Nasze problemy ze zrozumieniem Biblii mają swe źródło w problemach ze
zrozumieniem antyku. Stary Testament liczy sobie znacznie więcej niż wierzenia
greckie, datowane od 2 tys. lat p.n.e.
Luter dał swym niemieckojęzycznym rodakom kompletny przekład całej Biblii - umożliwił
tym samym czytanie Pisma Świętego ludziom nie znającym języków oryginału. Jednak
nakazał czytanie Biblii bez żadnych pomocy, takich jak przypisy i komentarze. Dlatego
biblie protestanckie zezwalają tylko na odsyłacze do innych miejsc w tekście. Moja teza
jest następująca - Luter zakładał, że jeśli już ktoś umie czytać, to niewątpliwie jest
intelektualistą i bez problemów zrozumie tekst bez komentarzy.
Podział Pisma Świętego
Teksty dotyczące proroków zajmują 1/3 ogółu Biblii. Żydzi dzielą pismo święte na
Pięcioksiąg Mojżeszowy [Tora - hebr. dosł. napomnienie, ale też prawo, nakazy], 6 ksiąg
historycznych zawierających historię Izraela [Księga Jozuego, Księga Sędziów, dwie
Księgi Samuela i dwie Królewskie]. Księga Powtórzonego Prawa nie jest „drugim”
prawem, ale kopią sporządzoną z prawa. Tylko faryzeusze uznawali całość pisma za
święte, zaś Samarytanie opierali się tylko na Pięcioksięgu Mojżeszowym.
Prorocy
Utarło się uznawanie proroka za kogoś zapowiadającego przyjście Mesjasza.
Prorocy sami byli przekonani, że są posłańcami Boga i w jego imieniu mówią.
Hebrajski wyraz nabi [czyt. navi] został przetłumaczony na grekę gdy powstawała
Septuaginta [III/II w. a. Ch. n.] stąd mamy wyraz profetyzm. Po okresie panowania
Aleksandra Wielkiego cały wschodni rejon Morza Śródziemnego mówi po grecku. Greka
stała się językiem armii, handlu i sfer wyższych, co upowszechniło ten termin
Prorocy pogańscy i chrześcijańscy.
Wszyscy służyli takiemu bogu, jakiego czcili. Wśród pogan prorocy byli wieszczkami,
którzy nie czekali na przyjście Mesjasza, chociaż w II/I w. zaczęto oczekiwać kogoś w
tym stylu.
Wieszczkowie pogańscy określali wolę boga, czego sobie życzy, a nie przepowiadali
przeszłość. W każdym sztabie wojskowym obecni byli wróżbici, do których zwracali się
dowódcy, aby upewnić się, czy dzień jest pomyślny, bogowie przychylni, czy mają
szansę na zwycięstwo. Wróżono z zachowania się ptaków, gdy przelatywały podczas
składania ofiar. Ważny był gatunek ptaków, kierunek z którego nadlatywały oraz różne
inne czynności, np. czy chętnie dziobały ofiarowywane ziarno.
Wartość wróżebną miały również wnętrzności zwierzęcia zabitego na ofiarę, zwłaszcza
żołądek i wątroba. W Mezopotamii odnaleziono metalowy model wątroby, mający
nauczyć wieszczków, jak odróżniać znaki bogów.
Aleksander Wielki miał 2 wieszczków w swym sztabie gdy wyprawiał się w głąb Azji.
Kształcenie wróżbity było długotrwałe, w przeciwieństwie do pełnienia obowiązków
kapłańskich, które [w Atenach] pełniono na tych samych zasadach co urzędy [z wyboru i
kadencyjnie].
Święty Paweł w jednym z listów do swej gminy zalecił aby jeść każde mięso u
gospodarza, nawet jeżeli pochodzi ze zwierząt składanych na ofiarę bogom pogańskim,
ponieważ bogów pogańskich nie ma. Wyjątek stanowiła sytuacja, gdy gość został o tym
poinformowany przez gospodarza. Wtedy nie należało jeść, aby nie gorszyć właściciela
domu.
W Biblii nie ma znaków, których prorocy muszą się uczyć. Ich kształcenie się ma na celu
naukę życia z Bogiem. Prorocy nie odpowiadali na pytania królów, ale mówili im, co Bóg
sobie życzy. Były to pierwsze lekcje teologii, ale też socjologii. Nagany i rady skierowane
do królów i bogaczy miały na celu zwrócenie ich uwagi na biednych - uczyły ich niejako
zachowań społecznych. Z tego tytułu prorocy biblijni znaleźli uznanie nawet u Marksa,
jako poprzednicy jego własnej socjologii.
Ich moc przepowiadania polegała w rzeczywistości na dedukcyjnym przewidywaniu
wydarzeń na podstawie obserwacji bieżącej sytuacji, ostrzegali też przed gniewem
Bożym, jeśli słuchacze ich źle postępowali. Zadaniem proroków było przekazywanie
innym sposobu poznawania woli Bożej.
Prorocy pojawili się na krótko przed początkiem epoki królów [X\IX w. a. Ch. n.]. Do ich
obowiązków należało ostrzeganie władców przed gniewem Boga i zapowiadanie
przyjścia Mesjasza. Za Dawida prorokiem był już Natan, który napomniał króla, gdy ten
zgrzeszył [i nie bezpośrednio a za pomocą przypowieści], on też wspomniał o przyjściu
Mesjasza. Wbrew pozorom interpretacja snów nie była powszechna choć Józef
interpretował sen faraona.
Księga Daniela powstała podczas powstania Machabeuszów [165-164 a. Ch. n.] i jest w
rzeczywistości jedną z wczesnych apokalips
1
.
W XIX w. odnaleziono bibliotekę Asurbanipala składającą się z 25 tys. tabliczek. W 1872
r. George Smith odczytał publicznie tekst 11 tabliczki Eposu o Gilgameszu - zawierała
ona opis potopu podobnego, a jednak dość różniącego się od biblijnego. Widać jasno,
że autorzy bliblijni zapożyczyli historię potopu od autorów pogańskich i usiłowali ją
oczyścić oraz dopasować do własnych potrzeb.
Według hebraistów pierwszym prorokiem i ostatnim sędzią
2
był Samuel żyjący w XI
w. p.n.e. W X w. panuje Dawid, który zdobył Jerozolimę ok. 1000 r. p.n.e. Po śmierci
Salomona jego państwo rozpadło się na królestwo północne złożone z 11 pokoleń oraz
królestwo południowe złożone z pokolenia Judy. Królestwo Judy posiadało Jerozolimę,
należała też do niego część pokolenia Beniamina.
Ostatni prorok "ukrywa się" w księdze Zachariasza. Pierwsze osiem rozdziałów jest
autorstwa Zachariasza, tzw. drugi Zachariasz, który napisał kolejne, żył w IV w. p.n.e.
Wymordowanie Kananejczyków nie oznacza dosłownej eksterminacji, a jest zabiegiem
idealizującym przeszłość. Oznacza odcięcie się, całkowitą separację od pogan. Ta
separacja była konieczna, aby Jahwe z czasem nie stał się jak bogowie pogańscy, lub
nawet nie został przez nich zastąpiony.
U pogan wódz zwraca się do proroka aby uzyskać przepowiednię, u chrześcijan
inicjatywa zawsze wychodzi od Boga. Prorok wręcz musi mówić, choćby miało się to
dla niego źle skończyć.
W 701 r. a. Ch. n. Jerozolima była oblężona przez Asyryjczyków i jej położenie było
bardzo ciężkie. Posłowie asyryjscy wygrażali miastu i królowi. Król Ezechiasz wysyła
posłów do proroka. Posłowie mówią "Król kazał". Prorok używa formy "Jahwe kazał".
Role posłów i proroków są zbliżone. Najbardziej charakterystyczną formą literacką dla
proroka jest wyrocznia. Zawsze rozpoczyna się formułą posłańczą "Tak mówi Jahwe".
1
gatunek literacki wychodzący się z profetyzmu
2
ktoś kto otrzymał moc od Boga, aby działał w jego imieniu
Ostatecznie oblężenie Jerozolimy niespodziewanie się kończy, prawdopodobnie z
powodu buntu w Niniwie. [Iz 37]
Prorocy biblijni nie byli wizjonerami, choć miewali wizje, nie były one jednak
najważniejsze z całej ich działalności.. Prorok jest mężem słowa, i to słowa żywego.
Prorocy nie piszą, pierwszym, który przynajmniej część swojej nauki spisał, był Ezechiel
w VI w. a. Ch. n.
Prorocy odgrywali ważną rolę w IX w. w królestwie północnym - częste zmiany
rządzących dynastii stwarzały każdorazową potrzebę budowania autorytetu władcy w
oparciu o słowa proroków. Świadectwa Samuela, Natana, Eliasza i in. nie zostały
spisane, kolejne pokolenia przechowywały je, czytały i wyjaśniały. Słowo Boże jest
zawsze aktualne. Konieczność spisania stała się widoczna dopiero od VIII w. a. Ch. n..
Żadna księga prorocka nie jest dziełem jednostki. Księgi prorockie stanowią obraz
współpracy proroka i wspólnoty, przyjmującej jego przesłanie.
Najobszerniejsza z ksiąg, księga Izajasza pisana była przez dwóch autorów. Właściwy
Izajasz działał w Jerozolimie u schyłku VIII w. i napisał pierwsze 39 rozdziałów
3
które
zawierały jego wyrocznie lub komentarze uczniów.
Prorocy działali 500 lat [od poł. VIII w. aż po IV w.]. Towarzyszyli od początku królom,
powściągając ich dążenia do absolutyzmu. Swe przestrogi kierowali także do ludzi
zamożnych, wyzyskujących biednych - nie można liczyć na wierność Boga, jeśli się nie
jest wiernym prawom.
Nigdy nie byli kapłanami, choć byli powiązani z kultem. Wnieśli do cywilizacji
niekwestionowane zasady życia społecznego. Zawsze powołują się na Boga. Jeżeli
ingerują w sprawy świeckie, dzieje się tak zawsze z nadania Jahwe. Uczą, że nigdy nie
można ignorować Boga i jego zamysłów we wszystkich dziedzinach życia.
3
sam podział na wersy lub rozdziały jest dodatkiem bardzo późnym