1 Ius civile-prawo cywilne.  
Prawo cywilne było stanowione przez Rzymian i dla Rzymian. Do instytucji tego prawa mieli 
dostęp tylko obywatele rzymscy, inne podmioty mogły korzystać z tego prawa tylko wtedy kiedy 
na zasadzie jakiegoś przywileju zostały do tego prawa dopuszczone.  
 
Źródła prawa cywilnego:  
-zwyczaj  
-ustawy zgromadzeń ludowych  
-uchwały zgromadzeń plebejskich  
-uchwały senatu  
-konstytucje cesarskie  
-responsa prudentium  
 
Prawo to cechowało się niezwykłym formalizmem i surowością. Wymagało  
zachowania bardzo kłopotliwych wymogów formalnych i nie dochowanie tych wymogów 
powodowało, że czynność nie dochodziła do skutku. Był to system mało reformowany.  
 
2 Ius honorarium-prawo urzędnicze  
Ius honorarium wprowadziło zmiany do prawa cywilnego. Było zwane także prawem pretorskim, 
gdyż trzon tego prawa stanowiły edykty pretorskie. Było to prawo bardziej elastyczne, 
maksymalnie odformalizowane. Do rozwiązań tego prawa dopuszczono także nieobywateli.  
 
Ius honorarium miało 3 zadania:  
-adiuvare- wspomagać prawo cywilne  
-supplere- uzupełnianie luk w prawie cywilnym według prawa słuszności i sprawiedliwości  
-corrigere- korygować i poprawiać prawo cywilne gdy uznali, że jakiś przepis prawa cywilnego 
jest niezgodny z zasadami słuszności i sprawiedliwości.  
 
3 Ius genitum  
Był to zespół norm prawnych, który powstał w praktyce pretora perygrynów, czyli takiego 
urzędnika, który miał za zadanie rozstrzyganie sporów między cudzoziemcami przebywającymi 
w państwie rzymskim i niekiedy w praktyce między cudzoziemcami a obywatelami rzymskimi. 
Prawo to dopuściło innych czyli nie obywateli do instytucji prawa rodzinnego, do niektórych 
instytucji prawa karnego, natomiast broniło interesów rzymian w prawie obligacyjnym i 
rzeczowym. Ten podsystem był całkowicie odformalizowany. Był dostępny dla wszystkich 
którzy znależli się na terenie państwa rzymskiego.  
Po edykcie cesarza Karankalli, Constitutio Antoniana z 212r ne nadano obywatelstwo wszystkim 
mieszkańcom państwa rzymskiego. Rozróżnienie na ius genitum i ius civile przestało mieć 
znaczenie.  
 
Pierwsze próby systematyzacji prawa.  
-Pierwszą próbą systematyzacji prawa o jakiej wiemy była systematyka Quintusa Marcusa 
Scaevola I w pne, dokonaną w dziele pt. Libri XVIII iuris civilis (XVIII ksiąg o prawie 
cywilnym).  
-Druga systematyka cywilna jaka się w Rzymie pojawiła w II w ne.- jej autorem był jurysta 
klasyczny Gaius- została zastoaowana w jego czołowym dziele Institutione (Instytucje). Stąd też 

mówimy o tzw. gajańskim trójpodziale prawa według schematu: personae(osób), res(rzeczy), 
actiones(powództw). Ta sytuacja zaproponowana w „Instytucjach” Gaiusa przetrwała do XIX w. 
gdzie była powszechnie stosowana w całej Europie.  
 
ŻRÓDŁA PRAWA  
fons iuris- żródło prawa  
fontes iuris- żródła prawa  
fontes iuris oriundi- żródła powstania prawa (organy)  
fontes iuris cognascendi- żródła poznania prawa (pomniki)  
 
1 ZWCZAJ (usus, consuetudo, mos maiorum- zwyczaj przodków)  
Julian II w ne. „zwyczaj jest milczącym wyrazem woli ludu”. Były dwa okresy kiedy prawo 
zwyczajowe wiodło pierwszoplanową role. W okresie archaicznym i w okresie prawa 
wulgarnego. W innych okresach zwyczaj tworzył tzw. ius non scriptum. Prawo stanowione ius 
scriptum. W okresie archaicznym prawo zwyczajowe zostało skodyfikowane w Ustawie XII 
Tablic w V w pne. To prawo niepisane stało się nagle prawem pisanym. Zwyczaj jako żródło 
prawa wróciło do łask w okresie poklasycznym. Aby zwyczaj był równy ustawie musiał spełniać 
następujące warunki:  
-vetustus- powinien wykazywać się dawnością, długim okresem stanowienia,  
-opinio necessitatis- powinien cieszyć się powszechną aprobatą co do konieczności jego 
stosowania,  
-zwyczaj nie może wykazywać sprzeczności z istniejącymi ustawami.  
 
2 USTAWY  
leges- ustawy  
lex- ustawa  
Gaius (Instytucje) „ustawą jest to co lud nakazuje i ustanawi”. Ustawy dochodziły do skutku na 
zgromadzeniach ludowych -comitia. Ponieważ było ich kilka najczęściej dochodziły do skutku na 
comitia centuriata. Wniosek w sprawie przyjęcia ustawy-rogatio, zgłosić mogli tylko najwyżsi 
urzędnicy państwowi, tj. konsul, pretor i dyktator, a zatem magistratus (urzędnicy), którym 
przysługiwało prawo zwoływania zgromadzeń i kierowania nimi- ius agendi cum populo.  
Nazwy ustaw pochodziły od nazwisk rodowych wnioskodawców. Nie posiadały norm 
abstrakcyjnych. Tylko około 20 ustaw dotyczyło prawa prywatnego w całej historii Rzymu.  
 
Tryb uchwalania ustawy rzymskiej.  
-Procedurę rozpoczynało tzw. promulgatio- publiczne wywieszenie wniosku, informacje o 
wniosku ustawodawczym oraz informacje o miejscu i czasie głosowania nad tym wnioskiem. Od 
chwili promulgatio złożony wniosek nie mógł być zmieniony. Możliwe było natomiast jego 
wycofanie w całości, najpóżniej jednak na trzy tygodnie przed wyznaczonym terminem 
głosowania. 
-Dyskusja nad zgłoszonym wnioskiem ustawy odbywała się na tzw. contiones- nieformalnych 
zgromadzeniach obywateli zainteresowanych daną sprawą.  
-Na komicjach przegłosowywano dany wniosek już bez żadnych dyskusji. Głosowanie odbywało 
się najpierw jawnie, póżniej tajnie przy pomocy specjalnych tabliczek.  
Nie było w Rzymie wymogu wywieszania tekstu przyjętych ustaw, lecz w praktyce 
najważniejsze ustawy wystawiano na drewnianych lub metalowych tablicach. Teksty przyjętych 
leges przechowywano w skarbcu państwowym- aerarium. Dla ważności przyjętych ustaw ważne 

było ich zatwierdzenie przez patrycjuszowską część senatu- ayctóritas patrum. Od połowy IV w 
pne zatwierdzano tylko projekty ustaw. Ustawy, które dochodziły do skutku w tym trybie 
nazywano leges rogate. Prócz tych można było spotkać leges datae. Były to, mające moc ustawy i 
równe z ustawami, zarządzenia wydawane przez najwyższe magistratury z upoważnienia 
zgromadzenia ludowego albo senatu.  
Budowa rzymskiej ustawy.  
-praescriptio- zawierał m.in. informacje o miejscu i czasie głosowania, wskazywał nazwisko 
wnioskodawcy.  
-rogatio- najważniejsza część, właściwa treść regulacji ustawowej.  
-sanctio- określała prawne skutki naruszenia ustawy, niedostosowania się obywatela do treści 
ustawy.  
Podział ustaw  
Z punktu widzenia sanctio zaczęto rozróż.:  
-leges imperfectae (lex imperfecta)- ustawy niedoskonałe, które nie przewidują żadnych 
ujemnych działań w przypadku podjęcia działań wbrew ustawie.  
-leges minus quam perfectae (lex minus quam perfecta)- ustawy mniej doskonałe to takie gdzie 
były sankcje karne a nie było sankcji nieważności.  
-leges perfectae (lex perfecta)- ustawy doskonałe to takie, które przewidywały sankcje 
nieważności, ale nieprzewidywały sankcji karnej.  
-leges plus quam perfectae (lex plus quam perfecta)- ustawy bardziej doskonałe to taki, które za 
podjęcie działania wbrew ustawie przewidywały i sankcje karną i nieważności.  
Ostatnia ustawa przyjęta w tym trybie to tzw. lex Agraria- ustawa rolnicza z czasów cesarza 
Nerwy (96-98).  
 
Ustawa XII Tablic- Lex duodecim tabularum.  
Wybitny historyk rzymski Tytus Liviusz określił ją, z pewną przesadą jako: „żródło całego prawa 
publicznego i prywatnego”- „fons omnis publici privatique iuris”. Ustawa ta była swego rodzaju 
kodyfikacją prawa zwyczajowego. Zawierała w swej treści kilka norm o charakterze 
abstrakcyjnym co było w rzymie raczej rzadkością. Powstała w latach 451-450 pne. Powstała w 
trybie szczególnym. Tę ustawę opracowywała komisja 10 mężów- decemuiri legibus scribundis. 
Towarzyszyły jej scesje na Górę Świętą- protesty plebejuszy. Najpierw opracowano 10 tablic, 
potem dodano jeszcze 2, była to ustawa, która zadowoliła wszystkich. Ustawa XII Tablic od poł. 
V w. pne. po czasy Justyniański cieszyła się niezwykłym szacunkiem, były czasy, że dzieci 
musiały się jej uczyć na pamięć w szkole. Ustawy tej nigdy nie deregowano. Wszyscy wielcy 
juryści pisali do niej komentarze: Ulpian, Gaius, Paulus, Modestinus i wielu pomniejszych.  
Treść ustawy  
W ustawie tej przeważają przepisy prawa prywatnego z zakresu procesu i egzekucji w sprawach 
prywatnych. Dość dużo miejsca zajmują przepisy dotyczące prawa własności i prawa 
sąsiedzkiego. Dalej regulowane są kwestie z zakresu prawa spadkowego i niektóre kwestie prawa 
rodzinnego. Bardzo rzuca się w oczy niezwykle skromne uregulowanie prawa obligacyjnego- 
zobowiązań. Najwyrażniej tego typu regulacje były niepotrzebne w  
V w. pne. Kiedy się ogląda tekst ustawy XII Tablic wyrażnie rzuca się w oczy, że poszczególne 
przepisy poukładane są w ten sposób, że można się doszukać w układzie pewnego określonego 
porządku. Na poszczególnych tablicach zgromadzono przepisy, które dotyczyły podobnych 
kwestii. W podręcznikach znajdujemy takie określenie, że jest to systematyka typu 
asocjacyjnego, czyli systematyka polegająca na mechanicznym gromadzeniu obok siebie 
przepisów dotyczących podobnych kwestii.  

 
3 UCHWAŁY ZGROMADZEŃ PLEBEJSKICH  
Plebejusze od najdawniejszych czasów, niezależnie od tego, że uczestniczyli w zgromadzeniach 
ludowych, spotykali się również na swoich wewnętrznych zgromadzeniach plebejskich zw. 
concilia plebis, zwoływanych na wniosek trybunów ludowych. Na tych zgromadzeniach były 
uchwalane plebis scita- uchwały plebsu. Rzymska definicja brzmi: „uchwałą plebsu jest to, co 
plebs nakazuje i ustanawia” (Gaius).  
Uchwalanie plebis scita  
Wniosek o ich uchwalenie składał trybun, wniosek był dyskutowany, następnie podejmowano 
decyzje zwykłą większością głosów (pierw głosowano ustnie, póżniej pisemnie za pomocą 
tabliczek).  
W związku z tym, że uchwały plebejskie podejmowali plebejusze obejmowały one tylko 
plebejuszy. Było tak do 286r pne. Wtedy została przyjęta ustawa, która nazywała się Lex 
Hortensia de plebiscitis. Postanawiała ona, że od tej pory uchwały zgromadzeń plebejskich mają 
wiązać cały lud rzymski.  
 
UCHWAŁY SENATU RZYMSKIEGO  
senatus consultum- uchwała senatu  
senatus consulta- uchwały senatu  
Tradycyjnie miał senat w Rzymie szereg ważnych uprawnień, lecz nie były to uprawnienia 
ustawodawcze. Uchwały senatu miały charakter opinii lub wskazówek udzielanych 
magistraturom. Mógł zatwierdzić ustawy zgromadzeń ludowych, ale był tu jak gdyby II instancją, 
natomiast sam prawa tworzyć nie miał. Już pod koniec republiki senat sam samowładnie niekiedy 
przekraczał swoje kompetencje i wydawał uchwały w istotnych sprawach. Zarówno w sferze 
prawa publicznego jak i prywatnego. Przez senatus consultum wprowadzono w Rzymie bardzo 
ciekawą instytucje jak gdyby użytkowania- quasi usufructus. Pod koniec republiki w Rzymie 
zaistniała taka sytuacja, że senat mógł samowolnie wejść w tą zakazaną dla siebie strefę. Nie miał 
uprawnień ustawodawczych, ale je formalnie wykonywał, niektórzy juryści kwestionowali 
uchwały senatu, ale już w II w. nie uległo wątpliwości, że uchwała senatu ma moc ustawy. 
Senatus consulta zajęły całkowicie miejsce ustawy z początkiem II w, dlatego że przestano 
zwoływać zgromadzenia ludowe i nie było organu, który mógłby ustawy uchwalać. Wniosek 
takiej uchwały senatu zgłaszał najczęściej princeps. Jako, że taki wniosek był wnoszony przez 
cesarza przyjmowany był bez zastrzeżeń. Od II w. juryści rzymscy zaczęli się powoływać nie na 
uchwały senatu, lecz na wniosek cesarski będący podstawą ustawy- oratio principis. Senat jako 
organ uchwałodawczy przestaje istnieć pod konie pryncypatu.  
 
5 KONSTYTUCJE CESARSKIE  
Konstytucje cesarskie nazywane przez Rzymian constitutiones principum.  
Cesarz miał prawo występowania z wnioskiem ustawodawczym początkowo do zgromadzenia 
ludowego, póżniej na forum senatu, mógł on także wydawać własne przepisy w formie 
konstytucji cesarskich. Prawną podstawą działalności ustawodawczej cesarzy było formalne 
pełnienie kilku republikańskich urzędów. Princeps był także konsulem, trybunem ludowym, mógł 
być pretorem. W związku z tym , na tej podstawie, jako magistraturat wydawał przepisy.  
RODZAJE KONSTYTUCJI CESARSKICH.  
1 Dekrety- Decreta  
Decreta to sądowe orzeczenia, czyli wyroki Trybunału Cesarskiego, zawierające rozstrzygnięcia 
w pierwszej lub drugiej apelacyjnej instancji. W swoich rozwiązaniach trybunały Cesarskie 

powoływały się na prawo obowiązujące, ale mogły i robiły to coraz częściej z biegiem czasu 
wprowadzać swoje własne rozwiązania. Formalnie decreta obowiązywały tylko w 
rozpatrywanych przypadkach, ale faktycznie z uwagi na autorytet cesarza, autorytet sądu 
cesarskiego, stosowano je jako rozwiązania wzorcowe w sprawach podobnych. Treść dekretów 
wpisywano do ksiąg sądowych.  
2 Edykty- Edicta  
Edicta to ogólne uregulowania skierowane do ogółu mieszkańców bądż jakiegoś terytorium, bądż 
do mieszkańców całego państwa. Formalnie obowiązywały tylko w okresie panowania cesarza, 
który taki edykt wydał, faktycznie obowiązywały i póżniej, o ile nie zostały one wyrażnie 
uchylone przez następnego cesarza. (Typowy przykład Constitutio Antoniana z 212r.). Teksty 
Edicta wywieszano zazwyczaj na Forum w Rzymie i innych ważniejszych miastach imperium.  
3 Reskrypty- Rescripta  
Reskrypty były to pisemne odpowiedzi na pytania prawne kierowane do cesarza, a ściślej biorąc 
do jego kancelarii przez sędziów, urzędników, a także przez osoby prywatne. reskrypty 
wyjaśniały istniejący stan prawny. Czasami wprowadzały jednak rozwiązania nowe. Formalnie 
miały one zastosowanie tylko do spraw, o które pytano, faktycznie jednak, z uwagi na autorytet 
tego kto je wydawał stosowano je także w analogicznych sytuacjach. Reskrypty rozstrzygały 
tylko wątpliwości prawne „Si preces veritute nituntur- jeżeli stan faktyczny polega na prawdzie, 
to stan prawny jest taki a taki”.  
4 Mandaty- Mandata  
Mandata to po prostu instrukcje przeznaczone dla konkretnych urzędników cesarskich. Miały one 
charakter wewnętrzny, niemniej jednak regulowały one niektóre kwestie z zakresu prawa 
prywatnego. Wówczas po opublikowaniu nabierały one ogólnie wiążący charakter.  
 
Od końca III w. ne. konstytucje cesarskie stały się w zasadzie jedynym żródłem prawa, a w 
każdym razie jedynym żródłem prawa stanowionego. z tych czterech konstytucji ostały się tylko 
dwie (już po  
III w.)- edicta które zaczęto nazywać leges generales i rescripta. W V w ne pojawił się nowy 
rodzaj konstytucji cesarskich- sanctiones pragmaticae. Były to rozstrzygnięcia konkretnych 
przypadków, ale już o ogólnym charakterze. (już z założenia przeznaczone do stosowania w 
sytuacjach podobnych).  
Kolejni cesarze wydawali coraz większą ilość rozmaitych konstytucji cesarskich. Spowodowało 
to, że konstytucje były trudno dostępne, były rozproszone, nie było tak jak dzisiaj dzienników 
promulgacyjnych.  
Już w czasach cesarza Dioklecjana opracowano 2 zbiory prywatne konstytucji cesarskich, nie 
urzędowe, nie mające mocy ustawy. Były to Codex Gregorianus i Codex Hermogenianus. W 
438r ne ukazał się pierwszy urzędowy, oficjalny zbiór konstytucji cesarskich Codex 
Theodosianus.  
 
-Codex Gregorianus powstał najprawdopodobniej w 291r. ne. Opracowany został jak można 
przypuszczać, przez urzędnika kancelarii cesarskiej. Autor tego zbioru nie jest znany. Zawiera 
wybór reskryptów cesarskich pochodzących od czasów Hadriana do czasów cesarza Dioklecjana.  
 
-Codex Hermogenianus powstał najprawdopodobniej w 295r. Opracował go Hermoganian, 
również urzędnik kancelarii cesarskiej, przez niektórych badaczy utożsamiany z jurystą o tym 
imieniu. Był uzupełnieniem zbioru poprzedniego o wybrane konstytucje cesarza Dioklecjana z lat 
293-294.  

 
Oba te kodeksy zachowały się do naszych czasów tylko w skromnych fragmentach. Już te 
fragmenty pozwalają nam postawić tezę, że autorzy tych kodeksów dokonywali większych lub 
mniejszych zmian w treściach konstytucji cesarskich. W praktyce owe nieoryginalne teksty 
zastąpiły oryginalne gdyż oryginalne były trudno dostępne.  
 
-Codex Theodosiianus  
Wydany w 438r. z mocą obowiązującą od 1 stycznia 439r. Był to zbiór urzędowy znacznie 
obszerniejszy od obu poprzednich. Do przygotowania tego zbioru została powołana specjalna 
komisja składająca się z prawników praktyków i profesorów prawa. W pierwotnym założeniu 
kodeks miał obejmować i prawo cesarskie- konstytucje i wyciągi z pism najwybitniejszych 
jurystów rzymskich. Zamiaru tego nie udało się zrealizować. Ostatecznie objął wybrane 
konstytucje cesarskie od 312r. do czasów  
Teodezjusza II (408-450).  
Cały materiał pomieszczony w kodeksie podzielono na księgi, których było 16, księgi zaś, żeby 
było łatwiej z tych konstytucji korzystać, podzielono na tytuły, te zaś zbudowane były w ten 
sposób , że ułożone w nich były, w porządku chronologicznym, wybrane konstytucje. Wiele z 
tych konstytucji zostało, za zgodą cesarz, przerobionych i dopasowanych do bieżących potrzeb. 
Te zmiany wprowadzone do oryginalnych tekstów nazywamy interpolacjami.  
Kodeks Teodozjański zawierał w większości przepisy prawa publicznego, przepisy z zakresu ius 
publicum. Prawu prywatnemu poświęcono tylko 4 księgi z 16. Natomiast Kodeks Gregoriański i 
Hermogeniański, choć nie były urzędowe, poświęcone były niemal wyłącznie prawu 
prywatnemu. To właśnie stało się przyczyną, że w kodeksie Teodozjańskim wyraźnie 
zaznaczono, iż z tą chwilą tamte dwa zbiory nabierają mocy urzędowej. Jeżeli jakaś konstytucja 
zawarta w poprzednich zbiorach została zmieniona w kodeksie Teodozjańskim to obowiązywała 
w tej ostatniej wersji. Codex Theodozjanus zachował się do naszych czasów niemal w całości. 
Cesarz Teodozjusz II był przekonany, że stworzył dzielo wiekopomne i że w jego dziele nie 
będzie trzeba dokonywać już żadnych zmian. Jak można się domyśleć mylił się i już w kilka lat 
po wydaniu kodeksu zmuszony był wydać kilkanaście nowel. Te właśnie nowe ustawy- novellae 
leges, uzupełniały i zmieniały treść kodeksu w wielu miejscach. Także następcy Teodozjusza II 
musieli regulować wiele kwestii od nowa i w związku z tym pojawiła się ogromna ilość 
konstytucji cesarskich nie objętych oficjalnym zbiorem. Dla potrzeb praktyki wydawano je w 
nieoficjalnych zbiorach, (juryści opracowywali je w swoich kancelariach) i te zbiory noszą nazwę 
Nowel Poteodozjańskich.  
Te trzy zbiory (kodeksy), a także zbiory Nowel poteodozjańskich wyczerpują temat, który można 
nazwać przedjustyniańskimi zbiorami konstytucji cesarskich..  
 
6 ODPOWIEDZI UCZONYCH PRAWNIKÓW (responsa prudentium)  
Gaius o owych responsach pisał tak: „odpowiedzi uczonych prawników są to zdania i poglądy 
tych, którym pozwolono tworzyć prawo”. Wszyscy wybitni juryści rzymscy tworzyli tzw. 
jurysprudencje- iurisprudentia, dosłownie ten termin oznacza mądrość prawniczą, wiedze 
prawniczą. Nośnikami tej „mądrości prawniczej” byli owi iurisprudentes, którzy reprezentowali 
naukę prawa. Pełnili swoje funkcje nie odpłatnie. Cieszyli się dużą popularnością, szacunkiem i 
powagą. Najczęściej byli to ludzie majętni, którzy szukali sobie zajęcia, chociaż było kilku 
jurystów, którzy byli biedni i cesarze musieli im płacić pensje.  
W Rzymie, niektórym jurystom pozwolono tworzyć prawo, nadano im prawo wydawania opinii 
mających rangę ustawy. Uczestniczyli więc nie tylko pośrednio, ale i bezpośredni wydając swoje 

opinie. Najprawdopodobniej w czasach Oktawiana Augusta (27pne- 14pne), a niektórzy sądzą, że 
Tyberiusza, zaczęto niektórym wybitnym jurystą nadawać specjalny przywilej: ius publice 
respondendi ex actoritate principis- przywilej udzielania odpowiedzi na pytania prawne pod 
autorytetem cesarza. Początkowo jurystów obdarzonych tym przywilejem było niewielu, Jednak 
nastały czasy, że autoryzowanych jurystów było coraz więcej. Zaczęło się zdarzać, że kilku 
jurystów w tej samej sprawie wydawało odrębne opinie. Rozwiązał ten problem Hadrian (117-
138), który napisał w jednej ze swoich konstytucji: „Juryści autoryzowani mogą tworzyć prawo, 
ale ustawą, czyli prawem są tylko takie opinie, które są zgodne”. Jeśli w danej sprawie kilku, lub 
nawet jeden (bez opinii przeciwnej) wyrazi zgodną opinię to jest to prawo. Wcześniej przed 
pryncypatem jurysprudencja miała tylko wpływ posredni na tworzenie prawa.  
 
JURYSPRUDENCJA- OKRES PRAWA ARCHAICZNEGO  
Historia jurysprudencji wiąże się z Kolegium Pontyfików, czyli z kolegium najwyższych 
kapłanów rzymskich. W czasach archaicznych kolegium pontyfików miało wyłączność na 
wiedzę prawniczą. Tylko członkowie kolegium znali kalendarz sądowy, tzn. znali dni, w których 
można było skutecznie dokonywać czynności procesowych. Takie dni Rzymianie nazywali dies 
fasti- dni skuteczne prawnie. Członkowie tego kolegium strzegli tej wiedzy bardzo skutecznie i 
zazdrośnie. Kalendarz był ustalony siła tradycji. Niektórzy historycy twierdzą, że najdawniejsi 
królowie go ustalili. Był to kalendarz oparty na dniach poświęconych bóstwom i na tych nie 
poświęconych. Pontifices- członkowie kolegium, znali nie tylko kalendarz sądowy, ale znali 
formuły czynności procesowych i czynności prawnych (tylko oni). W prawie archaicznym aby 
wejść w stosunek cywilno prawny trzeba było znać te formuły. Ten monopol został złamany 
dopiero ok. 300 r. pne. Wtedy niejaki Gneius Flavius ogłosił kalendarz sądowy i opublikował 
formuły aktów prawnych. W 250 r. pne. Tiberius Coruncanius zaczął publicznie nauczać prawa i 
udzielać porad prawnych.  
 
JURYSPRUDENCJA- OKRES PRAWA PRZEDKLASYCZNEGO  
To czasy jurysprudencji świeckiej. Kolegium pontyfików zajmuje się prawem bożym. Prawem 
ludzkim- ius, zaczynają zajmować się juryści świeccy. Jurystów tego okresu nazywamy veteres- 
dawnymi.  
Kierunki działalności veteres:  
-respondere de iure- udzielali odpowiedzi na pytania prawne,  
-cavere- tworzenie formularzy czynności prawnych i procesowych,  
-publicznie nauczali prawa,  
-agere- ”ubocznie” dawali pomoc procesową, występowali obok stron i udzielali im porad.  
Wybitni juryści tego okresu:  
-Quintus Mucius Scaevola- prawnik z  
I w. pne. Pierwszy ułożył prawo cywilne według rodzajów w swoim podręczniku pt. XVIII ksiąg 
o prawie cywilnym. Zawdzięczamy mu kilka oryginalnych konstrukcji prawniczych np. cautio.  
-Servius Suplicius Rufus- napisał pierwszy komentarz do edyktu pretorskiego. Był też autorem 
licznych responsów, które zebrali i wydali jego uczniowie.  
 
JURYSPRUDENCJA- OKRES PRAWA KLASYCZNEGO  
Jurysprudencja okresu klasycznego zbudowała system prawa klasycznego i wyniosła go na 
wyżynę świetności.  
Kierunki działalności jurystów klasycznych  
-Udzielali odpowiedzi na pytania prawne pod autorytetem cesarza (to właśnie oni otrzymali ius 

publice respondendi)  
-Pisarstwo prawnicze. Klasycy pisali dużo, a ich dzieła przybierały rozmaite formy literackie:  
-institutiones- podręczniki do nauki prawa,  
-regulae albo sententiae- zbiory zwięzłych zasad prawnych,  
-responsa albo epistulae- zbiory rozstrzygnięc konkretnych przypadków,  
-napisali dużo komentarzy do najważniejszych ustaw, edyktów, dzieł wcześniejszych jurystów.  
-Najwybitniejsi, ci którzy mieli największy autorytet zajmowali się nauczaniem prawa. Nie było 
zinstytucjonalizowanych szkół prawniczych tylko grupy prawników skupionych wokół swoich 
mistrzów, śledzących ich rozumowanie.  
 
Sabinianie i Prikulianie  
W I i II w. ne funkcjonowały w Rzymie dwie konkurencyjne szkoły prawa, takie które różniły się 
w poglądach. Przedmiotem sporu i kontrowersji między obu szkołami były ważne dla praktyki 
prawniczej i doktryny kwestie szczegółowe. Był jakiś konkretny problem, kazus i jedni byli 
takiego zdania a drudzy takiego. W źródłach zachowało się ok. 60 przykładów takich 
kontrowersji i sporów między przedstawicielami obu tych szkół.  
Np:Szkoły te spierały się co do kwestii takiej: czy cena rzeczy sprzedanej może być obliczona w 
rzeczach innych niż pieniądze. Szkoła Prokuliańska upierała się przy poglądzie, że nie można. 
Mówili, że jeżeli będziemy dawali jakąś rzecz za inną rzecz to już nie będzie to sprzedaż lecz 
zamiana. Natomiast Sabinianie uważali, że można skutecznie dokonać sprzedaży wyliczająć cenę 
w innych rzeczach zamiennych.  
Szkoły sabinianów i prokulianów przestały funkcjonować z końcem II w. ne. Głównymi 
powodami dla których te szkoły przestały istnieć były:1. Brak wybitnych prawników, którzy by 
skupili wokół siebie ludzi, którzy podzielali ich poglądy,  
2. Ostatni przywódca szkoły sabiniańskiej- Julian- całym swoim działaniem dążył, by 
wprowadzić gdzie to możliwe media sententia- rozwiązań pośrednich. Takich rozwiązań, które 
by zadowalały obie szkoły, łagodzi konflikty.  
Głównymi przedstawicielami szkoły Sabiniańskiej byli:  
-Ateius Captio- legendarny twórca tej szkoły,  
-Massurius Sabinus- od niego przyjęła nazwę i był rzeczywistym twórcą,  
-Gaius i Salvius Iulianus- jedni z najwybitniejszych przedstawicieli.  
Głównymi przedstawicielami szkoły Prokuliańskiej byli:  
-Labeo- legendarny twórca tej szkoły,  
-Proculus- od niego nazwa, jeden z przywódców tej szkoły,  
-Celsus i Neratius Pricus- autorzy wielu paremii prawniczych.  
 
JURYSPRUDENCJA- OKRES PRAWA POKLASYCZNEGO  
Okres ten nazywano okresem wulgaryzacji prawa. Doprowadzone do perfekcji prawo klasyczne 
zaczęło być dla prawników okresu poklasycznego prawem zbyt uczonym i dlatego wystąpił 
konieczność upraszczania prawa, dostosowania go do tej nowej sytuacji. Właśnie owo 
upraszczanie nosi nazwę w doktrynie wulgaryzacji. Wulgaryzacja przejawia się i w formie i w 
treści aktów normatywnych jak i dzieł prawniczych.  
Przejawia się w (wulgaryzacja):  
-rezygnacji z precyzyjnej aparatury pojęciowej (stworzonej przez klasyków),  
-rezygnacji z precyzyjnego, zwięzłego języka klasyków,  
-zaczęły zacierać się różnice między instytucjami i konstrukcjami prawnymi wypracowanymi 
przez klasyków np. zatarła się zupełnie różnica między posiadaniem a własnością.  

Jurysprudencja tego okresu prezentuje znacznie niższy poziom naukowy i co charakterystyczne 
staje się całkiem anonimowa. Nie znamy jurystów tego okresu bo nawet jeśli coś pisali to 
podpisywali się innym nazwiskiem.  
Obiektywnie rzecz biorąc wulgaryzacja miała też swoje dobre strony. Było to przybliżenie prawa 
praktyce i uproszczenie prawa. Dużą role odegrały powstające od końca III w. do V w. zbiory 
zwięzłych zasad prawa. Np. Pauli Sententiae (sentencje Paulusa)- powstały pod koniec III w. 
zbiór zwięzłych zasad prawnych, oparty na dziełach kilku klasyków, w tym także Paulusa, zbiór 
bardzo popularny i ogłoszony później przez Konstantyna Wielkiego za źródło prawa 
obowiązującego; Regulae Ulpiani- jest to zbiór zasad prawnych, pochodzących z początku IV w. 
ne, wbrew podpisowi oparty głównie na dziełach Gaiusa.  
Okres jurysprudencji poklasycznej to również okres zakończenia prywatnego nauczania prawa. 
Nauczanie staje się zinstytucjonalizowane. Najważniejsze szkoły prawa funkcjonowały w 
Rzymie, Bejrucie i Konstantynopolu. Tylko te szkoły zachowały później, w czasach Justyniana 
prawo nauczania prawa. Pozostałe zamknięto z powodu (jak napisał cesarz) niskiego poziomu 
nauczania.  
 
USTAWA O CYTOWANIU  
W 426r. ne ogłoszona została w Rawennie przez Walentyniana III pewna konstytucja, czyli 
ustawa cesarska. Nosiła nazwę tzw. Ustawy o cytowaniu lub Konstytucji 
Raweńskiej.Walentynianowi chodziło o ograniczenie olbrzymiego objętościowo materiału 
prawnego. Konstytucja wymienia pięciu jurystów, których pisma, a sciślej biorąc opinie prawne 
zawarte w tych pismach miały mieć nadal moc obowiązującą. Byli to w kolejności 
chronologicznej: Gaius, Papinianus, Paulus, Ulpian i Modestyn. Wzorem dla wydania 
Konstytucji Raweńskiej był dekret cesarza Hadriana. A więc zarządzono w Konstytucji 
Raweńskiej, że dla sędziego wiązało rozstrzygnięcie (czyli opinia) będąca zgodną opinią tych 
pięciu jurystów. Jeżeli ich opinia nie będzie zgodna Walentynian postanowił by sędzia 
uwzględnił zdanie większości. Natomiast w przypadku równości głosów decydować miało 
stanowisko Papiniana, który już w V w. ne uchodził za „księcia jurystów rzymskich”. Nie zawsze 
wszyscy wypowiadali się w danej sprawie, albo była równość głosów ale nie wypowiadał się 
Papian. Sędzia miał możliwość wyboru. Sugerowano, że jeżeli ktoś się wypowiadał, żeby pójść 
za tym poglądem, natomiast jeżeli nikt się nie wypowiadał może pójść za jakim chce poglądem, 
nawet za koncepcją własną.  
To rozwiązanie było niezwykle pomocne w praktyce, bo w konsekwencji bardzo ograniczyło 
zakres materiału prawnego, który musiał uwzględniać sędzia podczas procesu. Jednakże zepsuto 
to już w 438r. niemal zupełnie. Kiedy włączono tę konstytucje do kodeksu Teodozjańskiego, to 
dodano doń jedną małą niezwykle istotną klauzulę, jeżeli chodzi o konsekwencje. Zgodnie z tą 
klauzulą moc obowiązującą miały mieć nie tylko dzieła tych pięciu jurystów, ale także dzieła na 
które się powoływali. A więc dodanie tej klauzuli spowodowało, że znowu stały się 
obowiązujące niemal wszystkie dzieła jurystów okresu klasycznego.  
 
ŹRÓDŁA PRAWA OKRESU JUSTYNIAŃSKIEGO  
Stan obowiązującego prawa jaki zastał w Imperium cesarz Justynian, kiedy obejmował swą 
władze w 527r. ne nie był zadawalający. Obowiązywały przepisy prawne pochodzące z różnych 
źródeł i różnych okresów. Przede wszystkim były to konstytucje cesarskie- zwane były nowym 
prawem- ius novum, a stare obowiązujące źródła to ius antiqum.