1
Jadwiga Laliczyńska
pedagog, terapeuta autyzmu
nauczyciel w SOSW nr 2
w Skarżysku-Kam.
Jak dziecko z autyzmem odbiera świat.
„Przez długi czas nie wiedziałem, jakich odczuć mogę doznawać poprzez moje ciało.
Musiałem założyć, że wszyscy ludzie czują swoje ciało tak jak ja”.
Dietmar Zöller
Problemy z odbiorem zmysłowym są tym aspektem autyzmu, który jest
najbardziej niezrozumiały dla otoczenia, a jednocześnie mającym największe
znaczenie. Dziecko wykonuje dziwne ruchy rąk, przypominające trzepotanie, ogląda
dłonie, bawi się śliną, chodzi na sztywnych nogach, zbiera niewidzialne dla nas pyłki.
To tylko niektóre z dziwnych zachowań. One są dziwne, my jednak już wiemy,
dlaczego
dzieci
wykonują
te
wszystkie
ruchy.
Jedną z pierwszych osób, które opisały zaburzenia w odbiorze i przetwarzaniu
bodźców zmysłowych u osób autystycznych był Carl Delacato. Na początku lat
siedemdziesiątych przebadał grupę 864 dzieci z autyzmem (w Niemczech, Włoszech
i Hiszpanii). Na podstawie tych badań stwierdził, że zaburzenia związane z percepcją
są wpisane w obraz kliniczny autyzmu. Otóż, problemy związane z dotykiem
wystąpiły u 92-98 % w badanej grupie; ze słuchem- 82 - 99 %, wzrokiem- 60 - 68 %,
smak\
węch–24-28%.
Analiza tychże wyników pozwoliła Delacato na wysnucie wniosku, że uszkodzenia
centralnego układu nerwowego występujące u osób z autyzmem są przyczyną
zaburzeń w funkcjonowaniu jednego lub więcej kanałów sensorycznych
prowadzących z narządów zmysłu (wzroku, słuchu, smaku, węchu i czucia ) do
mózgu.
Proces przewodze
nia do mózgu bodźców z otoczenia może zostać zakłócony na
jeden z trzech sposobów:
Nadwrażliwość – do mózgu przedostaje się zbyt duża ilość bodźców
Zbyt mała wrażliwość – do mózgu dociera zbyt mała ilość bodźców
Biały szum – przekaz płynący ze świata zewnętrznego jest zakłócony lub nie
dociera do mózgu ze względu na szumy powstające w układzie przewodzenia.
Carl Delacato
(
Carl H. Delacato:
Dziwne,
niepojęte. Autystyczne dziecko,
Warszawa
1995
)
tak tłumaczy zjawisko białego szumu: „
Kiedy włączamy radio, wydaje szumy
i trzaski. Jeśli natomiast nastawimy je na jakąś nadającą właśnie stację, nie
słyszymy trzasków, słuchamy audycji. Tak samo dzieje się w przypadku
wzmacniacza. Włączając go, słyszymy buczenie (biały szum), jeśli jednak zaczniemy
m
ówić coś do mikrofonu, nie słyszymy już buczenia - nasz mózg wyłącza je. Mózg
takiego dziecka nie potrafi tego -
nadal słyszy trzaski, buczenie lub biały szum.
U dzieci z "białym szumem" wewnętrzny hałas zakłóca prawidłowy odbiór.”
2
Dziwne powtarzane przez
dziecko autystyczne zachowania są ze strony dziecka
próbą naprawienia uszkodzonych kanałów zmysłowych i noszą nazwę
sensoryzmów.
Większość dzieci z autyzmem jest zamknięte w świecie nieprzyjemnych doznań
przez dwadzieścia cztery godziny na dobę, przez siedem dni w tygodniu. W dodatku
zakłócenia w odbiorze bodźców nie są zawsze takie same, to co jednego dnia
odczuwane jest z nadwrażliwością, kolejnego dnia może być białym szumem.
A jeszcze w innym dniu system sensoryczny dziecka może wykazywać obniżoną
odporność. Trudno zatem oczekiwać od dziecka, którego świat przepełniony jest
gwałtownymi dźwiękami, oślepiającymi obrazami, odrażającymi zapachami, aby
zachowywało się prawidłowo, uczyło się i przestrzegało reguł społecznych.
Dopiero gdy dz
iałanie kanału sensorycznego normalizuje się, zanika u dziecka
powtarzanie dziwnych zachowań. Wówczas jego uwaga zmienia kierunek i staje
się ono zdolne do zainteresowania otaczającą rzeczywistością i wchodzenia
w relac
je z innymi ludźmi.
Aby pomóc dziecku w pozbyciu się sensoryzmów konieczna jest uważna obserwacja
i tak naprawdę od tego należy zaczynać pracę terapeutyczną. Etap pomagania
dziecku w wychodzeniu z sensoryzmów jest niezwykle ważny dla dalszej terapii i nosi
nazwę etapu przetrwania.
Spróbujmy zatem uważniej przyjrzeć się poszczególnym zmysłom i zinterpretować
zachowania dziecka, jako wskazówkę mogącą doprowadzić do ustalenia takiej
terapii, która pozwoli na pozbycie się lub zmniejszenie natężenia sensoryzmów
i umożliwi dziecku bardziej prawidłowe odbieranie świata.
Zmysł wzroku
odpowiada za odbiór bodźców w postaci fal świetlnych.
…bardzo trudno było mi obserwować wzrokiem, spostrzegać różnice, nie udawało mi
się ustanawiać żadnego porządku…muszę oczy ustawiać w specjalny sposób by
móc wyraźnie widzieć, nie mogę patrzeć wprost, tylko spoglądać z boku…moje oczy
są wrażliwe. Widzę źle, gdy jest bardzo jasno. Nie może błyszczeć. Gdy idę pod
słońce, to tracę orientację… Dietmar Zöller
Dziec
i, które prezentują nadwrażliwość wzrokową preferują łagodne oświetlenie
i stonowaną kolorystykę otoczenia. To są dzieci, które w jasny, słoneczny dzień będą
wolały przebywać w domu ze względu na słabą tolerancję na światło słoneczne. Te
d
zieci charakteryzują się doskonałą, tzw. fotograficzną pamięcią wzrokową, będą
zafascynowane drobnymi elementami otoczenia, zainteresowane przedmiotami,
która dadzą się wprowadzić w ruch rotacyjny, często same będą kręcić się w kółko.
Z kolei niedowrażliwość wzrokowa powoduje, że dziecko będzie dążyło do
dostarczania sobie mocnych wrażeń wzrokowych – bliskie podchodzenie do
telewizora, zabawy światłem, preferencja jaskrawych kolorów i mocnego światła
słonecznego lub sztucznego, bawienie się dłońmi w polu widzenia, rzucanie
przedmiotami i obserwowanie ich w locie
– to charakterystyczne zachowania takich
dzieci. Te dzieci, ze względu na niewyraźne, rozmyte widzenie konturów
przedmiotów mogą mieć trudności w poruszaniu się i być niezdarne w czynnościach
wymaga
jących precyzji.
A jeśli w obrębie zmysłu wzroku występuje biały szum, to takie dzieci charakteryzują
się małym zainteresowaniem otoczeniem, ich aktywność ruchowa jest niewielka,
3
a one same są najbardziej zainteresowane np. pocieraniem lub uciskaniem swoich
gałek ocznych w celu pobudzenia zmysłu wzroku.
Zmysł słuchu
odbiera z otoczenia bodźce w postaci fal dźwiękowych.
…Prawdopodobnie słyszę lepiej i więcej niż zdrowe osoby…w swoim pokoju na
piętrze dobrze słyszę o czym mówią w salonie na dole. Słyszę też często co mówi
osoba z drugiej strony linii, kiedy siedzę w pokoju, w którym ktoś rozmawia przez
telefon… Przypominam sobie, że dawniej często słyszałem w uchu szumy i świsty.
To było okropne i mogłem doznać ulgi tylko wtedy, gdy uderzałem głową w stołek…
Dietmar Zöller
Osoby z nadwrażliwością słuchową często odbierają bodźce słuchowe niedostępne
dla większości osób. Stąd też często występuje u nich np. lęk przed zwierzętami,
który swoim ruchem powodują hałas dla nas niedostrzegalny, a dla nadwrażliwych
autystów trudny do zniesienia. Takie dzieci mają małą tolerancję na hałas, nie
znoszą czynności higienicznych wokół głowy, nie tylko mycia czy suszenia włosów
suszarką, ale również strzyżenia maszynką czy nożyczkami. Dzieci te często
„wyłączają” sobie zmysły słuchu albo poprzez zatykanie uszu lub ignorowanie
dźwięków (rodzice wtedy skarżą się, że ich dzieci są chyba głuche), albo poprzez
wytwarzanie własnych bodźców słuchowych – mruczą, buczą, cicho do siebie mówią.
Takie dzieci preferują dźwięki ciche, szept.
Przy zbyt małej wrażliwości słuchowej dźwięki wytwarzane przez dziecko już są inne
– takie dzieci „produkuj’ mnóstwo głośnych dźwięków, trzaskają drzwiami,
szufladami, przykładają do ucha różne przedmioty wydające dźwięki w poszukiwaniu
mocnych doznań słuchowych. Ich ulubionym zajęciem może być przebywanie
w łazience, gdzie akustyka jest bardzo dobra, a woda przepływająca w rurach bądź
spływająca do wanny czy muszli klozetowej wydaje tak piękny hałas, innym zajęciem
s
prawiającym im wyraźną przyjemność jest darcie gazet czy książek (proszę
wsłuchać się, ile taka czynność powoduje hałasu).
Odczuwanie białego szumu w obrębie zmysłu słuchu jest dla dzieci natchnieniem do
zaabsorbowania dźwiękami płynącymi z własnego organizmu – krew płynąca żyłach,
bicie własnego serca, burczenie w brzuchu to są dźwięki, które pozwalają im
kontrolować siebie. Dzieci takie często przybierają różne dziwne pozy w celu zmiany
grawitacji, kołyszą głową lub całym ciałem by poruszyć błędnik, bawią się własnym
oddechem dostarczając sobie niezwykłych doznań słuchowych.
Zmysł smaku
odpowiada za odbiór bodźców rozpuszczonych w cieczach.
Rozróżniamy cztery rodzaje smaku: słodki, słony, kwaśny i gorzki.
Moje nerwy smakowe były pewnie niedorozwinięte do trzeciego roku życia…Teraz
odróżniam smak różnych artykułów spożywczych i mam swoje przysmaki. Uwielbiam
ostre przyprawy, nie dlatego, że mają doby smak, ale dlatego, że potem dobrze czuję
swoje usta… Dietmar Zöller
Dzieci z nadwrażliwością smakową są niejadkami, preferują małe porcje i są
niechętne wprowadzaniem zmian w jadłospisie. Mają problemy z jedzeniem potraw
o wyraźnym smaku, nie będą smakoszami. Dzieci z tą dysfunkcją nie tolerują
4
naturalnych zapachów innych ludzi. Czasem możemy to zaobserwować już
u noworodka, który nie chce ssać piersi ze względu na ostry zapach sutka.
Z kolei niedowrażliwość zapachowa powoduje, że dzieci poszukują silnych doznań
zapachowych, w skrajnych przypadkach mogą bawić się ekskrementami. Silnej
stymulacji smakowej dostarcza jedzenie niejadalnych substancji, np. farb, benzyny.
Takie dzieci bez protestów przyjmują wszelkie zmiany w jadłospisie i preferują
potrawy o ostrym, wyraźnym smaku.
Biały szum w obrębie zmysłu smaku skłania te dzieci do ssania języka i fascynacji
smakiem własnej śliny, one mają wrażenie „wewnętrznego” czucia w ustach, tak jak
my, gdy mamy np. infekcję jamy ustnej, ich preferencje smakowe są nieokreślone.
Zmysł węchu
odpowiada za odbiór zapachów unoszących się w postaci gazowej
w powietrzu.
Mam delikatny nos i dlatego przeszkadzają mi nieprzyjemne zapachy… z daleka
czuję, jeśli ktoś jest spocony lub ma niemiły zapach z ust. Nie mogę też wąchać
zwierząt, chociaż na przykład niektóre psy bardzo mi się podobają… Dietmar Zöller
Dzieci z nadwrażliwością węchową wyczuwają zapachy na znaczną odległość. Mają
tendencję do tworzenia zapachowych „wizytówek” osób, z którymi się stykają –
często, przy słabej percepcji wzrokowej i problemach z zapamiętywaniem twarzy, jest
t
o dla nich jedyna wskazówka ułatwiająca rozpoznanie osoby. One bardziej
intensywnie odbierają wszystkie otaczające dziecko wonie (pokarmy, ubrania,
kosmetyki), dlatego ważne jest, aby tak im organizować środowisko, by tych
zapachów nie było zbyt wiele. Nie będzie wtedy dziwić nas ich niechęć do
korzystania ze szkolnej stołówki czy toalety. Bardzo często zdarza się, że dzieci
nadwrażliwe węchowo odczuwają mdłości w trakcie załatwiania potrzeb
fizjologicznych, co może być również przyczyną trudności w opanowaniu treningu
czystości.
Za to przy niedowrażliwości węchowej dzieci poszukują silnych doznań
zapachowych, w skrajnych przypadkach mogą bawić się ekskrementami, będą
obwąchiwać osoby i rzeczy w swoim otoczeniu. Jednym z ulubionych zajęć takich
dzieci może być ślinienie dłoni i rozsmarowywanie śliny w okolicy nosa
Dzieci, które mają w odbiorze zapachów biały szum będą skłonne do wkładania
różnych przedmiotów do nosa, będą chuchać na własną dłoń przyłożoną do twarzy
i wąchać własny oddech bądź stale odczuwać jakiś nieokreślony zapach. Dzieci te
często mają napady hiperwentylacji w skrajnych przypadkach prowadzące do utraty
przytomności. Ich tolerancja na katar jest bardzo niska i w czasie tej choroby mogą
bardzo źle funkcjonować i być niezdolne do jakiejkolwiek nauki.
I wreszcie zmysł dotyku
, który odpowiada za :odczuwanie temperatury, bólu,
ucisku i priopriocepcję (świadomość pozycji własnego ciała w przestrzeni). Właściwie
można by wyodrębnić tu zmysł prioprioceptywny i zmysł równowagi jako mające
szczególne znaczenie dla funkcjonowania dziecka. Ale najpierw sam dotyk.
Nadwrażliwość dotykowa jest właśnie przyczyną unikania dotyku bądź negatywnych
reakcji na dotyk ubrania. Dziecko z nadwrażliwością w obrębie tego zmysłu jest mało
5
odporne na z
miany temperatury, charakteryzuje się dużą wrażliwością na ból,
preferuje własny dotyk, delikatny i powtarzający się.
Niedowrażliwość powoduje brak reakcji na doznania bólowe, dziecko często śmieje
się po otrzymaniu klapsa. W tej grupie dzieci występują zachowania autoagresywne,
samookaleczanie się. Tutaj też możemy zaobserwować zaburzenia zmysłu
równowagi, który reguluje poczucie balansu i stabilności ciała i odpowiada za zmiany
pozycji oczu oraz głowy. Dzieci dostarczają sobie rytmicznej stymulacji ruchowej
związanej z utrzymaniem równowagi (np. balansowanie na krawędziach mebli,
parapetów itp.).
Zaburzenia typu biały szum w obrębie zmysłu dotyku sprawiają, że dzieci maja
problemy z czuciem własnego ciała, często drapią się jak po ukąszeniu owadów,
mają na ciele efekt „gęsiej skórki”, takie dzieci charakteryzują się naprzemiennymi
okresami spokoju z nadmierną aktywnością połączoną z biciem siebie i innych.
Jedna z mam dziecka z autyzmem, Ellen Notbohm (E.Notbohm: 10 rzeczy, o których
chciałoby ci powiedzieć dziecko z autyzmem, Warszawa 2009) pisze:
„Zaburzenie zmysłu równowagi może wpłynąć na niemal wszystkie funkcje
fizjologiczne(…) powodować zawroty głowy, utratę równowagi, chroniczne
nudności(…).Mogą się też pojawić zaburzenia pamięci, chroniczne zmęczenie,
napady lęku i stany depresyjne.
Dzieci z zaburzonym zmysłem priopriocepcji mogą chodzić ciężkim, dziwnym
krokiem, mieć kłopot z używaniem sztućców i ołówka oraz innymi czynnościami
motorycznymi. Przejawiają też tendencję do wpadania na meble, chaotycznie biegają
lub skaczą z wysokich przedmiotów, szukając w ten sposób mocnych wrażeń.”
Percepcja zmysłowa określa ogólne możliwości funkcjonowania dziecka z autyzmem.
Jeżeli zaniedbamy problemy sensoryczne takiego dziecka nigdy nie będziemy
w
stanie
prawidłowo
ocenić
jego
możliwości.
Zmniejszanie deficytów w zakresie funkcjonowania zmysłów osiągane jest poprzez
stosowanie określonych technik. Ujmowane są one w formę sekwencji programu
stymulacyjnego. Jednak, aby taki program był odpowiedni dobrany i przystosowany
do dziecka należy dokładnie przyjrzeć się jak dziecko z autyzmem odbiera świat.
Cytaty wykorzystane jako ilustracja zaburzeń w poszczególnych zmysłach pochodzą
z książki Dietmara Zöllera pt. „Nie rezygnuję”, w której autystyczny młody człowiek
opisuje swoje przeżycia z okresu dzieciństwa.