Technik_lesnik_321[02].Z4.01

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

SPIS TREŚCI

Wprowadzenie

Wymagania wstępne

Cele kształcenia

Materiał nauczania

4.1.

Podstawowe pojęcia związane z ochroną lasu

4.1.1. Materiał nauczania

4.1.2. Pytania sprawdzające

4.1.3. Ćwiczenia

4.1.4. Sprawdzian postępów

4.2.

Szkodliwe owady leśne

4.2.1. Materiał nauczania

4.2.2. Pytania sprawdzające

4.2.3. Ćwiczenia

4.2.4. Sprawdzian postępów

4.3.

Kompleksowe i grzybowe choroby lasu

4.3.1. Materiał nauczania

4.3.2. Pytania sprawdzające

4.3.3. Ćwiczenia

4.3.4. Sprawdzian postępów

Sprawdzian osiągnięć

Literatura

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

1. WPROWADZENIE

Poradnik będzie Ci pomocny w przyswajaniu wiedzy o stosowaniu środków ochrony

lasów przed szkodliwymi czynnikami biotycznymi.

W poradniku zamieszczono:

−

wymagania wstępne – wykaz umiejętności, jakie powinieneś mieć juŜ ukształtowane,
abyś bez problemów mógł korzystać z poradnika,

−

cele kształcenia – wykaz umiejętności, jakie ukształtujesz podczas pracy z poradnikiem,

−

materiał nauczania – wiadomości teoretyczne niezbędne do opanowania treści jednostki
modułowej,

−

zestaw pytań, abyś mógł sprawdzić, czy juŜ opanowałeś określone treści,

−

wiczenia, które pomogą Ci zweryfikować wiadomości teoretyczne oraz ukształtować

umiejętności praktyczne,

−

sprawdzian postępów,

−

sprawdzian osiągnięć, przykładowy zestaw zadań. Zaliczenie testu potwierdzi
opanowanie materiału całej jednostki modułowej,

−

wykaz literatury uzupełniającej.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

2. WYMAGANIA WSTĘPNE

Przystępując do realizacji programu jednostki modułowej powinieneś umieć:

−

korzystać z róŜnych źródeł informacji,

−

współpracować w grupie,

−

charakteryzować budowę i funkcje tkanek i organów roślinnych,

−

charakteryzować budowę i funkcje tkanek, budowę narządów i układów narządów
zwierzęcych,

−

rozpoznawać gatunki roślin (przede wszystkim drzew), które mają podstawowe
znaczenie,

−

w gospodarce leśnej,

−

wymieniać grupy i gatunki zwierząt bezkręgowych,

−

charakteryzować owady mające podstawowe znaczenie w leśnictwie,

−

rozpoznawać podstawowe gatunki ptaków leśnych,

−

charakteryzować ssaki Ŝyjące w lesie,

−

charakteryzować rolę wybranych gatunków roślin i zwierząt w ekosystemie lasu,

−

stosować zasady polepszania naturalnych warunków bytowania zwierzyny,

−

interpretować podstawowe prawa ekologiczne.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

3. CELE KSZTAŁCENIA

W wyniku realizacji programu jednostki modułowej powinieneś umieć:

−

posłuŜyć się terminologią dotyczącą ochrony środowiska leśnego,

−

sklasyfikować czynniki oporu środowiska,

−

rozpoznać objawy występowania mikroorganizmów wywołujących infekcje szkodników
owadzich,

−

rozpoznać najwaŜniejsze entomofagi zaliczane do wyŜszych grup systematycznych,

−

określić znaczenie przyrodnicze i gospodarcze poszczególnych grup entomofagów,

−

zaplanować działania profilaktyczne stosowane w celu ochrony lasu,

−

określić wpływ stosowania róŜnych metod ochrony lasu na środowisko,

−

zastosować przepisy regulujące wykorzystanie róŜnych metod ochrony lasu,

−

zastosować biologiczne i mechaniczne metody ochrony lasu,

−

zastosować chemiczne metody ochrony lasu,

−

rozpoznać najwaŜniejsze grzyby patogeniczne,

−

scharakteryzować choroby kompleksowe drzewostanów,

−

rozpoznać najwaŜniejsze szkodniki owadzie,

−

przeprowadzić akcje zwalczania patogenów grzybowych i szkodników owadzich,

−

scharakteryzować szkody powodowane przez gryzonie i zwierzynę łowną,

−

zastosować sposoby zapobiegania szkodom powodowanym przez zwierzęta,

−

zastosować przepisy bezpieczeństwa i higieny pracy oraz ochrony środowiska leśnego.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

4. MATERIAŁ NAUCZANIA

4.1. Podstawowe pojęcia związane z ochroną lasu.

4.1.1. Materiał nauczania

Ochrona lasu jest dziedziną nauki wykorzystującą praktyczną wiedzę leśną o sposobach,

rodkach i czynnościach mających na celu zapewnienie lasom bezpieczeństwa i stworzenia

warunków  do prawidłowego  wzrostu  i rozwoju.  Zadaniem  ochrony  lasu,  poza  dokładnym
poznaniem  czynników  chorobotwórczych,  jest  badanie  przyczyn  powstawania  chorób  lasu,
opracowywanie  sposobów  likwidacji  potencjalnych  źródeł  chorób  lasu  oraz  prowadzenie
profilaktyki i terapii leśnej.

Czynniki biotyczne wywierają znaczny wpływ na siedlisko leśne. Przez czynniki

biotyczne naleŜy rozumieć otaczające Ŝywe środowisko, w którego skład wchodzą organizmy
glebowe, rośliny, zwierzęta i człowiek. Zagadnienia związane z dwiema pierwszymi grupami
zostaną tu pominięte, gdyŜ o organizmach glebowych traktuje szeroko gleboznawstwo leśne,
wpływem zaś roślin na siedlisko (i na odwrót) zajmuje się fitosocjologia. Tutaj omówiony
zostanie tylko wpływ niektórych zwierząt, grzybów i wirusów oraz bardzo ogólny wpływ
działalności człowieka na roślinność leśną, w tym przede wszystkim na drzewostan.

Wszystkie organizmy wchodzące w skład biocenoz leśnych pełnią w nich określoną rolę

i nie są obojętne dla funkcjonowania danego ekosystemu, jak i dla gospodarki leśnej. Przyjęty
ogólnie podział na organizmy poŜyteczne i szkodliwe ma charakter względny, zaleŜny
od uznania przez człowieka – uŜytkownika zasobów leśnych.

Niemal całe królestwo grzybów, wszystkie zwierzęta leśne, zarówno bezkręgowce jak

i kręgowce,  mają  swój  udział  w biocenozie  lasu  i obecność  ich,  z pozoru  niewaŜna
i niedostrzegalna,  moŜe  mieć  zasadnicze  znaczenie  dla  całokształtu  zjawisk  związanych
z funkcjonowaniem  przyrody  lasu  oraz  utrzymywaniem  się  jej  w dynamicznej  równowadze.
Ich  funkcje  Ŝyciowe,  splecione  w jedną  sieć  z rozwojem  innych  gatunków  roślin  i zwierząt,
powodują  harmonijny  rozwój  całości  biocenozy,  ograniczają  wzajemnie  nadmierny  rozród
komponentów,  dzięki  czemu  las  moŜe  trwać  i rozwijać  się  w naturalnej  rytmice
i wspomnianej równowadze.

Wszelkie zakłócenia tej równowagi prowadzą do destruktywnych, często nieobliczalnych

i wręcz  katastrofalnych  dla  lasów  skutków.  Przykładem  jest  świat  owadów  leśnych,  z ich
grupą  tzw.  fitofagów,  czyli  roślinoŜerców,  Ŝerujących  na  drzewach  leśnych.  Ich  nadmierny
rozród,  zwany  gradacją,  wywołany  szczególnie  dla  danego  gatunku  owada  sprzyjającymi
okolicznościami  Ŝerowymi  (wielką  obfitością  Ŝeru),  a spowodowany  zazwyczaj  błędną
gospodarką  człowieka  w lesie  (hodowla  na  duŜych  powierzchniach  monokultur  sosnowych
i świerkowych, zaniedbania w pielęgnacji lasu, niewłaściwe składowanie drewna w lesie itp.)
prowadzi  często  do znacznych  strat  gospodarczych  i ekologicznych,  z unicestwieniem
drzewostanów  na  duŜych  nieraz  obszarach  włącznie.  Obserwuje  się  nasilenie  zjawiska
gradacji  w ostatnich  latach,  przy  czym  zastraszająca  jest  dynamika  tych  zjawisk,
spowodowanych  zarówno  wspomnianymi  błędami  gospodarczymi,  jak  i silnym  skaŜeniem
ś

rodowiska naturalnego (przez rozwijający się przemysł) osłabiającym Ŝywotność i naturalną

odporność roślinności drzewiastej – szczególnie drzewostanów gatunków iglastych.

Drzewa, począwszy od siewek do dorosłych osobników, mogą być uszkadzane np. przez

grzyby chorobotwórcze, Ŝery owadów, zwierzęta łowne i gryzonie. Powodowane przez nie
uszkodzenia prowadzą do osłabienia Ŝywotności drzew i całych drzewostanów, a w skrajnych
przypadkach nawet do ich śmierci. Rozmiar i zasięg wyrządzanych przez nie szkód równieŜ

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

moŜe być bardzo zróŜnicowany, od zjawisk o charakterze lokalnym do rozległych połaci lasu
na powierzchni wielu tysięcy hektarów. W warunkach polskich znane są np. rozległe
epifitozy, spowodowane przez grzyby atakujące pędy sosny oraz gradacje szkodliwych
owadów.

Choroba jest to dłuŜsze zachwianie równowagi w funkcjach Ŝyciowych organizmu.

Choroba moŜe mieć przebieg ostry lub przewlekły (chroniczny). Niektóre choroby wykazują
tendencję do masowego występowania w ostrej formie i równocześnie na duŜych obszarach,
np. osutka sosny. Mówi się wtedy o epifitozie lub epidemii.

Epifitoza – rodzaj epidemii, choroba pewnej populacji roślinnej powszechnie

występująca na danym terenie i w określonym czasie, której masowe rozprzestrzenienie
ułatwił układ sprzyjających warunków dla rozwoju wywołującego chorobę patogenu (np.
bakterii, wirusa czy grzyba).

Wirusy (łac. virus – trucizna) to skomplikowane cząsteczki organiczne nie posiadające

struktury  komórkowej,  namnaŜają  się  przez  infekowanie  Ŝywych  komórek.  Wirusy
wykorzystują  do  namnaŜania  aparat  kopiujący  zawarty  w  zaatakowanych  komórkach,
wykazują  jednak  zarówno  cechy  komórkowych  organizmów  Ŝywych,  jak  i  materii
nieoŜywionej.

Bakterie (od gr. bakterion "pałeczka") – bardzo małe, jednokomórkowe lub kolonijne

organizmy o stosunkowo prostej budowie komórkowej. Nie posiadają takich organelli jak
jądro komórkowe, mitochondria czy chloroplasty.

Grzyby – królestwo naleŜące do organizmów jądrowych. Najczęściej są to

wielokomórkowe lub komórczakowe organizmy cudzoŜywne, niezdolne do aktywnego ruchu,
o ścianach komórkowych zbudowanych z chityny.

Choroby infekcyjne, których sprawcą są grzyby patogeniczne (sprawcami chorób są

grzyby pasoŜytnicze, które rozwijają się na Ŝywej substancji organicznej; grzyby saprofityczne
rozwijające  się  na  martwej  substancji  są  zagroŜeniem  dla  produktów  gospodarki  leśnej,
zwłaszcza  drewna  i jego  przetworów),  wyraŜają  się  zaburzeniami  przebiegu  wielu  procesów
fizjologicznych  we wszystkich  organach  rośliny  (np.  drzew).  Choroby  owoców,  nasion
(mumifikacje,  zgnilizny,  plamistości),  kiełków  i siewek  redukują  liczbę  wschodów
i niekorzystnie  oddziaływują  na  proces  odnowienia.  Choroby  liści,  igieł  i pędów  powodują
przedwczesne  opadanie  igieł  i liści,  zamieranie  i deformacje  pędów.  Oddziaływuje  to
niekorzystnie  na  wzrost  roślin,  moŜe  takŜe  –  w przypadku  silnego  poraŜenia  młodych
osobników – prowadzić do ich śmierci. Choroby kłód i strzał (huby, raki, zgnilizny i barwice
drewna)  powodują  rany  na  strzałach,  rozkładanie  i przebarwienia  drewna.  W wyniku  chorób
korzeni  (opieńkowej  zgnilizny  korzeni,  huby  korzeni)  następuje  zamieranie  korzeni,
zaburzenie  procesów  pobierania  wody  i związków  odŜywczych  z gleby,  osłabienie  wzrostu,
a  w przypadku  silnego  poraŜenia  –  śmierć  drzew.  Spośród  wymienionych  kategorii  chorób
grzybowych główną rolę w kształtowaniu stanu zdrowotnego drzew odgrywają choroby koron
i korzeni.

W strukturze zagroŜenia lasów przez choroby infekcyjne, oprócz grzybów, sprawcą tych

chorób mogą być równieŜ wirusy, bakterie, rzadziej pasoŜytnicze rośliny nasienne.

Do najpospolitszych roślin nasiennych pasoŜytujących na kilku naszych gatunkach drzew

naleŜy  jemioła.  W Polsce  występują  trzy  gatunki:  jemioła  pospolita,  rosnąca  na  drzewach
liściastych  i na  sośnie;  jemioła  jodłowa,  rosnąca  na  jodle,  oraz  rzadsza  i mniejsza
od wcześniej  wymienionych  jemioła  rozpierzchła,  występująca  na  sośnie.  Jemioła  jest
półpasoŜytem  –  z rośliny,  na  której  Ŝyje  pobiera  jedynie  wodę  i sole  mineralne,  zaś  dzięki
zielonym  liściom  zaopatrzonym  w chloroplasty  moŜe  sama  asymilować  przy  pomocy
fotosyntezy.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Główne problemy ochrony lasu związane są przede wszystkim z występowaniem

szkodliwych owadów. Szkodliwe owady leśne dzieli się zwykle na tzw. szkodniki pierwotne,
które bezpośrednio atakują zdrowe drzewa oraz szkodniki wtórne, atakujące i zasiedlające
drzewa juŜ osłabione. Niektóre z nich co pewien czas pojawiają się w ilościach gradacyjnych,
wyrządzając powaŜne szkody, jak np. brudnica mniszka czy kornik drukarz.

Wśród szkodników pierwotnych największe szkody wyrządzają owady, których larwy

ogryzają  bądź  zjadają  liście  (igły),  stąd  ich  nazwa  „owady  liścioŜeme"  albo  foliofagi.
Uszkodzenie lub zniszczenie aparatu asymilacyjnego drzew zakłóca procesy Ŝyciowe, sprzyja
infekcji  grzybów  chorobotwórczych  oraz  atakom  ze strony  owadów  Ŝerujących  pod  korą,
co moŜe  spowodować  zamieranie  drzewa.  W  ostatnich  latach  powaŜne  straty  w gospodarce
leśnej  powodują  owady  Ŝerujące  na  systemie  korzeniowym  drzew  i krzewów,  zaliczane
równieŜ do szkodników pierwotnych, tj. chrabąszczowate.

W zaleŜności od wieku atakowanych drzew wyróŜnia się szkodliwe owady leśne szkółek,

upraw, młodników, drągowin oraz drzewostanów starszych. Ze względu na rodzaj uszkodzeń
wyodrębnia  się  szkodniki  fizjologiczne  i techniczne.  Szkodniki  fizjologiczne  to  przede
wszystkim owady odŜywiające się tkankami lub sokami roślin. Szkodniki techniczne inaczej
ksylofagi  to  gatunki,  które  Ŝerują  w drewnie,  wskutek  czego  jego  wartość  techniczna  ulega
obniŜeniu.  Niektóre  gatunki  w jednym  lub  kilku  stadiach  rozwojowych  wyrządzają  szkody
fizjologiczne, a w innych stadiach obniŜają wartość techniczną drewna: np. larwy Ŝerdzianek
Ŝ

erują początkowo w strefie kambialnej pni, następnie wgryzają się w głąb drewna i tam się

przepoczwarczają.

Podziały owadów na szkodniki róŜnych gatunków drzew oraz w zaleŜności od wieku

atakowanych  przez  nie  drzewostanów  lub  w zaleŜności  od atakowanej  części  drzewa  są
bardzo  praktyczne,  zwłaszcza  gdy  uwzględnia  się  większą  liczbę  gatunków;  zostały  one
wykorzystane  w układzie  niniejszego  podręcznika.  Podział  szkodników  na  grupy  waŜności
jest natomiast często wykorzystywany przez słuŜby ochrony lasu, gdyŜ róŜnicuje on szkodniki
zaleŜnie od stopnia zagroŜenia przez nie drzew i drzewostanów.

Do szkodników o pierwszorzędnym znaczeniu naleŜą m.in. groźne szkodniki pierwotne

jak strzygonia choinówka, brudnica mniszka, barczatka sosnówka i masowo rozmnaŜające się
szkodniki wtórne, np. kornik drukarz. Szkodniki drugorzędne to te, które mogą powodować
znaczne zmiany w drzewostanach, ale ich gradacje mają zwykle charakter lokalny, jak np.
osnuja czerwonogłowa, większość szkodników wtórnych.

Do szkodników nękających zalicza się fitofagi, których Ŝer systematycznie utrudnia

rozwój i wzrost drzew, ale nie prowadzi do ich zamierania. NaleŜy tu min. wiele szkodników
młodników sosnowych jak skośnik tuzinek, zwójka sosnóweczka, rozwałek korowiec, a takŜe
te, których stosunkowo silne gradacje w drzewostanach liściastych ciągną się przez wiele lat,
jak np. zwójka zieloneczka.

Podział szkodników według ich waŜności ma względną wartość, gdyŜ te same gatunki

w róŜnych warunkach środowiskowych wyrządzać mogą szkody o róŜnym znaczeniu
gospodarczym.

W polskich lasach szczególne znaczenie mają uszkodzenia drzew, powodowane przez

pięć gatunków roślinoŜernych ssaków kopytnych: jelenia, sarnę, łosia, daniela i Ŝubra.
W niektórych regionach, zwłaszcza w latach wzrostu liczebności zwierząt, duŜe znaczenie
mogą mieć uszkodzenia drzew, powodowane przez zająca i królika.

W niektórych rejonach Polski, szkody wyrządzane przez zwierzynę osiągają bardzo

powaŜne rozmiary, zwłaszcza w uprawach i młodnikach sosnowych, świerkowych
i jodłowych. Polegają one m.in. na ogryzaniu pączków, pędów, kory, zdzieraniu kory przy
wycieraniu poroŜy, tratowaniu siewek i sadzonek. Powstające przy tej okazji rany są miejscem
infekcji grzybów patogenicznych, sprzyjają poza tym atakom ze strony szkodliwych owadów,

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

powodują deformacje drzewek, a niejednokrotnie ich uschnięcie. Największe szkody powstają
w wyniku ogryzania i spałowania.

Wraz

z postępującymi

zakłóceniami

biocenotycznymi

w zagospodarowanych

krajobrazach  leśnych,  zwłaszcza  w zamierających  lasach  górskich,  dochodzi  okresowo
do gwałtownego  zagęszczenia  drobnych  gryzoni  oraz  dynamicznej  ekspansji  niektórych
gatunków  zasiedlających  od niedawna  głównie  biotopy  polne.  Przykładem  moŜe  być  wzrost
liczebności  nornika  zwyczajnego  na  wylesionych  obszarach  Sudetów  Zachodnich.  Masowe
pojawienie  się  drobnych  gryzoni  w tym  rejonie  stało  się  przyczyną  ogromnych  szkód  na
zachwaszczonych,  wielkoobszarowych  powierzchniach  odnowień.  Szkody  wyrządzane  przez
drobne  gryzonie  polegają  na  zjadaniu  nasion,  siewek,  uszkadzaniu  pędów,  kory  i korzeni
drzewek.  Znaczące  szkody  i związane  z tym  straty  w gospodarce  leśnej  występują
w magazynach  nasiennych,  szkółkach  oraz  na  powierzchniach  odnowień.  śerowanie  gryzoni
powoduje  deformacje  wzrostowe  lub  wręcz  zamieranie  drzewek.  W naszych  warunkach
największe  szkody  wyrządzają  drobne  gryzonie  w okresie  ostrych  i śnieŜnych  zim,  kiedy
zasobność pokarmu dla zwierząt roślinoŜernych jest bardzo uboga.

Najczęściej czynniki antropogeniczne utoŜsamiane są z wpływem zanieczyszczeń

przemysłowych  na  ekosystemy  leśne.  Szkodliwy  wpływ  zanieczyszczeń  przemysłowych  na
lasy  zaznaczył  się  szczególnie  w okresie  od końca  lat  sześćdziesiątych  do początku  lat
osiemdziesiątych minionego stulecia. Przemysłowe zanieczyszczenia powietrza, gleby i wód,
pomimo  regresu  gospodarczego  z końca  lat  osiemdziesiątych,  nadal  odgrywają  istotną  rolę
w kształtowaniu  stanu  zdrowotnego  lasów.  Emisje  zanieczyszczeń  przemysłowych  są
równocześnie

czynnikiem

predyspozycyjnym,

inicjującym

i współuczestniczącym

w procesach chorobowych drzew.

Szkody wyrządzane przez owady i grzyby zostaną zasygnalizowane poniŜej, o szkodach

wywołanych przez ssaki, ptaki i pozostałych dowiesz się z literatury.

Czynnikiem szkodotwórczym o charakterze antropogenicznym, który jest zwykle

pomijany,  są  błędy  popełniane  w gospodarce  leśnej.  NaleŜą  do nich  m.in.:  wykorzystywanie
do produkcji  sadzonek  nasion  niewiadomego  pochodzenia,  nieprzestrzeganie  składu
gatunkowego  odnowień  zgodnego  z warunkami  siedliskowymi,  przypadkowe  niszczenie
stanowisk  rzadkich  i chronionych  roślin  w następstwie  źle  wyznaczonych  szlaków
zrywkowych  i innych  zabiegów  gospodarczych,  eliminowanie  pozostałości  martwego
i rozkładającego  się  drewna,  które  jest  środowiskiem  Ŝycia  wielu  poŜytecznych  i rzadkich
gatunków zwierząt, zwłaszcza bezkręgowców.

Wiele organizmów pochodzących z róŜnych grup systematycznych wspomaga człowieka

w walce z chorobami lasu. Wszystkie takie organizmy nazywa się wspólnie czynnikami oporu
ś

rodowiska przyczyniają się one do zmniejszenia populacji szkodników i zahamowania

przebiegu procesów chorobowych lasu.

Wyjątkowo duŜe znaczenie mają mikroorganizmy wywołujące masowe infekcje całych

populacji owadów, czyli tzw. epizoocje. Ich powstawaniu sprzyja przede wszystkim duŜe
zagęszczenie populacji Ŝywiciela, zdolność rozprzestrzeniania się sprawcy choroby, wreszcie
układ warunków meteorologicznych, a zwłaszcza temperatury i opadów.

W rozprzestrzenianiu się epizoocji duŜe znaczenie mają owady pasoŜytnicze i drapieŜne,

ptaki oraz ssaki, które przenosząc choroby na duŜe niejednokrotnie odległości przyczyniają
się do powstawania nowych ognisk infekcyjnych.

Najczęstszymi sprawcami chorób owadów są wirusy, bakterie i grzyby pasoŜytnicze.

Mniejsze, na ogół, znaczenie mają pierwotniaki, riketsje oraz nicienie.

Wirusy wywołują choroby zwane wirozami. Larwy owadów poraŜone przez wirusy

charakteryzują się utratą łaknienia, zmniejszeniem ruchliwości i zmianą ubarwienia skóry.
Martwe gąsienice często zwisają przyczepione do części roślin nogami odwłokowymi.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Wnętrze ciała chorych owadów wypełnione jest czasem ciemnobrunatnym płynem. Komórki
ciała wypełnione są tzw. wtrętami (inkluzjami), mającymi zwykle postać wielościennych figur
geometrycznych i powodujących podobnie jak kryształ załamanie się promieni świetlnych.
Choroba ta nosi nazwę krysztalicy lub poliedrozy.

Choroby wirusowe mogą występować w formie ostrej, kiedy przebieg choroby jest szybki

i kończy się śmiercią ofiary, lub w formie chronicznej, jeśli śmierć owada następuje dopiero
w następnym pokoleniu. Znane są liczne przypadki załamania się gradacji róŜnych gatunków
szkodliwych owadów leśnych dzięki wystąpieniu chorób wirusowych.

Bakterie wywołują choroby zwane bakteriozami. Szczególnie duŜe znaczenie

w wywoływaniu  chorób  mają  bakterie  wytwarzające  przetrwalniki,  co ułatwia  im
rozprzestrzenianie  się  oraz  przeŜywanie  poza  organizmem  owada.  Charakterystycznymi
objawami  bakterioz  u larw  poraŜonych  owadów  są:  zaprzestanie  Ŝerowania,  wymioty,
wydalanie płynnych odchodów, ciemnienie skóry i wysychanie ciała.

Choroby bakteryjne odgrywają duŜą rolę w redukowaniu liczebności szkodliwych

owadów, zwłaszcza motyli, rośliniarek i niektórych chrząszczy. W ostatnim stadium choroby
larwy przyczepiają się nóŜkami do gałązek liści lub igliwia i zwisają głową ku dołowi.
Niektóre giną dopiero w stadium poczwarki.

Grzyby pasoŜytujące na szkodliwych owadach leśnych wywołują choroby zwane

mikozami.  Grzybnia  rozwijająca  się  z kiełkujących  na  ciele  owada  zarodników  wnika
do wnętrza organizmu owada przez tchawki lub okrywę ciała, bądź teŜ zarodniki przedostają
się do przewodu pokarmowego wraz z pokarmem. Owady zabijane są przewaŜnie w stadium
larwy  lub  poczwarki;  niekiedy  takŜe  moŜna  obserwować  mikozy  postaci  doskonałych.
Martwe owady przybierają zwykle postać stwardniałych mumii, wypełnionych białą grzybnią.
Rozprzestrzenianiu  się  chorób  grzybowych  sprzyja  wysoka  temperatura  i duŜa  wilgotność
powietrza.  W  Polsce  znane  są  przykłady  załamania  się  gradacji  strzygoni  choinówki,
kuprówki rudnicy i chrabąszcza majowego wskutek  pojawów grzybów pasoŜytniczych.

Choroby powodowane przez pierwotniaki (tzw. protozoonozy) mają zwykle tylko lokalny

zasięg.  Zazwyczaj  poraŜane  są  najmłodsze  stadia  larwalne  owadów.  ZakaŜenie  następuje
przewaŜnie  przez  otwór  gębowy,  dokąd  pierwotniaki  przedostają  się  wraz  z pokarmem.
Choroba  moŜe  być  takŜe  rozprzestrzeniana  przez  owady  pasoŜytnicze  nakłuwające  na
przemian chore i zdrowe owady w celu złoŜenia w nich jaj.

Riketsje są to organizmy pośrednie między wirusami a bakteriami, mające wiele cech

wspólnych obu grupom. Powodowane przez nie choroby, zwane riketsjozami, obserwowano
m.in. u pędraków chrabąszczy. PoraŜone pędraki wykazują skłonność do wychodzenia na
powierzchnię ziemi, gdzie giną.

Nicienie charakteryzują się robakowato wydłuŜonym, walcowatym kształtem ciała, które

ma białe zabarwienie i z obu końców przewaŜnie jest zaostrzone. Wymiary ich wynoszą
od ułamków milimetra do kilkudziesięciu centymetrów. Choroby powodowane przez nicienie
zwane są nematozami. Znane są wypadki licznego wystąpienia nicieni pasoŜytujących na
kornikach i w pędrakach chrabąszczy.

Entomofagi poŜerają owady, stanowią dość liczną i róŜnorodną systematycznie grupę

organizmów, są drapieŜcami jak i pasoŜytami. Jako czynniki oporu środowiska znaczną rolę
odgrywają pajęczaki, owady pasoŜytnicze i drapieŜne, owadoŜerne ptaki i ssaki. do redukcji
populacji szkodliwych owadów leśnych przyczyniać się mogą takŜe niektóre gatunki płazów
i gadów.

W lasach liściastych i iglastych Ŝyje wiele gatunków pająków, których pokarm stanowią

przede wszystkim owady. Dlatego teŜ pająki jako regulatory liczebności populacji niektórych
szkodliwych owadów zasługują na bliŜsze poznanie. Pająki przebywają we wszystkich
piętrach lasu, gdzie tępią owady zarówno w stadium postaci doskonałej, jak teŜ poczwarki

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

i larwy.  Drobne  pająki  niszczą  przede  wszystkim  młodociane  stadia  larwalne,  w tym  takŜe
takich szkodników, jak strzygonia choinówka oraz poproch cetyniak. W uprawach sosnowych
w sieci  pająków  wpadają  liczne  motyle,  zwłaszcza  zwójki  sosnóweczki  i skośnika  tuzinka.
MoŜna  tam  jednakŜe  znaleźć  takŜe  róŜne owady poŜyteczne, w tym gąsieniczniki, bleskotki,
rączyce  i męczelkowate.  Pająki  nie  sporządzające  sieci  czyhają  na  ofiary  w okółkach
pączków,  w spękaniach,  załamaniach  i szczelinach  kory  oraz  na  pniach  drzew.  Giną  od nich
nie  tylko  małe  larwy  i postacie  doskonałe  rozwałka  korowca,  ale  nawet  stosunkowo  duŜe
rośliniarki, takie jak osnuja gwiaździsta.

Owady pasoŜytnicze stanowią waŜny czynnik oporu środowiska. Są mniejsze

od Ŝywicielskich  gatunków  owadów,  mają  zazwyczaj  ograniczoną  zdolność  poruszania  się
i pozostawiają  Ŝywiciela  przy  Ŝyciu  do momentu  zakończenia  swego  rozwoju.  Według
sposobu  odŜywiania  się  owady  pasoŜytnicze  dzieli  się  na  pasoŜyty  wewnętrzne
(endopasoŜyty), które składają jaja do ciała Ŝywiciela i Ŝyją w jego wnętrzu, oraz na pasoŜyty
zewnętrzne  (ektopasoŜyty).  Owady  pasoŜytujące  bezpośrednio  na  Ŝywicielu  są  pasoŜytami
pierwotnymi  lub  inaczej  –  pasoŜytami  pierwszego  rzędu.  Organizmy  pasoŜytujące  na
pasoŜytach  pierwotnych  są  pasoŜytami  wtórnymi  lub  pasoŜytami  drugiego  rzędu.  Znane  są
takŜe wypadki pasoŜytnictwa wyŜszych rzędów.

Cykl rozwoju pasoŜytów moŜe być zharmonizowany z cyklem rozwojowym Ŝywicieli lub

moŜe być od niego krótszy i wówczas w celu utrzymania się przy Ŝyciu pasoŜyt poraŜa tzw.
Ŝ

ywicieli pośrednich. Największe znaczenie gospodarcze mają pasoŜyty jaj, następnie

pasoŜyty larw i poczwarek. Przepoczwarzenie się pasoŜytów następuje bądź w ciele
Ŝ

ywiciela, bądź na zewnątrz. Postacie doskonałe większości pasoŜytów Ŝywią się głównie

pyłkiem kwiatowym i nektarem kwiatów runa leśnego, a takŜe spadzią wytwarzaną przez
róŜne gatunki mszyc i czerwców.

Większość roślinoŜerców, w tym takŜe i szkodliwych owadów leśnych, ma duŜą liczbę

pasoŜytów,  które  niejednokrotnie  powodują  załamanie  się  gradacji.  Najwięcej  owadów
pasoŜytniczych  wywodzi  się  zasadniczo  z dwóch  rzędów  owadów,  a mianowicie
błonkoskrzydłych (Hymenoptera) oraz dwuskrzydłych (Diptera). Większość pasoŜytów naleŜy
do rzędu  błonkoskrzydłych,  jednakŜe  tylko  niewielka  liczba  entomofagów  ma  decydujący
wpływ  na  ograniczenie  populacji  szkodnika.  Natomiast  znaczna  liczba  gatunków  owadów
pasoŜytniczych pojawia się raczej rzadko, odgrywając rolę drugorzędną.

Opierając się na literaturze moŜna wymienić bardzo duŜo gatunków owadów

pasoŜytujących, np. na waŜniejszych szkodliwych owadach pierwotnych, a nawet i wtórnych.
Dla przykładu na brudnicy mniszce stwierdzono ponad 100 gatunków pasoŜytniczych
owadów.

PasoŜytujące entomofagi najczęściej składają jaja do wnętrza przyszłego Ŝywiciela lub

w jego  bliskości.  Niektóre  składają  jaja  do wnętrza  innych  jaj.  Mimo  Ŝe liczba  gatunków  tej
ostatniej grupy jest niewielka, to jednak są one bardzo poŜyteczne przy ograniczaniu gęstości
populacji  foliofagów.  Najcenniejsze  jest  to,  Ŝe atak  na  szkodniki  liścioŜerne  dokonuje  się
w stadium jaja, tj. w chwili, gdy jeszcze nie przystąpiły one do niszczycielskiej działalności na
organach roślin Ŝywicielskich. Wywodzą się one zasadniczo z dwóch rodzin: bleskotkowatych
(Chalcididae)  i tybelkowatych  (Proctotrupidae).  Owady  te  posiadają  wybitną  zdolność
wyszukiwania jaj Ŝywiciela nawet w najgłębszych szczelinach i kryjówkach.

Najpospolitszym, a jednocześnie najefektywniejszym pasoŜytem z rodziny bleskotkowatych

jest  kruszynek  leśny.  PasoŜyt  ten  zaliczany  jest  do najmniejszych  znanych  owadów  (około
0,5mm  długości),  ale  zajmuje  jedno  z czołowych  miejsc  wśród  niszczycieli  owadów
liścioŜernych  i łatwo  się  rozmnaŜa  w jajach  foliofagów,  np.  strzygoni  choinówce,  poprochu
cetyniaku,  a nawet  w barczatce  sosnówce  oraz  kuprówce  rudnicy,  szczotecznicy  szarawce,
piędziku przedzimku, zwójkach, a takŜe osnui gwiaździstej, osnui czerwonogłowej.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Pojaw kruszynka – owada doskonałego odbywa się w okresie wiosny. Barwa dorosłego

kruszynką  jest  zmienna  od jasnoŜółtej  do ciemnobrązowej,  oczy  są  zazwyczaj  czerwone.
Samica  składa  średnio  około  40  jaj,  najwięcej  w pierwszych  dniach  po wylęgu.  Samica
w kilka  godzin  po opuszczeniu  jaja  Ŝywiciela  zdolna  jest  do kopulacji  i składania  jaj.
Najchętniej atakuje świeŜo złoŜone jaja foliofagów lub o słabo rozwiniętym zarodku, a omija
– poraŜone i z silnie zaawansowanym rozwojem zarodka. Nakłuwa ona pokładełkiem osłonkę
napotkanego  jaja  i składa  do wnętrza  swoje  jaja.  W sprzyjających  warunkach  pogodowych
w lecie  całkowity  rozwój  pasoŜyta  trwa  10–15  dni  (w  związku  z tym  moŜe  rozwinąć  się
w ciągu  sezonu  nawet  7  pokoleń).  Ostatnie  pokolenie  kruszynka  zimuje  w stadium
wyrośniętej  larwy  w jajach  Ŝywiciela.  W literaturze  podaje  się,  Ŝe w jajach  np.  zwójek
znajdowano  maksymalnie  do 2  sztuk,  w jajach  poprocha  –  do 5,  w jajach  strzygoni  do  10,
a  w jajach  zawisaka  nawet  do 30  sztuk  jaj.  PoraŜone  jaja  początkowo  zachowują  wygląd
podobny  do jaja  zdrowego,  lecz  po kilku  dniach  ciemnieją,  a następnie  stają  się  czarne.  Na
osłonce jajowej widać nieregularne wklęsłości. Po wylęgu pasoŜyta osłonka jajowa zachowuje
ciemną  barwę  i widać  w niej  wygryzione  niewielkie  okrągłe  otworki.  Często  się  zdarza,
Ŝ

e nakłuwa on jajo Ŝywiciela, ale nie składa w nim jajeczek. Jaja takie po krótkim czasie

wysychają  i giną.  ZauwaŜono,  Ŝe kruszynek  po nakłuciu  otworu  często  zlizuje  (zjada)
zawartość  jaja.  Kruszynek  z powodu  swoich  mikroskopijnych  wymiarów  jest  w lesie  prawie
niedostrzegalny.  Natomiast  skutki  jego  działalności  są  zauwaŜalne  przez  załamywanie  się
gradacji róŜnych foliofagów.

W stadium gąsienicy szkodnik jest atakowany przez znaczną liczbę gatunków owadów

pasoŜytniczych.  z rzędu  błonkoskrzydłych  sporą  rolę  w ograniczaniu  populacji  foliofagów
odgrywają  owady  pasoŜytnicze  z rodziny  gąsienicznikowatych  (Ichneumonidae)  i rodziny
męczelkowatych  (Braconidae),  a  z rzędu  dwuskrzydłych  największą  rolę  odgrywają  owady
pasoŜytnicze z rodziny rączycowatych (Tachinidae) i ścierwicowatych (Sarcophagidae).

Rodzina gąsienicznikowatych reprezentują owady o bardzo zróŜnicowanych wielkościach

(od kilku milimetrów aŜ do kilku centymetrów), o smukłej budowie ciała. Samice najczęściej
z długim  pokładełkiem.  Owady  te  są  przewaŜnie  pasoŜytami  polifagicznymi,  tj.  atakujące
róŜne  gatunki  szkodliwych  owadów  leśnych.  W czasie  ataku  na  gospodarza  przebijają
pokładełkiem  oskórek  gąsienicy  Ŝywiciela  lub  ścianki  oprzędu  i składają  swoje  jaja  do ich
wnętrza.  PoraŜone  gąsienice  najczęściej  Ŝerują  krócej,  mogą  się  nawet  przepoczwarczyć,  ale
z poczwarek  nie  wychodzi  motyl,  lecz  owad  doskonały  pasoŜyta  lub  wyrośnięta  larwa
pasoŜyta,  która  po wyeksploatowaniu  ciała  gąsienicy  wygryza  się  na  zewnątrz
i przepoczwarcza  w ściółce  (np.  sierpoń,  kosoń).  NajwaŜniejszym  zadaniem  świeŜo wylęgłej
gąsienicy  jest  wyszukanie  odpowiedniego  Ŝywiciela  dla  swojego  przyszłego  potomstwa.
Odbywa  się  to  róŜnymi  sposobami,  m.in.  przez  wydzielanie  przez  Ŝerujące  owady  lub
uszkodzone  rośliny  substancji  zapachowych  tzw.  kairomonów,  które  wabią  bezpośrednio
owady pasoŜytnicze.

Do waŜniejszych owadów pasoŜytniczych pojawiających się na owadach liścioŜernych

sosny, np. na strzygoni choinówce, poprochu cetyniaku naleŜą m.in.: gąsienicznik pręgowany,
gąsienicznik  księŜycowy,  gąsienicznik  czarny,  zwęŜeń  zbrojny,  gąsienicznik  towarzyszący,
sierpoń  długowąsy,  kosoń  laskonogi.  PasoŜyty  z rodziny  gąsienicznikowatych  przyczyniały
się  wielokrotnie  w znacznym  stopniu  do rozrzedzenia  populacji  foliofagów,  dzięki  czemu
w wielu wypadkach nie zachodziła potrzeba stosowania chemicznych zabiegów ratowniczych.
np. W Puszczy Sandomierskiej w latach 1916–1918 oraz na terenach gradacyjnych na północy
i zachodzie kraju w latach 1964–1969, 1974, 1978–1985.

Jednym z aktywniejszych pasoŜytów atakujących poczwarki szkodliwych owadów

liścioŜernych jest siercinka obrączkowana. Atakuje ona przewaŜnie strzygonię choinówkę.
PasoŜyt ten długości 2–3mm składa swoje jaja do wnętrza gąsienic, które przygotowują się

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

do przepoczwarczenia  lub  bezpośrednio  w nowo  powstałą  poczwarkę,  która  zachowuje
jeszcze  miękkość  pokrywy  poczwarkowej.  Po złoŜeniu  jaj,  wylęgłe  z nich  larwy  poŜerają
wewnętrzną  treść  poczwarki  i tam  się  przepoczwarczają.  Liczba  potomstwa  wylęgłego
z poczwarki  gospodarza  waha  się  w granicach  20–70  osobników.  W ciągu  roku  siercinka
moŜe  wyprowadzić  kilka  pokoleń.  Lęgną  się  przewaŜnie  samice,  a liczba  samców  stanowi
około  10%  populacji.  Owady  doskonałe  wygryzają  w skórce  poczwarki  jeden  lub  kilka
okrągłych otworków, przez które wychodzą z Ŝywiciela.

Owady drapieŜne spełniają waŜną rolę przy ograniczaniu liczebności szkodliwych

owadów  w lasach.  do owadów  drapieŜnych,  które  przyczyniają  się  do rozrzedzenia  gęstości
populacji foliofagów naleŜą gatunki z wielu rodzin, a mianowicie: biegaczowate (Carabidae),
wielblądkowate  (Rapci–diidae),  tarczówkowate  (Pantatomidae),  mrówkowate  (Formicidae),
biedronkowate  (Coccinelidae)  oraz  o mniejszym  znaczeniu,  np.  skórkowate  (Forficulidae),
waŜkowate

(Libellulidae),

łowikowate

(Asilidae),

kusakowate

(Siaphyliniidae)

i przekraskowate (Cleridae). Niewątpliwie sporą rolę odgrywają równieŜ pająki (Araneida).

Rodzina biegaczowatych zamieszkuje wiele środowisk. Wśród niej jednym z najbardziej

aktywnych  niszczycieli  gąsienic,  poczwarek,  a nawet  motyli  jest  tęcznik  liszkarz.  Owad
doskonały  z zielonymi,  mieniącymi  się  tęczowo  pokrywami,  larwy  czarne,  wydłuŜone,
lśniące.  Imago  jak  i larwa  charakteryzują  się  niezwykłą  drapieŜnością  i Ŝarłocznością.
W czasie  gradacji  rozmnaŜa  się  on  bardzo  szybko.  Owad  doskonały  obdarzony  zdolnością
lotu poluje na gąsienice w koronach, na gałęziach i pniach drzew. Atakuje on równieŜ motyle,
zwłaszcza leniwie poruszające się samice z odwłokiem pełnym jaj.

Przedstawicielem wielbłądkowatych, grupy o duŜym znaczeniu gospodarczym jest

wielbłądka  (Raphidia  ophiopsis).  Owad  ten,  o błoniastych  skrzydłach  i prostokątnej  głowie,
naleŜy do najbardziej Ŝarłocznych i niezmordowanych w łowach drapieŜców. Lotny i ruchliwy
penetruje  całe  drzewo,  poŜera  jaja  i larwy  drobnych  owadów.  Larwa  dzięki  smukłemu  ciału
łatwo  wciska  się  do najwęŜszych  szczelin.  Potrafi  poruszać  się  do przodu  i  do tyłu,
co umoŜliwia  jej  penetrację  nawet  wąskich  szczelin  kory,  gdzie  znajdują  się  złoŜa  jaj
foliofagów (np. brudnicy mniszki), które wyjada. Tępi równieŜ korniki, a takŜe larwy kózek,
ryjkowców i innych owadów. Wielbłądkę spotkać moŜna w lesie prawie przez cały rok.

Spośród licznych gatunków owadzich drapieŜców mrówki mają największe znaczenie

jako tępiciele szkodników leśnych. Dotyczy to zwłaszcza działalności mrówki rudnicy, która
buduje  pojedyncze  wysokie  kopce,  oraz  mrówki  ćmawej,  która  buduje  po kilka  niewysokich
kopców  blisko  siebie.  Owady  te  w poszukiwaniu  pokarmu  penetrują  korony  sosen  i chętnie
atakują  gąsienice  róŜnych  foliofagów.  Najczęściej  jednak  prześladują  one  gatunek
występujący  w danym  środowisku  w nadmiarze.  DuŜe  praktyczne  znaczenie  ma  fakt,
Ŝ

e owady te występują takŜe na ubogich siedliskach boru suchego, w drzewostanach o typie

monokultur, które z natury naraŜone są na niebezpieczeństwo gradacji. Często na początku
czerwca moŜna zaobserwować, Ŝe kopce mrówek są pokryte przywleczonymi gąsienicami
i motylami foliofagów.

Biedronkowate, to rodzina małych, Ŝywo ubarwionych chrząszczy. Owady doskonałe

i larwy  biedronek  przebywają  w koronach  sosen,  gdzie  przyczyniają  się  do niszczenia
napotkanych  jaj  i młodocianych  gąsienic  róŜnych  motyli.  Spośród  najczęściej  spotykanych
gatunków  w borach  sosnowych  moŜna  wymienić:  oczatkę,  biedronkę  siedmiokropkową,
bledniczkę.  Biedronki  składają  swe  charakterystyczne  jaja  w kształcie  stojących  stoŜków
barwy  pomarańczowej  na  igłach  i gałązkach  drzew.  Są  bardzo płodne – jedna samica składa
w ciągu swego Ŝycia kilkaset jaj.

Do czynników ograniczających masowe rozmnaŜanie się owadów naleŜą równieŜ ptaki

owadoŜerne. Kontrolują one całe drzewa od wierzchołków aŜ do szyi korzeniowej. Ponadto są
one niezwykle Ŝarłoczne. MoŜna to obserwować wiosną i wczesnym latem, tj. w porze lęgów

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

i wykarmiania  potomstwa.  Nawet  w skrajnych  warunkach,  gdzie  zbytnia  jałowość  terenu
uniemoŜliwia  ptakom  liczniejsze  osiedlanie  się,  nadciągają  one  gromadnie,  skoro  tylko
wystąpi  masowo  jakiś  gatunek owada. Przylatują one nawet ze stosunkowo odległych okolic
i niszczą  szkodnika  juŜ  w pierwszej  fazie  gradacji.  Ponadto  obfitość  Ŝeru  w czasie  gradacji
foliofagów w lasach staje się przynętą do masowych nalotów na zagroŜone drzewostany takŜe
niektórych  gatunków  ptaków  nie  związanych  ze środowiskiem  leśnym,  jak  np.  szpaki,
gawrony, kawki i trznadle, a na tereny w bliskości rozległych akwenów – nawet mewy.

Wprawdzie ptaki nie mogą zlikwidować gradacji juŜ zaawansowanej i obejmującej duŜe

przestrzenie,  ale  mogą  spowodować  znaczną  redukcję  szkodnika  w początkowych  okresach
gradacyjnych,  kiedy  tworzą  się  niewielkie  jego  ogniska.  NaleŜy  dodać,  Ŝe mimo  pewnej
szkodliwości  ptaków  w lasach  (np.  częściowe  niszczenie  poŜytecznej  entomofauny,
niszczenie zasiewów), stanowią one jeden z waŜniejszych czynników ograniczających rozród
szkodników  leśnych.  MoŜna  w przybliŜeniu  podać,  Ŝe około  70  gatunków  tych  „straŜników
lasu" niszczy prawie wszystkie stadia rozwojowe większości foliofagów.

Ptaki niszczące szkodliwe owady w stadium jaja (np. brudnicy mniszki, brudnicy

nieparki), to przede wszystkim: sikory, bargiel, kowalik, pełzacze.

Stosunkowo znaczny zastęp wrogów wśród skrzydlatej fauny mają gąsienice, nawet i te,

które  są  owłosione  (np.  brudnica  mniszka,  b.  nieparka,  kuprówka  rudnica,  barczatka
sosnówka). Polują na nie nie tylko kukułki i szpaki, ale równieŜ sikory, wilgi i wrony. Bardzo
skuteczne  w zwalczaniu  kuprówki  rudnicy  okazały  się  sikory,  które  w okresie  zimy
rozdziobują gniazda w celu dostania się do zimujących w nich gąsienic. ZauwaŜono, Ŝe sikory
niszczą  wiele  owadów  nie  tylko  w celu  zaspokojenia  głodu,  ale  takŜe  z samego  instynktu
dziobania,  porzucając  martwe  lub  silnie  okaleczone  gąsienice  lub  poczwarki.  Poza  tym
w niszczeniu  gąsienic  róŜnych  foliofagów  mają  swój  udział  takŜe  dzięcioł  duŜy  (nawet  dla
karmienia  młodych),  zięba,  sójki  i wiele  innych  gatunków,  których  terenem  łowieckim  są
korony  drzew.  Tępicielami  gąsienic  okazały  się  równieŜ  myszołowy,  u których  –  przy
badaniach zawartości Ŝołądka – znajdowano znaczne ilości gąsienic przedzimków.

Najwięcej wrogów wśród awifauny owadoŜernej mają jednak poczwarki szkodliwych

owadów leśnych, a szczególnie brudnicy mniszki, które są wydziobywane z oprzędów.
Dokonują tego np. drozdy, kraski, sikory, wilgi, wrony, gawrony, kawki, szpaki, a nawet
i dzięcioły.

Kokony boreczników na drzewach padają ofiarą m.in. dzięciołów, sikor, kowalika i sójki.

Tępicielami motyli są m.in.: lelek, jaskółki i szpaki.

Ptaki owadoŜerne mają znaczny wpływ równieŜ na rozrzedzenie populacji owadów

doskonałych  chrabąszczowatych.  DuŜą  rolę  w tym  zakresie  spełniają  szczególnie  szpaki
i gawrony,  a takŜe  mewy,  które  wybierają pędraki zwłaszcza w czasie wyorywania pasów na
terenach  zapędraczonych.  Natomiast  owady  doskonałe  chrabąszczy,  guniaka  czerwczyka,
wałkarza  lipczyka  i gatunki  pokrewne  łowione  są  zwłaszcza  wieczorem  m.in.  przez  lelka
kozodoja  oraz  sowy.  Poza  tym  w czasie  dnia  na  chrabąszcze  w koronach  drzew  polują
równieŜ  kosy,  sikory,  zięby,  drozdy,  a takŜe  dudki  i dzięcioły.  DuŜą  aktywność  w tępieniu
chrabąszczy  wykazują  takŜe  kawki,  które  w okresie  wiosny  duŜymi  stadami  osiadają  na
drzewach  liściastych  i dokładnie  oczyszczają  je  z chrabąszczy.  Przy  zwalczaniu  wałkarza
lipczyka na wydmach szczególnie aktywna jest wrona siwa. Ptaki te zbierają się w stada przed
wydostawaniem  się  imago  z ziemi  i dokładnie  przeszukują  dziobami  piasek,  wybierając
z niego  młode  chrząszcze,  które  chętnie  zjadają,  pozostawiając  tylko  liczne  niestrawione
pokrywy  skrzydeł.  Ptaki  owadoŜerne  moŜna  zaliczyć  do najbardziej  aktywnych  tępicieli
chrabąszczowatych.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Liczne obserwacje terenowe dowiodły, Ŝe ptaki mogą w pewnych wypadkach nie tylko

ograniczyć rozmiary klęski, lecz nawet całkowicie jej zapobiec. DuŜe znaczenie gospodarcze
wśród ptactwa nalatującego na zagroŜone drzewostany mają szpaki.

Do najbardziej aktywnych wśród ssaków leśnych, niszczycieli szkodliwych owadów

leśnych naleŜy zaliczyć przede wszystkim dziki, które przez przeorywanie (buchtowanie)
ś

ciółki leśnej niszczyły poczwarki strzygoni, poprocha, zawisaka, kokony boreczników,

gąsienice  barczatki,  a takŜe  larwy  osnui  oraz  pędraki  chrabąszczowatych  i wiele  innych
szkodliwych  owadów.  Wiele  larw  i poczwarek  nie  zjedzonych  przez  dziki  w czasie
buchtowania  równieŜ  ginie,  na  przykład  wskutek  zgniecenia  ich  przy  buchtowaniu.  Ponadto
odsłonięta  gleba  zanęca  inne  owadoŜerne  zwierzęta,  np.  ptaki  lub  drobne  gryzonie,  które
zjadają pozostałą część populacji szkodnika.

Ogromne znaczenie ma równieŜ działalność dzików na pędraczyskach. Szczególnie ma to

miejsce na odkrytych areałach gruntów porolnych leŜących odłogiem w pobliŜu lasu, na
nieuŜytkach, łąkach i pastwiskach, a takŜe na liniach oddziałowych i w uprawach.
Buchtowanie

ujawnia

ogniska

narastającego

niebezpieczeństwa,

sygnalizuje

o rozpoczynającym się masowym pojawię szkodników, zanim wystąpią pierwsze objawy
szkód w koronach drzew.

Z innych ssaków niszczących w glebie poczwarki i larwy szkodliwych owadów leśnych

naleŜy wymienić borsuka. Pokarmem owadzim uzupełniają swoje poŜywienie m.in. lis, kuna,
jeŜ, tchórz, łasica, drobne gryzonie, a nawet kret.

WaŜną pozycję zajmują takŜe nietoperze (Chitoptera), które zjadają duŜe ilości owadów.

Spośród  kilkunastu  gatunków  nietoperzy  występujących  w Polsce  duŜą  grupę  stanowią
gatunki leśne, m.in.: borowiec wielki, nocek wąsatek, karlik małouszek i inne. Ssaki te polują
o zmierzchu  i  w nocy  w strefie  koron  drzew,  niszcząc  przede  wszystkim  owady  odbywające
wtedy  rójkę,  a więc:  motyle  brudnicy  mniszki,  brudnicy  nieparki,  strzygoni  choinówki,
szczotecznicy  szarawki,  białki  wierzbówki,  owady  doskonałe  chrabąszczowatych  i innych
owadów.

Płazy leśne jako tępiciele owadów mogą mieć znaczenie lokalne. Ze względu na to, Ŝe są

one  związane  ze środowiskiem  wodnym,  teren  ich  oddziaływania  jest  bardzo  ograniczony.
Ofiarą  ich  padają  przewaŜnie  larwy  i owady  doskonałe  związane  na  stałe  ze strefą  dna  lasu,
w tym  takie  szkodniki  jak  szeliniak  i inne  ryjkowce,  ale  takŜe  poŜyteczne  biegacze.  Spośród
płazów  największe  znaczenie  mają:  ropucha  zwyczajna  i Ŝaba  trawna.  Pierwsza  z nich,
wyróŜniająca się duŜą Ŝarłocznością, poluje nocą, druga natomiast w dzień.

Jako tępiciele owadów wśród gadów na uwagę zasługiwać mogą padalce, jaszczurka

zwinka i jaszczurka Ŝyworódka. Jaszczurki, zamieszkując tereny suche, chętnie przebywają
w uprawach sosnowych, gdzie polują w dzień na swe ofiary, padalec natomiast prowadzi
raczej nocny tryb Ŝycia.

Na uwagę zasługuje takŜe Ŝmija zygzakowata, która jest tępicielem myszy i innych

drobnych gryzoni leśnych. Jest ona tępiona ze względu na jadowitość w stosunku
do człowieka. Wszystkie gady z wyjątkiem Ŝmii objęte są ochroną gatunkową.
Przyczyny i przebieg powstawania masowych (gradacyjnych) pojawów owadów

Owady są stałym elementem zoocenoz siedlisk leśnych. Masowe występowanie owadów

w lasach  w okresach  gradacyjnych  (masowego  pojawu)  i powodowane  przez  nie  szkody
objawiające  się  najczęściej  pozbawianiem  drzew  i krzewów  aparatu  asymilacyjnego  lub
zamieraniem  drzewostanów  były  odnotowywane  juŜ  w kronikach,  pochodzących  z okresu
ś

redniowiecza i wcześniejszych. Wzrost liczebności populacji owadów leśnych następuje

w wyniku zwiększania się ilości osobników przeŜywających do końca cyklu rozwojowego
kolejnej generacji. W kaŜdym kolejnym pokoleniu następuje spadek śmiertelności. Wzrost
płodności zwiększającej się ilości przeŜywających samic ma tu mniejsze znaczenie. Czynniki,

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

które  intensyfikują  lub  osłabiają  proces  śmiertelności  w populacji  w zaleŜności  od jej
zagęszczenia  noszą  nazwę  czynników  regulujących,  pozostałe  –  wpływające  na  gęstość
populacji – to czynniki modyfikujące. Na zmiany liczebności populacji owadów, regulowane
naturalną  śmiertelnością  i rozrodczością  wpływa  szereg  czynników  (omówionych  m.in.
wyŜej).  W zespole  warunków  meteorologicznych  istotną  rolę  pełni  temperatura  i wilgotność
powietrza. Wpływają one na tempo rozwoju, płodność, długość Ŝycia i śmiertelność owadów.
Wielkoobszarowe  gradacje  (masowe  pojawy  owadów)  pokrywają  się  z latami  aktywności
słonecznej,  występującej  w cyklach  najczęściej  11-letnich.  Czynniki  pogodowe  regulują
liczebność  populacji  owadów  w sposób  „mechaniczny",  utrudniając  pobieranie  pokarmu,
moŜliwość  zmiany  miejsca,  wzajemne  kontakty  samców  i samic.  Szczególną  rolę  pełnią  tu
anomalie  pogodowe  –  nagłe  spadki  temperatur,  opady  atmosferyczne,  huraganowe  wiatry.
Czynniki  pogodowe  wpływają  na  synchronizację  (lub  jej  brak)  terminów  rozwoju  roślin
Ŝ

ywicielskich z wylęgiem larw i gąsienic, początkiem okresu Ŝerowania oraz skorelowaniem

terminów aktywności Ŝyciowej pasoŜytów i drapieŜców z ich ofiarami. Im więcej stadiów
rozwojowych ma owad-ofiara, na którego „polują" pasoŜyty i drapieŜcę, tym większa jest
ś

miertelność populacji owadów, będącej celem tych „polowań". Na aktywność układu

drapieŜca-ofiara  w istotny  sposób  wpływa  wzrost  temperatury  powietrza.  Większość
przypadków  masowych  wystąpień  szkodliwych  owadów  –  szczególnie  liścioŜernych  -w
lasach  Polski  poprzedzały  lata  z deficytem  opadów,  ciepłymi  i bezśnieŜnymi  zimami
i temperaturami  powietrza  wyŜszymi  od średnich  wieloletnich.  Czynniki  pokarmowe
regulowane  są  równieŜ  przez  warunki  pogodowe.  Deficyt  lub  nadmiar  wody  wywołuje
zmiany  w procesach  fizjologicznych  zachodzących  w roślinach,  co z kolei  wywołuje  reakcje
w postaci  zmian  w dynamice  populacji  owadów  –  konsumentów  roślin.  Okresy  suszy
zwiększają zawartość cukrów i innych elementów w aparacie asymilacyjnym roślin. Zjawisko
to  skorelowane  jest  ze wzrostem  płodności  samic  i zwiększaniem  się  ilości  osobników
w populacji.  Brak  pokarmu  (wpływ  róŜnych  czynników)  powoduje  silną  konkurencję
wewnątrzgatunkową,  a często  i międzygatunkową,  o Ŝer  i jest  jedną  z przyczyn  załamywania
się  masowych  pojawów  owadów  i redukcji  liczebności  ich  populacji  do poziomu  tzw.
„Ŝelaznego zapasu”.

Organizmy chorobotwórcze i inni wrogowie naturalni równowaŜą u owadów tendencję

do nieograniczonego  rozmnaŜania  się.  Naturalna  śmiertelność,  wynikająca  z praw
gerontologii  i osiągania  normalnej  granicy  wieku  starzenia  się  i umierania,  prawdopodobnie
nie  byłaby  w stanie  zatrzymać  pochodu  owadów do opanowania Ziemi. Gdyby nie tego typu
naturalne  (a  ostatnio  i sztuczne,  stawiane  przez  człowieka)  bariery  –  owady  jeszcze
skuteczniej konkurowałyby z człowiekiem o prawo rządzenia na tym globie.

Czynniki biocenotyczne mają wpływ na populację owadów na kaŜdym, kolejnym

poziomie ich rozwoju, bez względu na ich liczebność. Wektory najsilniej ingerujące w masę
i energię populacji owadów noszą nazwę czynników kluczowych.

Teoria biocenotyczna powstawania gradacji rozwinęła się z teorii pasoŜytniczej

i wpłynęła  na  rozwój  biologicznej  metody  ochrony  roślin.  Czynniki  populacyjne  określają
całokształt  wzajemnych  oddziaływań  osobników  w populacji.  Związane  są  z konkurencją
pokarmową,  konkurencją  o partnera,  terytorializmem,  walką  o lepszą  pozycję  „socjalną"
w populacji  (owady  Ŝyjące  społecznie).  Wzrost liczebności osobników w populacji zwiększa
szansę  na  przetrwanie,  ułatwia  kontakty  samców  i samic,  wzmacnia  pulę  genową,  ułatwia
opanowanie  nowych  ekosystemów.  Obfitość  pokarmu  i optymalne  warunki  pogodowe  są
jednymi z pierwszorzędnych bodźców, inicjujących rozwój gradacji owadów. Masowy rozwój
populacji  niesie  z sobą  równieŜ  określone  niebezpieczeństwa  natury  endogenicznej
(wewnętrznej) – np. spadek płodności, zmniejszenie odporności na choroby, zwiększanie się
ilości  samców  w populacji  w stosunku  do ilości  samic  oraz  egzogenicznej  (zewnętrznej)

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Rys. 1. Fazowość gradacji (wg Koehlera)

[11, s. 58]

polegającej  m.in.  na  wyczerpaniu  bazy  pokarmowej,  zwiększaniu  się  ilości  pasoŜytów
i drapieŜców,  powstawaniu  stresów  w wyniku  przegęszczenia  i innych  przyczyn.  Negatywny
wpływ  zagęszczania  się  ilości  osobników  tego  samego  gatunku  prowadzi  w konsekwencji
do zmniejszania  się  rozmiarów  ciała,  spadku  płodności,  zwiększającej  się  śmiertelności
ze skracaniem  się  czasu  Ŝycia  osobników  włącznie.  U  wielu  gatunków  owadów  podczas
narastania  liczebności  populacji  obserwuje  się  proces  reakcji  migracyjnej.  Część  osobników
rozprasza

się

poszukując

nowych

terytoriów

w celu

uchronienia

i przetrwania

(zabezpieczenia)  puli  genowej  gatunku  w bezpiecznym  miejscu,  co jest  wyrazem  swoistego
instynktu  samozachowawczego.  DuŜa  wierność  jednemu  stanowisku  Ŝyciowemu  prowadzi
często  do zmian  degeneracyjnych  w obrębie  gatunku  (chów  wsobny,  brak  dostępu  nowych
genów), co prowadzi do powstawania nowych ras, podgatunków, a nawet gatunków. Osobniki
migrujące  są  zazwyczaj  większe,  silniejsze,  mogą  być  inaczej  ubarwione,  mają  większą
płodność  i silniej  rozwinięty  zmysł  orientacji  przestrzennej.  Migracja  mająca  pośredni
(zwrotny)  wpływ  na  gęstość  populacji  i jej  przedstawicieli,  jest  jednym  z doskonalszych
mechanizmów regulacji jej liczebności.

Zmiany liczebności populacji owadów są wynikiem bilansu między ich rozrodczością

i śmiertelnością ocenianą w określonym przedziale
czasowym,

a masowe

pojawy

(gradacje)

są

rezultatem

wzrostu

procentu

osobników

przeŜywających do końca rozwoju kaŜdej generacji,
czyli

spadku

miertelności

z pokolenia

pokolenie. Czynniki mające wpływ na zmiany
ś

miertelności i rozrodczości dzieli się na czynniki

meteorologiczne,  pokarmowe,  wewnątrzpopulacyjne
i biocenotyczne  (choroby,  drapieŜcę,  pasoŜyty).
Najczęściej  ocenia  się  nie  liczebność  populacji,  ale
ilość osobników Ŝyjących na określonej powierzchni
– czyli mierzy się gęstość populacji.

Zmiany liczebności populacji dokonują się

w granicach tzw. średniego poziomu liczebności.
Określany jest on warunkami klimatycznymi,
pozycją

gatunku

w łańcuchach

pokarmowych

i strukturze

konkurencyjnej

biocenozy,

historią

kształtowania  się  biotopu  oraz  składu  gatunkowego
fauny  i flory  zasiedlających  go  organizmów.  Wahania  średniego  poziomu  liczebności
następują  w wyniku  zmian  warunków  meteorologicznych  lub  innych  fizycznych  czynników
ś

rodowiskowych oraz okresowych zmian relacji gatunku w łańcuchach pokarmowych

zajmowanego  ekosystemu.  Ogromną  rolę  pełni  tu  wpływ  człowieka  na  środowisko  leśne.
Wahania  liczebności  wokół  średniego  poziomu  liczebności  mają  charakter  fluktuacyjny  lub
oscylacyjny.  Fluktuacjami  są  nieregularne  zmiany  liczebności,  tendencje  wzrostu  zaleŜą
głównie  od zmian  corocznych  w środowisku  Ŝycia  populacji.  WyróŜnia  się  formy  fluktuacji
(gradacji):  latentną  (spoczynkową),  temporalną  (okresową,  cykliczną  i acykliczną)
i permanentną  (ciągłą).  Masowe  pojawy  szkodliwych  liścioŜernych  owadów  leśnych  mają
postać gradacji, tj. fazowego narastania liczebności kolejnych generacji (rys. 1). Faza wstępna
(progradacja) składa się z etapów (kolejno):
−

stanu normalnego (latentnego),

−

stadium wstępnego narastania liczebności (inkubacyjnego),

−

stadium ostrzegawczego (zbliŜanie się liczebności populacji do poziomu liczb
krytycznych) prodromalnego,

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

−

stadium erupcyjnego (wybuchowego), kiedy to liczebność populacji osiąga lub
przekracza poziom liczb krytycznych.
Po osiągnięciu szczytu kulminacji następuje redukcja liczebności populacji, naturalna

(działanie naturalnych czynników oporu środowiska) lub sztuczna (ingerencja człowieka).
Faza zstępująca (retrogradacja) obejmuje część okresu tzw. śmiertelnego zagroŜenia lasu
(stadium erupcyjnego), po czym wchodzi w:
−

stadium pokryzysowe (szybkie zmniejszanie się ilości osobników w populacji, przewaga
samców),

−

powrót do stanu normalnego, aŜ do kolejnej fazy stadium wstępnego następnej gradacji.
W czasie przejścia od stanu normalnego do stadium wstępnego, gęstość populacji

owadzich  szkodników  liścioŜernych  sosny  wzrasta  z pokolenia  na  pokolenie  od 2  do 4  razy.
Uszkodzenia  aparatu  asymilacyjnego  sosen  (lub  brak  uszkodzeń)  na  opanowanym  przez
szkodniki  areale  są  niezauwaŜalne.  Stadium  ostrzegawcze  obejmuje  cykl  rozwojowy  dwóch
pokoleń,  a szkody  w koronach  stają  się  widoczne.  Pojawia  się zjawisko migracji i szybkiego
opanowywania przez szkodniki nowych obszarów – owady te są często większe, odporne na
choroby  i parazytoidy,  charakteryzuje  je  wysoka  płodność  i zwiększony  udział  samic
w populacji.  Stadium  wybuchowe  obejmuje  2–4  pokolenia,  liczebność  populacji  gwałtownie
wzrasta,  ubytki  aparatu  asymilacyjnego  sięgają  od 50%  do 70%.  Zaczynają  uaktywniać  się
choroby,  pasoŜyty, drapieŜcę i czynniki stresowe wewnątrzpopulacyjne. ObniŜenie płodności
samic,  spadek  odporności  na  wpływ  czynników  środowiska,  zarysowująca  się  przewaga
samców  powodują  w rezultacie  załamanie  się  gradacji.  W rezultacie  zaistnienia
niekorzystnych  dla  populacji  warunków  maleje  gęstość  populacji,  spasoŜytowanie  dochodzi
do 70%,  samice  składają  coraz  więcej  niezapłodnionych  jaj.  Następuje  powrót  do formy
latencyjnej.  Masowe  pojawy  owadów  mają  swój  początek  w tzw.  pierwotnych  ogniskach
gradacyjnych,  gdzie  w określonych  odstępach  czasu  następuje  kumulowanie  się  czynników
sprzyjających  narastaniu  liczebności  osobników  populacji.  W warunkach  lasów  Polski  są  to
najczęściej  jednogatunkowe  i jednowiekowe  drzewostany,  zajmujące  ubogie  siedliska
ze skomplikowaną strukturą tzw. Ŝył wodnych pod ziemią. Często do powstania takich miejsc
przyczynił  się  człowiek,  degradując  przez  wieki  ten  teren  w róŜnoraki  sposób.  Rozwój
gradacji w tych miejscach wyprzedza od 2 lat do 1 roku masowy pojaw owadów w sąsiednich
drzewostanach.

Masowe pojawy owadów uzaleŜnione są równieŜ od warunków, jakie stwarza im natura

i działalność  człowieka.  Kono-  i seminifagi  (konofagi  -owady  Ŝerujące  na  szyszkach,
seminifagi – owady Ŝerujące na nasionach) ze świata owadziego reagują wysoką liczebnością
populacji  w latach  nasiennych,  owadzie  szkodniki  fizjologiczne  i techniczne  wykorzystują
skutki  klęsk  Ŝywiołowych  w lasach.  Przebieg  zmian  liczebności  tego  zespołu  gatunków
owadów  zaleŜy  od charakteru  czynników  szkodotwórczych,  osłabiających  kondycję  drzew.
Zmiany  mogą  mieć  charakter  lokalny  (ogniskowy)  lub  pandemiczny  tzn.  obejmujący  duŜe
powierzchnie  drzewostanów.  Zmiany  ogniskowe,  czyli  lokalne  mają  charakter  ogniskowo-
chroniczny  obejmujący  mały  obszar  i rozwijają  się  wolno  (osłabienia  drzew  w wyniku
działania  huby  korzeni,  opieniek,  innych  czynników)  lub  ogniskowo-epizodyczny,  związany
z nagłymi,  lokalnymi  i krótko  działającymi  czynnikami  (poŜar,  śniegołom,  wiatrołom,  inne).
Wzrost  liczebności  owadzich  szkodników  podkorowych  jest  wtedy  wolny,  a owady  nie
wykazują tendencji do migracji poza osłabiony drzewostan. Zmiany pandemiczne liczebności
populacji  kornikowatych,  kózkowatych,  bogatkowatych,  trzpiennikowatych  i przedstawicieli
innych rodzin owadów, Ŝyjących w łyku i drewnie, występują na obszarach duŜych poŜarzysk,
gwałtownej  suszy  lub  podtopień,  zanieczyszczeń  przemysłowych.  Baza  pokarmowo-lęgowa
zostaje  szybko  wykorzystana  i nadmiar  osobników  migruje  na  sąsiednie  drzewa  lub
do najbliŜszych drzewostanów. Badacze wyróŜniają tu 5 faz zmian liczebności populacji:

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

−

koncentracja i wzrost zagęszczenia liczebności populacji,

−

kulminacja,

−

emigracja i rozgęszczenie populacji,

−

depresja (utrata potencjalnych moŜliwości powrotu do wysokiej liczebności),

−

stabilizacja (powrót do stanu wyjściowego).

Insektycydy stosowane w ochronie lasu przed szkodliwymi owadami

Większość jednogatunkowych i równowiekowych kompleksów leśnych w Polsce,

osłabionych

szkodliwymi

działaniami

czynników

abiotycznych,

biotycznych

i antropogenicznych, od lat wykazuje wysoką podatność na szkody wyrządzane przez masowo
namnaŜające się owady. W celu ograniczenia liczebności szkodliwych owadów stosuje się
insektycydy w róŜnych postaciach, począwszy od płynnych preparatów stosowanych
do opryskiwania

drzewostanów przed owadami liścioŜemymi lub zabezpieczania

pozyskanego  surowca  drzewnego  przed  zasiedleniem  przed  korniki,  a skończywszy  na
granulowanych  preparatach  stosowanych  do dezynsekcji  gleby  w szkółkach.  Stosowane
obecnie  insektycydy  cechują  się  wysoką  aktywnością  biologiczną,  dzięki  której  w krótkim
czasie  powodują  znaczną  redukcję  liczebności  rozmnoŜonych  nadmiernie  owadów.  UŜycie
niektórych  z nich  związane  jest  jednak  z ryzykiem  zniszczenia  entomofauny  poŜytecznej,
regulującej

zagęszczenie

populacji

owadów

roślinoŜernych.

Istnieje

równieŜ

niebezpieczeństwo  szkodliwego  działania  pozostałości  preparatów  na  organizmy  nie  będące
celem  zabiegów  zwalczania,  a takŜe  uodpornienia  się  zwalczanych  szkodników  na
insektycydy.  z tych  względów,  zgodnie  z Instrukcją  Ochrony  Lasu,  przy  podejmowaniu
decyzji o przeprowadzeniu zabiegu ochrony lasu zawsze za priorytetowe uznaje się działania
profilaktyczne  oraz  ochronne  przy  zastosowaniu  metod  biologicznych,  fizykochemicznych
i fizycznych.  Stosowanie  metod  chemicznych  dopuszczalne  jest  w sytuacji  zagroŜenia
trwałości drzewostanu i produkcji szkółkarskiej.

Ochrona lasu podlega w Polsce regulacji prawnej, określonej w wymienionych poniŜej

aktach prawnych, zarządzeniach i instrukcjach:
−

Ustawa z dnia 28 września 1991 r. o lasach. Dz.U. z dnia 8 listopada 1991, nr 101, poz.
444 (z późniejszymi zmianami),

−

Ustawa z dnia 12 lipca 1995 r. o ochronie roślin uprawnych. Dz.U. z dnia 8 sierpnia 1995
r., nr 90, poz. 446 (z późniejszymi zmianami),

−

Rozporządzenie Ministra Rolnictwa i Gospodarki śywnościowej z dnia 6 lutego 1996 r.
w sprawie zwalczania organizmów szkodliwych. Dz.U. z dnia 14 lutego 1996 r., nr 15,
poz. 81 (z późniejszymi zmianami),

−

Rozporządzenie Ministra Rolnictwa i Gospodarki śywnościowej z dnia 12 marca 1996 r.
w sprawie szczegółowych zasad wydawania zezwoleń na dopuszczenie środków ochrony
roślin do obrotu i stosowania. Dz. U. z dnia 24 kwietnia 1996 r., nr 48, poz. 212
(z późniejszymi zmianami),

−

Rozporządzenie Ministra Ochrony Środowiska, Zasobów Naturalnych i Leśnictwa z dnia
2 września 1998 r. w sprawie sposobu, zakresu warunków stosowania środków ochrony
roślin w leśnym uŜytkowaniu gruntów. Dz. U. z dnia 16 września 1998 r. nr 120, poz.
777 (z późniejszymi zmianami),

−

Rozporządzenie  Ministra  Rolnictwa  i Gospodarki  śywnościowej  z dnia  11.02.1999  r.
w sprawie  szczegółowych  zasad  przeprowadzania  badań  sprzętu  do stosowania  środków
ochrony  roślin.  Dz.  U.  z dnia  10  marca  1999  r.,  nr  20,  poz.  175  (z  późniejszymi
zmianami),

−

Zarządzenie Ministra Rolnictwa i Gospodarki śywnościowej z dnia 1 lutego 1996 r.
w sprawie nadania statutu Państwowej Inspekcji Ochrony Roślin. Monitor Polski z dnia 9
lutego 1996 r., nr 10, poz. 107 (z późniejszymi zmianami),

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

−

Zarządzenie Dyrektora Generalnego Lasów Państwowych nr 11A z dnia 11 maja 1999 r.
oraz załącznik „Wytyczne w sprawie doskonalenia gospodarki leśnej na podstawach
ekologicznych” (z późniejszymi zmianami),

−

Znowelizowana instrukcja technologiczna zwalczania szkodliwych owadów liścioŜernych
w lasach. Lasy Państwowe – IBL, 1995 r. (z późniejszymi zmianami),

−

Instrukcja Ochrony Lasu, część I, DGLP, 1999 r (z późniejszymi zmianami).

4.1.2. Pytania sprawdzające

Odpowiadając na pytania, sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń.

Co to jest gradacja?

Czym Ŝywią się fitofagi i ksylofagi?

Co to są szkodniki pierwotne, wtórne i fizjologiczne?

Dlaczego podział na organizmy szkodliwe i poŜyteczne jest podziałem względnym?

Czym się Ŝywi powodując jednocześnie szkody jeleń?

Jakie szkody moŜe spowodować Ŝubr nie pobierając pokarmu?

Jak wpływa działalność człowieka na zagroŜenie chorobowe lasu?

Jakie znasz entomofagi będące owadami?

Jak scharakteryzujesz działalność mrówek w środowisku leśnym?

10.

Jakie znasz entomofagi będące ssakami?

11.

Dlaczego nietoperze są wyjątkowymi entomofagami?

12.

Jaki ptak zjada najwięcej owadów szkodliwych?

13.

Czym się róŜni działalność biedronki od działalności kruszynka?

14.

Jaki jest przebieg gradacji?

15.

Jakie czynniki i w jakim stopniu działają na szkodliwe owady podczas gradacji?

16.

W jaki sposób ptaki i ssaki uszkadzają drzewa i krzewy leśne?

4.1.3. Ćwiczenia

Ćwiczenie 1

Nauczyciel dostarczył Ci karty z fotografiami (grafikami, ilustracjami) przedstawiającymi

ptaka i jego budkę. Dobierz je ze sobą parami.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

pogrupować karty według typów (budka, ptak),

dobrać budkę i ptaka do siebie.

WyposaŜenie stanowiska pracy:

−

poradnik dla ucznia,

−

barwny atlas owadów,

−

literatura.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Ćwiczenie 2

Nauczyciel dostarczył Ci karty z fotografiami (grafikami, ilustracjami) przedstawiającymi

sprawcę poraŜenia owada szkodliwego i samego owada. Na niektórych kartach są tylko opisy
ofiary, na innych sprawcy. W sumie otrzymałeś 50 kart: 10 czerwonych z opisem szkodnika,
10 niebieskich z wizerunkiem szkodnika, 10 białych z obrazem poraŜenia szkodnika przez
poŜyteczny organizm, 10 zielonych z wizerunkiem sprawcy i 10 Ŝółtych z opisem sprawcy.
Dobierz je tak jak na poniŜszym przykładzie:

Opis

owada

szkodliwego

Owad
szkodliwy

PoraŜony

lub

unieszkodliwiony
owad

szkodliwy

w róŜnym stadium

Sprawca
poraŜenia

Opis

sprawcy

poraŜenia

Karta czerwona

Karta
niebieska

Karta biała

Karta
zielona

Karta Ŝółta

Osnuja
gwiaździsta

–

owad, u którego
występuje
wyraźny
dymorfizm
płciowy.

Jaja

łódkowatego
kształtu długości
2,5mm.

[21 t II. str. 186
zmienione]

[21 t II str. 187 zmienione]

[21 t I str. 373]

Kruszynek
leśny-

bardzo

mały owad dług.
Ok.

0,3mm,

barwy
cytrynowoŜółtej.
Samica

składa

jaja do jaj innych
owadów.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

pogrupować karty według kolorów,

rozpoznać karty niebieskie, białe i zielone,

ułoŜyć karty według w/w schematu.

WyposaŜenie stanowiska pracy:

−

poradnik dla ucznia,

−

barwny atlas owadów,

−

literatura.

Ćwiczenie 3

Nauczyciel dostarczył Ci karty z fotografiami (grafikami, ilustracjami) przedstawiającymi

owada i jego potencjalnych wrogów (ptaki, ssaki i gady). Dobierz je ze sobą parami.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

pogrupować karty według rodzajów organizmów: owad i drapieŜnik,

dobrać do siebie pary.

WyposaŜenie stanowiska pracy:

−

poradnik dla ucznia,

−

barwny atlas owadów,

−

literatura.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Ćwiczenie 4

Nauczyciel dostarczył Ci fotografie (grafiki, ilustracje), oraz eksponaty uszkodzeń

wywołanych przez ptaki i ssaki, przy kaŜdym zdjęciu oraz przy kaŜdym eksponacie znajduje
się krótka informacja uzupełniająca. Twoim zadaniem jest rozpoznać sprawcę uszkodzenia
oraz określić moŜliwy termin, kiedy zwierzę dokonało uszkodzenia.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

rozpoznać część rośliny, która została uszkodzona (kora, nasiono, siewka, pęd, drewno,
pąk),

rozpoznać gatunek drzewa (lub krzewu), który został uszkodzony,

określić gatunek (lub rodzaj) sprawcy uszkodzenia,

zapisać wynik rozpoznania na kartce.

WyposaŜenie stanowiska pracy:

−

instrukcja Ochrony Lasu.

−

barwny atlas uszkodzeń drzew leśnych.

−

papier formatu A6.

−

poradnik dla ucznia.

Ćwiczenie 5

Rozpoznaj sprawcę uszkodzeń na określonym terenie oraz określ moŜliwy termin, kiedy

zwierzę dokonało uszkodzenia. Nauczyciel wskazał na mapie obszar dotyczący poszukiwań
uszkodzeń drzew i krzewów wywołanych przez ptaki i ssaki.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

określić lokalizację wskazaną przez nauczyciela,

zlokalizować 5–10 róŜnych uszkodzeń.

rozpoznać część rośliny, która została uszkodzona (kora, nasiono, siewka, pęd, drewno,
pąk,

rozpoznać gatunek drzewa (lub krzewu), który został uszkodzony,

określić gatunek (lub rodzaj) sprawcy uszkodzenia,

zapisać wynik rozpoznania na kartce.

WyposaŜenie stanowiska pracy:

−

mapa przeglądowa drzewostanów,

−

instrukcja Ochrony Lasu,

−

barwny atlas uszkodzeń drzew leśnych,

−

papier formatu A4.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

4.1.4. Sprawdzian postępów

Czy potrafisz:

Tak

Nie

zdefiniować pojęcia: gradacja, szkodnik techniczny, szkodnik
wtórny, szkodnik fizjologiczny?

zdefiniować pojęcia: owad poŜyteczny owad szkodliwy?

podzielić czynniki oporu środowiska na grupy systematyczne?

wymienić entomofagi w zaleŜności od stadia rozwojowego ofiary?

wymienić cechy entomofagów?

rozpoznać wybrane entomofagi z róŜnych grup systematycznych?

rozpoznać wybrane entomofagi po ich ofiarach?

scharakteryzować wybrane entomofagi?

wymienić etapy gradacji?

10)

rozpoznać uszkodzone drzewo przez ptaki lub gryzonie?

11)

rozpoznać uszkodzone drzewo przez jeleniowate?

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

4.2. Szkodliwe owady leśne

4.2.1. Materiał nauczania

PoniewaŜ owadzich szkodników leśnych jest bardzo wiele zostaną tu omówione niektóre.

Informacje o pozostałych szkodnikach znajdziesz w literaturze.

Owady uszkadzające korzenie
Chrabąszcz majowy – Melolontha melolontha L.
Owady doskonałe chrabąszcza majowego i chrabąszcza kasztanowca (M. hippocastani F.)

są  bardzo  podobne  do siebie  pod  względem  wyglądu  zewnętrznego  i biologii.  Podobne  jest
teŜ  ich  znaczenie  gospodarcze,  a metody  prognozowania  i zwalczania  są  takie  same.  Owad
doskonały  chrabąszcza  majowego  jest  długości  20-30mm.  Pokrywy  i nogi  są  barwy
rdzawobrązowej  z lekkim  odcieniem  Ŝółtym  i delikatnie  owłosione  (u  chrabąszcza
kasztanowca  niektóre  odmiany  mają  nogi  o zabarwieniu  ciemniejszym,  prawie  czarnym).
Samce są zazwyczaj silniej owłosione niŜ samice. Cechą rozróŜniającą oba gatunki jest kształt
tzw. pigidium, tj. części grzbietowej ostatniego pierścienia odwłoka: u chrabąszcza majowego
pigidium  zwęŜa  się  stopniowo  i jest  tępo  zakończone,  u kasztanowca  zwęŜa  się  ono
raptownie,  szyjkowato,  a na  samym  końcu  jest  lekko  rozszerzone  w postaci  kulki.  Czułki
u samców  są  wachlarzowate,  składają  się  z 7  płatów,  a  u samicy  z 6  płatów  i to  znacznie
mniejszych  niŜ  u samca.  Ubarwienie  ciała  chrabąszczy  nie  jest  cechą  stałą.  Znane  są  liczne
aberracje  barwne  chrabąszczy  oraz  formy  przejściowe,  powstałe  na  skutek  łączenia  się  obu
tych gatunków.

Chrabąszcz majowy trzyma się przewaŜnie terenów otwartych, rolnych, natomiast

chrabąszcz  kasztanowiec  jest  bardziej  charakterystyczny  dla  okolic  zalesionych.  śerowanie
chrabąszczy  odbywa  się  w stadium  owada  doskonałego  i stadium  larwy-pędraków.  Owady
doskonałe  dla  pełnego  cyklu  rozwojowego  prowadzą  tzw.  Ŝery  uzupełniające,  po wyjściu
z gleby gromadnie nalatują na kępy drzew. Ich intensywne Ŝerowanie odbywa się na liściach
róŜnych  gatunków  drzew  i krzewów  liściastych  w lasach,  sadach  i zadrzewieniach
przydroŜnych.  Najchętniej  Ŝerują  one  na  dębie  szypułkowym  (który  wcześnie  pokrywa  się
liśćmi).  Przysmakiem  są  równieŜ  liście  innych  gatunków  drzew,  np.:  grabu,  buka,  brzozy,
kasztanowca,  jarzębu,  wierzby  (a  szczególnie  iwy),  osiki  i niektórych  gatunków  topól  oraz
leszczyny.  Rzadziej  natomiast  Ŝerują  na  lipie,  robinii  akacjowej,  jesionie  oraz  trzmielinie,
kalinie, bzie czarnym. Chrabąszcze Ŝerują równieŜ na drzewach owocowych, a szczególnie na
liściach  czereśni  i śliw  oraz  orzecha  włoskiego.  Objadane  są  takŜe  liście  winorośli  i agrestu.
Drzewa  iglaste  są  omijane  przez  chrabąszcze,  z wyjątkiem  igieł  modrzewia.  Niekiedy,
częściej przez chrabąszcza kasztanowca niŜ przez chrabąszcza majowego, ogryzane są świeŜe
pędy  i kwiatostany  jodły,  a takŜe  kwiatostany  świerka  i sosny.  śerowanie  owadów
doskonałych  jest  szczególnie  rozrzutne,  gdyŜ  znaczna  część  nie  zjedzonych  liści  spada  na
ziemię. Zazwyczaj Ŝerowanie postępuje od części wierzchołkowej drzew i stopniowo przenosi
się  na  niŜsze  partie  korony.  Natomiast  pędraki  chrabąszczy  Ŝerują  wyłącznie  na  korzeniach
oraz podziemnych częściach róŜnych roślin. W najmłodszych stadiach larwy ogryzają cienkie
i delikatne  korzonki,  głównie  traw,  nie  oszczędzając  przy  tym  napotkanych  korzonków
młodych  sadzonek  drzew  i krzewów,  zarówno  iglastych,  jak  i liściastych.  W miarę  wzrostu
pędraków  rośnie  apetyt  i ogryzają  one  grubsze  korzenie  na  róŜnych  głębokościach.  Poza
korzeniami  drzew  zjadane  są  korzonki  traw  (w  tym  zbóŜ),  a takŜe  podziemne  części  roślin
uprawnych.  Preferowane  są  przede  wszystkim  korzenie  sosny  i brzozy,  natomiast  omijane
korzenie  karagany,  dębu,  robinii  akacjowej,  trzmieliny  oraz  korzenie  roślin  uprawnych,  np.
gryki, konopi, maku, łubinu.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Oba gatunki pojawiają się wiosną, gdy temperatura gleby na głębokości 10–20cm wynosi

powyŜej 10°C i utrzymuje się na tym poziomie przez 2–3 kolejne dni. Podczas ciepłej pogody
pierwsze  osobniki  moŜna  zaobserwować  juŜ  w III  dekadzie  kwietnia.  Natomiast  podczas
chłodnej  pogody  chrabąszcze  pojawiają  się  dopiero  w II  połowie  maja.  W sprzyjających
warunkach atmosferycznych (średnie temperatury dobowe ok. 16–20°C) największe nasilenie
lotu chrabąszczy obserwuje się przewaŜnie w połowie maja. Podczas ciepłej wiosny rójka jest
skoncentrowana  w czasie  i nie  trwa  długo.  Natomiast  podczas  chłodnej  i dŜdŜystej  pogody
rójka  się  przewleka  i trwa  niekiedy  aŜ  do lipca,  a pojedyncze  owady  chrabąszczy  moŜna
spotkać nawet w sierpniu. Chrabąszcz kasztanowiec pojawia się zwykle kilka dni (około 10)
wcześniej  niŜ  chrabąszcz  majowy.  U  obu  gatunków  samce  pojawiają  się  wcześniej  niŜ
samice.  Chrabąszcze wychodzą najpierw z gleby w miejscach odkrytych, a dopiero w dalszej
kolejności  z gleb  ocienionych.  Wychodzące  z gleby  chrabąszcze  pozostawiają  po sobie  ślad
na  jej  powierzchni  w postaci  okrągłych  otworów  szerokości  około  15mm.  Owady  doskonałe
po wyjściu  z ziemi  dopiero  wieczorem  (po  zachodzie  słońca)  nalatują  na  pobliskie  gatunki
ulistnionych drzew liściastych. Lot odbywa się wyłącznie w dni pogodne po zachodzie słońca
i jest  tym  intensywniejszy,  im  cieplejszy  jest  wieczór.  W dni  pochmurne  latają  przewaŜnie
samce  (takŜe  w ciągu  dnia,  lecz  raczej  na  krótkie  odległości).  Chrabąszcz  kasztanowiec
rozpoczyna  lot  nieco  wcześniej  niŜ  chrabąszcz  majowy.  W czasie  rójki  chrabąszcze  lecą
do miejsc  obfitujących  w pokarm,  przy  czym  kierują  się  najczęściej  prądami  powietrza,
niosącymi  zapach  świeŜych,  rozwijających  się  liści.  Zwykle,  im  drzewa  są  wyŜsze,  tym
intensywniejszy jest lot w ich kierunku. Chrząszcze, które wychodzą z gleby w pobliŜu drzew
liściastych, nie lecą dalej, lecz o zmroku krąŜą wokół nich, a następnie na nich Ŝerują. JeŜeli
w pobliŜu miejsc wylęgu owady doskonałe nie znajdują pokarmu, lecą na jego poszukiwanie
i są  w stanie  pokonać  odległość  nawet  kilku  kilometrów.  Pojedyncze  egzemplarze  mogą
przebyć  sześć,  a nawet  więcej  kilometrów  w poszukiwaniu  odpowiednich  drzew,  na  których
mogłyby  dokonać  Ŝeru  uzupełniającego.  W róŜnych  porach  dnia  chrabąszcze  odznaczają  się
róŜną  aktywnością.  Najbardziej  nieruchliwe  (ospałe)  są  w godzinach  wczesnego  poranku,
najruchliwsze  zaś  przed  wieczorem,  tj.  kiedy  wyruszają  na  poszukiwanie  pokarmu.  Znaczne
ograniczenie  aktywności  chrząszczy  powoduje  ochłodzenie  się  powietrza,  a  w wypadku
wystąpienia  przymrozków  –  chrząszcze  wracają  do gleby  lub  kryją  się  w ściółce.  Owady
Ŝ

erują zarówno w dzień jak i w nocy, przy czym Ŝer nocny jest zazwyczaj prawie dwukrotnie

intensywniejszy, niŜ prowadzony w dzień. Samice pobierają prawie dwa razy więcej pokarmu
niŜ samce. Kopulacja chrząszczy odbywa się w koronach drzew o róŜnych porach dnia i nocy
i trwa  wiele  godzin,  samice  przy  tym  najczęściej  nie  przerywają  Ŝerowania.  Kopulacja
owadów doskonałych moŜe odbywać się kilkakrotnie. Po okresie 1–2 tygodni Ŝerowania jaja
są  dojrzałe  i  po zapłodnieniu  samica  przystępuje  do ich  składania.  Wówczas  samice
powracają  na  ziemię,  gdzie  wyszukują  dogodne  miejsca  do złoŜenia  jaj.  Są  to  zwykle
zagłębienia,  w których  samice  wygrzebują  (w zaleŜności  od struktury  gleby)  na  głębokość
od kilku do kilkudziesięciu centymetrów, gdzie składają zapłodnione jaja. Po złoŜeniu części
jaj  większość  samic  wydostaje  się  powtórnie  na  powierzchnię  ziemi  i stara  się  dotrzeć
w korony  drzew  liściastych  w celu  powtórzenia  Ŝeru  uzupełniającego.  Po dokonanym  Ŝerze
i powtórnym zapłodnieniu samice przystępują do składania dalszej partii jaj. Większość samic
składa  jaja  2-  lub  3-krotnie  (od  10  do 30  jaj  w kupce).  W sumie  jedna  samica  moŜe  złoŜyć
do 50  jaj.  Im  temperatura  powietrza  jest  wyŜsza,  tym  więcej  samic  składa  jaja  powtórnie.
Samice  wkrótce  po złoŜeniu  ostatniej  porcji  jaj  giną  w glebie.  Średnia  długość  Ŝycia
chrząszcza chrabąszcza majowego wynosi dla samców 4–7 tygodni, a dla samic 6–7 tygodni.
Po 30–40 dniach od złoŜenia jaj wylęgają się młode larwy-pędraki. W pierwszym roku Ŝycia
pędraki  trzymają  się  wspólnie  w miejscu  wylęgu,  gdzie  teŜ  rozpoczynają  Ŝerowanie,  Ŝywiąc
się  przede  wszystkim  próchnicą  oraz  drobnymi,  delikatnymi  korzonkami,  przewaŜnie  traw.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Jesienią,  gdy  nastaną  chłodne  dni,  pędraki starają się przedostać głęboko w ziemię (niekiedy
poniŜej  100cm)  i tu  spędzają  zimę.  W następnym  roku  po przezimowaniu  pędraki  są
w rozproszeniu  w glebie.  śerują  wyłącznie  na  małych  korzonkach  róŜnych  gatunków  drzew
i krzewów  leśnych,  owocowych,  a takŜe  roślin  uprawnych.  śerowanie  pędraków  w drugim
stadium  rozwojowym  –  po pierwszej  wylince,  która  wypada  zwykle  w okresie  lata
(najczęściej  w lipcu),  następuje  wielodniowa  przerwa  w Ŝerowaniu.  W ciągu  1–2  dni
po wylince  ciało  wybarwia  się  i twardnieje.  Pędraki  Ŝerują  jeszcze  4–6  tygodni,  a następnie,
gdy  temperatura  gleby  wynosi  około  10°C,  rozpoczynają  wędrówkę  w głąb  gleby  na
przezimowanie.  Głębokość  zimowania  w glebie  uzaleŜniona  jest  od jej  rodzaju,  wilgotności
oraz  temperatury  i waha  się  w granicach  30–100cm.  W kwietniu  następnego  roku,
w temperaturze  gleby  powyŜej  7°C  na  głębokości  30cm,  pędraki  wędrują  ku  korzeniom
i rozpoczynają Ŝerowanie. W miarę wzrostu szkodnika zwiększa się jego Ŝarłoczność. Pędraki
Ŝ

erują na korzeniach o grubości kilku mm, które zjadają, a na grubszych korzeniach płatami

ogryzają  korę.  Atakowana  przez  pędraki  roślina  najczęściej  ginie,  nie  mogąc  nadąŜyć
z wytwarzaniem  nowych  korzeni.  śer  pędraka  w tym  stadium  trwa  od wiosny  do końca  lata.
W końcu lata po drugiej wylince pędraków, czyli w trzecim stadium rozwoju, jeszcze bardziej
wzmaga  się  intensywność  ich  Ŝerowania.  Atakują  wszystkie  napotkane  korzenie,  zarówno
gatunków  drzew  iglastych  i liściastych  oraz  traw  i zbóŜ,  a takŜe  podziemne  części  roślin
uprawnych.  W okresie  tym  pędraki  wyrządzają  wielkie  szkody  w gospodarce  leśnej.
Intensywny Ŝer trwa do późnej jesieni. z nastaniem jesiennych chłodów pędraki zagrzebią się
głębiej  celem  przezimowania.  Po trzecim  przezimowaniu,  pędraki  wracają  ponownie
w okresie  wczesnej  wiosny  pod  powierzchnię  ziemi  i przystępują  do czwartego  okresu
Ŝ

erowania. Okres ten nie trwa długo. JuŜ w końcu czerwca pędrak staje się ocięŜały, Ŝeruje

coraz  słabiej,  aŜ  wreszcie  w lipcu  przestaje  jeść  i udaje  się  w głębsze  warstwy  gleby,  gdzie
wygrzebuje  sobie  jamkę,  zwaną  kolebką  poczwarkową,  w której  zmienia  się  w poczwarkę.
Pędraki  chrząszczy  wędrują  w glebie  w kierunku  pionowym  i poziomym.  Wędrówki
w kierunku  pionowym,  tj.  w głąb  gleby,  następują  przed  kaŜdym  linieniem  (wylinką),  aŜeby
po 4–6-dniowej  przerwie  powrócić  do wyŜej  połoŜonych  warstw  gleby  i przystąpić
do intensywniejszego  Ŝerowania  niŜ  poprzednio.  Ponadto  kaŜdego  roku  w okresie  późnej
jesieni  pędraki  rozpoczynają  wędrówkę  do głębszych  warstw  gleby  w celu  przezimowania.
Głównymi  bodźcami,  zmuszającymi  pędraki  do wędrówek  w kierunku  pionowym,  są  przede
wszystkim  temperatura  i wilgotność  gleby.  W kierunku  poziomym  pędraki  poruszają  się
w poszukiwaniu  pokarmu.  W ciągu  jednego  okresu  wegetacyjnego  pędrak  poszukujący
pokarmu  moŜe  przebyć  drogę  długości  około  14  metrów,  przy  czym  szczególną  aktywność
wykazują  pędraki  wyrośnięte.  Przypuszczalnie  czynnikiem  przyciągającym  pędraki
w wędrówkach  poziomych  w określonym  kierunku  są  wydzielane  przez  bazę  pokarmową  –
korzenie  roślin  –  substancje  gazowe,  np.  dwutlenek  węgla  (CO

). Ponadto na krótkim

dystansie  działają  na  pędraki  olejki  eteryczne  oraz  podniety  smakowe.  W pierwszych  dniach
lipca  pojawiają  się  pierwsze  poczwarki,  natomiast  masowe  przepoczwarczanie  odbywa  się
najczęściej na przełomie lipca i sierpnia. JednakŜe okres przepoczwarczania się pędraków jest
bardzo  rozciągnięty  w czasie.  Pojedyncze  poczwarki  moŜna  znaleźć  w glebie  jeszcze
w październiku,  a sporadycznie,  nawet  w pierwszej  dekadzie  listopada.  Poczwarka
charakteryzuje  się  wyraźnym  zarysem  skrzydeł,  odnóŜy  oraz  narządów  gębowych  przyszłej
postaci  doskonałej.  Na  podstawie  budowy  czułków  i ich  wielkości  moŜna  łatwo  określić
przyszłą  płeć  owada.  Ciało  poczwarki  początkowo  jest  miękkie,  barwy  kremowej
i zakończone  dwoma  kolcami.  Długość  około  20–25mm.  W miarę  upływu  czasu  poczwarka
staje się twardsza i ciemniejsza. W kolebce poczwarkowej spoczywa w połoŜeniu poziomym
przewaŜnie  na  głębokości  30–60cm.  Często  tuŜ  obok  poczwarki  znajduje  się  zbrunatniała
resztka skórki po ostatniej wylince. W stadium poczwarki owad pozostaje przez 4–6 tygodni.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Okres ten jest uzaleŜniony od temperatury gleby i układu warunków atmosferycznych. Po tym
okresie poczwarki przekształcają się w chrząszcze, które pozostają w glebie aŜ do wiosny
roku następnego.

Spośród wielu gatunków owadów wyrządzających powaŜne szkody w gospodarce leśnej,

a takŜe  rolnej  i sadowniczej,  szczególne  znaczenie  mają  owady  z rodziny  Ŝukowatych,
a przede  wszystkim  chrabąszcze.  śerują  one  w postaci  owada  doskonałego  na  liściach  i
w postaci  pędraków  na  korzeniach  drzew.  Pędraki  są  bardziej  szkodliwe  dla  roślin  niŜ
chrząszcze  Ŝerujące  na  liściach  w koronach  drzew.  Masowy  Ŝer  chrząszczy  na  liściach
przyczynia  się  w pewnym  stopniu  do zmniejszenia  przyrostu  masy  drzewnej,  a często  nawet
do ograniczenia  owocowania  drzew.  W miejscach  częstych  i intensywnych  Ŝerów  owadów
doskonałych  chrabąszczy  dochodzi  do powstawania  suchoczubów.  Ponadto  przez  osłabienie
ich stanu zdrowotnego stają się one bardziej podatne na ataki ze strony szkodników wtórnych
i nękających,  które  przyczyniają  się  do ich  powolnego  zamierania.  Główne  jednak  szkody
powodują  pędraki,  które  ogryzając  z kory  grubsze  korzenie  i zjadając  całkowicie  korzenie
cienkie,  powodują  zakłócenia  w pobieraniu  wody  i substancji  odŜywczych  z gleby  i ich
transpiracji,  a przez  to  przyczyniają  się  do zamierania  siewek  i sadzonek  leśnych,  a często
nawet kilkunastoletnich drzewek. Obserwuje się to często na młodych drzewkach, zwłaszcza
w latach  suchych  i na  terenach  ubogich  w wilgoć.  Szkodliwość  pędraków  chrabąszczy  jest
tym  większa,  im  młodszy  jest  drzewostan,  w którym  one  występują.  Słusznie  więc  pędraki
uwaŜa  się  za  najgroźniejsze  szkodniki  szkółek  i upraw  leśnych.  Drzewa  starsze,  o systemie
korzeniowym  uszkodzonym  przez  pędraki  w stopniu  silnym,  równieŜ  najczęściej  usychają.
Masowe  pojawy  chrabąszczy  (majowego  i kasztanowca)  mogą  spowodować  znaczne
uszkodzenia  aparatu  asymilacyjnego  i systemu  korzeniowego  drzew  i krzewów.  Owady
doskonałe  chrabąszczy  uszkadzają  aparat  asymilacyjny  drzew  liściastych  (przy  masowym
rozrodzie mogą w ciągu jednej nocy przyczynić się do całkowitego ogołocenia drzew z liści),
a  w stadium  larwy-pędraka  Ŝyjących  w glebie  –  uszkadzają  system  korzeniowy  róŜnych
gatunków  drzew  liściastych  i iglastych  oraz  roślin  uprawnych.  Uszkodzenie  aparatu
asymilacyjnego u drzew liściastych i jego regeneracja przebiega zazwyczaj łagodnie. Wynika
to  z faktu,  Ŝe gatunki  liściaste  odnawiają  co roku  aparat  asymilacyjny  i nie  doznają  one  tak
głębokich  zakłóceń  jak  gatunki  drzew  iglastych,  które  odnawiają  swój  aparat  asymilacyjny
co kilka  lat.  Uszkodzone  drzewa  liściaste  przewaŜnie  w tym  samym  roku,  w którym  były
uszkodzone  przez  owady  liścioŜerne,  zazieleniają  się  ponownie.  Regeneracja  zniszczonego
ulistnienia drzew trwa około 6–8 tygodni. Nowe pojawiające się liście są zazwyczaj jaśniejsze
i nieco mniejsze od liści powstałych w cyklu normalnego rozwoju drzewa. Mimo tak szybkiej
regeneracji  liści,  powstają  pewne  zaburzenia,  szczególnie  w produkcji  masy  drzewnej,
produkcji nasion, ponadto nowo powstałe pędy, które nie zdąŜą zdrewnieć przed nadejściem
wczesnych  jesiennych  przymrozków,  najczęściej  zamierają.  W razie  powtarzania  się  Ŝerów
przez  szereg  lat,  stają  się  one  niebezpieczne  dla  drzew,  a  w efekcie  końcowym  często
doprowadzają  nawet  do ich  śmierci.  Regeneracja  uszkodzonego  aparatu  asymilacyjnego
zaleŜy  w znacznej  mierze  od warunków  atmosferycznych,  a takŜe  od stopnia  uszkodzenia
liści,  wielkości  korony,  biosocjalnego  stanowiska  drzewa,  wieku,  siedliska,  a nawet
konfiguracji  terenu.  Uszkodzony  system  korzeniowy  jest  często  powaŜnym  zagroŜeniem  dla
rośliny.  W zaleŜności  od stopnia  uszkodzenia  systemu  korzeniowego  róŜnie  przebiega  jego
regeneracja. Uszkodzone w niewielkim stopniu przez pędraki korzenie regenerują zniszczone
części.  Na  uszkodzonej  części  korzenia  następuje  wyciek  Ŝywicy,  która  pokrywa  zranione
miejsca.  W miejscach  tych  przylepiające  się  cząsteczki  gleby  tworzą  na  nich
charakterystyczne  zgrubienia  w kształcie  „orzechów".  Jeśli  uszkodzona  jest  tylko  część
korzeni,  ich  funkcje  fizjologiczne  (odŜywcze)  przejmują  pozostałe  części  nieuszkodzonego
systemu  korzeniowego.  JednakŜe  roślina  wykazuje  wyraźne  osłabienie  i najczęściej

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

atakowana jest przez szkodniki wtórne, które mogą doprowadzić do jej zabicia. Uszkodzenie
systemu  korzeniowego  roślina  sygnalizuje  następującymi  symptomami:  zamieraniem
wierzchołków, więdnięciem pędów, brunatnieniem ulistnienia, a w efekcie końcowym – przy
znacznym  uszkodzeniu  systemu  korzeniowego  –zamieraniem  całej  rośliny.  Końcowym
etapem  Ŝycia  rośliny  jest  okres,  gdy  na  systemie  korzeniowym  Ŝeruje  jednocześnie  większa
liczba  pędraków.  Wówczas  uszkodzone  rośliny  (sadzonki)  zamierają,  a przy  lekkim
pociągnięciu  sadzonek  w górę  wychodzą  one  bez  oporu,  gdyŜ  pozbawione  są  systemu
korzeniowego.

W celu zapobieŜenia w lasach szkodom od chrabąszczy podejmowane są róŜnorodne

kontrole  (m.in.  kontrola  liczebności  pędraków  oraz  owadów  doskonałych).  JednakŜe
najwaŜniejszą  i oddającą  duŜe  zasługi  jest  metoda  badania  stopnia  zapędraczenia  gleby.
Metoda  ta  jest  wykorzystywana  na  wszystkich  powierzchniach  szkółek  leśnych
projektowanych i z lat poprzednich oraz terenach przeznaczonych do zale-sień, szczególnie na
glebach porolnych i nieuŜytkach, a takŜe powierzchniach projektowanych do odnowienia oraz
haliznach  i płazowinach.  Na  terenach  masowego  występowania  chrabąszczy  badania  stopnia
zapędraczenia  wykonywane  są  takŜe  na  powierzchniach  zrębowych  oraz  uprawach
przeznaczonych  do odnowienia.  Na  podstawie  wyników  z kontroli  zapędraczenia  gleby
opracowywana  jest  prognoza  pojawu  szkodników  (korzeni  drzew  i krzewów)  chrabąszcza
majowego  i kasztanowca  oraz  guniaka  czerwczyka  i wałkarza  lipczyka,  a  takŜe  mniej
groźnych pędraków: ogrodnicy niszczylistki, jedwabka brunatnego i listnika zmiennobarwnego
oraz  innych  owadów  znajdowanych  w dołach  kontrolnych,  np.  gąsienice  rolnic,  drutowców
(larw  spręŜyków).  Uzyskane  wyniki  liczebności  szkodnika  w glebie  słuŜą  do określenia
terenów  zagroŜonych  i zaplanowania  na  nich  akcji  ratowniczej.  Ponadto  umoŜliwiają
określenie  lokalizacji  chrabąszczy  na  ziemiach  Polski  oraz  ustalenie  lat  rójki  szczepów
chrabąszczy  w poszczególnych  regionach  kraju.  Ocena  zapędraczenia  gleby  powinna  być
wykonywana  od połowy  sierpnia  do końca  września  (przez  terenową  słuŜbę  leśną),  kiedy  to
większość  podstawowych  szkodników  glebowych  w stadium  pędraka  przebywa  płytko  pod
powierzchnią ziemi. Kontrola ta polega na kopaniu dołów próbnych o powierzchni 1,0x0,5m
i głębokości około 0,5m (około dwóch szpadli). Jesienią i wiosną doły kopie się głębiej, nawet
do głębokości 1m. Liczba dołów kontrolnych jest uzaleŜniona od przeznaczenia powierzchni.
Na  terenach  przeznaczonych  pod  szkółki  do wielkości  1ha  liczba  dołów  jest  zagęszczona
i wynosi  2  doły  na  10  arów,  a na  powierzchniach  większych  niŜ  1ha  –  przeciętnie  wynosi
około  15  na  kaŜdy  hektar.  Natomiast  w miejscach  przewidzianych  pod  uprawy  na  kaŜdy
hektar  przypada  około  6  dołów.  WaŜne  jest,  aby  doły  próbne  były  równomiernie
rozmieszczone  na  całym  badanym  obszarze  tak,  aby  mogły  dać  moŜliwie  dokładny  obraz
zapędraczenia  terenu.  Na  terenach  urozmaiconych  pod  względem  siedliskowym
i topograficznym  nie  naleŜy  stosować  szablonu  regularnej  więźby  dołów  próbnych,  lecz
wskazane  jest  dąŜenie  do uzyskania  moŜliwie  wiernego  obrazu  sytuacji  przez  kopanie  ich
w róŜnorodnych konfiguracjach terenu. JeŜeli w czasie wykonywanych kontroli przynajmniej
w jednym  z dołów  liczba  znalezionych  szkodników  korzeni  –  pędraków  –  jest  wyŜsza  lub
równa  liczbie  krytycznej,  to  konieczne  jest  zagęszczenie  liczby  dołów  kontrolnych  w celu
określenia granic zagroŜenia szkodnikiem.

Miejsca wykonywania badań zapędraczenia gleby wyznacza miejscowy leśniczy. Przy

pracach terenowych naleŜy pamiętać o tym, Ŝe przy pędrakach jednorocznych (z uwagi na ich
drobne  wymiary)  wydobytą  ziemię  z dołów  najlepiej  jest  przesiewać,  przy  starszych
pędrakach  wystarczy  rozsypać  wokół  dołu  ziemię  cienką  warstwą.  Zebrane  pędraki  naleŜy
umieszczać  w butelkach,  koniecznie  wypełnionych  nasyconym  roztworem  soli  kuchennej.
UmoŜliwi  to  zakonserwowanie  znalezionych  okazów,  a pracownikom  Zakład  Ochrony  Lasu
ułatwi  określenie  gatunku  i wieku  pędraków.  Pędraki  umieszczone  w czystej  wodzie  ulegają

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

rozkładowi  uniemoŜliwiając  ich  właściwe  określenie.  Na  butelkach  powinny  znajdować  się
karteczki,  określające  lokalizację  miejsca  poszukiwań.  Zebrany  materiał  w poszczególnych
leśnictwach  globalnie  przesyłany  jest  wraz  z odpowiednimi  formularzami  lub  dostarczany
bezpośrednio  przez  nadleśnictwa  do ZOL,  a  w niewielkich  ilościach  równieŜ  do IBL.
Jednostki  te  analizują  nadesłane  materiały  i określają  zagroŜenie  szkółek  i upraw.  Na
podstawie  liczby  znalezionych  pędraków  w poszczególnych  dołach  i porównaniu  ich
z liczbami  krytycznymi  określany  jest  stopień  zagroŜenia  kontrolowanych  powierzchni
i wyznacza  się  tereny  przewidziane  do dezynsekcji  gleby.  Tam,  gdzie  w dołach  kontrolnych
poza  pędrakami  znajdowano  równieŜ  postacie  doskonałe  chrabąszczy  lub  poczwarki,  naleŜy
się  liczyć  w roku  następnym  z koniecznością  zwalczania  owadów  doskonałych.  Przy  ocenie
stopnia  zagroŜenia,  poza  liczbami  krytycznymi,  brany  jest  takŜe  charakter  występowania
szkodnika,  dotychczasowa  wielkość  szkód,  udział  chorób  i wrogów  naturalnych.
Po wykonaniu  analiz  i naniesieniu  uwag  przez  placówki  ochrony  lasu  na  nadesłanych
wykazach zapędraczenia gleby, a dotyczących dalszego postępowania, ich kopie przesyłane są
(zwracane) zainteresowanym nadleśnictwom.

Tabela 1. Orientacyjne liczby krytyczne pędraków i owadów doskonałych chrabąszcza majowego

i kasztanowca dla szkółek i upraw leśnych na 0,5m

powierzchni kontrolnej [11, s. 71]

Pędraki

Rodzaj powierzchni i typ siedliskowy
lasu

1-roczne 2-letnie 3-letnie

Poczwarki
i chrząszcze

Powierzchnie przeznaczone pod szkółki

0,5

Powierzchnie przeznaczone pod uprawy:
na siedliskach borów mieszanych (BM)
i lasów mieszanych (LM)

na siedliskach borów
ś

wieŜych (Bśw)

na siedliskach borów suchych (Bs)

0,5

Ocenę stopnia zagroŜenia terenów leśnych moŜna takŜe uzyskać na podstawie liczebności

chrabąszczy, zbieranych po otrząśnięciu z drzew kontrolnych, przypadającej na powierzchnię
1m

. Zbiór chrząszczy prowadzi się w maju we wczesnych godzinach rannych. Dla określenia

stopnia zagroŜenia w szkółkach i uprawach leśnych przez pędraki i owady doskonałe
chrabąszczy posługiwać się naleŜy liczbami krytycznymi podanymi w tabeli 1.

Dla zwalczania chrabąszcza podejmowane są zabiegi ratownicze, polegające na

niszczeniu owadów doskonałych Ŝerujących w koronach drzew liściastych albo pędraków
Ŝ

erujących na korzeniach róŜnych roślin. do najstarszych metod stosowanych w praktyce

naleŜą metody mechaniczne i agrotechniczne. Metody chemiczne znalazły zastosowanie po II
wojnie światowej. Natomiast metodą przyszłościową jest metoda biologiczna.

Metoda mechaniczna polega na bezpośrednim niszczeniu szkodnika sposobami

mechanicznymi.  Przed  II  wojną  światową,  a takŜe  w pierwszych  latach  powojennych,
wszelkie  zabiegi  mechaniczne  zwalczania  chrabąszczy,  mimo  wysokich  nakładów
finansowych, na ogół nie dawały zadowalających wyników. Metoda ta polega na wybieraniu
i niszczeniu  w czasie  orki  terenów  zapędraczonych  wyorywanych  pędraków.  Wybieranie
pędraków  podczas  orki  nie  prowadzi  do ich  całkowitego  wyniszczenia  (poniewaŜ  znaczna
część pozostaje wewnątrz brył gleby lub w glebie poniŜej poziomu orki), jednakŜe w pewnym
stopniu zmniejsza szkody.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Lokalnie w przeszłości dla zniszczenia szkodników przebywających w glebie (pędraków)

stosowano takŜe zatapianie wodą nisko połoŜonych terenów.

Do metod mechanicznych naleŜy równieŜ otrząsanie z drzew w godzinach

wczesnorannych  chrząszczy  chrabąszczy  na  podłoŜone  płachty,  a następnie  zbieranie  ich
i niszczenie.  Sposób  ten  stosowano  z  dobrym  skutkiem  w  Szwajcarii  (z  uwagi  na  jego
powszechność i dobrą organizację). Przy tym sposobie niszczenia chrząszczy wykorzystuje się
dwie  ich  cechy  biologiczne,  a mianowicie:  obyczaj  gromadnego  Ŝerowania  owadów
doskonałych  w koronach  drzew  liściastych  oraz  ich  nieruchliwość,  szczególnie  wczesnym
rankiem. W czasie rójki chrabąszcze, najchętniej w godzinach przedwieczornych, nalatują na
drzewa  liściaste  i prawie  przez  całą  noc  Ŝerują  na  liściach.  W godzinach  przedświtu  owady
stają  się  po nocnym  Ŝerze  ocięŜałe  i nieruchliwe,  a chłód  wczesnego  poranku  przyprawia  je
o pewnego  rodzaju  odrętwienie,  które  trwa  kilka  godzin.  W ciągu  tych  kilku  godzin
odrętwiałe chrabąszcze są niezdolne do lotu i tak słabo trzymają się liści i gałązek, Ŝe wskutek
potrząsania  gałęźmi  lub  koroną  drzewa  łatwo  spadają  na  ziemię.  W dni  chłodne  i dŜdŜyste
moŜna prowadzić zbieranie chrząszczy przez cały dzień bez przerwy.

Martwe chrabąszcze mogą być uŜyte np. na paszę dla inwentarza domowego albo

po odpowiednim wysuszeniu jako karma do dokarmiania ptactwa leśnego, a przysypane
wapnem i zmieszane z ziemią stanowią bardzo dobry kompost ogrodniczy.

Skuteczny sposób walki z chrabąszczem moŜliwy jest do przeprowadzenia tylko tam,

gdzie niewysokie drzewa liściaste (np. brzozy, dęby) stanowią nieliczną domieszkę
i występują wśród drzew iglastych kępami lub pojedynczo. W takim układzie masowy rozród
szkodnika moŜe być skutecznie zahamowany. W innych warunkach pozostająca przy Ŝyciu
liczba samic wystarcza do silnego zasiedlenia gleby pędrakami.

Na powierzchniach silnie zapędraczonych, przeznaczonych do zalesień, moŜna uzyskać

dobre wyniki udatności upraw, np. dzięki róŜnym zabiegom agrotechnicznym.
Rozpowszechnione było np.:
a)

sadzenie drzewek na odwróconej w czasie orki skibie,

utrzymanie gleby w okresie rójki chrabąszczy w stanie ocienienia,

późne sadzenie w głęboko wyorywane szerokie pasy. Na tzw. uporczywych
pędraczyskach stosowano równieŜ czasową zmianę uprawy.
W pierwszym roku dokonywany był wysiew łubinu, gryki lub konopi, a w roku

następnym – Ŝyta, pod którego osłoną wprowadzano sadzonki do gleby.

Radykalną

zmianę

w technice

zwalczania

pędraków

w glebie

spowodowało

wprowadzenie do walki chemicznych środków owadobójczych. Chemiczne zabezpieczanie
sadzonek moŜe być rozwiązane w róŜny sposób, a mianowicie:
a)

traktowanie całej powierzchni preparatem (np. pod szkółki leśne),

traktowanie gleby w miejscach sadzenia (np. opylanie lub maczanie korzeni sadzonek
preparatem w momencie ich sadzenia),

traktowanie gleby w czasie orki,

traktowanie gleby juŜ po posadzeniu drzewek.
Zastosowanie preparatów chemicznych jest uzaleŜnione od sposobu przygotowania gleby.
Na powierzchni przeznaczonej pod szkółki leśne i plantacje topolowe, a takŜe na

zalesianych  gruntach  porolnych  i nieuŜytkach  traktuje  się  insektycydami  całą  powierzchnię
(norma zuŜycia preparatu wynosi około 150–200 kg/ha) z tego połowę preparatu wysiewa się
za  pomocą  siewników  rolniczych  lub  opylaczy,  następnie  powierzchnię  przekopuje  się  lub
przeoruje,  powodując  w  ten  sposób  przedostanie  się  insektycydu  na  głębokość  20–30
centymetrową.  Pozostałą  część  rozsiewa  się  przed  bronowaniem  lub  kultywatorowaniem
zaoranej  powierzchni.  Preparat  musi  być  dokładnie  wymieszany  z  10–20cm  warstwą  gleby.
Na tak przygotowanej powierzchni prowadzi się następnie normalne prace szkółkarskie. Prace

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

te wykonuje się w czasie dni pochmurnych, poniewaŜ podczas pogody słonecznej preparat
moŜe stracić częściowo właściwości toksyczne.

Na powierzchniach przeznaczonych do zalesień traktowanie gleby w miejscach sadzenia

odbywa  się  w sposób  odmienny.  Na  przygotowanych  uprzednio  pasach,  w odstępach
przewidzianych więźbą, kopie się jamki o wymiarach 30x30x30cm. Następnie przygotowaną
jamkę,  jej  dno  i ścianki  oraz  wydobytą  glebę  traktuje  się  preparatem,  a jamkę  zasypuje  się
glebą  wymieszaną  z insektycydem,  udeptuje  się  i  w tak  przygotowanym  miejscu  sadzi  się
drzewka.  ZuŜycie  preparatu  wynosi  4  g/jamkę,  tj.  około  60kg/ha  w wypadku  występowania
pędraków  1-  i 2-  letnich  oraz  7g/jamkę,  tj.  około  105kg/ha  na  powierzchniach  zagroŜonych
przez pędraki starsze.

Sadzenie świerka i gatunków liściastych powinno się odbywać jednocześnie

z zaprawianiem gleby preparatem i jej mieszaniem.

Opisany sposób ręcznego zabezpieczania upraw leśnych przed pędrakami wymaga

znacznych  nakładów  pracy  w okresie  wiosny.  W związku  z tym  w licznych  nadleśnictwach,
posiadających  rozległe  powierzchnie  pędraczysk,  prace  zalesieniowe  napotykały  powaŜne
trudności,  powodowane  głównie  niedostateczną  liczbą  robotników  leśnych.  Ze  względu  na
konieczność  zabezpieczania  duŜych  niejednokrotnie  powierzchni  pędraczysk  zaszła  potrzeba
zbadania  moŜliwości  wykonywania  przynajmniej  części  omawianych  prac  w jesieni.
Uzyskane wyniki potwierdziły skuteczność tego sposobu. Poza wiosennym sadzeniem moŜna
było  równieŜ  traktować  glebę  jesienią  i sadzić  jesienią  lub  traktować  glebę  jesienią,  a sadzić
wiosną  po uprzednim  zaznaczeniu  miejsc  traktowanych.  W ostatnich  latach  prowadzono
róŜne prace typu racjonalizatorskiego, mające na celu zmniejszenie pracochłonności i kosztów
zabiegu. Sposób opisany wyŜej jest jednak nadal najczęściej stosowany i daje jak dotychczas
najlepsze  wyniki.  Poza  tym  chemiczne  zabezpieczenie  sadzonek  moŜe  być  wykonywane
w inny  sposób,  np.  na  powierzchniach  przeznaczonych  do zalesień  gruntów  porolnych,
nieuŜytków,  odnowień  zrębów  oraz  poprawek  i uzupełnień  zabieg  dezynsekcji  moŜe  być
wykonywany  w czasie  orki  za  pomocą  gleboopylacza  zamontowanego na pługu albo ręcznie
za pomocą opylaczy plecakowych.

Na terenach zapniaczonych (zrębach) zabiegi ochronne wykonuje się ręcznie. Polega to

na kopaniu łopatą w miejscach sadzenia dołów o wymiarach 30x30x30cm i opylaniu ich oraz
wybranej z nich ziemi. Wymieszaną z preparatem ziemię zasypuje się z powrotem do dołka,
sadzi się roślinę i udeptuje.

Do zabezpieczenia istniejących juŜ upraw i młodników przed pędrakami były równieŜ

stosowane doświadczalnie ciekłe preparaty owadobójcze o działaniu kontaktowym.
Wprowadzano je do gleby za pomocą iniektorów polowych. Polegało to na tym, Ŝe wbijano
iniektor do gleby i wtryskiwano do niej insektycyd.

Zabiegi chemiczne rozpoczyna się, gdy samice stanowią 15–20% populacji chrabąszcza.

Zwalczanie chrząszczy wykonuje się przez opryski kęp drzew liściastych, dróg śródleśnych
wysadzanych brzozami, linii oddziałowych, a takŜe zadrzewień liściastych, w których
obserwowano gromadzenie się chrabąszczy. Po około 10–12 dniach zabieg naleŜy powtórzyć,
aby objąć równieŜ chrabąszcze pojawiające się w późniejszym terminie.

Metoda biologiczna polega zasadniczo na zwalczaniu szkodliwych owadów leśnych

przez wykorzystanie ich naturalnych tępicieli (m.in. ptactwa owadoŜernego, ssaków,
zwłaszcza dzików, grzybów pasoŜytniczych lub bakterii). Rokuje ona duŜe nadzieje, ale
jeszcze nie jest w pełni dopracowana.
Chemiczna ochrona szkółek, upraw i młodników przed szkodnikami Ŝyjącymi w glebie

Zabiegi dezynsekcji gleby przy pomocy preparatów granulowanych (Basudin 10 GR,

Diazinon 10 GR i Marshal suSCon 10 CG) lub płynnych (Dursban 480 EC i Pyrinex 480 EC)
mogą być wykonywane przez pracowników Lasów Państwowych. Natomiast zabiegi przy

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

uŜyciu  insektycydów  Diafuran  5 GR lub Furadan 5 GR (naleŜących do II klasy toksyczności
dla  ludzi)  mogą  być  przeprowadzane  jedynie  przez  osoby  przeszkolone  przez  upowaŜnione
jednostki  organizacyjne.  Podczas  stosowania  preparatów  do zwalczania  owadów  Ŝyjących
w glebie naleŜy szczególnie przestrzegać następujących zaleceń:
−

nie dopuszczać do przedostawania się środków owadobójczych do zbiorników i cieków
wodnych,

−

preparaty granulowane starannie mieszać z glebą, poniewaŜ są skuteczne jedynie pod
warunkiem kontaktu ze szkodnikiem oraz są silnie trujące dla zwierząt, szczególnie dla
ptaków,

−

preparaty płynne stosować w miarę moŜliwości na wilgotną glebę lub przed deszczem,
co ułatwi ich kontakt ze szkodnikiem.

Owady Ŝerujące na liściach, pędach i pączkach

Zwójka sosnóweczka – Rhyacionia buoliana Den. et Schiff.
Jest motylem z rodziny zwójkowatych o rozpiętości skrzydeł 18,0–23,0mm. Przednia

para skrzydeł jest ceglastoczerwona z deseniem srebrzystych przepasek, karminowych plam
i kontrastującą białosrebrzystą strzępiną. Tylne skrzydła są srebrnoszare.

Szkodnik 5–12-letnich upraw i młodników sosnowych. Masowe pojawy szkodnika

ograniczają niskie temperatury w okresie zimy (poniŜej -25°C; spadek liczebności populacji
po ostrych zimach odbudowywany jest w ciągu 2 następnych lat), aktywność parazytoidów
(ponad 80 gatunków), zabiegi hylotechniczne, hodowlane i inne.

Motyle latają w drugiej połowie czerwca i w lipcu. Samica składa pojedynczo od 80

do 100  jaj  w szczelinach  łusek  zielonej  kory  pędów  majowych  i  u podstawy  pochewek
igielnych.  Brunatnobrązowe  gąsienice  z czarnymi,  błyszczącymi  głowami  i tarczkami
karkowymi  przędą  delikatną  przędzę  i początkowo  minują  nasady  igieł,  następnie  wgryzają
się  w pączki  okółkowe  tworząc  między  nimi  gęsty,  biały  oprzęd.  Kończą  Ŝer  w listopadzie,
zimują wewnątrz pączka.

Szkodliwość zwójki polega głównie na niszczeniu pączków wierzchołkowych, w wyniku

czego

dochodzi

do deformacji

głównego

przewodnika

(kształt

pastorału,

liry,

wielopędowość). Wieloletnie, chroniczne Ŝery powodują powstawanie „czarcich mioteł”
i wielopędowych „gniazd", następuje okresowe zahamowanie wzrostu drzewek, powstawanie
tzw. „dwójek” i inne deformacje.

W przeszłości do zwalczania zwójki stosowano zamgławianie insektycydami

produkowanymi na bazie DDT i HCH (kilkakrotne zabiegi w czasie trwania rójki),
kontaktowymi pyretroidami, inhibitorami syntezy chityny i biopreparatami.

Kontrole występowania w uprawach i młodnikach w wieku 2–12 lat prowadzi się

w okresie od 15 maja do 15 czerwca przeglądając pędy szczytowe 50 kolejnych, losowo
wybranych drzewek rosnących na obrzeŜu i 50 drzewek we wnętrzu kompleksu sosnowego.
Stopień nasilenia występowania zwójek ocenia się wg skali:
−

stopień I – występowanie rozproszone, do 10% drzewek z uszkodzeniami,

−

stopień II – występowaniewzmoŜone, od 11% do 30% drzewek z uszkodzeniami,

−

stopień III – występowanie masowe, drzewka uszkodzone stanowią ponad 31% badanej
grupy.
Do kontroli występowania zwójek i badania dynamiki ich lokalnych populacji stosuje się

pułapki feromonowe i tablice lepowe z feromonem (np. „Rhyodor") do odłowu samców
motyli.

Decyzję o zwalczaniu zwójek podejmuje nadleśniczy, najczęściej w porozumieniu

z ZOL, RDLP lub IBL. Najefektywniejszym okresem zwalczania zwójki jest wiosna (połowa
kwietnia), kiedy między pączkami szczytowymi pojawiają się pierwsze oprzędy wykonywane
przez gąsienice oraz okres lata, gdy ponad 50% poczwarek przeobraziło się juŜ w motyle.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Zwalczanie naleŜy zakończyć w 10 dni po wylęgu wszystkich motyli. Zabieg wykonuje się
opryskowym sprzętem naziemnym, stosując środki ochrony roślin dopuszczone do stosowania
w leśnym uŜytkowaniu gruntów, wskazane w wydawanym corocznie rozporządzeniu
odpowiedniego ministra lub wskazane przez ZOL, RDLP lub IBL.

Zabiegi zwalczania larw foliofagów wykonuje się przy pomocy aparatury opryskującej

zamontowanej  na  samolotach  i śmigłowcach  lub  przy  pomocy  opryskiwaczy  naziemnych.
W zaleŜności  od rodzaju  oprysku,  w lotniczych  zabiegach  ULV  stosuje  się  insektycydy
przeznaczone  do bezpośredniego  uŜycia  lub  rozcieńczone  w niewielkiej  ilości  wody
z adiuwantem  (1–2,5  l),  natomiast  w zabiegach  drobno-  lub  średniokroplistych  preparaty
rozcieńcza  się  w 50–300  l  wody.  Szczególnie  zalecanymi  insektycydami  o działaniu
kontaktowym  są  biopreparaty  B.  thuringiensis  i preparaty  zakłócające  procesy  wylinki,  jako
ś

rodki owadobójcze o wysokiej selektywności, nietrujące dla owadów poŜytecznych oraz

nieszkodliwe dla zwierząt domowych i zwierzyny łownej.

Tabela 2. Wybrane insektycydy o działaniu kontaktowym i Ŝołądkowym stosowane w zabiegach ochrony

drzewostanów przy pomocy lotniczej aparatury do opryskiwań ULV [11 s. 60–63]

Lp. Nazwa handlowa preparatu

Zastosowanie

DIAFURAN 5 GR

Zwalczanie szkodników glebowych i ryjkowców w uprawach

FURADAN 5 GR

Zwalczanie szkodników glebowych i ryjkowców w uprawach

MARSHAL 250 EC

Zwalczanie szkodników ssących i gryzących

MARSHAL SUSCON 10 CG

Zwalczanie szkodników glebowych i ryjkowców w uprawach

PIRIMOR 25 WG

Zwalczanie mszyc

TEMIK10GR

Zwalczanie szkodników glebowych

WDATE 240 SL

Zwalczanie szkodników glebowych

ALPHAGUARD 100 EC

Zwalczanie szkodników ssących i gryzących

ALFAMOR 050 SC

Zwalczanie szkodników ssących i gryzących

ALFAZOT 050 EC

Zwalczanie szkodników ssących i gryzących

AMBUSZ 25 EC

Zwalczanie szkodników ssących i gryzących

BULLDOCK 025 EC

Zwalczanie szkodników ssących i gryzących

CYPERKIL 25 EC

Zwalczanie szkodników ssących i gryzących

DECIS KONCENTRAT 015 UL Zwalczanie szkodników ssących i gryzących

GORI 23,5 EC

Zwalczanie chrząszczy ryjkowcowatych

KARATE 025 EC

Zwalczanie szkodników ssących i gryzących

RIPCORD 10 EC

Zwalczanie szkodników ssących i gryzących

TALSTAR 100 EC

Zwalczanie szkodników ssących, gryzących i minujących

DIMILIN 480 SC

Zwalczanie stadiów larwalnych i jaj szkodników liścioŜernych

DIMILIN 25 WP

Zwalczanie stadiów larwalnych i jaj szkodników liścioŜernych

EKOS 100 EC

Zwalczanie gąsienic motyli

MIMIC 240 SC

Zwalczanie gąsienic motyli

Szeliniak Sosnowiec – Hylobius abietis L.
Chrząszcz szeliniaka sosnowca osiąga 8,0–14,0mm długości, jest brunatny z czerwono-

brązowym odcieniem. Na pokrywach 2–3 poprzeczne przepaski złoŜone z kępek
rdzawoŜółtych włosków. Przedplecze po bokach zaokrąglone z dwiema podłuŜnymi,
jaśniejszymi smugami. Ryjek długi, czułki antenowate, zakończone buławkami.

Zimują chrząszcze, wiosną (od kwietnia) na uprawach gatunków iglastych dokonują

erów uzupełniających i regeneracyjnych na korze i łyku sadzonek. Owady doskonałe

objadają  korę  i łyko  płatami,  które  często  łączą  się  ze sobą  na  obwodzie  strzałki,  powodują
osłabienie  lub  zabicie  sadzonki. Szczególnie drzewka do 5 roku Ŝycia po Ŝerach szeliniaków
mają małe szansę przeŜycia. Samice składają jaja od maja do lipca na korzeniach pniaków na
zrębach,  rzadziej  na  osłabionych  lub  zamierających  drzewach.  Składanych  jest  od 60  do 100
jaj.  Białe,  beznogie  larwy  Ŝerują  początkowo  na  korze  korzeni,  następnie  wgryzają  się

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

w drewno  i wygryzają  rynienkowate  chodniki  przebiegające  w kierunku  pniaka.  śer  kilku
larw  powoduje,  Ŝe na  przekroju  poprzecznym  korzeń  przybiera  gwiaździsty  kształt.
WydłuŜony  okres  składania  jaj  i rozwoju  larw  powoduje,  Ŝe w sezonie  wegetacyjnym  na
uprawach Ŝyją chrząszcze stare (jednoroczne) i młode.

Szkodnikiem jest chrząszcz zabijający sadzonki i wyjadający rany na drzewach w fazie

młodnika. Po zrębach letnich największe nasilenie szkód od szeliniaka występuje w maju-
czerwcu, natomiast na uprawach zakładanych po zrębach zimowych – od połowy czerwca
do jesieni.

do zwalczania szeliniaka najczęściej stosowane były metody mechaniczne (róŜnego typu

pułapki).  Obecnie  najczęściej  uŜywane  są  insektycydy  o działaniu  kontaktowym.  Tam  gdzie
spodziewany  jest  liczniejszy  pojaw  szeliniaka,  wykonywane  są  zabiegi  profilaktyczne,
polegające  na  maczaniu  w roztworze  preparatu  części  nadziemnych  wyjętych  sadzonek
przygotowanych  do wysadzania.  MoŜna  teŜ  stosować  opryski  znajdujących  się  jeszcze  na
grządkach  sadzonek  przeznaczonych  do wyjęcia  ze szkółek.  Zabiegi  ratownicze  w uprawach
polegają na opryskiwaniu sadzonek z chwilą dostrzeŜenia pierwszych chrząszczy szeliniaków.
ZuŜycie cieczy roboczej wynosi zwykle około 200 l/ha.
Szkodniki pierwotne drzewostanów iglastych

Brudnica mniszka – Lymantria monacha L
Jest to motyl o rozpiętości skrzydeł 45–55mm. Skrzydła, głowa i tułów są białawe

z poprzecznie zygzakowatymi czarnymi plamkami. Tylne skrzydła są brunatnoszare. Samica
ma czułki nitkowate, a samiec – grzebykowate. Osobniki obydwu płci wykazują znaczną
zmienność ubarwienia. Niekiedy pojawiają się motyle ciemno ubarwione.

Owad ten jest polifagiem, pojawia się przede wszystkim w drzewostanach iglastych,

głównie w świerczynach i sośninach. MoŜe występować równieŜ w drzewostanach liściastych,
jednak rzadko dochodzi tam do gradacji. Szkodnik ten występuje przewaŜnie na obszarach
nizinnych, jakkolwiek znane były wypadki wyrządzania przez niego większych szkód i
w górach.

Motyl pojawia się na przełomie lipca i sierpnia. Na terenach północnej Polski pojaw

motyli jest opóźniony o około dwa tygodnie w stosunku do pozostałych obszarów. Wylęganie
się motyli następuje przewaŜnie w ciągu dnia, przy czym największe nasilenie wylęgu
przypada w najgorętszej porze dnia. Wylęgłe samice są szczególnie ocięŜałe z uwagi na to,
Ŝ

e ich odwłok jest całkowicie wypełniony jajami. Motyle brudnicy mniszki moŜna spotkać

i poza  lasem,  a szczególnie  na  oświetlonych  obiektach.  Wzajemne  odszukiwanie  się  płci
u owadów  ułatwiają  substancje  wydzielane  przez  gruczoły  zapachowe.  Po zapłodnieniu
samica  przystępuje  do składania  jaj,  które  składa  najczęściej  na  strzałach  drzew  głęboko
w szczelinach  pod  korą,  pod  chropowatymi  odstającymi  łuskami  lub  pod  porostami.
Przeciętnie składa ona około 150–250 jaj. Okres Ŝycia motyli jest krótki i ogranicza się tylko
do okresu  rozrodu.  Samce  giną  zaraz  po spełnieniu  swych  funkcji  płciowych,  a samice
wkrótce po złoŜeniu jaj. Stadium jaja trwa około 8 miesięcy (IX–IV). Jest ono bardzo odporne
na  wpływy  atmosferyczne  (wytrzymuje  bez  szkody  temperatury  powietrza  nawet  do -40°C).
Na przełomie kwietnia i maja pojawiają się młodociane gąsienice. Najwcześniej wylęgają się
gąsienice  z jaj  złoŜonych  w wyŜszych  częściach  strzały.  Część  osłonki  jajowej,  a niekiedy
nawet  cała  osłonka,  stanowi  zazwyczaj  pierwszy  pokarm  świeŜo  wylęgłych  gąsienic.  Okres
wylęgania  się  gąsienic  trwa  3-4  tygodnie.  Gąsienice  wylęgłe  z jednego złoŜa jaj początkowo
siedzą  gromadnie  na  korze  przy  złoŜu  w tzw.  „lusterkach".  Podczas  ciepłej  i słonecznej
pogody gąsienice intensywnie wędrują w kierunku korony i mogą nawet w ciągu jednego dnia
dotrzeć  w wierzchołkowe  partie  drzewa.  Młode  gąsienice  mają  duŜą  zdolność  przędzenia.
JeŜeli  w tym  czasie  wystąpią  silniejsze  podmuchy  wiatru,  gąsienice  mogą  Ŝeglować  na
wyprodukowanych  nitkach  przędzy.  Gąsienice  Ŝerujące  początkowo  na  młodych  igłach

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

i kwiatostanach,  a  w późniejszych  stadiach  na  starszym  igliwiu,  charakteryzują  się  wysoką
zdrowotnością. Z chwilą braku igliwia mogą one Ŝerować nawet na pędach, ogryzając na nich
korę. Wraz ze wzrostem gąsienic ich Ŝer staje się bardziej intensywny i „rozrzutny". Gąsienice
przegryzają  igły  najczęściej  w połowie  długości  i zjadają  tylko  dolne  ich  części  (aŜ
do pochewki), a części wierzchołkowe spadają na ziemię. U gatunków liściastych najczęściej
są wyjadane liście przy ich nasadzie wokół głównego nerwu, natomiast pozostała część (około
40–70%)  opada  na  dno  lasu.  Na  przełomie  czerwca  i lipca  wyrośnięte  gąsienice  wyszukują
odpowiednie  miejsca,  w koronie  lub  na  pniu,  gdzie  sporządzają  luźne  oprzędy
i przepoczwarczają  się.  Stan  spoczynku  trwa  2–3 tygodnie, po czym następuje wylęg motyli,
zapoczątkowujący nową generację. Całkowity rozwój brudnicy mniszki trwa jeden rok.

Gąsienice, poza uszkodzeniem igliwia, uszkadzają równieŜ pączki i tegoroczne pędy.

Utrudnia  to  w duŜym  stopniu  regenerację  uszkodzonych  drzew,  a  w  wielu  wypadkach
przyczynia  się  do zamierania  drzewostanów  na  znacznych  powierzchniach.  Zniszczenie
aparatu  asymilacyjnego  i późniejsza  jego  regeneracja  powodują  straty  na  przyroście
miąŜszości, wysokości i pierśnicy drzew, których przyrost jest zahamowany na ogół do czasu
całkowitego zregenerowania aparatu asymilacyjnego. Drzewostany osłabione Ŝerem brudnicy
mniszki  najczęściej  są  atakowane  przez  szkodniki  wtórne,  które  mogą  je  całkowicie
zniszczyć.  W drzewostanach  uszkodzonych  w stopniu  silnym  przez  szkodniki  liścioŜerne
wydziela  się  prawie  5-krotnie  więcej  drzew  posuszowych,  niŜ  w drzewostanach  nie
uszkodzonych.

DuŜy wpływ na regenerację igliwia mają czynniki abiotyczne (opady atmosferyczne

i temperatura  powietrza)  szczególnie  w pierwszych  miesiącach  po Ŝerach  szkodnika  oraz
w okresie najbliŜszej jesieni i zimy. Przywrócenie stanu pierwotnego aparatu asymilacyjnego
zaleŜy  równieŜ  od stopnia  uszkodzenia  koron,  ich  wielkości  oraz  stanowiska  biosocjalnego
drzew  w drzewostanie.  U  gatunków  iglastych  najszybciej  przebiega  regeneracja  igliwia
u modrzewia. Drzewa te po utracie aparatu asymilacyjnego mogą jeszcze w tym samym roku,
w którym  wystąpiły  szkody,  pokryć  się  nowym  igliwiem.  Sosna  ma  równieŜ  znaczne
zdolności  regeneracji  igliwia.  Wynika  to  z mniej  szkodliwego  sposobu  Ŝerowania  gąsienic.
Nawet  przy  silnych  Ŝerach  część  nie  zjedzonych  igieł  sosnowych  pozostaje  w pochewkach
z których mogą wyrosnąć płaskie, krótkie i sierpowato powyginane igły, względnie rozwinąć
się niewielkie pędy pochewkowe. JeŜeli w następnym sezonie wegetacyjnym ze szczytowych
pączków  wyrosną  nowe  pędy  i pojawi  się  w nich  igliwie,  to  istnieje  duŜa  szansa,
Ŝ

e drzewostan będzie uratowany. Brudnica mniszka jest najgroźniejsza w drzewostanach

wierkowych i jodłowych. Świerk i jodła uszkodzone w stopniu silnym zawsze zamierają,

a uszkodzone w stopniu średnim próbują przez kilka lat odtworzyć zniszczony aparat
asymilacyjny, jednakŜe w efekcie końcowym najczęściej zamierają.

Najstarszą metodą zwalczania brudnicy mniszki było mechaniczne niszczenie szkodnika

w róŜnych stadiach jego rozwoju. Zabiegi mechaniczne, mimo Ŝe były bardzo praco-
i czasochłonne, a jednocześnie bardzo kosztowne, tylko częściowo przyczyniały się
do rozrzedzenia populacji brudnicy mniszki.

Z chwilą rozwoju przemysłu chemicznego, metody mechaniczne zastąpiono metodami

zwalczania szkodliwych owadów przy uŜyciu środków chemicznych. Chemiczne zabiegi
ratownicze – z uwagi na moŜliwość wykonania w stosunkowo krótkim czasie zabiegu
ratowniczego na znacznych obszarach – znalazły powszechne zastosowanie w leśnictwie.

Ocenę stopnia zagroŜenia drzewostanów sosnowych i świerkowych moŜna oprzeć na

kaŜdym stadium rozwojowym tego szkodliwego owada (tab. 3).

Orientacyjna ocena stopnia zagroŜenia drzewostanów przez brudnicę mniszkę na

podstawie opadłych ekskrementów jest następująca: jeŜeli w drzewostanach sosnowych
ś

rednich klas wieku opad wyniesie około 600 ekskrementów w ciągu 12 godzin na 1m

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

powierzchni podokapowej -wówczas naleŜy się liczyć z powaŜnym uszkodzeniem igliwia
w koronach drzew.

Ocena stopnia zagroŜenia drzewostanów przez brudnicę mniszkę na podstawie

poczwarek  zebranych  na  drzewach  kontrolnych:  jeŜeli  w 40-letnim  drzewostanie  sosnowym
III  bonitacji  na  całym  drzewie  przypada  około  30  świeŜych  poczwarek  lub  na  jego  części
odziomkowej  do wysokości  2  m  –  około  5  świeŜych  poczwarek  –  naleŜy  się  liczyć
z powaŜnym uszkodzeniem aparatu asymilacyjnego.

Tabela 3. Orientacyjne liczby krytyczne jaj i gąsienic brudnicy mniszki. [11, s. 109]

Wiek drzewostanu

do 20
lat

do 40
lat

do 60
lat

do 80
lat

do 100
lat

Liczba jaj do wysokości 2 m.

O koronach dobrze rozwiniętych i pełnym uigleniu na bogatych
siedliskach II i III bonitacji

300

700

1000

1200

1500

O koronach słabo rozwiniętych i na gorszych siedliskach IV i V
bonitacji

150

350

500

600

750

Liczba gąsienic zebranych z całej korony

O koronach dobrze rozwiniętych i pełnym uigleniu na bogatych
siedliskach II i III bonitacji

200

400

600

800

1000

O koronach słabo rozwiniętych i na gorszych siedliskach IV i V
bonitacji

100

200

300

400

500

Strzygonia choinówka – Panolis flammea Schiff.
Jest to motyl o rozpiętości skrzydeł 30–35mm. Przednie skrzydła są barwy ceglastej

z dwiema charakterystycznymi białawymi plamkami, z których mniejsza ma zarys okrągły,
a większa – nerkowaty. Ciało jest krępe, silnie owłosione, oczy otoczone są szlarą jak u sów.
W czasie spoczynku motyle składają skrzydła daszkowato.

Strzygonia choinówka Ŝeruje przede wszystkim na sośnie zwyczajnej, jedynie przy

masowym  pojawię,  szczególnie  gdy  ograniczona  jest  baza  pokarmowa,  gąsienice  Ŝerują  i na
innych  gatunkach  sosen:  m.in.  na  sośnie  wejmutce,  sośnie  czarnej,  sośnie  górskiej.  Wg
literatury  gąsienice  strzygoni  obserwowano  takŜe  na  jałowcu,  jodle,  daglezji,  modrzewiu,
ś

wierku oraz brzozie, dębie, klonie, lipie, osice, wierzbie.

Pojaw motyli zaczyna się w pierwszych dniach kwietnia. Początkowo pojawiają się

nieliczne  egzemplarze,  przewaŜnie  samce.  W miarę  ogrzewania  się  powietrza  i gleby  liczba
wylęgłych  motyli  gwałtownie  wzrasta  i wówczas  zwiększa  się  wyraźnie  przewaga  samic.
Po zachodzie  słońca  strzygonia  budzi  się do aktywnego Ŝycia nocnego. Kiedy staje się coraz
ciemniej  –  rójka  słabnie,  a  z nastaniem  ciemności  prawie  zanika.  Po zapłodnieniu  samica
przystępuje  do składania  jaj,  które  składa  przewaŜnie  w drzewostanach  średnich  klas  wieku.
Drzewa  rosnące  na  brzegach  luk,  przy  liniach  oddziałowych  i drogach  leśnych  są  zazwyczaj
silniej  obłoŜone  niŜ  drzewa  rosnące  w zwarciu.  Okres  składania  jaj  trwa  7–10  dni.  Samica
przeciętnie  składa  120–150  jaj.  Motyle  Ŝyją  średnio  do 4  tygodni.  Rozwój  jaja  zaleŜnie
od pogody  trwa  od 2–4  tygodni.  Szkodnik  w stadium  jaja  jest  bardzo  odporny  na  czynniki
abiotyczne.  Młode  gąsienice  wygryzają  się  z jaj  najczęściej  w końcu  kwietnia  i początku
maja.  Pierwszy  ich  pokarm  stanowi  często  osłonka  jajowa.  Następnie  wędrują  ku  pączkom,
do których  wgryzają  się  i wyjadają  młode  igły  i korę  przyszłego  pędu.  Młode  gąsienice
unikają  Ŝerowania  na  ubiegłorocznych  igłach  sosny.  Natomiast  starsze  gąsienice  Ŝerują
wyłącznie na starych igłach. Ogólny okres Ŝycia gąsienicy trwa 4–6 tygodni. Z końcem lipca
dorosłe  gąsienice  przestają  Ŝerować,  schodzą  po strzale  lub  spadają  z gałęzi  na  ściółkę

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

i wnikają w nią, tam sporządzają sobie kolebkę poczwarkową, w której gąsienica przemienia
się w poczwarkę. Stadium poczwarki trwa od połowy lipca do wiosny (kwietnia) następnego
roku. Całkowity rozwój strzygoni choinówki trwa jeden rok.

er gąsienic strzygoni choinówki jest o tyle niebezpieczny, Ŝe nie ogranicza się

do niszczenia  igieł,  lecz  przez  Ŝer  młodocianych  gąsienic  powoduje  takŜe  uszkodzenie  lub
zabicie rozwijających się pączków. Utrudnia to regenerację igliwia, a takŜe moŜe przyczyniać
się  do zamierania  drzew,  jak  i całych  drzewostanów.  Zniszczenie  aparatu  asymilacyjnego
powoduje  straty  na  przyroście  masy  drewna,  a takŜe  wysokości  i pierśnicy  drzewa.
W uszkodzonych  drzewostanach  w bardzo  krótkim  czasie  pojawiają  się  szkodniki  wtórne
(m.in.  korniki,  kózki,  ryjkowce),  które  mogą  doprowadzić  do zamierania  drzewostanów.
Obumieranie  drzew  po Ŝerach  szkodliwych  owadów  leśnych  zasadniczo  przypada  na
najbliŜsze  dwa  lata  po Ŝerach  szkodnika.  Natomiast  wydzielanie  się  posuszu  jest  średnio  5-
krotnie większe niŜ w drzewostanach nieuszkodzonych. PowaŜny wpływ w proces regeneracji
utraconego  uiglenia  wywierają  warunki  atmosferyczne,  a szczególnie  opady  atmosferyczne
i wahania  temperatury  powietrza.  Zbyt  duŜa  wilgotność  w glebie  moŜe  spowodować
„duszenie  się  drzew”  na  skutek  braku  uiglenia  koron  i trudności  wyparowywania
nagromadzonych  zapasów  wody.  Wysokie  temperatury  mogą  spowodować  fermentację
w miazdze drzewa, a ostra i długotrwała zima moŜe przyczynić się do zniszczenia zawiązków
nowych  pączków.  Zazwyczaj  drzewostany  rosnące  na  słabych  siedliskach  i mało  wilgotnych
(siedliska borowe) łatwiej regenerują aparat asymilacyjny, niŜ rosnące na siedliskach bogatych
i wilgotnych  (siedliska  lasowe).  Utracony  po Ŝerach  gąsienic  strzygoni  choinówki  aparat
asymilacyjny  sosna  moŜe  zregenerować,  ale  musi  w okresie  regeneracji  mieć  zapewnioną
naleŜytą  ochronę  przed  szkodnikami  wtórnymi.  Drzewa  osłabione  przez  inne  czynniki  np.
Ŝ

ywicowanie, przygłuszone, o źle ukształtowanych strzałach i koronach itp. równieŜ słabo

regenerują aparat asymilacyjny.

Z mechanicznych środków zwalczania moŜna wymienić m.in. grabienie ściółki,

lepowanie  drzew,  okopywanie  drzewostanów,  palenie  ognisk,  zalewanie  wodą  zagroŜonych
drzewostanów, otrząsanie gąsienic z drzew na podłoŜone płachty. JednakŜe sposoby te nie są
w pełni  efektywne  przy  zwalczaniu  strzygonii.  W latach  1946–1995  chemiczne  zabiegi
ratownicze  przy  uŜyciu  insektycydów  wykonano  w drzewostanach  zagroŜonych  przez
strzygonię choinówkę na łącznej powierzchni około 465 tys ha. W tym czasie strzygonia była
kilkukrotnie  zwalczana  jednocześnie  z borecznikami  a takŜe  z brudnicą  mniszką.  Ocena
stopnia zagroŜenia drzewostanów sosnowych oparta jest zasadniczo na liczebności poczwarek
zimujących  w ściółce,  jaj  zebranych  wiosną  w koronach  ściętych  drzew  oraz  liczebności
gąsienic zebranych w okresie wiosny w koronach ściętych drzew (tabela 4).

Dla zapobieŜenia niespodziewanym masowym pojawom szkodliwych owadów

pierwotnych w lasach, a przynajmniej ich znacznego ograniczenia, prowadzone są stałe,
systematyczne obserwacje rozwoju waŜniejszych foliofagów. do nich m.in. naleŜy zaliczyć
tzw. „Jesienne próbne poszukiwania szkodników pierwotnych sosny (i świerka)”.

Głównym celem poszukiwań jest zebranie w terenie materiałów i ustalenie stanu

liczebnego najgroźniejszych szkodliwych owadów drzewostanów sosnowych, a mianowicie:
strzygoni choinówki, barczatki sosnówki, poprocha cetyniaka, zawisaka borowca oraz osnui
gwiaździstej, osnui czerwonogłowej i boreczników. Natomiast w drzewostanach świerkowych
– zasnuj.

Z biologii wymienionych gatunków wynika, Ŝe owady te na okres zimy wędrują z koron

drzew  do ściółki  i gleby  mineralnej  i tam  zimują  w postaci  poczwarki,  larwy  lub  kokonu,
przede  wszystkim  pod  okapem  drzew  na  których  Ŝerowały  (rys.  2,  3).  Owady  te  najczęściej
atakują  nasze  lasy  i często  przyczyniają  się  do znacznych  strat  gospodarczych.  Liczebność

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Rys. 2. Rozmieszczenie poczwarek i larw szkodliwych owadów
zimujących w ściółce i glebie mineralnej w układzie poziomym
na powierzchni podokapowej. A – strefa przypniowa B – strefa
ś

rodkowa C – strefa zewnętrzna [11, s. 104]

Rys. 3. Rozmieszczenie poczwa-
rek i larw szkodliwych owadów
zimujących w ściółce i glebie mi-
neralnej w układzie pionowym na
powierzchni podokapowej [11, s.
104]

poszczególnych gatunków (oraz ich zdrowotność) przypadających na jedno drzewo kontrolne
umoŜliwi ocenę, które owady i w jakim stopniu zagraŜają drzewostanom.

Tabela 4. Orientacyjne liczby krytyczne jaj, gąsienic i poczwarek strzygonii choinowki [11, s. 107]

Prace kontrolne dotyczą stopnia zagroŜenia drzewostanów przez szkodliwe owady leśne

koncentrujące  się  zasadniczo  w drzewostanach  sosnowych  jednogatunkowych  lub
wielogatunkowych,  ale  z przewagą  sosny.  Podobnie  w drzewostanach  świerkowych.
Wykonywanie  kontroli  bezpośrednio  pod  kaŜdym  drzewem  lub  grupą  drzew  na  rozległych
obszarach  leśnych  jest  niemoŜliwe.  W związku  z tym  poszukiwania  foliofagów  zimujących
w ściółce naleŜy dokonywać w z góry określonych miejscach, które charakteryzowałyby

zagroŜenie danego drzewostanu (w początkowych latach wprowadzenia metody

jesiennego poszukiwania szkodników sosny – 1 pow. podokapowa przypadała na 5ha
drzewostanu).

Wiek drzewostanu

do 20
lat

do 40
lat

do 60
lat

do 80
lat

do 100
lat

Liczba jaj z całej korony drzewa

O koronach dobrze rozwiniętych i pełnym uigleniu na
bogatych siedliskach II i III bonitacji

400

650

1100

1600

2000

O koronach słabo rozwiniętych i na gorszych siedliskach
IV i V bonitacji

150

300

600

800

1100

Liczba gąsienic z całej korony drzewa

O koronach dobrze rozwiniętych i pełnym uigleniu na
bogatych siedliskach II i III bonitacji

300

500

1000

1500

1900

O koronach słabo rozwiniętych i na gorszych siedliskach
IV i V bonitacji

120

250

500

750

950

Liczba poczwarek na całej powierzchni podokapowej

Liczba poczwarek

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Dla uniknięcia przypadkowości w zbiorze materiałów prognostycznych i moŜliwości ich

porównań  w kolejnych  latach,  od 1950  roku  jesienne  poszukiwania  szkodników  sosny
prowadzone  są  na  wcześniej  wytypowanych  powierzchniach,  tzw.  stałych  partiach
kontrolnych.  Są  to  powierzchnie  o wielkości  około  1ha  lokalizowane  w drzewostanach
(najlepiej na terenach pierwotnych ognisk gradacyjnych). Na wyznaczonych w terenie stałych
partiach  kontrolnych  poszukiwania  są  prowadzone  na  powierzchniach  podokapowych  pod
koronami  przeciętnych  drzew,  rosnących  w przeciętnym  zwarciu  dla  danego  drzewostanu.
W roku  następnym  poszukiwania  naleŜy  prowadzić  na  tej  samej  partii  kontrolnej,  ale  pod
innym  drzewem  niŜ  w roku  ubiegłym.  Liczba  partii  kontrolnych  jest  zasadniczo  uzaleŜniona
od wieku i składu gatunkowego kontrolowanego drzewostanu i powinna wynosić:

a) w drzewostanach sosnowych i świerkowych młodszych i średnich klas wieku (II–IV)

na siedliskach borowych o powierzchni do 20ha wystarcza 1 partia kontrolna;
w drzewostanach o powierzchni ponad 20ha – po 1 partii kontrolnej na kaŜdy oddział; a na
siedliskach lasowych w drzewostanach II i IV klasy wieku – po 1 partii kontrolnej na kaŜde 50ha,

b) w drzewostanach sosnowych (i świerkowych) starszych klas wieku (od V i starsze) na

siedliskach  borowych  oraz  w wielogatunkowych  drzewostanach  z przewagą  sosny
(z  przewagą  świerka),  niezaleŜnie  od ich  wieku,  o powierzchni  do 50ha  zakłada  się  1  partię
kontrolną, a w drzewostanach ponad 50ha – po 1 partii kontrolnej na dwa oddziały. Natomiast
na  siedliskach  lasowych  w drzewostanach  starszych  klas  wieku  (V  i starsze)  –  po 1  partii
kontrolnej na 100ha.

W wypadku, jeŜeli w skład powierzchni leśnej nadleśnictwa wchodzą małe uroczyska

znacznie od siebie oddalone, albo w sąsiedztwie znajdują się niewielkie powierzchniowo lasy
chłopskie, naleŜy w nich równieŜ wyznaczyć partie kontrolne, nawet w przypadku gdy pod
względem

wielkości

nie

osiągają

one

wymaganego

limitu

powierzchniowego.

W szczególnych wypadkach, np. w drzewostanach uszkodzonych Ŝerem szkodliwych owadów
pierwotnych,  nie  naleŜących  do stałej  partii  kontrolnej,  naleŜy  załoŜyć  dodatkowe
powierzchnie  podokapowe.  Stałe  partie  kontrolne  muszą  być  oznaczone  trwale  w terenie
i zaznaczone  na  mapie  przeglądowej  nadleśnictwa  (zagroŜenie środowiska leśnego i ochrony
lasu).  Likwidowane  są  one  w przypadku  wyrębu  drzewostanu.  Co  5  lat  ich  rozmieszczenie
naleŜy uaktualniać, np. wyznaczając nowe partie kontrolne w drzewostanach, które osiągnęły
wiek  20  lat  i są  objęte  obowiązkiem  kontroli,  albo  redukując  ich  liczbę  w drzewostanach
wchodzących  w starsze  klasy  wieku.  Organizacja  całokształtu  prac  związanych  z próbnymi
poszukiwaniami  szkodników  sosny,  naleŜy  do obowiązków  nadleśniczego.  Poszukiwania
szkodliwych owadów w ściółce wykonują grupy złoŜone z kilku osób (2–4) oraz grupowego.
Osoby  wykonujące  poszukiwania  powinny  cechować  się  duŜą  spostrzegawczością  i dobrym
wzrokiem.  Na  rozległych  terenach  leśnych,  z uwagi  na  określony  krótki  czas  wykonywania
tych  prac,  powinno  być  zorganizowanych  kilka  grup  roboczych.  do zbioru  poczwarek,  larw,
kokonów  oraz  owadów doskonałych wskazane jest uŜywać pudełek tekturowych z drobnymi
otworkami  wentylacyjnymi.  Natomiast  nie  naleŜy  wykorzystywać  szklanych  i blaszanych
pojemników,  poniewaŜ  umieszczone  w nich  zebrane  okazy  owadów  ulegają  szybkiemu
rozkładowi.  Prowadzący  prace  wybiera  drzewo  kontrolne  oraz  zakreśla  obwód  próbnej
powierzchni  podokapowej.  Na  wyznaczonej  powierzchni  poszukiwań  w ściółce  zimujących
owadów  dokonują  osoby  wyposaŜone  w małe  grabki  lub  pazurki  ogrodowe.  WaŜne  jest
równieŜ,  aby  posiadały  nakolanniki,  poniewaŜ  większą  część  pracy  wykonuje  się  w pozycji
klęczącej.  Przeszukiwanie  ściółki,  próchnicy  i gleby  mineralnej  naleŜy  rozpoczynać
od zewnętrznej  granicy  zakreślonej  powierzchni  podokapowej  i stopniowo  przesuwać  się
w kierunku pnia. Zbiera się wszystkie stadia rozwojowe owadów (poczwarki, larwy, kokony)
i umieszcza  się  je  w uprzednio  przygotowanych  pudełkach  tekturowych  (lub  ewentualnie
w pudełkach  od zapałek).  Poszukiwania  w glebie  mineralnej,  szczególnie  w drzewostanach,

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

gdzie  występowała  osnuja  gwiaździsta  lub  osnuja  czerwonogłowa,  naleŜy  prowadzić
do głębokości  około  20cm.  Po zakończeniu  poszukiwań  na  powierzchni  podokapowej,
pudełka  z zebranymi  okazami  przekazywane  są  prowadzącemu  prace,  który  wpisuje
lokalizację  powierzchni  kontrolnej  (leśnictwo,  oddział,  pododdział,  nr  powierzchni).  JeŜeli
w otrzymanych pudełkach znajdują się owady poŜyteczne, np. biegacze, biedronki, pluskwiaki
itp.,  to  prowadzący  prace  notuje  ich  liczbę  i pozostawia  na  przeszukanej  powierzchni,
przykrywając je ściółką. JeŜeli na powierzchni podokapowej liczba znalezionych poczwarek,
larw lub kokonów przekracza granicę tzw. liczb ostrzegawczych, to konieczne jest określenie
granicy  zagroŜonej  powierzchni  drzewostanów.  Odbywa  się  to  przez  odpowiednie
zagęszczenie  powierzchni  podokapowych.  W związku  z tym  w odległości  około  100m
od powierzchni,  na  której  znaleziono  liczbę  poczwarek,  larw  lub  kokonów  przekraczającą
liczbę  ostrzegawczą,  zakłada  się  dodatkowe  powierzchnie  podokapowe  (od  wschodu,
zachodu,  północy  i południa).  Czynności  te  powtarza  się,  dopóki  liczba  poczwarkowych
okazów będzie niŜsza od liczb ostrzegawczych. Na podstawie uzyskanych wyników wyznacza
się  granicę  zasięgu  powstającego  „gniazda  rozrodu"  i zaznacza  się  to  na  sporządzonym
szkicu.  Najlepiej  prace  te  wykonywać  jesienią  po pierwszych  przymrozkach,  ale  koniecznie
przed  nadejściem  mrozów  i obfitych  opadów  śniegu.  z uwagi  na  duŜe  zróŜnicowanie
warunków atmosferycznych w Polsce najwłaściwsze byłoby ustalenie przez Zespoły Ochrony
Lasu terminu rozpoczęcia poszukiwań dla poszczególnych nadleśnictw.

Tabela 5. Orientacyjne liczby ostrzegawcze foliofagów na powierzchniach podokapowych w drzewostanach

sosnowych i świerkowych [11, s. 106]

Liczba szkodników na powierzchni podokapowej

do III

klasy wieku

powy

ej III klasy wieku

W drzewostanach sosnowych:

Strzygonia choinówka

poczwarka

Barczatka sosnówka

sienica

Poproch cetyniak

sienica

Osnuja gwia

dzista

larwa

Zawisak borowiec

poczwarka

Boreczniki

larwa w kokonie

W drzewostanach

wierkowych:

Zasnuj

wierkowa

larwa

1 (pronymfa) na pow. 1/16m

Po zakończeniu prac terenowych zebrane materiały dostarczane są bezzwłocznie

do leśnictw,  gdzie  podlegają  uporządkowaniu  (m.in.  określa  się  gatunki  zebranych  owadów,
wypełnia  odpowiednie  formularze,  szkice  terenowe).  Po wykonaniu  powyŜszych  czynności
zebrane  okazy  są  umieszczane  w odpowiednich  pudełkach  i całość  niezwłocznie
przekazywana  jest  do nadleśnictwa.  Nadleśniczy  lub  osoba  przez  niego  upowaŜniona
przestrzega terminowości wykonania prac we wszystkich leśnictwach, wyrywkowo sprawdza
prawidłowość  dokonanych  przez  leśniczych  oznaczeń  oraz  wypełnionych  formularzy.
Materiały  wraz  z formularzami  podpisane  przez  nadleśniczego  i osobę  odpowiedzialną  za
prawidłowe  wykonanie  prac  przesyłane  są  niezwłocznie  do macierzystego  Zespołu  Ochrony
Lasu,  a kopia  ewentualnie  do RDLP.  Zespoły  Ochrony  Lasu  po zakończeniu  analiz
nadesłanych  przez  nadleśnictwa  materiałów  –  wyniki  przekazują  do Instytutu  Badawczego
Leśnictwa,  a ich  kopie  do RDLP  i DGLP  w terminie  do 15  stycznia.  Ponadto  Zespoły  OL
przesyłają opracowane dane dotyczące wielkości zagroŜonych drzewostanów i ich lokalizacji
do zainteresowanych nadleśnictw.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Szkodniki pierwotne drzewostanów liściastych

Zwójka zieloneczka – Tortrix viridana L.
Motyl zwójki zieloneczki jest małych rozmiarów, o rozpiętości skrzydeł 18–23mm.

Skrzydła pierwszej pary u samicy są zazwyczaj większe niŜ u samca, barwy jasnozielonej
z jasną, prawie białą strzępiną. Natomiast skrzydła u samców są równieŜ zielone, ale z lekkim
Ŝ

ółtawym odcieniem. Tylne skrzydła u obu płci są jasnoszare, równieŜ z białą strzępiną (tj.

szeregiem wąskich i wydłuŜonych łusek, tzw. rzęs na zewnątrz brzegu skrzydeł motyli).

Zwójka zieloneczka atakuje przede wszystkim dęby wcześnie rozwijające się (np. dąb

szypułkowy), tworzące zarówno drzewostany, jak i rosnące pojedynczo. Pojawia się równieŜ
w parkach oraz zadrzewieniach alejowych. Preferowane są przede wszystkim starsze
i pojedynczo stojące drzewa albo grupy drzew oraz drzewa rosnące na obrzeŜach lasu.
Szkodnik ten pojawia się prawie na wszystkich gatunkach dębów.

Motyle zwójki zieloneczki pojawiają się zwykle pod koniec czerwca i na początku lipca.

Samce  wylęgają  się  zazwyczaj  przed  samicami.  Lot  motyli  odbywa  się  w czasie  dnia  i
o zmierzchu,  przewaŜnie  w koronach  drzew,  a zwłaszcza  dookoła  wierzchołków  i skrajnych
gałęzi.  Kopulacja  następuje  w godzinach  wieczornych  lub  nocą  i trwa  około  dwóch  godzin.
Zapłodnione samice przystępują natychmiast do składania jaj. Jaja składane są przewaŜnie na
końcowych  odcinkach  pędów  (10  do 70cm  od ich  wierzchołków),  w rozwidleniach  gałęzi,
u nasady liści albo na granicy rocznych przyrostów w całej koronie, szczególnie w górnej jej
połowie.  Przeciętna  produkcja  jaj  normalnie  rozwijającej  się  samicy  wynosi  około  50–60
sztuk. Jaja zimują (stadium jaja trwa ok. 10 miesięcy). Okres Ŝycia motyli jest bardzo krótki,
wynosi 5–7 dni. Samice Ŝyją nieco dłuŜej niŜ samce. Na przełomie kwietnia i maja pojawiają
się  młode  gąsienice.  Wylęgłe  wczesną  wiosną  gąsieniczki  pełzną  do najbliŜszych
rozwijających  się  pączków,  do których  dostają  się  przez  szczeliny  między  łuskami
okrywowymi  i rozpoczynają  w nich  Ŝer.  Opadane  są  tylko  pączki  z rozwiniętymi  łuskami.
Gąsienice prowadzą w nich skryty tryb Ŝycia. PoniewaŜ nie mogą się dostać do zamkniętych,
nierozwiniętych pączków, to opuszczają się niŜej na nitkach oprzędu, wyszukując otwierające
się  pączki.  JeŜeli  nie  znajdują  ich  -giną  z głodu.  Po drugim  linieniu  gąsienice  rozpoczynają
Ŝ

erowanie na młodych liściach, które sprzędzają i zwijają w kształt rurki. Wewnątrz zwiniętej

w „tutkę" blaszki liściowej gąsienica wygryza otwory, następnie ogryza ją od brzegu
zostawiając jedynie grubsze Ŝeberka i zwykle część nasadową. od trzeciego stadium gąsienice
Ŝ

erują wyłącznie w liściach zwiniętych w rurkę, oprzędzonych wyprodukowaną przez siebie

nitką.  Gdy  w oprzędzie  zostaną  zjedzone  liście,  gąsienice  pełzną  do innego  miejsca  albo
opuszczają się na nitkach i przenoszą się z liścia na liść, sporządzając nowy oprzęd, w którym
dalej  Ŝerują.  Przy  Ŝerach  pełnych  w drzewostanach  moŜna  zaobserwować  „tysiące"  gąsienic
wiszących  na  nitkach  przędzy  w koronie,  a całe  drzewo  oplecione  jest  jakby  welonem.
Gąsienice  Ŝerują  około  30  dni.  Przepoczwarczenie  następuje  najczęściej  wewnątrz  resztek
zwiniętego  liścia  lub  w szczelinach  kory,  a przy  masowych  pojawach  takŜe  na  runie.
Zasadniczo  gąsienice  przechodzą  4  wylinki.  Przepoczwarczenie  gąsienic  następuje  w końcu
maja, ale najczęściej na początku czerwca.

Zwójka zieloneczka jest groźnym szkodnikiem dębów. Wieloletnie powtarzające się Ŝery

pełne  mogą  doprowadzić  do zakłóceń  procesów  fizjologicznych  drzew,  m.in.  zahamowania
przyrostów  masy  drewna,  przerwy  w owocowaniu,  osłabienia  ich  odporności  na  ataki
szkodników  wtórnych  oraz  grzybów  pasoŜytniczych,  a nawet  w skrajnych  przypadkach
powstawania  suchoczubów  lub  do obumierania  całych  drzew.  Dęby  charakteryzują  się  duŜą
odpornością na uszkodzenia powodowane przez foliofagi i na ogół dobrze regenerują utracone
liście.  Zazwyczaj  zazieleniają  się  ponownie jeszcze w tym samym roku, w którym odbywały
się  Ŝery  (najczęściej  6-8  tygodni  po Ŝerach).  W czasie  trwania  gradacji  zwójki  zieloneczki
najbardziej  krytycznym  okresem  dla  zagroŜonych  drzew  i drzewostanów  jest  Ŝerowanie

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

starszych  stadiów  rozwojowych  gąsienic,  tj.  pod  koniec  wiosny.  W okresie  tym  ubytek
ulistnienia  jest  wyraźnie  widoczny.  Przebieg  regeneracji  uszkodzonego  aparatu
asymilacyjnego  hamują  m.in.  niekorzystne  warunki  atmosferyczne,  szczególnie  nadmierne
opady.  Wskutek  braku  aparatu  asymilacyjnego  utrudnione  jest  wyparowywanie  wody
nagromadzonej w drzewie, co moŜe przyczynić się nawet do śmierci drzewa (przez uduszenie
się).  Choć  uszkodzone  drzewostany  dębowe  na  ogół  dobrze  regenerują  utracone  liście,  to
jednakŜe dochodzi w nich do pewnych strat w przyroście masy drewna.

Zwójka zieloneczka o jednorocznej generacji przebywa w stadium jaja około 10

miesięcy, gąsienicy – 1 miesiąca, poczwarki i motyla – 1 miesiąca. W związku z tym ocenę
stopnia zagroŜenia moŜna wykonywać w kaŜdym jej stadium rozwoju.

Prognozowanie nasilenia pojawu zwójki zieloneczki składa się z dwóch zasadniczych

etapów:
a)  oceny  wizualnej  stopnia  zniszczenia  ulistnienia  dębów  przez  Ŝerujące  gąsienice.
Nasilenie uszkodzenia aparatu asymilacyjnego najwyraźniej ujawnia się w kwietniu i maju na
skutek  Ŝerowania  gąsienic  w koronach  drzew.  Ubytek  liści  w koronach  drzew  ustala  się  na
podstawie  stopnia  redukcji  ulistnienia  według  skali  5-  stopniowej  podanej  w Instrukcji
Ochrony  Lasu.  W wypadku  uszkodzenia  ok.  30%  lub  więcej  aparatu  asymilacyjnego  naleŜy
niezwłocznie zawiadomić macierzysty ZOL i RDLP.
b)  uzupełniających  kontroli  liczebności  i zdrowotności  szkodnika.  Dalsze  uzupełniające
kontrole rozwoju szkodnika oraz zbiór materiałów prognostycznych wykonuje się na zlecenie
ZOL lub IBL. MoŜe to być m.in. ocena liczebności i zdrowotności gąsienic lub poczwarek na
drzewach  kontrolnych.  Dokonuje  się  jej  w drzewostanach,  w których  stwierdzono
uszkodzenie  w stopniu  średnim  i wyŜszym.  W kompleksie  uszkodzonych  drzewostanów
naleŜy  pozyskać  (np.  sekatorem  ogrodniczym  osadzonym  na  długim  drąŜku)  co najmniej
z 3 drzew po około 5 gałęzi, na których były zgryzione i pozwijane liście. Orientacyjny termin
pozyskania  gałęzi  z gąsienicami  lub  poczwarkami  przypada  na  III  dekadę  czerwca.  Zebrany
materiał wraz z opisem, szczelnie opakowany, nadleśnictwo przesyła do ZOL. Uzupełniającej
kontroli liczebności i zdrowotności szkodnika moŜna dokonywać równieŜ przez ścinkę drzew
kontrolnych,  które  spuszcza  się  na  płachtę  i przelicza  gąsienice  lub  poczwarki  w koronie
drzewa i opadłe na płachtę.

Oceny intensywności Ŝerowania gąsienic w koronach drzew dokonuje się na podstawie

opadu  ekskrementów.  W okresie  Ŝerowania  gąsienic  naleŜy  ustawić  w kontrolowanych
drzewostanach  pod  koronami  drzew  tzw.  stoliki  do chwytania  opadających  ekskrementów
(stolik,  tj.  taca  o wymiarach  50x50cm  umieszczona  na  drąŜku  około  130cm  wysokości).  Na
tacy  umocowuje  się  papier  lub  pergamin,  pociągnięty  substancją kleistą, aby grudki kału nie
były  zdmuchiwane  przez  wiatr.  Dla  łatwiejszego  liczenia  ekskrementów  wskazane  jest
podzielić  powierzchnię  papieru  na  kwadraty,  np.  10x10cm.  Po stwierdzeniu  pierwszych
ekskrementów  kontrolę  naleŜy  prowadzić  częściej,  np.  codziennie  lub  co drugi  dzień.  Przy
kontroli  liczebności  opadu  grudek  kału  naleŜy  co pewien  czas  zmieniać  wyłoŜone  na  tacach
papiery.  Na  podstawie  intensywności  opadu  ekskrementów  moŜna  ustalić  okres  kulminacji
Ŝ

erowania gąsienic, jego zakończenie oraz w przybliŜeniu liczbę gąsienic Ŝerujących

w koronie  drzewa.  Orientacyjnie  moŜna  określić,  Ŝe opad  około  10  grudek  kału/godz.  jest
powaŜnym  ostrzeŜeniem  przed  silnym  uszkodzeniem  koron.  W szczególnych  wypadkach
moŜe  zaistnieć  potrzeba  uzupełnienia  materiałów  prognostycznych  przez  zbiór  jaj  zwójki
zieloneczki.  Ocenę  taką  uzyskuje  się  na  podstawie  liczebności  jaj  składanych  przez  samicę
przewaŜnie  na  końcowych  częściach  gałęzi  drzew.  Do pobrania  gałęzi  wybiera  się  drzewa
uszkodzone w stopniu średnim i silnym, rosnące raczej na obrzeŜach drzewostanów. Gałązki
w liczbie  3–5,  długości  ok.  100cm,  pobiera  się  z wierzchołkowej,  środkowej  i dolnej  części
korony  (łącznie  9–15  gałęzi).  Gałązki  z poszczególnych  części  korony  naleŜy  wiązać

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

oddzielnie,  zaopatrując  kaŜdą  wiązkę  w odpowiednią  metryczkę.  Całość  materiału  naleŜy
przesłać  do ZOL,  a  w wyjątkowych  wypadkach  do IBL.  Analizy  nadesłanych  materiałów
wykonuje  się  przy  uŜyciu  sprzętu  optycznego  w celu  znalezienia  złoŜonych  jaj.  Warto
przypomnieć,  Ŝe złoŜone  jaja  w kleistej  wydzielinie  samicy  w krótkim  czasie  pokrywają  się
nalotem  i są  trudne  do znalezienia  wśród  porostów.  Łatwiejszą  metodą  jest  umieszczanie
zebranych  gałęzi  kontrolnych  w fotoeklektorach  i liczenie  wylęgających  się  gąsienic.  Dla
ustalenia stopnia zagroŜenia drzewostanu liczbę znalezionych jaj lub wyhodowanych gąsienic
naleŜy  porównać  z liczbą  pączków,  znajdujących  się  na  gałązkach  kontrolnych.  JeŜeli  na
jeden  pączek  przypada  1–2  jaj  lub  gąsienic,  to  drzewostanowi  grozi  Ŝer  w stopniu  silnym.
Z uwagi  na  częste  naturalne  załamywanie  się  gradacji  zwójki  zieloneczki  na  skutek
wystąpienia  epizootii,  owadów  pasoŜytniczych  albo  drapieŜców  w drzewostanach  uprzednio
określonych  jako  zagroŜone,  naleŜy  w okresie  wiosny  przed  podjęciem  ewentualnych
zabiegów  ratowniczych  dokonać  bezpośrednio  w terenie  badań  liczebności  i zdrowotności
szkodnika  przez  pracowników  ZOL,  w celu  potwierdzenia  konieczności  zabiegu
ratowniczego. Najprostszą metodą tej kontroli jest ocena liczebności wylęgu gąsienic. Polega
ona  na  tym,  Ŝe w kilku  miejscach  drzewostanów  uszkodzonych  w stopniu  średnim  i silnym
pozyskuje się po 3–5 gałązek długości około 100cm z co najmniej 5 drzew (z wierzchołkowej,
ś

rodkowej i dolnej części korony), podobnie jak przy kontroli liczebności jaj. Gałęzie te

naleŜy  umieścić  w pojemnikach  wypełnionych  wodą  i przetrzymywać  je  w ciepłym  i jasnym
pomieszczeniu,  ustawione  na  arkuszu  papieru,  na  którym  poza  granicami  obwodu  wiązki
gałązek  naleŜy  zrobić  obwodnicę  (krąg)  z lepu  przeciw-gąsienicowego  (w  celu
uniemoŜliwienia  wędrówek  gąsienic  po wylęgu).  Po wylęgnięciu  się  pierwszych  gąsienic
naleŜy  je  liczyć  i zbierać  z papieru,  zwisające  na  nitkach  z gałęzi  lub  przebywające
bezpośrednio  na  gałęziach.  Trzeba  teŜ  koniecznie  policzyć  pączki  analizowanych  gałęzi.
Gałęzie  z jednego  drzewa  umieszcza  się  razem  w jednym  pojemniku.  Jeśli  na  kontrolnym
bukiecie  przypada  1–2  gąsienic  na  jeden  pączek,  a jednocześnie  w drzewostanie  występują
objawy  chorobowe  (zniszczenie  w wysokim  stopniu  aparatu  asymilacyjnego,  początkowe
zamieranie  gałęzi  lub  wierzchołków)  i pojawiają  się  szkodniki  wtórne,  obserwuje  się
zahamowanie  owocowania  drzew,  to  podjęcie  zabiegów  ratowniczych  staje  się  konieczne.
W zagroŜonych  drzewostanach  zaleca  się  podejmowanie  czynności  mających  na  celu
wzmocnienie  oporu  środowiska,  m.in.  w postaci  wzmoŜonej  opieki  nad  owadoŜernym
ptactwem, które masowo niszczy gąsienice, poczwarki i owady doskonałe szkodnika. Chodzi
tu  o zagęszczanie  ich  populacji  przez  wywieszanie  zwiększonej  liczby  budek  lęgowych
i dokarmianie  w okresie  zimowym.  Zwalczanie  biologiczne  moŜe  teŜ  polegać  na  opóźnianiu
rozwoju  pączków  dębu  przy  uŜyciu  sztucznych  inhibitorów  (związków  chemicznych
zasklepiających  pączki).  Lęgnące  się  wówczas  gąsienice  nie  znajdując  pokarmu  –  giną.
Chemiczne  zabiegi  ratownicze  powinny  być  podejmowane  jedynie  w drzewostanach  silnie
zagroŜonych.  Zwalczanie  zwójki  zieloneczki  powinno  odbywać  się  w młodocianym  stadium
gąsienicy. W wypadku masowego pojawiania się tego szkodnika na większym areale, stosuje
się  opylanie  lub  opryskiwanie  zagroŜonych  drzewostanów  przy  uŜyciu  insektycydów
o działaniu  Ŝołądkowym  lub  kontaktowym  i zastosowaniu  odpowiedniego  sprzętu.
Najdogodniejszym terminem do rozpoczęcia akcji ratowniczej jest okres, gdy wylęg gąsienic
przekroczył  punkt  kulminacyjny,  a korona  drzewa  pokryta  jest  ulistnieniem  w około  30%.
Całkowite  zabezpieczenie  drzewostanów  dębowych  przed  gradacją  foliofagów,  m.in.  zwójki
zieloneczki,  nie  jest  moŜliwe.  MoŜliwe  jest  natomiast  przynajmniej  częściowe  ograniczenie
ich  pojawu  i zasięgu  terytorialnego.  W zapobieganiu  nadmiernemu  rozmnoŜeniu  zwójki
zieloneczki  duŜe  znaczenie  ma  właściwe  postępowanie  w lasach  w zakresie  hodowli
i ochrony  lasu.  Pojaw  szkodnika  oraz  jego  dynamiczny  rozwój  następuje  najczęściej  przy
nadmiarze  bazy  pokarmowej  i  z udziałem  sprzyjających  rozwojowi  szkodnika  czynników

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

pogodowych.  Zwójka  zieloneczka  najchętniej  atakuje  dęby  rosnące  w odosobnieniu,  często
występuje  w litych  drzewostanach  dębowych,  wyjątkowo  zaś  –  w wielogatunkowych.  Ze
względu na to, Ŝe jest ona szkodnikiem, zwłaszcza wcześniej rozwijających się dębów (m.in.
dębu  szypułkowego),  wskazane  jest  wprowadzenie  do upraw  dębowych  gatunków  dębów
późno  rozwijających  się  oraz  domieszki  innych  gatunków  liściastych  lub  iglastych.
Niesprzyjający  pokarm  powoduje  u szkodnika  ograniczenie  dynamicznego  rozwoju  i słabą
kondycję  rozrodczą.  Gradacje  waŜniejszych  foliofagów  w lasach  liściastych,  które  są  bardzo
zróŜnicowane  pod  względem  florystycznym  i faunistycznym,  nie  trwają  długo  i najczęściej
kończą  się  pojawem  naturalnych  czynników  biotycznych,  zwłaszcza  ptaków  owadoŜernych,
niszczących lub ograniczających szkodnika.
Szkodniki fizjologiczne

Kornik drukarz – Ips typographus L.
Chrząszcz długości 4,0–6,0mm. Walcowaty, krępy, kolor od ciemnobrunatnego

do czarnobrunatnego,  lśniący,  rdzawo  owłosiony,  najbardziej  po bokach  przedplecza
i pokryw. Owłosione teŜ są brzegi ścięcia pokryw, które jest wyraźnie zagłębione i taczkowate
z mydlanym połyskiem. Po obu stronach ścięcia u obu płci jednakowe uzębienie liczące cztery
ząbki,  z których  trzeci  jest  największy  i rozszerzony,  a takŜe  guzowato  zgrubiały  na  końcu.
Przedplecze  o bokach  równoległych  do ⅔  długości,  ku  przodowi  skośnie  ścięte  po obu
stronach.  Przód  przedplecza  szorstki,  z koncentrycznie  ułoŜonymi  garbkami,  w nasadowej
części  przedplecze  gładkie,  lśniące,  kropkowane.  Pokrywy  o rzędach  zagłębionych
z wyraźnymi kropkami, międzyrzędy szerokie, gładkie.

eruje na świerku, rzadziej sośnie, modrzewiu i jodle, najczęściej pod grubszą korą.

W Polsce jest najpospolitszym i najgroźniejszym szkodnikiem świerka.

Roi się w kwietniu i maju oraz w lipcu i sierpniu. Rójki siostrzane w czerwcu, niekiedy

we wrześniu.  Okres  rójki  uzaleŜniony  jest  w duŜej  mierze  od warunków  atmosferycznych
i wysokości nad poziomem morza. Komik drukarz jako typowy szkodnik fizjologiczny naleŜy
do tych  gatunków,  które  błyskawicznie  reagują  na  warunki  atmosferyczne  i pozostawiony
materiał  lęgowy.  Zimuje  we wszystkich  stadiach  rozwojowych  prócz  jaja.  Imago  zimuje
w Ŝerowisku  i  w ściółce.  Gatunek  wieloŜenny.  śerowiska  o 1–3  (rzadziej  o 4)  chodnikach
macierzystych,  regularnych,  podłuŜnych.  JeŜeli  w Ŝerowisku  są  trzy  chodniki,  dwa
wygryzione  są  w dół  i jeden  ku  górze,  jeśli  zaś  dwa,  jeden  biegnie  w górę,  drugi  w dół;
natomiast jeŜeli tylko jeden, to wygryziony jest on zawsze w górę od komory godowej, która
ukryta  jest  przewaŜnie  w korze.  śerowiska  wspomnianą  regularność  posiadają  na  drzewie
stojącym,  tracą  ją,  jeśli  zakładane  są  na  materiale  leŜącym.  śerowiska  słabo  naruszają  biel.
Chodniki  macierzyste  przebiegają  zawsze  wzdłuŜ  włókien,  mają  kilka  chodników
„zwrotnicowych”  i są  zawsze  wolne  od trocin.  Usuwa  je  samiec  na  zewnątrz  Ŝerowiska.
Długość  chodników  macierzystych  wynosi  od 6–15cm.  NyŜe  jajowe  w liczbie  20–100
wygryzane  są  po obu  stronach  chodników  macierzystych,  w niezbyt  regularnych  odstępach.
ZłoŜone  w nich  jaja  przykrywane  są  zawsze  trocinami.  W czasie  składania  jaj  samice
kilkakrotnie  kopulują  w komorze  godowej.  Wylęgłe  larwy  drąŜą  chodniki  larwalne
początkowo prostopadłe lub skośne do chodnika macierzystego, później skręcają mniej więcej
wzdłuŜ  włókien.  Są  one  stosunkowo  krótkie,  od 4–6cm  długości,  prawie  od razu
rozszerzające  się  i zatkane  grubymi,  brązowymi  trocinami.  Larwy  przepoczwarczają  się
w owalnych  kolebkach.  Wylęgłe  chrząszcze  przeprowadzają  Ŝer  uzupełniający  w miejscu
wylęgu  w postaci  krótkich,  nieregularnych  chodników,  przypominających  poroŜe  jeleni,
niekiedy  wygryzają  szerokie,  zatokowate  płaty,  które  to  formy  naruszają  zawsze  wyraźnie
biel.  śer  uzupełniający  przeprowadzają  młode  chrząszcze  równieŜ  i na  grubszych  gałęziach
ś

wierków, wygryzając wyŜej wspomniane chodniki. Młode osobniki drukarza opuszczają

erowisko mniej więcej w połowie lipca. Stare chrząszcze równieŜ przeprowadzają Ŝery, ale

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

regeneracyjne;  samice  przedłuŜają  chodniki  macierzyste,  nie  składają  tam  jaj,  samce
poszerzają komory godowe. Chrząszcze te opuszczają Ŝerowiska wcześniej, zakładając nowe
w innych miejscach, dając początek generacji siostrzanej, mającej nieco mniej potomstwa niŜ
normalne  pokolenia  (60%).  Młode,  wylęgłe  chrząszcze  po odbyciu  Ŝeru  uzupełniającego
przystępują  do rójki  drugiej  generacji.  W warunkach  wybitnie  sprzyjających  (w  miejscach
ciepłych,  przy  dobrej  pogodzie)  moŜe  się  zdarzyć  załoŜenie  drugiej  generacji  siostrzanej.
Młode chrząszcze drugiego pokolenia i generacji siostrzanych mogą zimować w Ŝerowiskach,
bądź  w ściółce.  Stare  chrząszcze  zimują  przewaŜnie  w ściółce.  Zimować  mogą  larwy
i poczwarki  drugiego  i trzeciego  pokolenia.  Zimowanie  w róŜnych  stadiach kornika drukarza
uzaleŜnione  jest  od warunków  atmosferycznych  panujących  w danym  roku,  jak  równieŜ
od występowania tego gatunku w róŜnych szerokościach geograficznych naszego kraju.

Najgroźniejszy szkodnik wtórny świerka. Kornik drukarz zakłada Ŝerowisko od odziomka

do dolnej  części  korony  świerka,  niekiedy  i wyŜej.  Chrząszcz  ten  atakuje  zwykle  drzewa
osłabione  Ŝerem  szkodników  pierwotnych,  opanowanych  przez  opieńkę,  uszkodzone  przez
okiść,  wiatr  czy  poŜar  oraz  czynniki  antropogeniczne.  Sprzyja  to  masowemu  rozmnoŜeniu
kornika  drukarza,  który  reaguje  natychmiast  mając  odpowiednie  warunki  rozwoju.
Zaatakowane  świerki  rozpoznaje  się  po brunatnych  trocinkach  wysypujących  się  z otworów
wejściowych,  wygryzanych  przez  atakujące  chrząszcze.  Są  to  tzw.  drzewa  trocinkowe.
Niekiedy, z róŜnych przyczyn (wiatr, deszcz), trocinki na korowinie i w jej zagłębieniach nie
są  widoczne.  Natomiast  wokół  szyi  korzeniowej  są  całe  „usypiska"  brunatnych  trocinek,
zwłaszcza  w warunkach  znacznego  wzrostu  zagroŜenia  drzewostanu  przez  drukarza.  Kornik
drukarz  w czasie  występowania  gradacyjnego  atakuje  drzewa  zupełnie  zdrowe,  które  bronią
się  jakiś  czas  wyciekami  Ŝywicy  (zalewanie  wgryzających  się  chrząszczy),  w końcu  jednak
ulegają  i zostają  opanowane  przez  tego  groźnego  szkodnika  świerczyn.  W wielu  takich
obserwowanych  przypadkach  drukarz  staje  się  szkodnikiem  wybitnie  pierwotnym.
Niebezpieczeństwo potęgują jeszcze bardziej sztuczne monokultury świerkowe, odznaczające
się  małą  odpornością,  które  ze szczególną  ostrością  atakuje  kornik  drukarz.  Jest  on
szczególnie groźny w górach i na pogórzu, gdzie często występujące wiatry fenowe (np. halny
w Tatrach)  powodują  olbrzymie  wiatrołomy,  a obfite  opady  śniegu  w zimie  –  śniegołomy.
Silne  nasłonecznienie  stoków  południowych  i występowanie  opieńki  miodowej  stwarza
wprost  idealne  warunki  do masowych  gradacji.  RównieŜ  na  północy  kraju,  w północno-
wschodnim  zasięgu  świerka,  lite  świerczyny  mazurskie  i pomorskie  uszkodzone  przez
huragany  i osłabione  przez  opieńki  i hubę  korzeniową,  cierpiące  od wahań  poziomu  wód
gruntowych, stanowią w kraju pod względem powierzchni drugi teren, szczególnie zagroŜony
przez drukarza.

NajwaŜniejsze są wszelkie zabiegi profilaktyczne, nie dopuszczające do nadmiernego

rozwoju kornika drukarza i utrzymywanie go w tzw. „Ŝelaznym zapasie". Przestrzeganie stanu
sanitarnego  lasu,  naleŜyte  trzebieŜe,  usuwanie  drzew  osłabionych  i chorych,  wyróbka  drzew
uszkodzonych  przez  wiatry  i śniegi,  korowanie  pniaków  ograniczą  liczebność  populacji
komika  drukarza.  Zalecana  jest  stała  lustracja  ścian  i luk  oraz  obrzeŜy  po wyrębie,
ś

niegołomach i wiatrołomach, otoczenia przejściowych składnic leśnych, obserwowanie

i usuwanie  pojawiających  się  drzew  trocinkowych  i bezwzględne  korowanie  ich
we właściwym  terminie.  Te  wszystkie  wymienione  wyŜej  zabiegi,  a takŜe  naleŜyte  i rzetelne
wykładanie  pułapek  klasycznych  i feromonowych,  stanowić  będą  zawsze  barierę  przed
nadmiernym rozwojem populacji kornika drukarza.

Głównymi przyczynami powstawania gradacji kornikowych są czynniki o charakterze

naturalnym  i gospodarczym.  do pierwszych  z nich  –  abiotycznych  naleŜą  czynniki
klimatyczne,  jak  wiatr,  śnieg,  szadź,  okiść,  mróz, przymrozki, susze letnie i zimowe, a takŜe
poŜary.  Znaczny  wpływ  na  stan  sanitarny  lasu  mają  teŜ  występujące  ostatnio  huragany

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

i śniegołomy,  które  zawsze  powodują  ogromne  szkody  w południowych  i północnych
drzewostanach  kraju.  do następnych  przyczyn  o charakterze  naturalnym  zaliczyć  musimy
czynniki  biotyczne.  do nich  naleŜą  wszystkie,  a  w ostatnim  czasie  częste,  gradacje
podstawowych  foliofagów  i innych  szkodliwych  owadów  (ponad  50  gatunków),  a takŜe
choroby wywoływane przez grzyby patogeniczne (ponad 25 gatunków) i choroby łańcuchowe
z udziałem  wielu  sprawców.  NaleŜy  równieŜ  zwrócić  uwagę  na  szkody  wywołane  często
przez  nadmierne  zagęszczenie  ssaków  roślinoŜernych,  głównie  jeleniowatych,  oraz  liczne
niekiedy  pojawy  gryzoni.  Wymienione  wyŜej  powody  o charakterze  naturalnym  obniŜają
zawsze  stan  sanitarny  lasu  –  prowadzą  niechybnie  do nadmiernego  rozwoju  szkodników
wtórnych.  Wspomnieć  naleŜy  teŜ  o olbrzymim  wpływie  na  obniŜenie  stanu  sanitarnego
i zdrowotnego  drzewostanów  Polski  gradacji  brudnicy  mniszki  w latach    1978-1983,
o niespotykanej  dotychczas  sile,  która  Ŝerowała  na  wszystkich  roślinach.  do przyczyn
powodujących  powstawanie  wielu  gradacji  kornikowych,  nie  tylko  w Polsce,  ale  w całej
Europie,  naleŜy  zagroŜenie  o charakterze  gospodarczym.  I  tak  głównym  zagroŜeniem  dla
lasów Europy ze względu na rozmiar uszkodzeń i nieodwracalne skutki w środowisku leśnym,
są  czynniki  antropogeniczne,  a przede  wszystkim  zanieczyszczenie  powietrza.  Szczególnie
groźne  dla  lasów  są  toksyczne  emisje  gazowe,  które  niestety  u nas  naleŜą  do najczęstszych
w Europie, choć są ostatnio silnie ograniczone. Zanieczyszczenia powietrza stały się bowiem
trwałym  składnikiem  środowiska,  wpływającym  bardzo  negatywnie  na  wszystkie  elementy
ekosystemów  leśnych.  Nie  tylko  pogarszają  one  lokalne  warunki  klimatyczne,  ale  wywołują
znaczne  zmiany  morfologiczne,  zakłócają  procesy  fizjologiczne  drzew,  powodując
akumulację  związków  toksycznych  w glebie  i wodzie,  a takŜe  bezpośrednią  intoksykację
organizmów,  rozpoczynając  wieloczynnikowe  procesy  chorobowe.  RównieŜ  do przyczyn
obniŜania  się  stanu  sanitarnego  i zdrowotnego  naszych  drzewostanów  moŜe  być  zaliczona
wieloletnia  uproszczona  i schematyczna  gospodarka  leśna.  Długoletnie  niedoinwestowanie
leśnictwa, utworzenie duŜych nadleśnictw i leśnictw, zniesienie kadry bezpośrednio związanej
z lasem  czyli  gajowych,  ograniczyło  w znacznym  stopniu  moŜliwości  nadzoru  nad
zdrowotnością  i stanem  sanitarnym  lasu.  Dominacja  funkcji  surowcowo-produkcyjnej  nad
funkcjami  ochroniarskimi  lasu,  zaprzestanie  korowania  wyrobionego  drewna  w czasie
eksploatacji  w trakcie  sezonu  wegetacyjnego  –  doprowadziły  do wielu  zaniedbań,
co automatycznie  wpłynęło  na  stan  sanitarny  drzewostanów.  Pozostawianie  duŜej  ilości
złomów, wywrotów i zasiedlonych przez korniki drzew, których często na czas nie wyrabiano
i pozostawiano  w lesie,  jak  i duŜej  ilości  odpadów  po wyróbce,  było  i jest  zawsze
niebezpieczeństwem  dla  nagłego  zwiększenia  populacji  groźnych  dla  lasu  szkodników
wtórnych.  ObniŜanie  się  stanu  sanitarnego  powoduje  wcześniej  czy  później  powstawanie
ognisk  kornikowych,  większych  gniazd  lub  ścian  kornikowych,  a  w dalszej  konsekwencji
doprowadza do gradacyjnego rozwoju kornika.

Zasady higieny i minimum sanitarnego
Podstawową czynnością dla zachowania higieny lasu i minimum sanitarnego

drzewostanów  była,  jest  i będzie  szeroko  pojęta  profilaktyka.  Z  doświadczeń  wynika,  Ŝe jej
zaniedbanie  i bagatelizowanie  prowadzi  zawsze  do obniŜenia  stanu  sanitarnego  lasu.
Zasadniczym  zadaniem  ALP  i właścicieli  lasów  jest  niedopuszczenie  do takiego  stanu
i zatrzymanie  przez  odpowiednie  zabiegi  ochroniarskie  populacji  szkodliwych  owadów  –
kambiofagów  w tzw.  „Ŝelaznym  zapasie”.  SłuŜą  temu  zabiegi  hodowlane,  umiejętna
i właściwa  gospodarka  leśna,  począwszy  od stosowania  rodzimych  prowieniencji  drzew
leśnych,  gwarantujących  dobry  wzrost  i rozwój  oraz  odporniejszy  i mniej  podatny  na  atak
szkodników  przyszły  drzewostan  róŜnowiekowy.  Do  prawidłowego  rozwoju  zdrowego,
a zarazem

odpornego

przyszłego

drzewostanu

prowadzi

zawsze

wykonywanie

w odpowiednim czasie czyszczeń i trzebieŜy. Celem tych zabiegów jest, jak wiadomo, przede

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

wszystkim  pozbycie  się  słabszych  drzewek  i negatywnych,  osłabionych  przestojów.
W przeglądzie  upraw  i młodników  naleŜy  eliminować  bezwzględnie  drzewka  usychające
i obumarłe, spalając je lub zrębkując. Niebagatelne znaczenie ma przebudowa drzewostanów
i wprowadzanie jak największej ilości domieszek liściastych, naturalnie zaleŜnie od siedliska,
głównie tam, gdzie mamy do czynienia z monokulturami sosnowymi i świerkowymi, których
w kraju jest najwięcej. do ścisłych zadań profilaktyki ochroniarskiej naleŜy wyróbka (w ciągu
około jednego miesiąca po zakończeniu zimy) wszystkich wiatrołomów, śniegołomów, drzew
uszkodzonych  i zniszczonych  przez  okiść  czy  szadź,  drzew  usychających  oraz  stanowiących
posusz czynny. NaleŜy teŜ usuwać drzewa osłabione przez opieńki i inne grzyby pasoŜytnicze,
a takŜe  zaatakowane  przez  szkodniki  pierwotne,  które  nie  rokują  dalszego  rozwoju.  Nie
powinny  pozostawać  w lesie  drzewa  uszkodzone  przy  zrywce  i wywózce  ani  drzewa,  które
zniszczył poŜar. ŚwieŜe wierzchołki, konary, gałęzie pozostające po normalnym uŜytkowaniu
powinny  zostać  spalone  lub  zrębkowane.  Są  one  bowiem  zawsze  miejscem  większej  lub
mniejszej,  zaleŜnie  od warunków  atmosferycznych  w danym  okresie,  rozmnoŜy  gatunków
towarzyszących  głównym  ksylofagom,  takim  jak  drukarz,  cetyńce  i jodłowce.  Korowanie
wyrobionego  drewna  pozostałych  pniaków,  nabiegów  korzeniowych  lub  pozostawianych
tylców po złomach nie powinno podlegać najmniejszej dyskusji. Zapobiega ono cyklicznemu
powiększaniu  się  populacji  róŜnych  szkodników  wtórnych.  Ze  względu  na  ksylofagiczne
gatunki  owadów  dłuŜyce  powinny  być  wywiezione  z lasu  lub  przynajmniej  składowane
w miejscach  przewiewnych  i nasłonecznionych,  celem  względnie  szybkiego  przeschnięcia
materiału  lęgowego.  Do bardzo  waŜnych  zadań  profilaktyki  ochroniarskiej  naleŜy
wyszukiwanie  drzew  trocinkowych.  Takowe  naleŜy  bezwzględnie  wycinać  i korować,  a korę
palić.  ObrzeŜa  gniazd  kornikowych  lub  nagle  odsłonięte  ściany  drzewostanów  (złomy,
wywroty  itp.)  winny  być  objęte  ścisłą  obserwacją,  by  wyeliminować  pojawiające  się  w tych
miejscach  drzewa  trocinkowe.  Ciągła  lustracja  róŜnych  drzewostanów,  a szczególnie
osłabionych  wieloma  czynnikami,  powinna  być  stałą  zasadą  kontroli  stanu  sanitarnego  lasu.
KaŜde  okresowe  zbagatelizowanie  stanu  higieny  lasu  prowadzić  moŜe  do nieprzewidzianych
skutków.  Dodatkowo  sprzyjające  warunki  atmosferyczne,  wysoka  temperatura  czy
długotrwała  susza  spowodować  mogą  i powodują  bardzo  często  nieprzewidziane,  lokalne
gradacje  szkodliwych  owadów,  kambio-  i ksylofagów  oraz  pociągnąć  mogą  za  sobą
niewyobraŜalne  skutki,  jak  atak  wzajemnie  związanych  ze sobą  szkodników  –  prowadzący
do tragedii  na  wielu  dziesiątkach,  setkach  czy  tysiącach  hektarów.  Podstawowe  czynności
profilaktyki  ochroniarskiej,  prawidłowo  wykonywane  i przestrzegane,  tworzą  barierę  przed
rozrostem  populacji  szkodników  wtórnych  i utrzymują  stan  higieny  lasu  na  poziomie
minimalnym.

Wyznaczanie i usuwanie drzew trocinowych
Pogorszenie stanu sanitarnego lasu zwiększa bazę pokarmową, decyduje o frekwencji

szkodników  w lesie  i jest  podstawowym  elementem,  którego  regulowanie  moŜe  wpływać  na
zaŜegnanie  lub  ograniczenie  dynamiki  rozrodu  populacji  szkodników  wtórnych.  do swoistej
bazy  pokarmowej  dla  róŜnych  kambio-  i ksylofagów  naleŜą  drzewa  trocinkowe.  Ich  pojaw,
a takŜe wzrost ich liczby w drzewostanach, jest sygnałem wzrastającej populacji szkodników
wtórnych,  głównie  korników.  Jest  teŜ  sygnałem  pogarszającego  się  stanu  sanitarnego  lasu.  I
tak  kaŜde  stałe  lub  czasowe  pogorszenie  się  tego  stanu  sprzyja  zawsze  zwiększaniu  się
liczebności  korników  prowadząc  w konsekwencji  do większej  lub  mniejszej  gradacji.  Zatem
zagroŜenie  przez  szkodniki  wtórne  jest  wprost  proporcjonalne  do pogarszającego  się  stanu
sanitarnego  lasu.  Dokładne  rozeznanie  tego  stanu  pozwala  na  wyciągnięcie  wniosków
dotyczących  rozmiaru  i zasięgu  groŜącego  niebezpieczeństwa.  NaleŜy  przeprowadzać  stałe
lustracje  drzewostanów,  by  zaŜegnać  początkowe  niebezpieczeństwo  powstawania
i poszerzania  się  luk  lub  gniazd  kornikowych.  Pojaw  drzew  trocinkowych  jest  pierwszym

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

sygnałem  pogarszającego  się  stanu  sanitarnego.  Z  tego  teŜ  powodu  zwiększać  naleŜy
wykładanie pułapek klasycznych zaleŜnie od gatunku kornika, wybierając drzewa trocinkowe
lub  teŜ  uszkodzone  przez  wywózkę  czy  inne  czynniki  (wiatr,  szadź,  okiść,  mróz).  Kontrolę
tych drzew przeprowadza się w określonych czasokresach – zimą co 2–3 tygodnie, wiosną (w
terminie rójki) co 2 dni oraz latem (raz w tygodniu) zaleŜnie od gatunku kornika, na którego
pułapki  zostały  wyłoŜone.  Kontrole  drzew  trocinkowych,  jak  i wyznaczanie  pułapek
klasycznych, a takŜe wykładanie pułapek feromonowych, przeprowadzają specjalnie powołani
pracownicy  nadleśnictw,  tzw.  „trocinkarze”,  których  zadaniem  jest  ścisła  kontrola  drzew
pułapkowych. Ich liczba zaleŜna jest od sytuacji w drzewostanie, a przede wszystkim od ilości
kornika.  Korowanie  drzew  trocinkowych  i pułapkowych  następuje  w czasie  pojawu  larw
korników w fazie tzw. „ryŜu”. Czynności korowania zakończyć naleŜy przed przepoczwarczaniem,
zwracając  teŜ  uwagę  na  ukryte,  zaleŜnie  od gatunku  i warunków  wilgotnościowych,  larwy
w korze lub w bielu. Najlepszym okresem dla zwalczania komików jest okres wiosenno-letni,
w którym  -jeśli  zostanie  naleŜycie  wykorzystany,  a nie  zawsze  tak  bywa  –  nawet  przy
sprzyjających  warunkach  atmosferycznych  moŜna  uniemoŜliwić  rozwój  drugiej  czy
siostrzanej generacji owada. JeŜeli ten krótki okres nie zostanie wykorzystany na zwalczanie
pierwszej  generacji  (kontrola  pułapek,  drzew  trocinkowych,  wycinanie,  korowanie)  i nie
usunie się zasiedlonego materiału, to nakładające się prace odnowieniowe znacznie przedłuŜą
zwalczanie.  Opóźnione  usuwanie  zasiedlonego  materiału  lęgowego,  ograniczenia
w korowaniu  tego  materiału,  zaniechanie  palenia  lub  zrębkowania  spowodują,  Ŝe znaczne
ilości  róŜnych  gatunków  korników  opuszczą  Ŝerowiska.  Powiększy  się  ilość  szkodników,
które  w następnym  okresie  wegetacyjnym  doprowadzą  do powierzchniowo  szerszego
opanowywania  drzewostanów,  prowadząc  w konsekwencji  do szybszego  zwiększania  się
populacji  róŜnych  gatunków  korników  i groŜącej  wtedy  zawsze  gradacji.  Baczne  zwracanie
uwagi  na  to,  co dzieje  się  w lesie,  zwłaszcza  w róŜnych  jednostajnych  monokulturach,
uchronić moŜe leśne ostępy od powiększania się „Ŝelaznego zapasu" kornika.

Metody zabezpieczania surowca
Zasiedlanie drzew lub drewna przez owady, jakkolwiek zaleŜne od szeregu czynników,

moŜna określić jako proces zachodzący w warunkach środowiska leśnego w sposób naturalny
i spontaniczny,  prowadzący  do obumarcia  drzew.  z gospodarczego  punktu  widzenia  jest  to
proces  nieuchronny  i niekorzystny  –  zmierzający  do deprecjacji  surowca  drzewnego.  W celu
ochrony drewna przed zasiedleniem przez szkodniki tak fizjologiczne, jak i techniczne (gdyŜ
trudno  tu  wyróŜniać  specjalne  metody  chroniące  drewno  przed  zasiedleniem  tylko  przez
szkodniki  fizjologiczne  lub  tylko  przez  szkodniki  techniczne)  stosuje  się  róŜne  zabiegi.
MoŜna je ogólnie zakwalifikować jako metody: hylotechniczną i chemiczną.

Metoda hylotechniczna obejmuje wszystkie czynności gospodarczo-leśne, zmierzające

do ograniczenia  moŜliwości  zasiedlania  drzewa  przez  owady.  Jest  to  więc  utrzymywanie
naleŜytej  higieny  lasu  oraz  przestrzeganie  właściwej  pory  ścinki  i wyrabiania  surowca.
Utrzymywanie  właściwej  higieny  drzewostanu  jest  czynnością  praco- i czasochłonną. Składa
się  na  nią  wiele  prac,  wymagających  starannego  wykonania  i przestrzegania  kalendarza
ochrony  lasu.  W ramach  prac  utrzymujących  niezbędną  higienę  lasu  naleŜy  wykonywać
prognozowanie  i kontrolę  występowania  szkodników  wtórnych,  wyznaczanie  drzew
trocinkowych,  terminowe  ich  usuwanie  w ramach  cięć  sanitarnych  wraz  z korowaniem
i okrzesywaniem.  Drobnowymiarowy  materiał  lęgowy  w postaci  drobnicy,  gałęzi,  czasem
pozostałości  pozrębowych  i potrzebieŜowych,  naleŜy  neutralizować  przez  palenie  lub
zrębkowanie. Utrzymywaniu higieny lasu słuŜą cięcia sanitarne, które wykonuje się przez cały
rok,  pamiętając  jednak  o dostosowaniu  terminu  ich  wykonania  do biologii  owadów,
powodujących  największe  szkody.  Wydaje  się,  Ŝe cięcia  i zabiegi  sanitarne  są
najskuteczniejszym

sposobem

ograniczenia

występowania

i zwalczania

kambio-

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

i ksylofagicznych  owadów  szkodliwych  w lasach  gospodarczych.  Ich  realna  skuteczność  jest
bezpośrednio  zaleŜna  od staranności  i terminowości  wykonania  zabiegów.  Bezpośrednio
z tym  zagadnieniem  wiąŜe  się  termin  cięć  zrębowych,  ukierunkowanych  na  pozyskanie
surowca  drzewnego  wysokiej  jakości.  Pozyskanie  drewna  w ramach  tych  cięć  w okresie
jesienno-zimowym  i jego  wywóz  przed  okresem  wiosennym,  nie  wymusza  stosowania
jakichkolwiek  zabiegów  zabezpieczających  drewno  przed  zasiedleniem  przez  owady.
Planowanie  cięć  zrębowych  lub  ich  realizacja  w wyniku  klęsk  Ŝywiołowych  (wiatry,  poŜary,
okiść  itp.)  w okresie  aktywności  szkodliwych  owadów  (a  więc  w naszych  warunkach
klimatycznych  od marca  do października),  pociągają  za  sobą  konieczność  zabezpieczenia
drewna  przed  zasiedleniem.  Jednym  z najprostszych  i najtańszych  zabiegów  chroniących
drewno  przed  zasiedleniem  jest  jego  szybkie  pozyskanie,  okorowanie,  wywóz  z lasu
i optymalnie  –  szybkie  wykorzystanie  gospodarcze.  Jednak  w przypadku,  gdy  klęski
rozmiarowo  są  duŜe,  masa  surowca  nie  pozwala  na  jego  szybkie  pozyskanie  i przerobienie.
W takich przypadkach, oprócz korowania i składowania drewna poza lasem moŜna stosować
jego  zatapianie,  mygłowanie  i zraszanie  lub  zabezpieczanie  środkami  chemicznymi.
Zatapianie  drewna  jest  naturalnie  moŜliwe  tylko  w tych  warunkach,  gdy  do dyspozycji  są
naturalne  bądź  sztuczne  zbiorniki  wodne.  Drewno  przeznaczone  do zatapiania,  a takŜe
do zraszania,  nie  powinno  być  korowane.  NaleŜy  takŜe  brać  pod  uwagę  fakt,  Ŝe drewno
zatapiane  traci  minimalnie  na  właściwościach  mechanicznych  i około  10%  surowca  tonie.
Zraszanie  surowca  mygłowanego,  podobnie  jak  zatapianie,  wymaga,  oprócz  koniecznych
warunków  technicznych  jak  np.  odpowiednie  urządzenia,  takŜe  sprzyjających  warunków
naturalnych tj. obecności oraz moŜliwości doprowadzania i odprowadzania duŜej ilości wody.
Zraszanie surowca jest ekonomicznie uzasadnione w terenach górskich, gdzie woda pobierana
z potoków  grawitacyjnie  napędza  urządzenia  doprowadzające  i zraszające.  Stosowanie
ś

rodków chemicznych w celu zabezpieczenia drewna jest czynnością zaliczaną do metody

chemicznej.  Chemiczne  zabezpieczanie  drewna  stosuje  się  w przypadku,  gdy  korowanie,
terminowy  wywóz  lub  inne  metody  są  niemoŜliwe  do wykonania  lub  są  ekonomicznie
nieuzasadnione.  Oprysku  drewna  dokonuje  się  odpowiednim  insektycydem.  Skuteczność
zabezpieczenia drewna zaleŜy od :
−

dokładności wykonania, tj. opryskania drewna ze wszystkich jego stron – stąd wykonanie
oprysków drewna zmygłowanego jest utrudnione,

−

jakości i doboru odpowiedniego insektycydu,

−

zsynchronizowania zabiegu z okresem zasiedlania drewna przez owady; działanie
przedwczesne obniŜa wyniki, spóźnione zaś jest bezskuteczne.
Wykorzystanie feromonów i kairomonów do prognozowania pojawu i ograniczania

liczebności  korników.  Bardzo  skuteczną  metodą  odławiania  niektórych  gatunków  korników
jest  stosowanie  syntetycznych  feromonów  agregacyjnych,  które  zwabiają  osobniki  obu  płci
oraz  kairomonów,  które  odgrywają  decydującą  rolę  w wyborze  ich  roślin  Ŝywicielskich.
W Polsce  począwszy  od lat  80  do odławiania  korników  stosowane  są  w praktyce  leśnej
następujące  feromony  agregacyjne:  „Pheroprax”  i „Ipsodor”  na  kornika  drukarza,
„Chalcoprax”  na  rytownika  pospolitego  oraz  „Linoprax”  i „Trypodor”  na  drwalnika
paskowanego.  Natomiast  do odławiania  cetyńca  większego  uŜywany  jest  kairomon
„Komodor”.  Feromony  i kairomony  mogą  być  umieszczane  w sztucznych  pułapkach,  na
drzewach  chwytnych  opryskanych  uprzednio  insektycydem  zalecanym  do zwalczania
szkodników wtórnych lub na innych drzewach przeznaczonych do szybkiego usunięcia z lasu
lub  okorowania.  W naszym  kraju  stosowane  są  róŜnego  typu  sztuczne  pułapki,  które  moŜna
podzielić na dwie grupy: ekranowe (barierowe) i imitujące pień drzewa, a mianowicie:
−

trójkątne pułapki barierowe z folii, z suchym pojemnikiem na chrząszcze (IBL–2, IBL–2
bis),

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

−

szczelinowa pułapka ekranowa produkcji niemieckiej firmy Theyssohn z rynienką na
chrząszcze,

−

kieszeniowa pułapka z tekpolu, z wodą w rynience na chrząszcze,

−

rurowa pułapka typu norweskiego Borregaarda, imitująca pień drzewa o większej lub
mniejszej długości i średnicy, z suchym pojemnikiem na chrząszcze,

−

pułapka segmentowa z suchym pojemnikiem na chrząszcze.
Pułapki ekranowe są zdecydowanie bardziej efektywne aniŜeli rurowe. Jednak

w warunkach  górskich,  ze względu  na  silne  wiatry,  bardziej  przydatne  są  pułapki  typu
rurowego,  które  ponadto  cechują  się  większą  trwałością,  łatwym  i szybkim  montaŜem  oraz
wyraźnie  większą  selektywnością  odłowów.  Stosowanie  sztucznych  pułapek  z substancjami
wabiącymi  korniki  jest  skuteczną  metodą  rozrzedzania  ich  populacji,  pod  warunkiem  ich
prawidłowego  wykorzystania  w praktyce  leśnej,  co niestety  nie  zawsze  jest  realizowane.
Równocześnie  naleŜy  podkreślić,  Ŝe sztuczne  pułapki  feromonowe  nie  mogą  zastąpić,  a tym
bardziej  całkowicie  wyeliminować  dotychczasowych  metod ochrony lasu przed szkodnikami
wtórnymi.  Jest  to  więc  metoda  wspomagająca,  szczególnie  przydatna  w lasach  górskich  i na
obszarach  objętych  ochroną,  gdzie  ze względu  na  trudne  warunki  terenowe  lub  ograniczenia
w stosowaniu  insektycydów,  nie  zawsze  moŜna  stosować  wszystkie  zalecane  sposoby
zwalczania  szkodników.  Pułapki  powinny  być  wykładane  bezpośrednio  przed  rójką
szkodnika,  w miejscach  oddalonych  od szlaków  turystycznych  i dróg  wywozowych  surowca
drzewnego,  aby  zapobiec  ich  zniszczeniu  lub  uszkodzeniu.  Nie  naleŜy  równieŜ  umieszczać
ich w miejscach naraŜonych na intensywny opad igliwia, listowia lub gałązek oraz w terenach,
gdzie  występują  silne  wiatry.  Wystawione  w terenie  pułapki  powinny  być  ponumerowane,
a ich lokalizacja zaznaczona na szkicu lub mapie. Opakowania z feromonem lub kairomonem
naleŜy  otwierać  bezpośrednio  przed  uŜyciem,  aby  zapobiec  wcześniejszemu  odparowywaniu
substancji  wabiącej,  a puste  –  usuwać  z lasu.  Dyfuzory  (dyspensery)  z feromonami
w pułapkach  ekranowych  i rurowych  umieszcza  się  na  wysokości  1/3  od dołu,
a  w szczelinowych  i segmentowych  –  nieco  powyŜej  wysokości  pułapki,  zwracając  uwagę
aŜeby nie uszkodzić woreczka foliowego. Dyspensery z feromonami w pułapkach ekranowych
muszą  być  zabezpieczone  przed  insolacją  za  pomocą  pasków  z folii  aluminiowej,  tektury,
gazy  itp.  Pojemniki  powinny  być  systematycznie  i dokładnie  opróŜniane  z odłowionych
chrząszczy  co najmniej  raz  na  tydzień,  a  w czasie  silnej  rójki  lub  w pierwszych  dniach
po dłuŜszym  okresie  chłodnej  i deszczowej  pogody  –  nawet  dwa  razy  w tygodniu,
co zapewnia  wysoką  skuteczność  i efektywność  działania  pułapek.  OpróŜnione  pojemniki
naleŜy  wyczyścić  z resztek  martwych  owadów  lub  ich  fragmentów.  Podczas  kontrolowania
pułapek  naleŜy  sprawdzić  ich  stan  techniczny,  uzupełnić  wodę  w rynienkach  chwytnych
i usuwać  nagromadzone  w nich  igliwie,  listowie  lub  gałązki,  a odłowione  chrząszcze
przesypać do pojemników w celu późniejszego określenia ich ilości i wykorzystania do celów
prognostycznych.  Po kilku  tygodniach  od umieszczenia  dyfuzorów  w woreczkach  foliowych
w pułapkach, naleŜy sprawdzić ich stan i w przypadku zmiany zabarwienia lub utraty zapachu
(co  zwykle  następuje  po upływie  trzech  miesięcy)  wymienić  na  nowe.  Dyspensery  powinny
być  przechowywane  w oryginalnych,  szczelnie  zamkniętych  opakowaniach,  w ciemnych
i chłodnych  pomieszczeniach  (np.  w lodówce).  Po ustaniu  przylotu  chrząszczy  do pułapek
feromonowych,  naleŜy  je  zebrać  z terenu,  oczyścić  i przechowywać  do następnego  roku.
W drzewostanach  świerkowych  oraz  mieszanych  z duŜym  udziałem  świerka,  do odłowu
kornika drukarza stosuje się feromony agregacyjne „Pheroprax”, „Ipsodor” lub „Ipsodor W”,
których  wabiące  działanie  utrzymuje  się  zaleŜnie  od warunków  lokalnych  (głównie
temperatury powietrza) przez okres 2-3 miesięcy. Zwabiają one chrząszcze nawet z odległości
do 1,5 km, a w górach przy wiatrach dolinowych do 3 km, przy czym najskuteczniej działają
na  odległość  do 100  m.  W drzewostanach  trudno  dostępnych  oraz  w miejscach  gdzie  wieją

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

silne  wiatry,  np.  W górach,  naleŜy  stosować  pułapki  rurowe  lub  segmentowe,  a  w miejscach
nie naraŜonych na wiatry – pułapki ekranowe IBL–2 lub IBL–2 bis. Przy stosowaniu pułapek
rurowych niekiedy obserwuje się nieprawidłowe (odwrotne) umocowanie ich do drewnianych
palików, co znacznie obniŜa ich łowność. Największą skuteczność mają pułapki feromonowe
wystawiane na świeŜych powierzchniach zrębowych, z pozostawionymi wierzchołkami drzew
i gałęziami  oraz  usytuowane  w miejscach  nasłonecznionych.  W drzewostanach  nie
zagroŜonych,  gdzie  posusz  występuje  sporadycznie,  nie  naleŜy  wykładać  pułapek
feromonowych.  W drzewostanach  zagroŜonych  w stopniu  słabym  (posusz  wydziela  się
pojedynczo) naleŜy wyłoŜyć 1 pułapkę na 4ha, a w stopniu średnim i silnym – pułapki naleŜy
wykładać  w grupach  po 2–4  sztuki  na  1ha.  Odległość  między  pułapkami  w grupie  powinna
wynosić 2–5 m, a między grupami pułapek – do 200 m. W gniazdach kornikowych, z których
zasiedlone drzewa nie zostały usunięte lub nie zostaną wywiezione w odpowiednim terminie,
oraz  na  większych  powierzchniach  luk  i płazowin,  wykłada  się  jedną  grupę  pułapek  po 4–6
szt./ha.  Taką  samą  liczbę  pułapek  wystawia  się  wzdłuŜ  „ścian  kornikowych”  co 200  m.
Odległość  pułapek  feromonowych  od najbliŜszych  Ŝywych  świerków  nie  powinna  być
mniejsza  niŜ  10–15  m,  a  w warunkach  górskich  20–30  m  od tzw.  „ścian  kornikowych".
W drzewostanach  mieszanych  pułapki  naleŜy  umieszczać  w pobliŜu  drzew  liściastych.
W miarę  moŜliwości  pułapki  powinny  być  wystawiane  na  nawietrznych  ścianach
drzewostanu,  w miejscach  umiarkowanie  nasłonecznionych,  aby  nie  dopuścić  do zbyt
szybkiego  przesychania  dyfuzora  z feromonem.  Pułapki  naleŜy  wystawiać  przed  15 kwietnia
na I generację kornika drukarza, a na przełomie czerwca i lipca lub na początku lipca – na II
generację.  Dokładny  termin  umieszczenia  dyspenserów  z feromonem  w pułapkach  ustala  się
na  podstawie  codziennych  obserwacji  3–5  pułapek  kontrolnych.  z chwilą  zaobserwowania
w nich  pierwszych  korników,  dyspensery  umieszcza  się  we wszystkich  wyłoŜonych
pułapkach.  Pułapki  z dyspenserami  „Ipsodor-W”  naleŜy  wykładać  bezpośrednio  przed  rójką
kornika drukarza. Po 4–6 tygodniach do pułapki z dyspenserem „Ipsodor-W” naleŜy dowiesić
feromon „Ipsodor”. W razie potrzeby, w 4–5 miesiącu od rozpoczęcia rójki w pułapce moŜna
umieścić  trzeci  dyspenser  „Ipsodor”  lub  „Ipsodor-W”.  Pułapki  naleŜy  opróŜniać
z odłowionych  chrząszczy  co 7–14  dni  w zaleŜności  od wielkości  odłowów  i temperatury.
Dyspenser  z „Ipsodorem”  zachowuje  zdolność  wabiącą  przez  trzy  miesiące,  a „Ipsodor-W”
przez dwa miesiące.

Skuteczną metodą ograniczania liczebności korników (z wyjątkiem drwalnika

paskowanego),  stanowiącą  uzupełnienie  innych  sposobów  jest  przyczepianie  dyspenserów
z feromonami  agregacyjnymi  lub  kairomonem  do drzew  chwytnych  opryskanych  uprzednio
insektycydem.  Drzewa  takie  moŜna  wykładać  pojedynczo  lub  w grupach,  kierując  się  takimi
samymi  zasadami  jak  w przypadku  sztucznych  pułapek  feromonowych  (lokalizacja,  ilość,
zaznaczenie  na  szkicu  lub  mapie).  Wykłada  się  je  przed  rójką  szkodnika  i opryskuje  przed
zasiedleniem  lub  zaraz  po zauwaŜeniu  pierwszych  wgryzień  chrząszczy  do kory
insektycydami  rozpuszczalnymi  w wodzie  (na  drewno  mokre)  lub  olejowymi  (na  drewno
suche),  które  są  uŜywane  do zabezpieczenia  drewna  lub  do jego  dezynsekcji.  Feromon
agregacyjny  lub  kairomon  umieszcza  się  w połowie  długości  dłuŜycy,  u dołu  od strony
zacienionej,  w tym  samym  czasie  jak  w pułapkach  sztucznych.  Efektywność  odłowów
szkodnika  do drzewa  chwytnego  jest  zbliŜona  do skuteczności  pułapki  feromonowej.  JeŜeli
nie  ma  moŜliwości  wyłoŜenia  drzewa  chwytnego  lub  dokładnego  jego  opryskania
insektycydem,  np.  w warunkach  górskich,  moŜna  przyczepiać  dyfuzory  do 1–2-metrowych
wałków  odciętych  z dolnej  części  strzał.  Dyspensery  z feromonem  i kairomonem  moŜna
równieŜ  umieszczać  na  stosach  drewna,  przy  czym  powinny  być  one  dokładnie  opryskane
insektycydem  ze wszystkich  stron,  przy  uŜyciu  opryskiwaczy  ciśnieniowych.  Stosuje  się  je

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

równieŜ w przypadku surowca zgromadzonego na składnicach przy bindugach (1 torebka
feromonu lub kairomonu na około 5m

drewna) oraz na drewno pływające w wodzie.

W podręczniku i literaturze znajdziesz obszerniejsze informacje na temat pozostałych

szkodników owadzich.

4.2.2.

Pytania sprawdzające

Odpowiadając na pytania, sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń.

Jakie znasz szkodniki szkółek?

Jakie znasz szkodniki upraw?

Które ze szkodników uszkadzają pędy sosny?

Jakie znasz szkodniki uszkadzające igły sosny?

Jakie znasz szkodniki uszkadzające liście dębu?

Jakie znasz szkodniki fizjologiczne świerka?

Jakie znasz szkodniki techniczne topoli osiki?

Jak zaplanujesz zabieg zwalczania kornika drukarza i brudnicy mniszki?

Jakie są liczby krytyczne dla pędraków i zwójki zieloneczki?

10.

Jakie stadium rozwoju smolika znaczonego Ŝeruje w szui korzeniowej?

11.

Jakie owady z rodziny zwójkowatych Ŝerują na sośnie?

12.

Jakie motyle dzienne Ŝerują na dębie?

13.

Jakie owady z rodziny kózkowatych Ŝerują na olszy czarnej?

14.

Jakie zasięgi Ŝerowania na pniu mają kornikowate na jodle, sośnie i świerku?

15.

Jak zaplanujesz jesienne poszukiwania szkodników pierwotnych sosny i świerka?

16.

Jakie środki chemiczne zastosujesz na wybraną grupę szkodników?

4.2.3. Ćwiczenia

Ćwiczenie 1

Na podstawie mapy i lokalizacji zrębu sosnowego wykonaj projekt ochrony upraw przed

ryjkowcowatymi.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

podaną przez nauczyciela lokalizację odnaleźć na mapie i wykonać jej szkic na kartce,

odczytać w skali jej wymiary następnie policzyć obwód i powierzchnię,

na podstawie obwodu określić ilość studzienek chwytnych w rowku chwytnym,

na podstawie powierzchni i tabel z Instrukcji Ochrony Lasu obliczyć ilość studzienek

chwytnych na powierzchni i zaznaczyć studzienki na szkicu,

wykonać zapotrzebowanie na odpowiedni środek zwabiający owady.

WyposaŜenie stanowiska pracy:

−

mapa przeglądowa drzewostanów,

−

instrukcja Ochrony Lasu

−

poradnik dla ucznia,

−

papier formatu A4

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Ćwiczenie 2

Na podstawie mapy i dwóch lokalizacji 7 oraz 10-letniej uprawy sosnowej i wyników

poszukiwań zwójkowatych określ odpowiedni stopień zagroŜenia. Następnie podejmij
odpowiednią decyzję dotyczącą ewentualnego zwalczania mając do dyspozycji listę
dostępnego sprzętu i środków chemicznych.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

odnaleźć obie powierzchnie na mapie, przeczytać i zapisać ich areał (ha),

zaklasyfikować stopień zagroŜenia posługując się Instrukcją Ochrony Lasu i podanymi

w zadaniu liczbami,

w zaleŜności od stopnia zagroŜenia podjąć decyzję o zwalczaniu (lub nie),

dobrać odpowiedni sprzęt i środki chemiczne, obliczając jednocześnie odpowiednie

zapotrzebowanie (na podstawie areału).

WyposaŜenie stanowiska pracy:

−

mapa przeglądowa drzewostanów,

−

instrukcja Ochrony Lasu,

−

poradnik dla ucznia,

−

papier formatu A4.

Ćwiczenie 3

Na podstawie konsultacji, właściwy terytorialnie ZOL i RDLP wystosowało pismo

w sprawie liczby i terminu wywieszenia pułapek feromonowych na Brudnicę mniszkę. Twoim
zadaniem, jest zaplanować sezon związany z odłowem motyli, zapisać symulowaną kontrolę
oraz podjąć odpowiednie działania na podstawie liczb odłowionych owadów.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

odnaleźć odpowiednie powierzchnie, wymienione w piśmie ZOL na mapie,

podać datę rozpoczęcia i datę zakończenia okresu kontroli,

dopasować odpowiedni feromon i oblicz jego zapotrzebowanie do końca okresu

kontrolnego,

obliczyć ilość kontroli w całym okresie kontrolnym,

opisać sposób zawieszenia i rodzaj zastosowanych pułapek,

zaplanować ewentualna wymianę feromonu,

zapisać zasymulowane liczby w odpowiednim formularzu,

określić termin kulminacyjny,

ocenić ilość odłowionych owadów,

10)

podjąć odpowiednią decyzję.

WyposaŜenie stanowiska pracy:

−

mapa przeglądowa drzewostanów,

−

instrukcja Ochrony Lasu,

−

odpowiednia ilość formularzy,

−

zestaw symulowanych liczb z obserwacji i odłowu,

−

poradnik dla ucznia,

−

papier formatu A4.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Ćwiczenie 4

Nauczyciel dostarczył Ci fotografie (grafiki, ilustracje), oraz eksponaty uszkodzeń

wywołanych przez owady, przy kaŜdym zdjęciu oraz przy kaŜdym eksponacie znajduje się
krótka informacja uzupełniająca. Twoim zadaniem jest rozpoznać sprawcę uszkodzenia oraz
określić moŜliwy termin, kiedy owad dokonał uszkodzenia.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

rozpoznać część rośliny, która została uszkodzona (nasiono, szyszka, owoc, kwiat,

siewka, pęd, drewno, biel, twardziel, łyko, kora, pąk, liść),

rozpoznać gatunek drzewa (lub krzewu), który został uszkodzony,

określić gatunek (lub rodzaj) sprawcy uszkodzenia,

zapisać wynik rozpoznania na kartce.

WyposaŜenie stanowiska pracy:

−

mapa przeglądowa drzewostanów.

−

instrukcja Ochrony Lasu.

−

barwny atlas uszkodzeń drzew leśnych.

−

papier formatu A6.

−

poradnik dla ucznia.

Ćwiczenie 5

Nauczyciel dostarczył Ci gabloty zawierające 70 ponumerowanych eksponatów, w tym:

50 imago, 10 larw, 10 poczwarek. Twoim zadaniem jest rozpoznać dostarczone owady.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

rozpoznać rząd i rodzinę owada,

rozpoznać rodzaj i gatunek owada,

zapisać wynik rozpoznania na kartce.

WyposaŜenie stanowiska pracy:

−

barwny atlas owadów leśnych.

−

papier formatu A4,

−

literatura.

4.2.4. Sprawdzian postępów

Czy potrafisz:

Tak

Nie

wymienić szkodniki fizjologiczne, pierwotne, wtórne i techniczne
róŜnych gatunków drzew?

wymienić sposoby profilaktycznej walki z poszczególnymi szkodnikami?

określić stopień zagroŜenia ze strony szkodników owadzich?

dobrać środki chemiczne do zwalczania odpowiedniego stadium owada?

rozpoznać Ŝerowiska poszczególnych owadów w róŜnym stadium
owada?

rozpoznać poszczególne owady w róŜnym stadium rozwoju?

wymienić czynniki abiotyczne i biotyczne sprzyjające rozwojowi owada
szkodliwego?

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

4.3. Kompleksowe i grzybowe choroby lasu

4.3.1. Materiał nauczania

Choroby grzybowe

Choroby drzew leśnych są zjawiskiem częstym, zwłaszcza w ich młodych stadiach

rozwojowych  –  na  szkółce  i na  uprawie.  Tylko  nieustanne  czuwanie  nad  zdrowotnością
siewek i sadzonek, właściwe postępowanie hodowlane oraz odpowiednia ochrona biologiczna
i chemiczna pozwalają utrzymać młode drzewa w dobrej kondycji. KaŜdy czynnik chorobowy
czy  to  abiotyczny,  czy  biotyczny,  charakteryzuje  się  właściwym  dla  siebie  działaniem
i objawami  na  materiale  roślinnym.  Znaczenie  występujących  na  drzewach  leśnych  grzybów
polega  na  rodzaju  ich  szkodliwości.  Największe  straty  dla  gospodarki  leśnej  powodują  te
patogeny,  które  rozwijają  się  na  duŜych  powierzchniach  lub  niszczą  szczególnie  cenny
materiał.  Podejmowanie  przeciwdziałania  przez  odpowiednie  słuŜby  leśne  po ciąga  za  sobą
włączanie  w ten  proces  aspektów  ekonomicznych  i wymaga  wysokiej  efektywności.
Gwarancją  skuteczności  zabiegów  ochronnych  jest  rozpoznanie  rodzaju  zagroŜenia,
zlokalizowanie czynnika sprawczego i dobranie właściwej metody działania.

Wskazane i celowe jest korzystanie z pomocy specjalistów z dziedziny hodowli,

entomologii i fitopatologii leśnej. Dla potrzeb nadleśnictw działają Zespoły Ochrony Lasy
oraz – w ramach tematów badawczych – pracownicy Instytutu Badawczego Leśnictwa.
Prowadzone są równieŜ szkolenia dla leśników z zakresu profilaktyki i bezpośredniej ochrony
przed chorobami grzybowymi.

Informacje na temat chorób lasu występujących w poszczególnych latach słuŜą

do opracowania w IBL krótkoterminowych prognoz, wykorzystywanych przez administrację
Lasów Państwowych. Bezpośrednią pomocą dla nadleśnictw jest sporządzany kaŜdego roku
w IBL wykaz środków ochrony roślin – zalecenia do stosowania w leśnictwie.

PoniewaŜ chorób grzybowych lasu i drzew leśnych jest bardzo wiele zostaną tu

omówione niektóre. Informacje o pozostałych znajdziesz w literaturze uzupełniającej.

Choroby w szkółkach leśnych
Nasiona drzew liściastych, z wyjątkiem owoców dębów, rzadko atakowane są przez

wyspecjalizowane  patogeny.  PrzewaŜnie  ulegają  działaniu  bakterii  po uszkodzeniu  łupiny
oraz  działaniu  grzybów,  powodujących  rozkład  ich  tkanek  (tzw. pleśnienie)  podczas
nieodpowiednich warunków przechowywania. Rzadziej zdarza się poraŜenie grzybowe nasion
drzew  iglastych  –  zwykle  ma  ono  miejsce  wtedy,  gdy  wśród  wyłuszczanych  szyszek  znajdą
się  ubiegłoroczne,  mające  długotrwały  kontakt  z glebą  i ściółką.  Wskutek  tego  dochodzi
do zakaŜenia  powierzchni  nasion  róŜnymi  organizmami  patogenicznymi.  Większość  nasion
ulega  działaniu  róŜnych  rodzajów  i gatunków  grzybów,  jeśli  okres  od opadnięcia  nasion
z drzew do ich zbioru jest zbyt długi. Konieczne jest więc pozyskiwanie małych partii nasion
w krótkim  czasie  po ich  opadnięciu,  a następnie  zabezpieczanie  przed  działaniem  grzybów
poprzez  stosowanie  zaprawiania  nowoczesnymi  zaprawami  nasiennymi.  Obecnie  polecane
nowe  zaprawy  nasienne  mają  konsystencję  płynną,  charakteryzują  się  bardzo  dobrą
przyczepnością  do nasion,  nie  są  szkodliwe  dla  zarodków  i ludzi  (nie  pylą  się!),  są  niemal
bezzapachowe,  posiadają  jaskrawe  barwy,  a  co najwaŜniejsze  –  ich  skuteczność  działania
pozwala na uzyskanie wysokiej wydajności siewu. W optymalnych warunkach obserwuje się
ponadto przyspieszone i równomierne wschody, co skraca okres walki ze zgorzelą siewek.

Choroba zwana grzybową zgorzelą siewek moŜe rozwijać się juŜ na nasionach wysianych

do gleby, atakuje ukazujące się kiełki (zgorzel przedwschodowa) oraz poraŜa siewki (zgorzel
powschodowa) do czasu wejścia młodych korzonków w mikoryzę, co ma miejsce najczęściej

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

w pierwszym  lub  drugim  miesiącu  Ŝycia  siewki.  Ogólnie  uwaŜa  się,  Ŝe siewki  zdrewniałe
(po 6-8 tygodniach od wschodów) nie są juŜ podatne na zgorzel. Występowanie w tym okresie
na  korzeniach  siewek  grzybów  zaliczanych  do zgorzelowych  wiąŜe  się  zwykle
z równoczesnym pojawieniem się innych czynników osłabiających siewki. Ze względu jednak
na  istotne  szkody  w siewach,  po stwierdzeniu  grzybów  zgorzelowych  na  siewkach
zdrewniałych  powinno  się  stosować  1–2  zabiegi  ochronne.  W szkółkach  leśnych  spotyka  się
kilka  patogenów,  powodujących  chorobę  zwaną  grzybową  zgorzelą  siewek.  Są  to  grzyby
z rodzaju Fusarium, Cylindrocarpon, Rhizoctonia, Pythium i Phytophthora. Ich występowanie
w glebach leśnych i na substratach jest powszechne, natomiast szkodliwość działania ujawnia
się  przy  gwałtownym  namnoŜeniu  się  grzybni.  Warunkiem  sprzyjającym  patogenom  jest
długotrwały  okres  chłodów  połączony  z opadami,  hamujący  kiełkowanie  nasion  i rozwój
siewek.  Grzyby  zgorzelowe,  zaleŜnie  od preferencji,  dobrze  rozwijają  się  takŜe  przy
podwyŜszonej  wilgotności  w wyŜszych  temperaturach.  Na  kwaterach  siewnych  grzyby
zgorzelowe  powodują  wypady  siewek  placowe  lub  w rozproszeniu.  Wzrost  zagroŜenia  dla
kiełkujących  nasion  i siewek  spowodowany  przez  grzyby  zgorzelowe  moŜe  być  wywołany
przez  wiele  róŜnych  czynników.  W duŜym  nasileniu  zgorzel  siewek  pojawia  się  zwykle  na
szkółkach starych, tj. ponad 20-letnich, na glebach wyeksploatowanych oraz zdegradowanych
biologicznie  poprzez  nadmierne  i długotrwałe  stosowanie  środków  chemicznych  –  nawozów
mineralnych,  fungicydów  i insektycydów,  a dawniej  równieŜ  herbicydów.  Biologiczna
degradacja  to  zanikanie  korzystnych  dla  produkcji  mikroorganizmów  –  konkurentów  dla
patogenów;  w ich  miejsce  pojawiają  się  grzyby  zgorzelowe,  które  są  odporniejsze  na
powyŜsze  preparaty.  W wyeksploatowanych  przez  intensywną  produkcję  glebach,  zanikają
związki organiczne niezbędne do Ŝycia dla grzybów mikoryzowych. Stosowanie kompostów,
które  powinno poprawić sytuację, powoduje wzrost zasadowości gleby w miarę starzenia się
szkółki,  bowiem  przeciętne  pH  kompostu  wynosi  zwykle  powyŜej  6.  WraŜliwe  na  wysokie
pH  gleby  grzyby  ektomikoryzowe,  które  zdolne  są  do ograniczania  rozwoju  grzybni
zgorzelowych,  w takim  środowisku  zanikają,  natomiast  patogeny  zgorzeli,  jako  bardziej
plastyczne  pozostają.  z czasem  grzyby  zgorzelowe  zdolne  są  wykształcić  rasy  odporne  na
stosowane  w szkółce  fungicydy.  Poprawę  sytuacji  w szkółce  posiadającej  glebę  o małej
zawartości  próchnicy  i zbyt  wysokim  pH  zapewnia  stosowanie  duŜych  dawek  torfu o niskim
pH, sukcesywne obniŜanie kwasowości gleby poprzez stosowanie odpowiednich środków (np.
siarka  pylista),  dodawanie  z lasu  ścioły,  zawierającej  mikoryzy  w celu  zmikoryzowania
siewek  i sadzonek  oraz  uŜywanie  biologicznych  środków  ochrony  przed  zgorzelami  siewek
(np.  Sincocin,  roztwory  czosnkowe,  cebulowe  itp.).  Trudności  w zwalczeniu  grzybów
zgorzelowych  wynikają  równieŜ  z tego,  iŜ  mają  one  zdolność  wieloletniego  bytowania
w glebie  w formie  saprofitycznej,  przechodząc  w formę  patogeniczną  po pojawieniu  się
w glebie  nasion  i siewek.  Spośród  fungicydów,  najskuteczniejsze  w walce  ze zgorzelą
przedwschodową  i powschodową,  są  zaprawy  i preparaty  ochronne  występujące  w formie
płynnej.  Są  to  fungicydy  nowoczesne,  o bardzo  dobrej  przyczepności  do nasion
i długotrwałym  działaniu.  Wszelkie  środki  chemiczne  przeznaczone  dla  szkółek  leśnych
przedstawiane  są  w wydawanych  co roku  broszurach  pt.  „Środki  ochrony  roślin  zalecane
do stosowania w leśnictwie w roku...”.

Osutki sosny to grupa chorób powodowana przez róŜne patogeny, powodujące

plamistości na igłach drzew iglastych, głównie sosny, a w rezultacie dalszego rozwoju infekcji
przedwczesne  osypywanie  się  aparatu  asymilacyjnego.  Masowe  opadanie  igliwia  moŜe  mieć
miejsce  wiosną  lub  jesienią.  Znaczenie  osutki  sosny  jest  bardzo  duŜe.  Powoduje  ona
zamieranie  siewek  i osłabienie  sadzonek  w szkółkach  i na  uprawach.  Ubytek  drugiego
garnituru  igieł  ma  ujemny  wpływ  na  przyrost  grubości  i wysokości  pędów  sosny.  Silnie

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

osłabione sosny są podatne na wpływ innych, niekorzystnych czynników. W szkółkach sosna
objęta jest opryskami ochronnymi.

Największe szkody osutka wiosenna sosny czyni w szkółkach i na młodych uprawach.

W ostatnich  latach  choroba  powodowała  teŜ  duŜe  straty  w samosiewach  sosny.  Sprawcą  tej
choroby  jest  patogen  Lophodermium  seditiosum,  towarzyszyć  mu  moŜe  saprofit
Lophodermium  pinastri.  Igły  zasiedlone  przez  oba  grzyby  masowo  przebarwiają  się  wiosną
i opadają.  do przebarwień  na  igłach  dochodzi  po zimie  w okresie  pierwszego  wiosennego
ocieplenia, czyli najczęściej tuŜ przed samym terminem wysadzenia na uprawy. Obserwuje się
wówczas  gwałtowne  Ŝółknięcie  igliwia  sadzonek.  Infekcja  igieł  następuje  od końca  wiosny
do końca  października,  a przy  długotrwałej  ciepłej  jesieni  –  takŜe  w listopadzie.  Na
poraŜonych  tegorocznych  igłach  siewek  i dwuletnich  igłach  u starszych  sadzonek  pojawiają
się  pierwsze  objawy  w postaci  Ŝółtawych, później rdzawych plamek. Dalszy rozwój choroby
powoduje całkowite przebarwianie się igieł, aŜ do ich zamarcia. Osiągają wówczas jednolicie
szarobrunatny  kolor.  Na  zamarłych  igłach  tworzy  się  owocowanie  -najpierw  konidialne  –
małe czarne pyknidia, najwcześniej, po 43 dniach od infekcji, a najczęściej wiosną przyszłego
roku. Następnie pojawia się owocowanie workowe typu miseczki. Tylko zarodniki workowe
mają zdolność zakaŜania igieł. Na siewkach moŜe teŜ dojść do poraŜenia pędów, co powoduje
zamieranie  sosny.  do infekcji  dochodzi  okresowo  podczas  wilgotnej  pogody,  gdy  miseczki
otwierają  się  i następuje  wyrzut  zarodników.  do otwarcia  miseczek  nie  jest  konieczna
deszczowa pogoda. Podczas lata wystarczy wilgoć w powietrzu lub rosa. Wyrzut zarodników
moŜe  następować  kilkakrotnie  w sezonie  i zaleŜnie  od wilgotności  przy  utrzymującej  się
ciepłej pogodzie moŜe przeciągnąć się do późnej jesieni. L. pinastri występuje przewaŜnie na
igłach  trzeciego  rocznika  oraz  igliwiu  zamierającym  z powodu  poraŜenia  innymi  grzybami
osutkowymi. Wytwarza owocowanie podobne do owocowania L seditiosum; odróŜnia się go
po poprzecznych kreskach obejmujących cały obwód igły. Rozwojowi wiosennej osutki sosny
sprzyja  wilgotna  wiosna  i lato  oraz  łagodna  jesień  i zima,  a takŜe  podatność  dziedziczna
niektórych  pochodzeń.  UwaŜa  się,  Ŝe północne  proweniencje  sosny  są  odporniejsze  na
chorobę. do ochrony przed osutka w szkółkach stosuje się 5 zabiegów ochronnych w odstępie
około 4 tygodni. z fungicydów przeznaczonych do tego celu dotychczas najskuteczniejszy był
Polyram.  Zdarza  się,  Ŝe mimo  prawidłowo  wykonanych  zabiegów  ochronnych,  ich
efektywność  nie  jest  wystarczająca.  Ma  to  miejsce  zwłaszcza  w bardzo  mokre  lata,  gdy
ulewne  deszcze  zmywają  preparaty  z igliwia.  W lecie  podczas  bardzo  wysokich  temperatur
moŜe teŜ dojść do rozkładu niektórych fungicydów.
Choroby upraw i młodników

Skrętak sosny. Na uprawach sprawca choroby – Melampsora pinitorcua Rostr. moŜe

powodować powaŜne szkody. Zdarza się, Ŝe niszczy wszystkie pędy młodych sadzonek sosny,
zwłaszcza  o słabych  przyrostach  na  grubość.  Zwykle  jednak  dotyczy  pędu  głównego
i ewentualnie kilku pędów bocznych, na których powoduje charakterystyczne zniekształcenia.
Grubsze pędy przeŜywają infekcję, natomiast gdy nekrozy powodowane przez skrętaka sosny
infekowane  są  wtórnie  przez  grzyb  Botrytis  cinerea,  następuje  zamarcie  pędu  od rany
do wierzchołka.  Szczególnie  zagroŜone  są  uprawy  wielkopowierzchniowe,  na  których
dochodzi  do masowych  samosiewów  osiki,  która  jest  drugim  gospodarzem  grzyba.  Poza
osiką, poraŜeniu ulegają topole biała i szara. U sosny infekcji ulegają tegoroczne pędy, jeszcze
w fazie wzrostu, kiedy igły wychodzą z pochewek. Wskutek tego na przełomie maja i czerwca
tworzą  się  dwa  pierwsze  stadia  rozwojowe  grzyba  –  najpierw  ciemnoŜółte  brodawki
(pyknidia),  a następnie  stadium  ognikowe  (ecja),  które  mają  postać  podłuŜnych  poduszeczek
pomarańczowej barwy, w których zarodniki nie są osłonięte błoną. UmoŜliwia to roznoszenie
spór  przez  wiatr  i rozszerzanie  infekcji  na  topole  –  aŜ  do lipca.  Grzyb  zimuje  w opadłych
liściach.  Chorobie  sprzyja  przede  wszystkim  występowanie  samosiewów  osiki  na  uprawach

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

oraz utrzymywanie się wilgotnej pogody w okresie infekcyjnym. Zapobieganie zakaŜeniom
polega więc na usuwaniu samosiewów i odrostów drugiego gospodarza.
Choroby drzew w drzewostanach

Choroby korzeni stanowią stałe zagroŜenie dla lasów i nie ustępują z zajmowanych

terenów. Znaczenie patogenów rozkładających drewno korzeni stale rośnie, zwłaszcza
w drzewostanach młodszych klas wieku.

Huba korzeni. Choroba powodowana jest przez grzyb korzeniowiec wieloletni –

Heterobasidion  annosum  (Fr.)  Bref.  Występuje  zwłaszcza  w drzewostanach  rosnących  na
gruntach porolnych. ZagroŜone są głównie jednogatunkowe uprawy i drzewostany iglaste oraz
brzozy we wszystkich klasach wieku. Postęp choroby jest bardzo szybki, młode drzewka giną
w krótkim  okresie  czasu.  Dla  uprawy  typowe  jest  rzędowe  zamieranie  sadzonek.  Drzewa
pierwszego  pokolenia  na  uprawie  atakowane  są  zazwyczaj  w wieku  12–14  lat,  drugie
pokolenie sosny sadzone w miejscu po usuniętym drzewostanie sosnowym Ŝyje najwyŜej 5–7
lat.  PoraŜenie  starszych  drzew  wywołuje  wieloletnią  chorobę,  podczas  której  następuje
rozkład drewna korzeni (zgnilizna biała jamkowata), a u świerków i jodeł takŜe wnętrza pnia
do wysokości kilku-kilkunastu metrów, co prowadzi do powstania dziupli. Skutkiem tego jest
deprecjacja  surowca  i zamieranie  drzew  często  juŜ  w wieku  30–40  lat.  W drzewostanie
powstają  charakterystyczne  luki,  powiększające  się  w miarę  postępu  choroby.  Korzeniowiec
wieloletni  jest  grzybem  o duŜej  patogeniczności,  szczególnie  aktywnym  w warunkach
podwyŜszonej  predyspozycji  chorobowej  drzew,  ujawniającej  się  w okresach  występowania
długotrwałej  suszy  i wysokich  temperatur,  podczas  gradacji  owadów  i  w przypadkach
nieprawidłowo  ukształtowanego  systemu  korzeniowego.  Ekspansji  patogena  sprzyja  ponadto
ograniczona  ilość  grzybów  antagonistycznych  w środowisku  gleb  porolnych.  Choroba
sadzonek powoduje stopniowe przebarwianie się i zamieranie igliwia. Przez pewien czas igły
nie  osypują  się,  lecz  pozostają,  zwisając  na  pędach.  U  starszych  drzew  chorobę  moŜna
stwierdzić  dopiero  po ścięciu  zamierającego  drzewa.  Między  łuskami  kory  korzeni
zaatakowanych  drzew  moŜna stwierdzić grzybnię patogena w postaci delikatnych, białawych
płatków.  U  podstawy  pnia  grzyb  tworzy  teŜ  wieloletnie  owocniki  biało--brązowej  barwy.
Zarodniki  w nich  produkowane  mają  zdolność  infekowania  ran  na  korzeniach  i świeŜo
ś

ciętych pniaków w warunkach sprzyjających dla kiełkowania (opady, duŜa wilgotność

drewna). ZakaŜanie następuje od maja do listopada. ŚwieŜo zasiedlone przez grzybnie pniaki
stanowią  podstawową  bazę  pokarmową  H.  annosum.  z nich  grzyb  rozprzestrzenia  się
w systemach korzeniowych. Najskuteczniejsze ograniczenie potencjału infekcyjnego patogena
uzyskuje  się  poprzez  ochronę  pniaków  z zastosowaniem  biopreparatu,  zawierającego
antagonistyczny  dla  korzeniowca  grzyb  Phlebiopsis  (Phlebia)  gigantea.  Efektem  działania
grzyba  Ph.  gigantea  jest  wyprzedzająca  atak  huby  kolonizacja  pniaków  i systemów
korzeniowych.  W przypadku  bezpośredniego  kontaktu  obu  grzybów  następuje  dezaktywacja
strzępek  Heterobasidion  annosum.  Pniaki  naleŜy  zabezpieczać  najpóźniej  do trzeciego  dnia
po ścięciu  drzewa,  w okresie  wolnym  od mrozów  i przymrozków.  Nie  powinno  się
wykonywać  zabiegu  w lecie  i podczas  upalnej  pogody.  Warunkiem  niezbędnym  dla  wzrostu
Ph. gigantea na pniaku jest zabezpieczenie grzybni przed wysychaniem, np. poprzez nałoŜenie
na  zastosowany  preparat  „czapeczki"  z mchu.  Przy  podaniu  cieczy  roboczej  preparatu  na
odpowiednio  nacięty  pniak  następuje  wnikanie  fragmentów  grzybni  P.  gigantea,  zarodników
oraz  przerośniętych  grzybnią  trocin,  które  są  nośnikiem preparatu, do nacięć wykonanych na
pniakach. Rozrastające się strzępki grzybni penetrują tkanki drewna powodując jego rozkład.
Na powierzchni pniaka tworzą się owocniki grzyba.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Zgnilizny drewna

Choroby zwane zgniliznami drewna powodowane są przez grzyby, posiadające zdolność

enzymatycznego  rozkładu  drewna.  Według  objawów  tego  rozkładu  wyróŜnia  się  zgniliznę
brunatną,  białą  i białą  jamkowatą.  Często  o obecności  choroby  świadczy  pojawianie  się
owocników,  potocznie  nazywanych  hubami.  Większość  z nich  posiada  z reguły  znaczne
rozmiary.  Patogeny  niszczące  drewno  atakują  zdrowe  i osłabione  drzewa,  głównie  poprzez
rany  na  pniach  i nabiegach  korzeniowych  oraz  przez  odłamane  gałęzie.  Wynika  stąd
konieczność  unikania  mechanicznych  uszkodzeń  drzew.  Zgnilizny  drewna  powodują
obniŜenie  własności  i wartości  drewna,  toteŜ  drzewa  „zahubione"  powinny  być  usuwane
z drzewostanów, gdyŜ stanowią źródło poraŜenia dla pozostałych drzew.

Zgnilizna drewna sosny. NajwaŜniejszym patogenem sosny, powodującym zgniliznę białą

jamkowatą  drewna  jest  Phellinus  pini  (Thore.  ex  Fr.)  Piłat  –  huba  sosny  (czyreń  sosnowy).
Występuje  na  róŜnych  gatunkach  sosny  i modrzewia.  Jest  jednym  z najgroźniejszych
pasoŜytów  spośród  grzybów  wywołujących  zgnilizny  drewna.  Rozkłada  twardziel  strzały
i grubych  gałęzi  drzew  w wieku  powyŜej  40  lat,  a modrzewia  juŜ  od 30  lat.  Grzyb  przenika
w głąb tkanek najczęściej przez miejsca po odłamanych gałęziach w dolnej części korony oraz
przez głębokie rany na nabiegach korzeniowych i u podstawy strzały. Półokrągłe konsolowate
owocniki  pojawiają  się  w miejscach  infekcji  i Ŝyją  30–35  lat,  czasem  dłuŜej.  Pnie  starych
sosen  ulegają  zgniliźnie  najczęściej  w partii  środkowej,  u niektórych  jednak  drzew  rozkład
drewna postępuje od podstawy strzały aŜ do wierzchołka. ZagroŜenie drzewostanów ze strony
huby  sosny  rośnie  wraz  z wiekiem.  Wzrasta  teŜ  stopień  i zasięg  zgnilizny  drewna.  Drzewa
poraŜone  nie  zamierają,  lecz  ich  stabilność  jest  zachwiana,  skutkiem  czego  mogą  ulegać
złamaniom.  Ze  względu  na  wymogi  sanitarne,  huba  sosny  jest  obecnie  w naszych  lasach
spotykana stosunkowo rzadko.

Choroby kompleksowe
Na stan zdrowotny drzewostanów wpływają bezpośrednio czynniki abiotyczne (głównie

ekstremalne  temperatury,  długotrwała  susza  i wynikające  z niej  niedobory  opadów  i spadek
poziomu  wód  gruntowych,  a takŜe  przemysłowe  zanieczyszczenia  powietrza  i gleby)  oraz
czynniki biotyczne (gradacje owadów i choroby infekcyjne). Istotny jest takŜe brak zgodności
składu  gatunkowego  drzewostanu  z wymaganiami  siedliskowymi.  Pojawienie  się  tych
zagroŜeń  powoduje  utrzymywanie  się  w drzewostanie  długotrwałego  stanu  stresu,  a  w jego
wyniku  –  spadek  odporności  drzew  i ich  podatność  na  dalsze  działanie  czynników  szkodo-
twórczych.  Zjawiska  te  stwierdzane  są  na  terenie  Polski  od wielu  lat.  Obserwuje  się  lokalne
wydzielanie  się  drzew  w drzewostanach  dębowych  i bukowych,  zamieranie  brzóz,  topól,
jesionów,  olch,  jodeł,  jaworów  i innych  gatunków.  Stan  zdrowotny  poszczególnych  drzew
i kompleksów

leśnych

pogarsza

się

w róŜnych

latach

w związku

z silniejszym

występowaniem  licznych  zagroŜeń  oraz  polepsza  w miarę  ustępowania  czynników
stresogennych. Decydującym o zdrowotności drzew czynnikiem są opady. Przypuszcza się, iŜ
pierwotną  przyczyną  masowego  zamierania  drzew  jest  niedostatek  opadów  i niedobory
wilgoci  w glebie  na  skutek  występowania  długotrwałych  okresów  suszy  w poszczególnych
okresach  wegetacyjnych,  a ostatnio  takŜe  na  skutek  coraz  częściej  pojawiających  się
bezśnieŜnych  zim.  Powoduje  to  obniŜenie  się  poziomu  wód  gruntowych  i wywołuje
zakłócenia  w gospodarce  wodnej  drzew.  W wyniku  tego  następuje  obniŜenie  Ŝywotności
drzew i brak odporności na szkodliwe czynniki środowiska.

Choroby drzewostanów dębowych
Symptomy chorobowe obserwowane w drzewostanach dębowych to przebarwienia liści,

zamieranie pędów od ich wierzchołka i przerzedzanie się korony w wyniku zamierania
konarów. Towarzyszą tym objawom spękania kory na pniach połączone z wyciekami
brunatnych soków. Na przekrojach poprzecznych pni widoczne są ciemne plamy. Badania nad

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

tym zjawiskiem nie potwierdziły istnienia w Polsce choroby naczyniowej dębu wywoływanej
przez  grzyb  Ceratocystis  fagacearum,  który  powoduje  zamieranie  drzewostanów  dębowych
w Ameryce  Północnej.  Stwierdzono,  Ŝe zamieranie  dębów  w naszym  kraju  nie  jest  chorobą
infekcyjną,  lecz  przejawem  szeregu  zmian  patogenicznych  w środowisku.  Warunki  te
wywołują  stan  podwyŜszonej  predyspozycji  chorobowej.  Osłabione  drzewostany  ulegają
działalności owadów foliofagów oraz grzybów, które zasiedlają tkanki liści, pędów i korzeni.
Oprócz  tzw.  patogenów  słabości  pełniących  rolę  czynników  „dobijających”  w warunkach
osłabienia  fizjologicznego  drzewa,  pojawiają  się  groźne  patogeny  systemów  korzeniowych
z rodzaju  Armillaria,  stając  się  przyczyną  zamierania  pojedynczych  drzew.  Ustąpienie
niekorzystnego  układu  warunków  klimatycznych  i zagroŜenia  ze strony  owadów-foliofagów
moŜe  prowadzić  do wyzdrowienia  chorych  drzew,  o ile  nie  znajdują  się  w strefie  skaŜeń
przemysłowych. Stwierdzono bowiem, Ŝe powierzchniowy rozkład uszkodzeń drzewostanów
dębowych  związany  jest  z gradientem  wskaźnika  emisji  SO

. Przypuszcza się więc,

e w rejonach najwyŜszych zanieczyszczeń powietrza następuje utrwalenie lub pogłębienie

procesów chorobowych. W takiej sytuacji, mimo poprawy stanu wegetacji, drzewostany chore
nie mogą zachować równowagi wskutek trwałego uszkodzenia siedlisk oraz zaburzeń
w procesach odŜywiania się drzew.

Zamieranie wiązów spowodowane jest głównie przez chorobę zwaną holenderską

chorobą  wiązów,  wywoływaną  przez  grzyb  Ceratocystis  (Ophiostoma)  ulmi  (Buism.)  C.
Moreau. Na wiązie patogen widoczny jest jednakŜe tylko w stadium konidialnym, którym jest
Graphium  ulmi  Schwarz.  Dla  wiązów  choroba  jest  bardzo  groźna.  W Polsce  masowo
wystąpiła  około  30  lat  temu.  Po tym  okresie  długo  nie  sadzono  wiązów  w obawie  przed
rozwojem  choroby.  Od  jakiegoś  czasu  gatunek  ten  pojawił  się  ponownie  w naszym  kraju.
Pozostały  takŜe  pojedyncze  starsze  drzewa,  co sprawia,  Ŝe choroba  ta  występuje
w poszczególnych regionach z róŜnym nasileniem. Grzyb Ceratocystis ulmi umieszczony jest
na  polskiej  liście  kwarantannowej.  Przebieg  choroby  moŜe  mieć  charakter  gwałtowny  lub
przewlekły. W pierwszym przypadku dochodzi do nagłego więdnięcia, a następnie zamierania
liści na niektórych gałęziach. W ciągu jednego roku do dwóch lat patogen rozprzestrzenia się
na  pozostałe  gałęzie,  co prowadzi  do zamarcia  drzewa.  Przy  długotrwałym  procesie
chorobowym  następuje  stopniowe  przerzedzanie  się  korony,  przewaŜnie,  choć  nie  zawsze,
prowadzące  do śmierci  wiązu.  Drugim  waŜnym  symptomem  choroby  jest  pojawianie  się
brunatnych  przebarwień  wiązek  naczyniowych  gałęzi  i pni,  widoczne  gołym  okiem  na
przekrojach  poprzecznych.  Przebarwienia  ulokowane  są  w najmłodszych  słojach  przyrostów
rocznych w postaci kolistej serii ciemnych skupień. Na przekroju podłuŜnym występują jako
przerywane  pionowe  kreski.  do zakaŜeń  i roznoszenia  choroby  przyczyniają  się  owady
z rodzaju  Scolytus  (ogłodki).  W ich  chodnikach  wytwarza  się  owocowanie  konidialne
sprawcy  holenderskiej  choroby  wiązów.  Konidia  rozprowadzane  są  z prądem  soków
w naczyniach,  wytwarzając  grzybnię  w kolejnych  gałęziach.  Pod  wpływem  toksyn
wytwarzanych  przez  grzybnię  naczynia  wypełniają  się  wcistkami  i brunatnymi  substancjami
gumowymi,  przerywającymi  dopływ  soków,  co tłumaczy  zamieranie  róŜnych  części  korony.
W celu  zapobieŜenia  rozwojowi  choroby  niezbędne  jest  niszczenie  bazy  Ŝerowej  ogłodków
poprzez okorowanie drewna wiązów. Niezbędne jest usuwanie i w dalszej kolejności palenie
lub okorowanie zamarłych drzew.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

4.3.2. Pytania sprawdzające

Odpowiadając na pytania, sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń.

Jakie znasz choroby drzew i krzewów leśnych powodowane przez grzyby?

Jakie znasz grzyby powodujące choroby drzew i krzewów leśnych?

Jakie znasz sposoby walki z chorobami grzybowymi?

Jakie są skutki ataku poszczególnych grzybów na róŜnym etapie choroby?

Jakie znasz grzyby, których rozwój zaleŜy w głównie od owadów?

Jakie grzyby atakują aparat asymilacyjny?

Jakie grzyby atakują nasiona leśne?

Jakie grzyby atakują pęd (pień) drzew?

Jakie grzyby rozwijają się w martwym drewnie?

10.

Jakie środki chemiczne zastosujesz do walki z poszczególnymi grzybami?

4.3.3. Ćwiczenia

Ćwiczenie 1

Nauczyciel dostarczył Ci fotografie (grafiki, ilustracje), oraz eksponaty uszkodzeń

wywołanych przez grzyby, przy kaŜdym zdjęciu oraz przy kaŜdym eksponacie znajduje się
krótka informacja uzupełniająca. Twoim zadaniem jest rozpoznać sprawcę uszkodzenia.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

rozpoznać część rośliny, która została uszkodzona (nasiono, szyszka, owoc, kwiat,

siewka, pęd, drewno, biel, twardziel, łyko, kora, pąk, liść),

rozpoznać gatunek drzewa (lub krzewu), który został uszkodzony,

określić gatunek (lub rodzaj) sprawcy uszkodzenia,

zapisać wynik rozpoznania na kartce.

WyposaŜenie stanowiska pracy:

−

instrukcja Ochrony Lasu.

−

barwny atlas uszkodzeń drzew leśnych.

−

papier formatu A6.

−

poradnik dla ucznia.

Ćwiczenie 2

Nauczyciel dostarczył Ci gabloty zawierające 40 ponumerowanych eksponatów, w tym:

30 z owocnikiem grzyba lub jego pozostałościami i 10 z efektem działania grzybni. Twoim
zadaniem jest rozpoznać dostarczone patogeny.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

rozpoznać rodzaj (gatunek) grzyba,

zapisać wynik rozpoznania na kartce.

WyposaŜenie stanowiska pracy:

−

barwny atlas grzybów leśnych.

−

papier formatu A4,

−

literatura.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

4.3.4. Sprawdzian postępów

Czy potrafisz:

Tak

Nie

wymienić zagroŜenia ze strony organizmów grzybowych dla szkółek?

wymienić zagroŜenia ze strony organizmów grzybowych dla upraw
i młodników?

określić, zagroŜenia ze strony organizmów grzybowych dla
drzewostanów w roŜnych fazach rozwojowych?

rozpoznać efekt działalności patogenów grzybowych?

rozpoznać patogeny grzybowe?

opisać sposoby ataku grzybów powodujących osutkę sosny i holenderską
chorobę wiązów?

opisać sposoby ataku korzeniowca wieloletniego i opieńki miodowej?

opisać sposoby walki z korzeniowcem wieloletnim?

opisać sposoby walki z grzybami patogenicznymi z klasy workowców?

10)

wymienić środki chemiczne do walki z grzybami w poszczególnych
fazach rozwojowych drzewostanu?

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

5. SPRAWDZIAN OSIĄGNIĘĆ

INSTRUKCJA DLA UCZNIA

Przeczytaj uwaŜnie instrukcję.

Zapoznaj się z zestawem zadań testowych.

Test zawiera 20 zadań testowych wielokrotnego wyboru.

Zadania 6, 7, 9, 10, 11 są z poziomu ponadpodstawowego

Udzielaj odpowiedzi na załączonej karcie odpowiedzi.

Prawidłowe odpowiedzi zaznacz znakiem X.

Błędne odpowiedzi zakreśl kółkiem i ponownie zaznacz prawidłową.

Czas trwania testu 45 minut.

Powodzenia!

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

ZESTAW ZADAŃ TESTOWYCH

Szkodnikami nasion są
a)

smolik sosnowiec, chrabąszcz majowy, kuprówka rudnica.

smolik sosnowiec, szyszeń pospolity, słonik Ŝołędziowiec.

smolik sosnowiec, szczotecznica szarawka, słonik Ŝołędziowiec.

kuprówka rudnica, szyszeń pospolity, białka wierzbówka.

Zasadniczą kontrolę występowania szkodników glebowych wykonuje się w okresie
a)

15 sierpnia do 30 września

15 lipca do 30 września.

15 sierpnia do 30 października.

15 lipca do 30 października.

Rójka u Paprocha cetyniaka przypada na
a)

kwiecień – czerwiec.

kwiecień – sierpień.

maj – lipiec.

czerwiec – sierpień.

Barczatka sosnówka zimuje w postaci
a)

jaja.

imago.

poczwarki.

gąsienicy.

Przypłaszczek granatek charakteryzuje się
a)

generacją jednoroczną.

moŜe mieć generację dwuletnią.

generacją siostrzaną.

generacją 2–3 letnią.

UŜywany w wabieniu do pułapek na szeliniaka sosnowca preparat chemiczny to
a)

Trypodor.

Chalcodor.

Tomodor.

Hylodor.

erowisko jesionowca pstrego jest podobne do Ŝerowiska

cetyńca większego.

cetyńca mniejszego.

drwalnika paskowanego.

kornika ostrozębnego.

Kluk czarny naleŜy do rodziny
a)

kózkowatych.

miernikowcowatych.

kusakowatych.

ryjkowcowatych.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Rys. 4. [12, s. 171]

Rys. 5. [12, s. 206]

Zimowek ogołotniak to szkodnik z rodziny
a)

miernikowcowatych.

kózkowatych.

ryjkowcowatych.

kusakowatych.

10.

Brunatną zgniliznę powoduje
a)

ółciak siarkowy.

hubiak pospolity.

korzeniowiec wieloletni.

czyreń ogniowy.

11.

Bezpiecznym dla ryb, pszczół, ptaków i ssaków jest preparat
a)

decistab tb.

bacillus thuringiensis.

diafuran.

marshal.

12.

Rysunek przedstawia imago i Ŝerowisko
a)

smolika znaczonego.

zmiennika sp.

choinka szarego.

szeliniaka sp.

13.

Melapsora pinitorqua występuje na
a)

dębie i jesionie.

sośnie i świerku.

wierku i brzozie.

sośnie i topoli.

14.

Rysunek przedstawia stadia rozwojowe
a)

osy.

muchy.

borecznika.

osnuji.

15.

Korzeniowiec wieloletni powoduje
a)

skręt pędów bocznych.

skołtunienie siewek.

opadanie igieł.

zgniliznę destrukcyjną części twardzielowej.

16.

Rysunek przedstawia imago i larwę
a)

spręŜyka.

zakorka.

przyplaszczka.

rolnicy.

Rys. 6. [12, s. 211]

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Rys. 7. [11, s. 143]

17.

W celu zmniejszenia ryzyka występowania opieńki naleŜy
a)

promować odnowienie naturalne, stosować małe powierzchnie zrębowe.

prowadzić rębnię zupełną jako radykalną formę zagospodarowania lasu.

sadzić gat. iglaste na zrębach po drzewostanach liściastych.

zakładać tylko monokultury sosnowe.

18.

ylak olbrzymi to

główny pasoŜyt sosny i świerka.

saprofit gatunków liściastych.

grzyb konkurencyjny huby korzeniowej

polifag gatunków liściastych.

19.

Rysunek przedstawia Ŝerowisko
a)

guniaka czerwczyka.

kornika drukarza.

czterooczaka świerkowca.

tycza cieśli.

20.

Sinizna drewna atakuje
a)

so, św.

md, db.

gb, św.

js, bk.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

KARTA ODPOWIEDZI

Imię i nazwisko.............................................................................................................................

Stosowanie środków ochrony lasów przed szkodliwymi czynnikami
biotycznymi

Zakreśl poprawną odpowiedź.

zadania

Odpowiedź

Punkty

Razem:

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

6. LITERATURA

Amman G.: Owady, Multico, Warszawa 1994

Bouchner M.: sladami zwierząt, Multico, Warszawa 1992

Dominik J.: Atlas owadów uszkadzających drewno, Multico, Warszawa 1998

Praca zbiorowa. Redakcja Grzesiak M.: Leśnictwo 2007, GUS, Departament Badań
Regionalnych i Środowiska, Warszawa 2007

Hartmann G., Nienhaus F., Butin H.: Barwny atlas uszkodzeń drzew leśnych, Eugen
Ulmer GmbH and Co. 1988

Jasnos P., Kukliński R., Olszewski A.: Instrukcja bezpieczeństwa i higieny pracy przy
wykonywaniu podstawowych prac z zakresu gospodarki leśnej, ORW Bedoń, Bedoń
1997

Praca zbiorowa. Redakcja Krupka J.: Łowiectwo, Warszawa 1990

Krzysik F.: Nauka o drewnie, PWN, Warszawa 1978

Praca zbiorowa. Redakcja Kwiecień E.: Instrukcja ochrony lasu, Centrum Informacyjne
Lasów Państwowych, Warszawa 2004

10.

Kubiak Marian, Laurow Z.: Surowiec drzewny, Fundacja rozwój SGGW, Warszawa 1994

11.

Praca zbiorowa. Redakcja Łęski O.: Poradnik ochrony lasu, Wydawnictwo Świat,
Warszawa 2001

12.

Łukomski S., Sierpiński Z.: Ochrona lasu dla techników leśnych. PWRiL 1990

13.

Mała encyklopedia leśna, PWN, Warszawa 1991

14.

Norma Wady drewna PN-79/D-01011

15.

Mańka K.: Fitopatologia leśna. PWRiL, Warszawa 2005

16.

Poradnik leśniczego, Świat, Warszawa 1991

17.

Razowski J.; Słownik entomologiczny, PWN, Warszawa 1987

18.

Sakowska Hanna: Metoda oceny wielkoobszarowego zagroŜenia poŜarowego lasów
w Polsce na podstawie przewidywanych zmian wilgotności ściółki sosnowej. Leśne prace
badawcze, 2007

19.

Sierota Z.: Choroby lasu. CILP, Warszawa 2001

20.

Stocki J.: Drzewa iglaste i owady na nich Ŝerujące, Multico, Warszawa 2000

21.

Szujecki Andrzej: Entomologia leśna Tom I i II, Wydawnictwo SGGW, Warszawa 1995

22.

Słownik encyklopedyczny leśnictwa, drzewnictwa, ochrony środowiska, łowiectwa oraz
dziedzin pokrewnych, Warszawa 1996

23.

Raport o stanie lasów w Polsce 2006, Centrum Informacyjne Lasów Państwowych,
Warszawa 2007

24.

Ustawa o lasach

25.

Zbiór aktualnych przepisów prawnych dotyczących bezpieczeństwa i higieny pracy

26.

Zbiór aktualnych przepisów prawnych dotyczących bezpieczeństwa i ochrony
przeciwpoŜarowej

27.

Wikipedia Wolna Encyklopedia – zasoby Internetu (pl.wikipedia.org)

28.

Zahradnik J.; Przewodnik owady, Multico, Warszawa 2000