstawie wartości energii wiązań, odszukanych w tablicach chemicznych, oszacuj

entalpię reakcji, przebiegającej w fazie gazowej, zgodnie z równaniem:

+ O

→

2 NO

Wskazówki do realizacji
Przed przystąpieniem do realizacji ćwiczenia uczniowie powinni przeczytać fragment

rozdziału „Materiał nauczania” z Poradnika dla ucznia. Ćwiczenie moŜe być realizowane jako

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

zajęcia rachunkowe w grupach, przy czym kaŜda z grup powinna pracować nad odmiennym
problemem  rachunkowym  w  obrębie  tego  samego  tematu.  Nauczyciel  moŜe  wykorzystać
schemat  obliczeń  energetycznych,  wykorzystując  inną  omówioną  reakcję  chemiczną,
przebiegającą  podczas  procesów  przemysłowych.  Ponadto  naleŜy  zwrócić  uwagę  na
umiejętność  poszukiwania  danych  w  tablicach  chemicznych,  zawartych,  np.  w  poradniku
chemika analityka.

Sposób wykonania ćwiczenia

Uczeń powinien:

zorganizować stanowisko pracy,

określić rodzaje wiązań, które są rozrywane, a następnie powstają w wyniku reakcji,

odszukać wartości energii odpowiednich wiązań,

dokonać obliczeń,

przedstawić wyniki realizacji ćwiczenia.

Zalecane metody nauczania–uczenia się:

−

wiczenie.

rodki dydaktyczne:

−

Poradnik dla ucznia,

−

tablice chemiczne,

−

kalkulator.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

5.4. Szybkość reakcji chemicznej. Wpływ stęŜenia i temperatury

na szybkość reakcji

5.4.1. Ćwiczenia

Ćwiczenie 1

Zbadaj wpływ rozdrobnienia i stanu powierzchni ciała stałego na szybkość reakcji

węglanu wapnia z kwasem solnym.

Wskazówki do realizacji
Przed przystąpieniem do realizacji ćwiczenia uczniowie powinni przeczytać odpowiedni

fragment rozdziału „Materiał nauczania” z Poradnika dla ucznia. Realizacja tematu ćwiczenia
moŜe być prowadzona jako zajęcia laboratoryjne w grupach. NaleŜy zwrócić szczególną
uwagę na zasady pracy laboratoryjnej, w tym na operacje z wykorzystaniem kwasów, a takŜe
na analizowanie i wyjaśnianie zachodzących zjawisk.

Sposób wykonania ćwiczenia

Uczeń powinien:

zorganizować stanowisko laboratoryjne,

zapoznać się z instrukcją stanowiskową,

zapoznać się z zasadami bhp w laboratorium chemicznym oraz kartami charakterystyk
substancji niebezpiecznych wykorzystywanych w ćwiczeniu,

przygotować dwa, moŜliwie jednakowe, kawałki kredy, przy czym jeden z nich
rozdrobnić,

wsypać otrzymany proszek do jednej probówki, a do drugiej wrzucić nierozdrobnioną
kredę,

wlać jednakową ilość kwasu solnego do obu probówek, umieszczonych w statywach
laboratoryjnych,

zanotować obserwacje oraz zapisać równanie reakcji,

porównać otrzymane wyniki i zapisać wnioski.

Zalecane metody nauczania–uczenia się:

−

wiczenie laboratoryjne.

rodki dydaktyczne:

−

probówki – 2 szt,

−

statywy laboratoryjne wraz z uchwytami – 2 szt.,

−

odczynniki chemiczne: kreda (węglan wapnia), kwas solny,

−

materiały pomocnicze: bibuła filtracyjna oraz przyrząd do rozdrabniania kredy,

−

instrukcja stanowiskowa.

Uwaga. Kwas solny jest substancją Ŝrącą i draŜniąco oddziaływuje na układ oddechowy

człowieka.

Ćwiczenie 2

Zbadaj wpływu zmian temperatury na szybkość reakcji tiosiarczanu sodu (Na

)

z kwasem siarkowym(VI)

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Wskazówki do realizacji
Przed przystąpieniem do realizacji ćwiczenia uczniowie powinni przeczytać odpowiedni

fragment rozdziału „Materiał nauczania” z Poradnika dla ucznia. Realizacja tematu ćwiczenia
moŜe być prowadzona jako zajęcia laboratoryjne w grupach. NaleŜy zwrócić uwagę na
analizowanie i wyjaśnianie zachodzących zjawisk.

Sposób wykonania ćwiczenia

Uczeń powinien:

zorganizować stanowisko laboratoryjne,

zapoznać się z instrukcją stanowiskową,

zapoznać się z zasadami bhp w laboratorium chemicznym oraz kartami charakterystyk
substancji niebezpiecznych wykorzystywanych w ćwiczeniu,

przygotować łaźnie wodne (zlewki zawierające wodę destylowaną) i umieścić w nich
termometry,

przygotować dwa termostaty i umieścić w nich łaźnie wodne, trzecią łaźnię
z umieszczonym termometrem pozostawić w warunkach otoczenia,

uruchomić termostaty i podgrzać wodę w zlewkach do temperatury odpowiednio
w zlewce pierwszej o 10°C wyŜszej od temperatury otoczenia, a w zlewce drugiej o 20°C
wyŜszej od temperatury otoczenia,

wstawić do wszystkich trzech łaźni wodnych, po dwie próbówki zawierające: jedna
próbówka – roztwór kwasu siarkowego, druga probówka – wodny roztwór
tiosiarczanu(VI) sodu,

przenieść, po 15 minutowym termostatowaniu do probówki z tiosiarczanem(VI) sodu 1
kroplę kwasu siarkowego(VI) za pomocą bagietki, z probówki znajdującej się w tej samej
łaźni, jednocześnie uruchamiając stoper i mierząc czas od wkroplenia kwasu siarkowego
do wystąpienia wyraźnej opalescencji w probówce (doświadczenie to naleŜy wykonać dla
kaŜdego zestawu osobno, w tym takŜe dla probówek umieszczonych w łaźni
pozostawionej w temperaturze pokojowej),

zapisać obserwacje, w szczególności czas pojawienia się opalescencji w kaŜdym z trzech
układów, znajdujących się w róŜnych temperaturach,

10)

zapisać równanie reakcji i wyjaśnić przyczynę występowania opalescencji,

11)

porównać otrzymane wyniki i zapisać wnioski.

Zalecane metody nauczania–uczenia się:

−

wiczenie laboratoryjne.

rodki dydaktyczne:

−

probówki – 6 szt,

−

zlewki laboratoryjne o pojemności 250 cm

– 3 szt.,

−

termometry o zakresie 0–100°C i dokładności odczytu 0,5°C – 3 szt.,

−

termostat laboratoryjny, pozwalający utrzymać temperaturę z dokładnością do 0,5°C,

−

odczynniki chemiczne: wodny roztwór tiosiarczanu sodu, wodny roztwór kwasu
siarkowego(VI),

−

stoper,

−

materiały pomocnicze: bagietki – 3 szt.,

−

rodki ochrony indywidualnej (rękawiczki, okulary),

−

instrukcja stanowiskowa.

Uwaga. Kwas siarkowy(VI) jest substancją Ŝrącą, powodująca trudno gojące się oparzenia.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

5.5. Katalizatory reakcji chemicznych. Kataliza w układzie

jednorodnym i niejednorodnym

5.5.1. Ćwiczenia

Ćwiczenie 1

Zbadaj katalityczny rozkład nadtlenku wodoru.

Wskazówki do realizacji
Przed przystąpieniem do realizacji ćwiczenia uczniowie powinni przeczytać odpowiedni

Sposób wykonania ćwiczenia

Uczeń powinien:

zorganizować stanowisko laboratoryjne,

zapoznać się z instrukcją stanowiskową,

zapoznać się z zasadami bhp w laboratorium chemicznym oraz kartami charakterystyk
substancji niebezpiecznych wykorzystywanych w ćwiczeniu,

wprowadzić do dwóch probówek taką samą ilość 10%-owego roztworu nadtlenku
wodoru,

wprowadzić do jednej z probówek kilka ziarenek ditlenku manganu,

porównać szybkość rozkładu nadtlenku wodoru w poszczególnych probówkach,

zapisać równanie reakcji i sprecyzować wnioski.

Zalecane metody nauczania–uczenia się:

−

wiczenie laboratoryjne.

rodki dydaktyczne:

−

probówki – 2 szt,

−

odczynniki chemiczne: roztwór nadtlenku wodoru, ditlenek manganu,

−

literatura zgodna z punktem 7 poradnika dla nauczyciela,

−

instrukcja stanowiskowa.

Ćwiczenie 2

Zidentyfikuj wzór chemiczny katalizatora oraz ustal wzór produktu przejściowego reakcji

przebiegającej dwuetapowo, zgodnie z poniŜszymi równaniami reakcji:
Etap I: 2 Al + 3 I

→

2 AlI

Etap II: 4 AlI

+ 3 O

→

2 Al

+ 6 I

Wskazówki do realizacji
Przed przystąpieniem do realizacji ćwiczenia uczniowie powinni przeczytać odpowiedni

fragment rozdziału „Materiał nauczania” z Poradnika dla ucznia. Realizacja tematu ćwiczenia
moŜe być prowadzona jako ćwiczenia obliczeniowe prowadzone w grupach. Nauczyciel moŜe
dla kaŜdej grupy przygotować osobne zadanie, którego przedmiotem będzie omówienie
udziału katalizatora w przedstawionym procesie chemicznym. NaleŜy zwrócić uwagę na
wyjaśnianie roli katalizatora w reakcji chemicznej.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Sposób wykonania ćwiczenia

Uczeń powinien:

zorganizować stanowisko pracy,

odszukać definicję katalizatora i określić rolę jaka spełnia podczas reakcji chemicznej,

dokonać stosownych przekształceń reakcji spalania węgla i tlenku węgla,

ustalić wzór katalizatora i produktu pośredniego przedstawionej przemiany,

zapisać końcowe (wypadkowe) równanie reakcji, przebiegającej w dwóch wymienionych
etapach,

przedstawić wyniki realizacji ćwiczenia.

Zalecane metody nauczania–uczenia się:

−

wiczenie.

rodki dydaktyczne:

−

Poradnik dla ucznia.

Ćwiczenie 3

Wyznacz wpływ katalizatora na szybkość reakcji chemicznej glinu z jodem.

Wskazówki do realizacji
Przed przystąpieniem do realizacji ćwiczenia uczniowie powinni przeczytać fragment

rozdziału „Materiał nauczania” z Poradnika dla ucznia. Realizacja tematu ćwiczenia moŜe
być prowadzona jako zajęcia laboratoryjne w grupach. NaleŜy zwrócić uwagę na
analizowanie i wyjaśnianie zachodzących zjawisk.

Sposób wykonania ćwiczenia

Uczeń powinien:

zorganizować stanowisko laboratoryjne,

zapoznać się z instrukcją stanowiskową,

zapoznać się z zasadami bhp w laboratorium chemicznym oraz kartami charakterystyk
substancji niebezpiecznych wykorzystywanych w ćwiczeniu,

wsypać do probówki za pomocą łyŜeczki laboratoryjnej niewielką ilość proszku
glinowego oraz dobrze roztartego jodu krystalicznego,

wymieszać zawartość probówki,

zapisać obserwacje,

dodać do tej probówki jedną kroplę wody,

zanotować obserwacje,

porównać obserwacje przed wprowadzeniem wody i po jej dodaniu do probówki,

10)

zapisać równanie reakcji i sformułować wnioski, w szczególności dotyczące wpływu
dodatku wody na szybkość przebiegu reakcji.

Zalecane metody nauczania–uczenia się:

−

wiczenie laboratoryjne.

rodki dydaktyczne:

−

probówka – 1 szt.,

−

odczynniki chemiczne: proszek glinu, krystaliczny jod, woda destylowana,

−

sprzęt pomocniczy: bagietka, łyŜeczka laboratoryjna,

−

rodki ochrony indywidualnej (rękawiczki)

−

instrukcja stanowiskowa.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

5.6. Reakcje nieodwracalne i odwracalne oraz równowaga

reakcji chemicznej

5.6.1. Ćwiczenia

Ćwiczenie 1

Oblicz stęŜenia wyjściowe wodoru i azotu biorących udział w reakcji tworzenia

amoniaku, jeŜeli w stanie równowagi stęŜenia poszczególnych reagentów wynosiły: azotu
3 mol/dm

, wodoru 9 mol/dm

, amoniaku 4 mol/dm

Wskazówki do realizacji
Przed przystąpieniem do realizacji ćwiczenia uczniowie powinni przeczytać odpowiedni

fragment  rozdziału  „Materiał  nauczania”  z  Poradnika  dla  ucznia.  Ćwiczenie  moŜe  być
realizowane  jako  zajęcia  rachunkowe,  przeprowadzone  w  grupach.  Nauczyciel  moŜe
wykorzystać  dla  poszczególnych  grup  podany  schemat  obliczeń,  wykorzystując  inną
odwracalną  reakcję  chemiczną,  przebiegającą  podczas  procesów  przemysłowych.  NaleŜy
zwrócić uwagę na prawidłowe wykonanie obliczeń.

Sposób wykonania ćwiczenia

Uczeń powinien:

zorganizować stanowisko pracy,

napisać i zbilansować równanie przebiegającej reakcji,

sformułować wzór opisujący stałą przebiegającej reakcji,

określić stęŜenia reagentów w stanie równowagi,

dokonać obliczeń,

przedstawić wyniki realizacji ćwiczenia.

Zalecane metody nauczania–uczenia się:

−

wiczenie.

rodki dydaktyczne:

−

Poradnik dla ucznia.

−

kalkulator.

Ćwiczenie 2

Oblicz stałą równowagi reakcji:

JeŜeli stęŜenia substancji w stanie równowagi wynoszą odpowiednio: [NO

] = 0,06 mol/dm

[NO] = 0,24 mol/dm

, [O

] = 0,12 mol/dm

Wskazówki do realizacji
Przed przystąpieniem do realizacji ćwiczenia uczniowie powinni przeczytać odpowiedni

fragment  rozdziału  „Materiał  nauczania”  z  Poradnika  dla  ucznia.  Ćwiczenie  powinno  być
zrealizowane w formie zajęć rachunkowych. Nauczyciel moŜe wykorzystać schemat obliczeń
wykorzystując  inną  odwracalną  reakcję  chemiczną,  przebiegającą  podczas  procesów
przemysłowych.  NaleŜy  zwrócić  uwagę  na  prawidłowe  zapisanie  wzoru  na  stałą  równowagi
reakcji i właściwe wykonanie obliczeń.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Sposób wykonania ćwiczenia

Uczeń powinien:

zorganizować stanowisko pracy,

napisać i zbilansować równanie przebiegającej reakcji,

sformułować wzór opisujący stałą przebiegającej reakcji,

określić stęŜenia substratów i produktów,

dokonać obliczeń,

przedstawić wyniki realizacji ćwiczenia.

Zalecane metody nauczania–uczenia się:

−

wiczenie.

rodki dydaktyczne:

−

Poradnik dla ucznia.

−

kalkulator.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

5.7. Reguła Le Chateliera i Brauna. Wpływ zmian stęŜenia,

ciśnienia i temperatury na stan równowagi chemicznej

5.7.1. Ćwiczenia

Ćwiczenie 1

Określ kierunek przesunięcia równowagi reakcji odwracalnej zachodzącej pomiędzy

chlorkiem Ŝelaza(III), a rodankiem potasowym.

Wskazówki do realizacji
Przed przystąpieniem do realizacji ćwiczenia uczniowie powinni przeczytać odpowiedni

Sposób wykonania ćwiczenia

Uczeń powinien:

zorganizować stanowisko laboratoryjne,

zapoznać się z instrukcją stanowiskową,

zapoznać się z zasadami pracy w laboratorium chemicznym oraz kartami charakterystyk
substancji niebezpiecznych, wykorzystywanych w ćwiczeniu,

wprowadzić do czterech probówek takie same ilości roztworu chlorku Ŝelaza(III) oraz
rodanku potasowego, a następnie wymieszać zawartość probówek za pomocą bagietki,

ustawić probówki w statywach, przy czym jedną z nich naleŜy oznaczyć jako probówka 0
i odstawić ją jako wzorcową do porównania zabarwienia, a do pozostałych probówek
dodać następujące odczynniki: do probówki nr nasycony roztwór chlorku Ŝelaza(III), do
probówki nr 2 – nasycony roztwór rodanku potasowego, do probówki nr 3 kilka
kryształków chlorku potasu,

porównać zabarwienia roztworu w probówkach 1, 2, 3 z zabarwieniem roztworu
wzorcowego w próbce 0,

zanotować spostrzeŜenie oraz zapisać równanie reakcji,

zapisać wnioski, w szczególności określić: jakie substancje znajdują się w środowisku
reakcyjnym oraz, w którą stronę przesunęła się równowaga reakcji w poszczególnych
probówkach.

Zalecane metody nauczania–uczenia się:

−

wiczenie laboratoryjne.

rodki dydaktyczne:

−

probówki laboratoryjne – 4 szt.,

−

statywy laboratoryjne wraz z uchwytami – 4 szt.,

−

odczynniki chemiczne: wodny roztwór chlorku Ŝelaza(III), wodny roztwór rodanku
potasu, nasycony roztwór chlorku Ŝelaza(III), nasycony roztwór rodanku potasu,
krystaliczny chlorek potasu,

−

instrukcja stanowiskowa.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Ćwiczenie 2

Określ optymalne warunki reakcji tworzenia amoniaku z pierwiastków.

Wskazówki do realizacji
Ć

wiczenie moŜe być zrealizowane jako praca w grupach, której celem będzie

przeanalizowanie  dostępnych  źródeł  bibliograficznych,  w  tym  odpowiednich  fragmentów
Poradnika  dla  ucznia  i  określenie  optymalnych  warunków  syntezy  amoniaku.  Podczas  zajęć
naleŜy  zwrócić  uwagę  na  umiejętność  poszukiwania  informacji  w  opracowaniach
drukowanych oraz w Internecie.

Sposób wykonania ćwiczenia

Uczeń powinien:

napisać równanie reakcji,

określić warunki technologiczne syntezy amoniaku na podstawie dostępnych pomocy
dydaktycznych, w tym niniejszego poradnika oraz informacji zawartych na stronach
internetowych,

określić oraz uzasadnić w jaki sposób moŜna sterować wydajnością reakcji w oparciu
o regułę Le Chateliera i Brauna,

przedstawić rezultaty realizacji ćwiczenia w postaci sprawozdania.

Zalecane metody nauczania–uczenia się:

−

wiczenie.

rodki dydaktyczne:

−

Poradnik dla ucznia,

−

komputer z dostępem do Internetu,

−

inne pomoce dydaktyczne.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

5.8. Procesy zachodzące z wymianą elektronów

5.8.1. Ćwiczenia

Ćwiczenie 1

Dobierz współczynniki stechiometryczne reakcji red-ox, stosując metodę bilansu

elektronowego:

S + O

→

+ H

Wskazówki do realizacji
Przed przystąpieniem do realizacji ćwiczenia uczniowie powinni przeczytać odpowiedni

fragment rozdziału „Materiał nauczania” z Poradnika dla ucznia. Realizacja tematu ćwiczenia
moŜe być prowadzona jako zajęcia w grupach, przy czym nauczyciel moŜe dla kaŜdej grupy
przygotować do zbilansowania inną reakcję red-ox zapisaną w formie cząsteczkowej. NaleŜy
zwrócić uwagę na prawidłowy sposób identyfikowania reduktora i utleniacza, na podstawie
określonych stopni utlenienia. Ponadto naleŜy zwrócić uwagę na prawidłowość zapisu bilansu
elektronowego.

Sposób wykonania ćwiczenia

Uczeń powinien:

zorganizować stanowisko pracy,

zidentyfikować utleniacz i reduktor,

określić stopnie utlenienia atomów w utleniaczu i reduktorze,

zapisać reakcje połówkowe bilansu elektronowego,

dobrać współczynniki stechiometryczne,

przedstawić wyniki realizacji ćwiczenia.

Zalecane metody nauczania–uczenia się:

−

wiczenie.

rodki dydaktyczne:

−

Poradnik dla ucznia.

Ćwiczenie 2

WskaŜ reduktor i utleniacz oraz dobierz współczynniki stechiometryczne reakcji:

+ NO

→

+ H

Wskazówki do realizacji
Przed przystąpieniem do realizacji ćwiczenia uczniowie powinni przeczytać odpowiedni

fragment rozdziału „Materiał nauczania” z Poradnika dla ucznia. Realizacja tematu ćwiczenia
moŜe być prowadzona jako zajęcia w grupach., przy czym nauczyciel moŜe dla kaŜdej grupy
przygotować  do  zbilansowania  inną  reakcję  red-ox  zapisaną  w  formie  jonowej.  NaleŜy
zwrócić  uwagę  na  prawidłowy  sposób  identyfikowania  reduktora  i  utleniacza,  na  podstawie
zmian  stopni  utlenienia.  Ponadto  naleŜy  zwrócić  uwagę  na  prawidłowość  zapisu  bilansu
elektronowego.

Sposób wykonania ćwiczenia

Uczeń powinien:

zorganizować stanowisko pracy,

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

zidentyfikować utleniacz i reduktor oraz określić typ reakcji red-ox,

określić stopnie utlenienia atomów w utleniaczu i reduktorze,

zapisać reakcje połówkowe bilansu elektronowego,

dobrać współczynniki stechiometryczne,

przedstawić wyniki realizacji ćwiczenia.

Zalecane metody nauczania–uczenia się:

−

wiczenie.

rodki dydaktyczne:

−

Poradnik dla ucznia.

Ćwiczenie 3

Zbadaj właściwości utleniające jonów manganianowych(VII) w reakcji KMnO

z FeSO

przebiegającej w środowisku kwaśnym, tj. wobec H

Wskazówki do realizacji
Przed przystąpieniem do realizacji ćwiczenia uczniowie powinni przeczytać odpowiedni

Sposób wykonania ćwiczenia

Uczeń powinien:

zorganizować stanowisko laboratoryjne,

zapoznać się z instrukcją stanowiskową,

zapoznać się z zasadami bhp w laboratorium chemicznym oraz kartami charakterystyk
substancji niebezpiecznych, wykorzystywanych w ćwiczeniu,

wprowadzić do probówki określoną objętość roztworu nadmanganianu potasu oraz taką
samą objętość kwasu siarkowego(VI), a następnie kilka kryształków siarczanu(VI)
Ŝ

elaza(II),

zaobserwować zmianę zabarwienia roztworu,

zapisać równanie reakcji w formie cząsteczkowej oraz jonowej, a takŜe dobrać
współczynniki stechiometryczne w równaniu reakcji metodą bilansu elektronowego,

dokonać analizy zaobserwowanej reakcji chemicznej i określić reduktor oraz utleniacz
w tej przemianie.

Zalecane metody nauczania–uczenia się:

−

wiczenie laboratoryjne.

rodki dydaktyczne:

−

probówka – 1 szt.,

−

odczynniki chemiczne: roztwór manganianu(VII) potasu (KMnO

), krystaliczny

siarczan(VI) Ŝelaza(II), kwas siarkowy(VI),

−

materiały piśmiennicze,

−

rodki ochrony indywidualnej (rękawiczki, okulary),

−

instrukcja stanowiskowa.

Uwaga. Kwas siarkowy(VI) jest substancją Ŝrącą i higroskopijną, powodującą trudno gojące

się oparzenia.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

5.9. Praktyczne znaczenie reakcji red-ox

5.9.1. Ćwiczenia

Ćwiczenie 1

Wyszukaj i scharakteryzuj przemysłową metodę otrzymywania aldehydu octowego

w wyniku utleniania etylenu za pomocą tlenu cząsteczkowego.

Wskazówki do realizacji
Ć

wiczenie moŜe być zrealizowane jako praca w grupach, której celem będzie

przeanalizowanie informacji w dostępnych źródłach bibliograficznych,  w  tym odpowiednich
fragmentów  Poradnika  dla  ucznia  i  określenie  optymalnych  warunków  otrzymywania
aldehydu  octowego.  Podczas  zajęć  naleŜy  zwrócić  uwagę  na  umiejętność  poszukiwania
informacji  w  opracowaniach  drukowanych  oraz  w  Internecie,  a  takŜe  na  poprawność  zapisu
reakcji chemicznych.

Sposób wykonania ćwiczenia

Uczeń powinien:

zorganizować stanowisko pracy,

odszukać w dostępnej literaturze i portalach internetowych charakterystykę procesu,

przedstawić równanie reakcji chemicznej,

zidentyfikować główne parametry procesowe, wpływające na wydajność reakcji,

przedstawić sprawozdanie z realizacji ćwiczenia.

Zalecane metody nauczania–uczenia się:

−

wiczenie.

rodki dydaktyczne:

−

Poradnik dla ucznia,

−

literatura zgodna z punktem 7 poradnika dla nauczyciela,

−

komputer z dostępem do Internetu.

Ćwiczenie 2

Wyszukaj i scharakteryzuj procesy oczyszczania ścieków metodą pogłębionego

utleniania z wykorzystaniem utleniaczy Fentona.

Wskazówki do realizacji
Ć

wiczenie moŜe być zrealizowane jako praca w grupach, której celem będzie

przeanalizowanie  dostępnych  źródeł  bibliograficznych,  w  tym  odpowiednich  fragmentów
Poradnika  dla  ucznia  i  określenie  optymalnych  warunków  oczyszczania  ścieków
przemysłowych  w  wyniku  utleniania  za  pomocą  nadtlenku  wodoru,  będącego  głównym
składnikiem  odczynnika  Fentona.  Podczas  zajęć  naleŜy  zwrócić  uwagę  na  umiejętność
poszukiwania  informacji  w  opracowaniach  drukowanych  oraz  w  Internecie,  a  takŜe  na
poprawność zapisu reakcji chemicznych.

Sposób wykonania ćwiczenia

Uczeń powinien:

zorganizować stanowisko pracy,

odszukać skład chemiczny odczynnika Fentona,

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

5.10. Szereg elektrochemiczny metali

5.10.1. Ćwiczenia

Ćwiczenie 1

Zbadaj reakcję wypierania z roztworów wodnych jonów metali przez atomy innych

metali.

Wskazówki do realizacji
Przed przystąpieniem do realizacji ćwiczenia uczniowie powinni przeczytać odpowiedni

Sposób wykonania ćwiczenia

Uczeń powinien:

zorganizować stanowisko laboratoryjne,

zapoznać się z instrukcją stanowiskową,

zapoznać się z zasadami bhp w laboratorium chemicznym oraz kartami charakterystyk
substancji niebezpiecznych wykorzystywanych w ćwiczeniu,

wprowadzić do probówki roztwór siarczanu(VI) miedzi(II), a następnie wrzucić do niej
blaszkę cynkową,

zaobserwować powierzchnię blaszki cynkowej,

zapisać równanie reakcji w formie cząsteczkowej i jonowej oraz zinterpretować
obserwacje na podstawie analizy szeregu elektrochemicznego metali,

przedstawić wyniki ćwiczenia w postaci sprawozdania.

Zalecane metody nauczania–uczenia się:

−

wiczenie laboratoryjne.

rodki dydaktyczne:

−

probówka – 1 szt.,

−

odczynniki chemiczne: roztwór siarczanu(VI)miedzi(II), blaszka cynkowa,

−

tablice chemiczne,

−

Poradnik dla ucznia,

−

rodki ochrony indywidualnej (rękawiczki),

−

instrukcja stanowiskowa.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

5.11. Ogniwa galwaniczne jako źródła prądu

5.11.1. Ćwiczenia

Ćwiczenie 1

Obliczy siłę elektromotoryczną ogniwa, złoŜonego z półogniwa srebrowego i cynkowego.

Wskazówki do realizacji
Przed przystąpieniem do realizacji ćwiczenia uczniowie powinni przeczytać odpowiedni

fragment  rozdziału  „Materiał  nauczania”  z  Poradnika  dla  ucznia.  Ćwiczenie  moŜe  być
realizowane  jako  zajęcia  rachunkowe  w  grupach.  NaleŜy  zwrócić  uwagę  na  prawidłowe
zapisanie  schematu  ogniwa  oraz  właściwe  odszukanie  danych  w  tabelach  chemicznych.
Nauczyciel moŜe przygotować kaŜdej z grup obliczenia dla innego ogniwa galwanicznego.

Sposób wykonania ćwiczenia

Uczeń powinien:

zorganizować stanowisko pracy,

zidentyfikować katodę oraz anodę ogniwa,

określić potencjały poszczególnych półogniw, na podstawie szeregu elektrochemicznego,

dokonać stosownych obliczeń,

przedstawić wyniki realizacji ćwiczenia.

Zalecane metody nauczania–uczenia się:

−

wiczenie.

rodki dydaktyczne:

−

tablice chemiczne,

−

Poradnik dla ucznia,

−

kalkulator.

Ćwiczenie 2

Zaprojektuj dwa ogniwa galwaniczne o jednej elektrodzie takiej samej, przy czym

w pierwszym ogniwie byłaby ona elektrodą dodatnią, a w drugim ujemną oraz oblicz siłę
elektromotoryczną zaprojektowanych ogniw.

Wskazówki do realizacji
Przed przystąpieniem do realizacji ćwiczenia uczniowie powinni przeczytać odpowiedni

fragment  rozdziału  „Materiał  nauczania”  z  Poradnika  dla  ucznia.  Ćwiczenie  moŜe  być
realizowane  jako  zajęcia  projektowe  (koncepcyjne)  prowadzone  w  grupach.  NaleŜy  zwrócić
uwagę  na  prawidłowe  zapisanie  schematu  ogniwa  oraz  właściwe  odszukanie  danych
w tabelach  chemicznych  i  wyjaśnianie  przebiegających  zjawisk  na  elektrodach
zaprojektowanych ogniw.

Sposób wykonania ćwiczenia

Uczeń powinien:

zorganizować stanowisko pracy,

dokonać analizy problemu, w tym: określić rodzaj elektrody ujemnej i dodatniej
w ogniwach galwanicznych oraz określić, która z elektrod (półogniw) ma wyŜszy
potencjał,

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

5.12. Korozja elektrochemiczna metali i sposoby ochrony

przeciwkorozyjnej

5.12.1. Ćwiczenia

Ćwiczenie 1

Zbadaj szybkość korozji Ŝelaza w kontakcie z miedzią oraz cynkiem. Jako wskaźnik

stęŜenia jonów Ŝelaza(II), tworzących się podczas korozji naleŜy wykorzystać roztwór
sześciocyjanoŜelazianu(III) potasu – K

[Fe(CN)

], który tworzy z jonami Fe

związek

o zabarwieniu błękitnym.

Wskazówki do realizacji
Przed przystąpieniem do realizacji ćwiczenia uczniowie powinni przeczytać odpowiedni

Sposób wykonania ćwiczenia

Uczeń powinien:

zorganizować stanowisko laboratoryjne,

zapoznać się z instrukcją stanowiskową,

zapoznać się z zasadami bhp w laboratorium chemicznym oraz kartami charakterystyk
substancji niebezpiecznych, stosowanych w ćwiczeniu,

przygotować blaszki Ŝelazne, miedziowe i cynkowe oraz oczyścić je drobnym papierem
ś

ciernym i przemyć alkoholem etylowym,

wprowadzić do trzech probówek, oznaczonych numerami 1, 2, 3, taką samą ilość kwasu
siarkowego(VI) oraz po 2 krople K

[Fe(CN)

wrzucić do probówek przygotowane blaszki, tj. do probówki nr 1 tylko blaszkę Ŝelazną,
do probówki nr 2 blaszkę Ŝelazną złączoną z miedzią, do probówki nr 3 blaszkę Ŝelazną
złączoną z cynkową,

zaobserwować

czasie

eksperymentu

intensywność

wydzielania

się

gazu

w poszczególnych probówkach,

wyjąć blaszki po określonym czasie trwania eksperymentu i porównać intensywność
zabarwienia roztworu w poszczególnych probówkach,

przedstawić wyniki realizacji ćwiczenia.

Zalecane metody nauczania–uczenia się:

−

wiczenie laboratoryjne.

rodki dydaktyczne:

−

blaszki metalowe o takich samych wymiarach: Ŝelazne – 3 szt., miedziana – 1 szt.,
cynkowa – 1 szt.,

−

probówki – 3 szt.,

−

statyw na probówki – 1 szt.,

−

materiały pomocnicze: papier ścierny, pęseta,

−

odczynniki chemiczne: kwas siarkowy(VI), roztwór K

[Fe(CN)

], alkohol etylowy,

−

Poradnik dla ucznia,

−

rodki ochrony indywidualnej (rękawiczki),

−

instrukcja stanowiskowa.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Ćwiczenie 2

Na podstawie danych odszukanych w tablicach chemicznych i niniejszym poradniku

oceń, który materiał koroduje szybciej w przypadku uszkodzenia powłoki ochronnej: Ŝelazo
pomiedziowane czy pozłocone?

Wskazówki do realizacji
Przed przystąpieniem do realizacji ćwiczenia uczniowie powinni przeczytać odpowiedni

fragment  rozdziału  „Materiał  nauczania”  z  Poradnika  dla  ucznia.  Ćwiczenie  moŜe  być
realizowane  jako  zajęcia  projektowe  (koncepcyjne)  prowadzone  w  grupach.  NaleŜy  zwrócić
uwagę  na  prawidłowe  zapisanie  i  wyjaśnienie  przebiegających  reakcji.  Nauczyciel  moŜe  dla
kaŜdej grupy dobrać inny układ powłok galwanicznych.

Sposób wykonania ćwiczenia

Uczeń powinien:

zorganizować stanowisko pracy,

odszukać potencjały stosownych półogniw,

wyjaśnić istotę zjawiska na podstawie danych z szeregu elektrochemicznego metali
(podać które półogniwo będzie anodą, a które katodą),

przedstawić wyniki realizacji ćwiczenia.

Zalecane metody nauczania–uczenia się:

−

wiczenie przedmiotowe.

rodki dydaktyczne:

−

tablice chemiczne,

−

Poradnik dla ucznia.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

5.13. Przemiany zachodzące w elektrolicie pod wpływem

przepływającego prądu elektrycznego

5.13.1. Ćwiczenia

Ćwiczenie 1

Zapisz reakcje zachodzące w procesie elektrolizy roztworów wodnych kwasu

azotowego(V) i azotanu(V) miedzi(II), przeprowadzonej na elektrodach platynowych.

Wskazówki do realizacji
Przed przystąpieniem do realizacji ćwiczenia uczniowie powinni przeczytać odpowiedni

fragment rozdziału „Materiał nauczania” z Poradnika dla ucznia. Realizacja tematu ćwiczenia
moŜe być prowadzona jako samodzielna praca uczniów w grupach. NaleŜy zwrócić uwagę na
prawidłowy zapis przebiegających reakcji oraz analizowanie i wyjaśnianie zachodzących
zjawisk.

Sposób wykonania ćwiczenia

Uczeń powinien:

zorganizować stanowisko pracy,

zapisać reakcje dysocjacji analizowanych związków chemicznych,

zapisać reakcje elektrodowe, przebiegające podczas elektrolizy,

przedstawić wyniki realizacji ćwiczenia.

Zalecane metody nauczania–uczenia się:

−

wiczenie.

rodki dydaktyczne:

−

Poradnik dla ucznia.

Ćwiczenie 2

Zbadaj przewodnictwo wodnych roztworów elektrolitów.

Wskazówki do realizacji
Przed przystąpieniem do realizacji ćwiczenia uczniowie powinni przeczytać odpowiedni

Sposób wykonania ćwiczenia

Uczeń powinien:

zorganizować stanowisko laboratoryjne,

zapoznać się z instrukcją stanowiskową,

zapoznać się z zasadami bhp w laboratorium chemicznym oraz kartami charakterystyk
substancji chemicznych wykorzystywanych w ćwiczeniu,

przygotować sześć zlewek o pojemności 50 cm

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

wlać  do  pięciu  zlewek  taką  samą  ilość  następujących  jednakowo  stęŜonych  substancji:
wodny  roztwór  kwasu  solnego,  wodny  roztwór  wodorotlenku  sodu,  roztworu  soli
kuchennej,  roztwór  wody  amoniakalnej,  wodny  roztwór  cukru,  a  takŜe  w  jednej  zlewce
pozostawić czystą wodę destylowaną,

umieścić w zlewkach elektrody grafitowe (pozyskane, np. z wkładów ołówkowych),
w taki sposób aby się one nie stykały,

zmontować szeregowo obwód elektryczny, złoŜony z płaskiej baterii, Ŝarówki i elektrod,
przymocowanymi na końcach przewodów,

elektrody umieszczać kolejno w kaŜdej ze zlewek, przy czym przed włoŜeniem do
kolejnego roztworu naleŜy je przepłukać woda destylowaną,

zapisać obserwacje, w szczególności dotyczące natęŜenia światła Ŝarówki,

10)

wyjaśnić przyczyny zaobserwowanych zjawisk oraz ocenić moc badanych elektrolitów.

Zalecane metody nauczania–uczenia się:

−

wiczenie laboratoryjne.

rodki dydaktyczne:

−

zlewki np. o pojemności 50 cm

– 6 szt.,

−

odczynniki chemiczne: woda destylowana, roztwór kwasu solnego, roztwór
wodorotlenku sodu, roztwór soli kuchennej, woda amoniakalna, roztwór cukru
(sacharozy),

−

obwód elektryczny złoŜony z płaskiej baterii 4,5 V, Ŝarówki, elektrod grafitowych,

−

instrukcja stanowiskowa.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

5.14. Praktyczne zastosowania procesu elektrolizy

5.14.1. Ćwiczenia

Ćwiczenie 1

Określ, po jakim czasie prowadzenia elektrolizy roztworu CuSO

, prądem o natęŜeniu

I = 0,5 A

powierzchnia katody, wynosząca 25 cm

pokryje się warstewką miedzi o grubości

0,01 mm. W obliczeniach naleŜy przyjąć, iŜ gęstość miedzi wynosi 9 g/cm

Wskazówki do realizacji
Przed przystąpieniem do realizacji ćwiczenia uczniowie powinni przeczytać odpowiedni

fragment rozdziału „Materiał nauczania” z Poradnika dla ucznia. Realizacja tematu ćwiczenia
moŜe być prowadzona jako samodzielna praca uczniów w grupach. NaleŜy zwrócić uwagę na
prawidłowy zapis przebiegających reakcji, odpowiedni dobór i przekształcanie wzorów
chemicznych.

Sposób wykonania ćwiczenia

Uczeń powinien:

zorganizować stanowisko pracy,

napisać równania reakcji przyelektrodowych, przebiegających podczas elektrolizy
roztworu CuSO

odszukać stosowne wzory obliczeniowe,

dokonać obliczeń,

przedstawić wyniki realizacji ćwiczenia w postaci sprawozdania.

Zalecane metody nauczania–uczenia się:

−

wiczenie.

rodki dydaktyczne:

−

Poradnik dla ucznia,

−

kalkulator.

Ćwiczenia 2

Wyznaczyć procentową wydajność procesu elektrolitycznego oczyszczania niklu

hutniczego, jeŜeli na skutek elektrolizy prowadzonej przez 20 godzin, prądem o natęŜeniu
5000 A, masa niklowej katody wzrosła o 104 kg. Jako elektrolit stosowano w tym procesie
wodny roztwór NiSO

Wskazówki do realizacji
Przed przystąpieniem do realizacji ćwiczenia uczniowie powinni przeczytać odpowiedni

fragment rozdziału „Materiał nauczania” z Poradnika dla ucznia. Realizacja tematu ćwiczenia
moŜe być prowadzona jako samodzielna praca uczniów w grupach. NaleŜy zwrócić uwagę na
prawidłowy zapis przebiegających reakcji, odpowiedni dobór i przekształcanie wzorów
chemicznych oraz analizowanie i wyjaśnianie zachodzących zjawisk.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Sposób wykonania ćwiczenia

Uczeń powinien:

zorganizować stanowisko pracy,

napisać równania reakcji przyelektrodowych, przebiegających podczas elektrolizy
roztworu NiSO

odszukać stosowne wzory obliczeniowe,

dokonać obliczeń,

przedstawić wyniki realizacji ćwiczenia w postaci sprawozdania.

Zalecane metody nauczania–uczenia się:

−

wiczenie.

rodki dydaktyczne:

−

Poradnik dla ucznia,

−

kalkulator.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

6. EWALUACJA OSIĄGNIĘĆ UCZNIA

Przykłady narzędzi pomiaru dydaktycznego

TEST 1
Test dwustopniowy do jednostki modułowej „Stosowanie reakcji
chemicznych w procesach przemysłowych”

Test składa się z 20 zadań wielokrotnego wyboru, z których:

−

zadania 1, 2, 3, 4, 5, 6, 9, 12,13, 16, 17, 18, 19, 20 są z poziomu podstawowego,

−

zadania 7, 8, 10, 11, 14, 15 są z poziomu ponadpodstawowego.

Punktacja zadań: 0 lub 1 punkt

Za kaŜdą prawidłową odpowiedź uczeń otrzymuje 1 punkt. Za złą odpowiedź lub jej brak

uczeń otrzymuje 0 punktów.

Proponuje się następujące normy wymagań – uczeń otrzymuje następujące
oceny szkolne:

−

dopuszczający – za rozwiązanie co najmniej 8 zadań z poziomu podstawowego,

−

dostateczny – za rozwiązanie co najmniej 11 zadań z poziomu podstawowego,

−

dobry – za rozwiązanie 15 zadań, w tym co najmniej 2 z poziomu ponadpodstawowego,

−

bardzo dobry – za rozwiązanie 18 zadań, w tym 5 z poziomu ponadpodstawowego.

Klucz odpowiedzi: 1. d, 2. b, 3. d, 4. a, 5. a, 6. a, 7. c, 8. b, 9. b, 10. b, 11. a,

12. b, 13. a, 14. b, 15. c, 16. c, 17. c, 18. a, 19. b, 20. d.

Plan testu

zad.

Cel operacyjny

(mierzone osiągnięcia ucznia)

Kategoria

celu

Poziom

wymagań

Poprawna

odpowiedź

Określić typ reakcji nieorganicznej

Określić typ reakcji organicznej

Dokonać obliczeń stechiometrycznych
z uwzględnieniem czystości reagentów

Zastosować nazwę zwyczajową popularnego
związku nieorganicznego

Zastosować regułę Le Chateliera i Brauna

Określić wpływ katalizatora na szybkość reakcji
chemicznej

Określić rolę katalizatora w przemianach
chemicznych

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Zidentyfikować typ reakcji chemicznej na
podstawie efektu energetycznego

Obliczyć efekt energetyczny reakcji na
podstawie energii wiązań

Zidentyfikować sposób wymiany ciepła
z otoczeniem w procesach przemysłowych

Określić stopień utlenienia pierwiastka
w związku chemicznym

13 Zidentyfikować reduktor w reakcji chemicznej

Określić rodzaj utleniacza w odczynniku
Fentona

15 Obliczyć siłę elektromotoryczną ogniwa

16 Dobrać rodzaj półogniwa

17 Wybrać protektor elektrochemiczny

Określić podstawowy składnik rdzy, jako
głównego produktu procesu korozji
elektrochemicznej stali

19 Określić produkty elektrolizy kwasu tlenowego

Określić rodzaj elektrod w przemysłowym
elektrolizerze stosowanym do rafinacji miedzi

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Przebieg testowania

Instrukcja dla nauczyciela

Ustal z uczniami termin przeprowadzenia sprawdzianu z wyprzedzeniem co najmniej
jednotygodniowym.

Omów z uczniami cel stosowania pomiaru dydaktycznego.

Zapoznaj uczniów z rodzajem zadań zawartych w zestawie oraz z zasadami punktowania.

Przygotuj odpowiednią liczbę testów.

Zapewnij samodzielność podczas rozwiązywania zadań.

Przed rozpoczęciem testu przeczytaj uczniom instrukcję dla ucznia.

Zapytaj, czy uczniowie wszystko zrozumieli. Wszelkie wątpliwości wyjaśnij.

Nie przekraczaj czasu przeznaczonego na test.

Kilka minut przed zakończeniem testu przypomnij uczniom o zbliŜającym się czasie
zakończenia udzielania odpowiedzi.

Instrukcja dla ucznia

Przeczytaj uwaŜnie instrukcję.

Podpisz imieniem i nazwiskiem kartę odpowiedzi.

Zapoznaj się z zestawem zadań testowych.

Test zawiera 20 zadań. Do kaŜdego zadania dołączone są 4 moŜliwości odpowiedzi.
Tylko jedna jest prawidłowa.

Udzielaj odpowiedzi na załączonej karcie odpowiedzi, stawiając w odpowiedniej rubryce
znak X. W przypadku pomyłki naleŜy błędną odpowiedź zaznaczyć kółkiem, a następnie
ponownie zakreślić odpowiedź prawidłową.

Zadania wymagają stosunkowo prostych obliczeń, które powinieneś wykonać przed
wskazaniem poprawnego wyniku.

Pracuj samodzielnie, bo tylko wtedy będziesz miał satysfakcję z wykonanego zadania.

Jeśli udzielenie odpowiedzi będzie Ci sprawiało trudność, wtedy odłóŜ jego rozwiązanie
na później i wróć do niego, gdy zostanie Ci wolny czas.

Na rozwiązanie testu masz 40 minut.

Powodzenia!

Materiały dla ucznia:

−

instrukcja,

−

zestaw zadań testowych,

−

karta odpowiedzi.

ZESTAW ZADAŃ TESTOWYCH

Spalanie węgla jest reakcją
a)

wymiany pojedynczej.

wymiany podwójnej.

analizy.

syntezy.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Odbarwianie wody bromowej przez etylen jest reakcją
a)

substytucji.

addycji.

eliminacji.

polimeryzacji.

W wyniku termicznego rozkładu 53,8 g wapienia, zawierającego 93% węglanu wapnia
otrzymano
a)

56 g CaO.

100 g CaO.

30 g CaO.

28 g CaO.

Soda kaustyczna to związek chemiczny o wzorze
a)

NaOH.

NaHCO

Przesunięcie równowagi reakcji w kierunku produktów na skutek podwyŜszenia ciśnienia
w reaktorze nastąpi w reakcji
a)

+ 3H

2NH

4NH

+ 3O

+ 6H

COOH + CH

COOCH

+ H

2NO

2NO + O

PodwyŜszenie wydajności równowagowej reakcji egzotermicznej jest moŜliwe w wyniku
a)

ochłodzenia układu reakcyjnego.

usunięcia substratu reakcji.

wprowadzenia inhibitora.

ogrzania układu reakcyjnego.

Katalizator reakcji chemicznej powoduje
a)

podwyŜszenie energii aktywacji, przez co przyspiesza reakcję.

obniŜenie energii aktywacji, przez co przesuwa równowagę reakcji w prawo.

obniŜenie energii aktywacji, przez co przyspiesza reakcję.

podwyŜszenie energii aktywacji, przez co przesuwa równowagę reakcji w lewo.

Stwierdzeniem fałszywym jest, iŜ
a)

kompleks aktywny ma wyŜszą energię od substratów, a takŜe produktów.

katalizator nie bierze Ŝadnego udziału w reakcji chemicznej.

energia wewnętrzna produktów reakcji egzotermicznej jest niŜsza od energii
wewnętrznej substratów.

katalizator obniŜa energię aktywacji reakcji chemicznej.

Efekt energetyczny reakcji endotermicznej jest zapisywany jako
a)

∆

H > 0 lub

∆

Q > 0.

∆

H > 0 lub

∆

Q < 0.

∆

H < 0 lub

∆

Q > 0.

∆

H < 0 lub

∆

Q < 0.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

10.

Efekt energetyczny uwodornienia benzenu, wyznaczony na podstawie energii wiązań
(E

C=C

= 612 kJ/mol, E

C-C

= 348 kJ/mol, E

C-H

= 415 kJ/mol, E

H-H

= 436 kJ/mol) wynosi

– 210 kJ/mol.

– 390 kJ/mol.

+ 120 kJ/mol.

+ 1500 kJ mol.

11.

Przemysłowym procesem endotermicznym jest
a)

otrzymywanie butadienu według technologii Houdry.

otrzymywanie saletry amonowej.

gaszenie wapna palonego.

spalanie węgla.

12.

Stopień utlenienia azotu w NaNO

wynosi

III.

–II.

–V.

13.

Reduktorem w reakcji Fe

+ CO

→

Fe + CO

jest

tlenek węgla(II).

tlenek Ŝelaza(II).

tlenek Ŝelaza (III).

reakcja nie jest przemianą red-ox.

14.

Odczynnik Fentona zawiera
a)

chlor.

nadtlenek wodoru.

siarczan(IV) sodu.

tlenek manganu(IV).

15.

Siła elektromotoryczna ogniwa Zn



ZnSO

(aq)



CuSO

4 (aq)



Cu wynosi

– 1,100 V.

– 0,426 V.

+ 1,130 V.

+ 1,500 V.

16.

W ogniwie galwanicznym, zawierającym półogniwo niklowe jako katodę, anodą moŜe
być półogniwo
a)

platynowe.

srebrowe.

elazowe.

miedziane.

17.

Konstrukcja stalowa, w celu ochrony przeciwkorozyjnej, jest zabezpieczana protektorem
a)

miedzianym.

cynowym.

cynkowym.

niklowym.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

18.

Głównym składnikiem rdzy powstającej podczas korozji stali jest
a)

tlenek Ŝelaza(III).

wodorowęglan miedzi(II).

siarczan(VI) Ŝelaza(II).

tlenek aluminium.

19.

Podczas elektrolizy wodnego roztworu kwasu siarkowego(VI) na platynowej katodzie
jest wydzielany
a)

tlen.

wodór.

ditlenek siarki.

diwodorek siarki.

20.

Elektrolizer przeznaczony do przemysłowej rafinacji miedzi hutniczej jest wyposaŜony
w elektrody
a)

niklowe.

platynowe.

grafitowe.

miedziane.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

KARTA ODPOWIEDZI

Imię i nazwisko ...............................................................................

Stosowanie reakcji chemicznych w procesach przemysłowych

Zakreśl poprawną odpowiedź.

zadania

Odpowiedź

Punkty

Razem:

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

TEST 2
Test dwustopniowy do jednostki modułowej „Stosowanie reakcji
chemicznych w procesach przemysłowych”

Test składa się z 20 zadań wielokrotnego wyboru, z których:

−−−−

zadania 1, 2, 3, 4, 5, 8, 9, 10, 11, 13, 15, 16, 18, 19 są z poziomu podstawowego,

−−−−

zadania 6, 7, 12, 14, 17, 20 są z poziomu ponadpodstawowego.

Punktacja zadań: 0 lub 1 punkt

Za kaŜdą prawidłową odpowiedź uczeń otrzymuje 1 punkt. Za złą odpowiedź lub jej brak

uczeń otrzymuje 0 punktów.

Proponuje się następujące normy wymagań – uczeń otrzymuje następujące
oceny szkolne:

−

dopuszczający – za rozwiązanie co najmniej 8 zadań z poziomu podstawowego,

−

dostateczny – za rozwiązanie co najmniej 11 zadań z poziomu podstawowego,

−

dobry – za rozwiązanie 14 zadań, w tym co najmniej 3 z poziomu ponadpodstawowego,

−

bardzo dobry – za rozwiązanie 18 zadań, w tym 5 z poziomu ponadpodstawowego.

Klucz odpowiedzi: 1. c, 2. d, 3. a, 4. b, 5. c, 6. c, 7. c, 8. a, 9. a, 10. b, 11. a,

12. a, 13. c, 14. a, 15. a, 16. d, 17. a, 18. a, 19. b, 20. d.

Plan testu

zad.

Cel operacyjny

(mierzone osiągnięcia ucznia)

Kategoria

celu

Poziom

wymagań

Poprawna

odpowiedź

Nazwać popularny produkt syntezy organicznej

Określić istotę procesu wielkopiecowego

Określić istotę procesu krakingu węglowodorów

Nazwać typ reakcji organicznej

Określić typy reakcji organicznych

Wykonać obliczenia stechiometryczne
z uwzględnieniem czystości reagentów

Wykonać obliczenia stechiometryczne
z uwzględnieniem wydajności reakcji

Określić istotę organicznej reakcji przemysłowej
utwardzania tłuszczu

Określić istotę procesu wulkanizacji kauczuku

Nazwać monomer procesu otrzymywania
teflonu

Określić wpływ temperatury na szybkość reakcji
chemicznej

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Zastosować w praktyce regułę Le Chateliera
i Brauna

13 Zidentyfikować proces red-ox

Dobrać współczynniki stechiometryczne metodą
bilansu elektronowego

15 Określić efekty makroskopowe reakcji red-ox

Wyjaśnić podstawowe zjawiska
elektrochemiczne

Scharakteryzować proces korozji
elektrochemicznej

Scharakteryzować przemiany zachodzące
w elektrolicie pod wpływem prądu
elektrycznego

Określić produkty reakcji elektrodowych
przebiegających podczas elektrolizy

20 Zastosować w praktyce prawa Faradaya

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Przebieg testowania

Instrukcja dla nauczyciela

Ustal z uczniami termin przeprowadzenia sprawdzianu z wyprzedzeniem co najmniej
jednotygodniowym.

Omów z uczniami cel stosowania pomiaru dydaktycznego.

Zapoznaj uczniów z rodzajem zadań zawartych w zestawie oraz z zasadami punktowania.

Przygotuj odpowiednią liczbę testów.

Zapewnij samodzielność podczas rozwiązywania zadań.

Przed rozpoczęciem testu przeczytaj uczniom instrukcję dla ucznia.

Zapytaj, czy uczniowie wszystko zrozumieli. Wszelkie wątpliwości wyjaśnij.

Nie przekraczaj czasu przeznaczonego na test.

Kilka minut przed zakończeniem testu przypomnij uczniom o zbliŜającym się czasie
zakończenia udzielania odpowiedzi.

Instrukcja dla ucznia

Przeczytaj uwaŜnie instrukcję.

Podpisz imieniem i nazwiskiem kartę odpowiedzi.

Zapoznaj się z zestawem zadań testowych.

Test zawiera 20 zadań. Do kaŜdego zadania dołączone są 4 moŜliwości odpowiedzi.
Tylko jedna jest prawidłowa.

Zadania wymagają stosunkowo prostych obliczeń, które powinieneś wykonać przed
wskazaniem poprawnego wyniku.

Pracuj samodzielnie, bo tylko wtedy będziesz miał satysfakcję z wykonanego zadania.

Jeśli udzielenie odpowiedzi będzie Ci sprawiało trudność, wtedy odłóŜ jego rozwiązanie
na później i wróć do niego, gdy zostanie Ci wolny czas.

Na rozwiązanie testu masz 40 minut.

Powodzenia!

Materiały dla ucznia:

−

instrukcja,

−

zestaw zadań testowych,

−

karta odpowiedzi.

ZESTAW ZADAŃ TESTOWYCH

1. W wyniku reakcji acetylenu z HCl powstaje

a)  chlorek metylowy.
b)  chlorek etylowy.
c)  chlorek winylu.
d)  dichloroetan.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

2. Proces wielkopiecowy polega na

a)  wiązaniu domieszek rudy przez topniki.
b)  redukcji tlenków Ŝelaza.
c)  przetapianiu tlenków Ŝelaza.
d)  procesach a i b jednocześnie.

3. W procesie krakingu następuje

a) przekształcanie

węglowodorów

wyŜszych

masach

cząsteczkowych

węglowodory o niŜszych masach cząsteczkowych.

b) przekształcanie węglowodorów o niŜszych masach cząsteczkowych na węglowodory

o wyŜszych masach cząsteczkowych.

c) rozdzielanie węglowodorów o róŜnych temperaturach wrzenia.
d) przemiana węglowodorów o łańcuchach prostych na rozgałęzione i zamknięte.

4. Reakcja, w wyniku której wiązanie podwójne zmienia się w pojedyncze na skutek

przyłączenia cząsteczki fluorowca nazywa się
a)  substytucją.
b)  addycją.
c)  eliminacją.
d)  Ŝadną z nich.

5. W celu dokonania przemian

naleŜy kolejno przeprowadzić reakcje
a)  substytucji, addycji, eliminacji.
b)  eliminacji, substytucji, addycji.
c)  eliminacji, addycji, substytucji.
d)  addycji, eliminacji, substytucji.

6. W wyniku termicznego rozkładu 500 kg wapienia, zawierającego 90% CaCO

otrzymano

a)  126 kg wapna palonego.
b)  225 kg wapna palonego.
c)  252 kg wapna palonego.
d)  450 kg wapna palonego.

7. W procesie utleniania 120 kg pirytu (FeS

), przebiegającego według równania:

4FeS

+ 11O

→

2Fe

+ 8SO

masa pozyskanego z wydajnością 80% tlenku Ŝelaza(III) wynosi
a)  120 kg.
b)  80 kg.
c)  64 kg.
d)  96 kg.

8. Utwardzanie tłuszczów ciekłych polega na ich

a)  hydrogenacji.
b)  hydratacji.
c)  dehydrogenacji.
d)  dehydratacji.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

9. Wulkanizacja kauczuku polega na

a)  sieciowaniu kauczuków za pomocą siarki.
b)  micznej degradacji łańcuchów kauczuków.
c)  dukcji wyprasek gumowych.
d)  zymywaniu kauczuków w procesach rodnikowych.

10. Surowcem do otrzymywania teflonu jest

a)  chlorek winylu.
b)  tetrafluoroetylen.
c)  eten.
d)  buta-1,3-dien.

11. Fałszywym jest stwierdzenie

a) wzrost temperatury, przyspieszając reakcję, zawsze przesuwa stan równowagi w

prawo.

b)  obniŜenie temperatury przyspiesza reakcję egzotermiczną.
c)  wzrost temperatury o 10°C powoduje wzrost stałej równowagi od 2 do 4 razy.
d)  wprowadzenie katalizatora obniŜa energię aktywacji reakcji chemicznej.

12. Przesunięcie równowagi reakcji N

+ 3H

2NH

∆

H = – 92,4 kJ w prawo jest moŜliwe

w wyniku
a)  zwiększenia ciśnienia i obniŜenia temperatury układu.
b)  obniŜenia ciśnienia i podwyŜszenia temperatury układu reakcyjnego.
c)  zwiększenia ciśnienia oraz podwyŜszenia temperatury do około 1000 K.
d)  zastosowania odpowiedniego katalizatora.

13. Równaniem przedstawiającym reakcję red-ox jest

a) Cu

+ 2OH

→

Cu(OH)

b) ZnO + 2H

+ SO



→

+ SO



+ H

c) 2CO + O

→

2CO

d) CaCO

→

CaO + CO

14. Prawidłowymi współczynnikami stechiometrycznymi w następującym równaniu reakcji

KI + K

+ H

→

(SO

)

+ K

+ I

+ H

są
a)  6, 1, 7, 1, 4, 3, 7.
b)  8, 1, 8, 1, 5, 4, 8.
c)  3, 1, 6, 1, 3, 3, 6.
d)  4, 1, 5, 1, 2, 2, 5.

15. W wyniku utlenienia związku chromu, roztwór zmienia barwę z

a)  zielonej na Ŝółtą.
b)  Ŝółtej na pomarańczową.
c)  pomarańczowej na czerwoną.
d)  pomarańczowej na fioletową.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

16. Prawidłowym stwierdzeniem jest, iŜ

a) w ogniwie procesy chemiczne przebiegają samorzutnie, a w elektrolizerze

wymuszane są przyłoŜonym napięciem zewnętrznym.

b) w ogniwie i elektrolizerze proces redukcji zachodzi na katodzie, a proces utleniania

na anodzie.

c) w ogniwie proces redukcji zachodzi na anodzie, a w elektrolizerze na katodzie.
d) stwierdzenia a i b są prawidłowe.

17. JeŜeli poniklowany zderzak samochodu i ocynkowane wiadro zostaną zarysowane, to

przy załoŜeniu, Ŝe obie blachy są wykonane z tej samej stali i znajdują się w tych samych
warunkach
a)  szybciej będzie rdzewiał zderzak.
b)  szybciej będzie rdzewiało wiadro.
c)  zderzak i wiadro będą rdzewiały z tą samą szybkością.
d)  wiadro wcale nie będzie rdzewiało.

18. Elektrolizę moŜna określić jako

a) proces, w którym energia elektryczna jest zamieniana na energię chemiczną na

elektrodach, zanurzonych w elektrolicie.

b) proces prowadzący do uzyskania energii elektrycznej w wyniku reakcji

przyelektrodowych.

c) chemiczny rozpad cząsteczek elektrolitów pod wpływem prądu elektrycznego.
d) dysocjację elektrolitu pod wpływem prądu elektrycznego.

19. Podczas elektrolizy roztworu wodnego Na

na elektrodach platynowych stwierdzono,

a) na katodzie wydziela się sód, a na anodzie tlen.

b) w pobliŜu katody roztwór przyjmuje odczyn zasadowy, a w pobliŜu anody odczyn

kwaśny.

c) w pobliŜu katody roztwór przyjmuje odczyn kwaśny, a w pobliŜu anody odczyn

zasadowy.

d) w pobliŜu katody i w pobliŜu anody odczyn roztworu jest obojętny.

20. Podczas elektrolizy stopionej masy chlorku sodu o masie 234 g powstaje sód metaliczny

o masie
a)  23 g.
b)  46 g.
c)  69 g.
d)  92 g.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

KARTA ODPOWIEDZI

Imię i nazwisko ...............................................................................

Stosowanie reakcji chemicznych w procesach przemysłowych

Zakreśl poprawną odpowiedź.

zadania

Odpowiedź

Punkty

Razem:

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

7. LITERATURA

Anielak A.: Chemiczne i fizykochemiczne oczyszczanie ścieków. PWN, Warszawa 2002

Bartkiewicz B.: Oczyszczanie ścieków przemysłowych. PWN, Warszawa 2006

Cox P.A.: Chemia nieorganiczna. PWN, Warszawa 2004

Czapnik E., Wojciechowska-Piskorska H.: BHP w laboratoriach chemicznych. ODDK,
Gdańsk 2001

Dobkowska Z., Pazdro K.: Szkolny poradnik chemiczny. WSiP, Warszawa 1990

Głowacki Z.: Chemia ćwiczenia, część 1 i 2. Wydawnictwo Tutor, Toruń 2003

Grzywa E., Molenda J.: Technologia podstawowych syntez organicznych. WNT,
Warszawa 2000

KałuŜa B., Kamińska F.: Chemia zakres podstawowy, część 1 Chemia ogólna
i nieorganiczna. Wydawnictwo śak, Warszawa 2002

KałuŜa B., Kamińska F.: Chemia zakres podstawowy, część 2 Chemia organiczna.
Wydawnictwo śak, Warszawa 2003

10.

Kolditz L. (red.): Chemia nieorganiczna. PWN, Warszawa 1994

11.

Molenda J.: Chemia Techniczna. WNT, Warszawa 1985

12.

Molenda J.: Chemia w przemyśle: surowce – procesy – produkty. WSiP, Warszawa 1996

13.

Okoniewski S.: Technologia metali. WSiP, Warszawa 1975

14.

Pajdowski L.: Chemia ogólna. PWN, Warszawa 1999

15.

Pazdro K.: Zbiór zadań z chemii do szkół ponadgimnazjalnych. Zakres rozszerzony.
Oficyna Wydawnicza Krzysztof Puzdro, Warszawa 2005

16.

Pielichowski J., Puszyński A.: Technologia tworzyw sztucznych. WNT, Warszawa 2003

17.

Praca zbiorowa: Encyklopedia dla wszystkich. Chemia. WNT, Warszawa 2001

18.

Praca zbiorowa: Poradnik chemika analityka. WNT, Warszawa 1998

19.

Praca zbiorowa: Poradnik galwanotechnika. WNT, Warszawa 2002

20.

Rączkowski B.: BHP w praktyce. ODDK, Gdańsk 1999

21.

Saechtling H.: Tworzywa sztuczne. Poradnik. WNT, Warszawa 2000

22.

Sienko M., Plane R.: Chemia. Podstawy i zastosowania. WNT, Warszawa 2002

23.

Tonon J.: Substancje i preparaty chemiczne – identyfikacja i ocena zagroŜeń. CIOP
Warszawa 2002

24.

Ufnalski W.: Podstawy obliczeń chemicznych z programami komputerowymi. WNT,
Warszawa 1999

25.

Wasiliewa E., Granowskaja A., i.in. (tłum. Jacewicz-Miachalska J.): Ćwiczenie
laboratoryjne z chemii ogólnej. Metody półmikro. PWN, Warszawa 1969

26.

White J.R., De S.K.: Poradnik technologa gumy. Wyd. IPG Stomil 2003

27.

Zieliński A.: Chemiczna technologia organiczna. WNT, Warszawa 1976