361

NOWOTWORY

Konsekwencje psychologiczne.

Psychologiczne  aspekty  choroby  nowotworowej  oddziaływują  na  wszystkich  ludzi,  zarówno
na  tych,  u  których  dopiero  moŜe  wystąpić  ta  choroba,  jak  i  na  tych  u  których  juŜ  wystąpiła
choroba.  Podejrzenie  nowotworu  jest  początkiem  głębokiego  kryzysu  psychologicznego.
Kryzys ten wymaga dostosowania dotychczasowych sposobów radzenia sobie z trudnościami
do warunków niepewności w oczekiwaniu na diagnozę. Nowotwór to choroba otoczona grozą
i  pełną  lęku  ludzką  ciekawością.  Choroba  tajemnicza,  która  brzmi  jak  wyrok  śmierci,  mimo
wysiłków lekarzy i naukowców, przekonujących  ludzi, Ŝe wcale tak nie  musi być i Ŝe wiele
jej postaci jest uleczalnych pod warunkiem wczesnego leczenia.
Specjalistyczne badania diagnostyczne stosowane w nowoczesnej onkologii są ciągle źródłem
lęku  przed  nieznanym.  Konieczność  ich  wykonania  jak  i  własne  myśli  o  złej  prognozie
wywołują  u  ludzi  silne  napięcie  psycho-fizyczne,  które  moŜe  doprowadzić  do  zmian  w
procesach poznawczych takich jak :
-

zmiany w zakresie odbioru wraŜeń – człowiek jest bardziej skupiony na tym co dzieje
się w jego ciele niŜ na bodźcach z zewnątrz, moŜna określić ten stan jako powikłany
przebieg kontaktu i wymaga powtarzania podstawowych wskazówek i zaleceń

zmiany w procesach myślenia – napór myśli, rozkojarzenie, myśli natrętne dotyczące np.
sytuacji, które pacjent wiąŜe z przyczynami zachorowania

czynnościowe zaburzenia pamięci.

Towarzyszące procesowi diagnozowania reakcje emocjonalne są wypadkową oceny stopnia
zagroŜenia podstawowych potrzeb :
-

biologicznych – zdrowia, Ŝycia

psychicznych – bezpieczeństwo, miłość, akceptacja

społecznych – aktywność, realizacja celów i planów Ŝyciowych

Spostrzegane  zagroŜenie  rodzi  lęk,  Ŝe  w  wyniku  badań  potwierdzi  się  diagnoza  choroby
nowotworowej,  a  co  za  tym  idzie  leczenie  bądź  zachowawcze  bądź  operacyjne.  Niektórym
pacjentom udaje się wypełniać w dalszym ciągu codzienne obowiązki jakby nie przyjmowali
do  wiadomości  objawów  choroby,  jednak  zdecydowana  większość  odczuwa  przygnębienie,
obojętność  wobec  codziennych  wydarzeń.  Uczuciom  smutku,  Ŝalu  towarzyszą  zaburzenia
rytmów  biologicznych  jak  bezsenność,  brak  apetytu  itp.  Potwierdzenie  podejrzeń  o  chorobę
stawia człowieka przed koniecznością podjęcia radykalnego leczenia.
Reakcje  na  chorobę  nowotworową  widoczne  są  w  trzech  podstawowych  sferach
funkcjonowania człowieka : poznawczej, emocjonalnej i behawioralnej.

Sfera  poznawcza  to  omawiany  często  w  literaturze  psychologicznej  obraz  siebie  i  obraz
własnej  choroby.  Obraz  siebie  to  suma  poglądów  na  temat  własnej  osoby,  ciała  i  jego
atrakcyjności, moŜliwości psychicznych, wad i zalet, pozycji społecznej.
U  pacjentów  następuje  wyraźna  zmiana  obrazu  własnego  –  „ja  realnego”.  „Ja  idealne”
utoŜsamia  się  z  „ja  realnym”.  W  następstwie  takiego  myślenia  obniŜa  się  samoocena
człowieka  i  poczucie  własnej  choroby  rzutuje  na  zachowanie.  Typowym  przeŜyciem  w  tym
momencie  jest  szok  czyli  dezintegracja  podstawowych  funkcji  psychicznych.  Tłumienie
uczuć  nie  moŜe  być  metodą  radzenia  sobie  z  szokiem.  Taką  postawę  człowiek  moŜe
demonstrować  wobec  osób  postronnych,  ale  wobec  siebie  musi  się  przyznać,  Ŝe  jest
wytrącony z równowagi. Człowiek w szoku czuje się bardziej wystawiony na ciosy i bardziej
podatny  na  zranienie.  Ogromna  potrzeba  doznania  otuchy  jest  czymś  całkiem  naturalnym.
Choroba  nowotworowa  to  chyba  najgorszy  szok,  jaki  moŜe  nas  spotkać  w  Ŝyciu.  Chorzy  na
raka,  którzy  przez  całe  Ŝycie  maskowali  uczucia,  własną  słabość  odczuwają  równie  fatalnie
jak  chorobę  czy  operację.  PrzeraŜa  ich,  Ŝe  uczucia  mogą  nimi  zawładnąć  i  spowodować
nerwowe  załamanie.  Silnym  negatywnym  emocjom  towarzyszą  zaburzenia  wegetatywne.

Człowiek buntuje się, wyraŜa pretensje do losu, otoczenia, personelu medycznego. Do tych
uczuć  dołączają  się  bardziej  długotrwałe  jak  depresja,  poczucie  winy.  W  okresie  leczenia  –
pooperacyjnym  charakteryzuje  się  większą  koncentracją  na  objawach  fizycznych.  W
samoocenie przewaŜa krytyczne myślenie o sobie z idealizacją przeszłości i brakiem wiary w
moŜliwości tak jak dawniej.
Na  przykład  badania  przeprowadzone  przez  M.  Adamczak  (  1995  r.)  dotyczyły  kobiet  po
amputacji  piersi  i  dowiodły,  Ŝe  adekwatna  wiedza  o  swojej  chorobie  wyzwala  bardziej
realistyczną  samoocenę,  mobilizuje  do  aktywnego  radzenia  sobie  ze  stresem.  Nieadekwatna
wiedza  o  chorobie  powoduje  mniejszy  lęk  biologiczny  zaraz  po  zabiegu,  który  jednak  nie
maleje w ciągu roku po  operacji,  a dodatkowo w tym przedziale czasu wzrasta poziom lęku
społecznego.  Intensywność  reakcji  emocjonalnych  zaleŜy  od  znaczenia  jakie  pacjent
przywiązuje  do  swojego  wyglądu.  Poczucie  utraty  np.  kobiecości  moŜe  prowadzić  do
odczuwania winy i upokorzenia. Smutek, Ŝal, przygnębienie dopełniają obraz nastrojów jakie
są  udziałem  po  operacji.  Smutek  moŜe  być  jawny  wyraŜony  poprzez  płacz,  uŜalanie  się  lub
utajony  widoczny  w  spowolnieniu  psychoruchowym,  trudnościami  w  koncentracji  uwagi,
zaburzeniach  snu,  zmienności  nastrojów,  draŜliwości.  Przygnębienie  moŜe  osiągnąć
głębokość  patologiczną  i  prowadzić  do  izolacji  od  otoczenia,  odmowy  dalszego  leczenia,  a
nawet  prób  samobójczych.  Takie  reakcje  mogą  wystąpić  równieŜ,  gdy  w  sposób  nagły  i
brutalny poinformowano o chorobie lub gdy po długim czasie zbyt optymistycznego myślenia
okazało się, Ŝe prawda nie jest tak róŜowa.
W  procesie  przystosowania,  przetrwania  duŜą  rolę  odgrywają  mechanizmy  obronne,  które
nie zmieniają sytuacji zewnętrznej, ale pozwalają przygotować indywidualne formy zmagania
się z chorobą takie jak wyraŜone poprzez stwierdzenia :
-

nie mam raka ( nieświadome zaprzeczenie )

jestem na wszystko przygotowana ( częściowo świadome tłumaczenie )

przerzucanie lęku na inne problemy

znajdowanie nierzeczywistych przyczyn dla obserwowanych objawów.

MoŜna to osiągnąć przyjmując następujący plan działania :
1.

Tworzyć wspierające związki z innymi ludźmi.

Idealny  wspierający  związek  to  taki,  w  którym  chory  czuje  się  bezpiecznie  i  który  daje  mu
wsparcie  w  postaci  fizycznego  kontaktu  jak  :  objęcie,  dotyk,  okazywanie  czułości.  Partner
powinien  znać  i  rozumieć  potrzeby  chorego.  WaŜne  jest,  aby  osoba  chora  mogła  przy
partnerze dać ujście swoim uczuciom jak : łzom, smutkowi, gniewowi i strachowi. Prawdziwy
wspierający  związek  powinien  dawać  nadzieję  na  przyszłość,  przywracając  wiarę  w  siebie,
ale przede wszystkim zachęcać do zmian niezbędnych do przeŜycia. Wymaga to od partnera
wielkiej dojrzałości, by wraz z osobą chorą uczyć się walki z rakiem.
2.

Przygotować rodzinę, przyjaciół i krewnych

NajwaŜniejszą  tutaj  sprawą  jest  stawienie  czoła  własnym  wewnętrznym  odczuciom.  W  tym
celu  trzeba  radykalnie  przewartościować  stosunki  z  otaczającymi  ludźmi.  Wielu  chorych  na
raka wie jednak, Ŝe za bardzo martwią się o swoje rodziny, siebie samych odsuwając na drugi
plan.  Powinni  troszczyć  się  o  nich  tak  jak  do  tej  pory,  ale  równieŜ  znaleźć  czas  dla  siebie.
Chory  powinien  zmieniać  się  stopniowo,  Ŝeby  rodzina,  krewni  i  przyjaciele  mieli  czas  na
przyzwyczajenie się. Na przykład niech nauczą się nie przeszkadzać choremu w określonych
porach  dnia  a  w  tym  czasie  chory  poświęci  sobie  więcej  czasu.  Powinno  to  wszystko  dla
rodziny  być  zrozumiałe,  gdyŜ  chodzi  o  dobro,  zdrowie  i  Ŝycie  dla  chorego  z  chorobą
nowotworową.
3.

PrzezwycięŜyć szok

Tłumienie  uczuć  nie  moŜe  być  metodą  radzenia  sobie  z  szokiem.  Chory  musi  komuś
opowiedzieć,  co  się  dzieje  w  jego  wnętrzu,  wypłakać  się  albo  wykrzyczeć,  uŜalić  się  nad
sobą,  przyznać  się,  Ŝe  czuje  się  niepotrzebny  i  bezuŜyteczny.  Ogromna  potrzeba  doznania
otuchy  jest  czymś  całkiem  naturalnym.  Organizm  odruchowo,  automatycznie  zacznie  się
mobilizować,  Ŝeby  sobie  poradzić,  ale  pod  warunkiem,  Ŝe  wcześniej  przejdzie  przez

wszystkie wcześniej wymienione reakcje. Z biegiem czasu odzyska kontrolę nad sytuacją i
ś

wiadomie zacznie kierować swoim losem.

Choroba nowotworowa to chyba najgorszy szok, jaki moŜe nas w Ŝyciu spotkać, naturalne
emocje są wtedy intensywniej odczuwane.
4.

Oswoić się ze zmianami fizycznymi

Główne problemy psychologiczne wiąŜą się z tym, jak chory postrzega zmiany, które w nim
zaszły. Utrata narządu albo jego części jest sama w sobie przeŜyciem. Uraz potęguje teŜ
ś

wiadomość, Ŝe stało się to z powodu nowotworu. W grę wchodzą dwie zasadnicze reakcje :

reakcja na fizyczne zniekształcenie

niepokój o konsekwencje, jakie moŜe to mieć dla osobistego i seksualnego związku.

wiadomość fizycznego okaleczenia moŜe wywołać intensywne uŜalanie się nad sobą i

odrazę do własnego ciała a takŜe silny stres. Otwarte wyraŜanie uczuć związanych z
przeŜywanym stresem, nienawiścią czy odrazą do samego siebie, czy teŜ nerwowe załamanie
powinny występować jedynie na samym początku lub w ciągu kilku miesięcy po operacji lub
kuracji. Potem naleŜy dojść ze sobą do ładu i ustalić, co się chce robić przez resztę Ŝycia.
5.

Zmienić złe nawyki

Przede  wszystkim  naleŜy  zadbać  o  poprawę  ogólnego  stanu  zdrowia  poprzez  :  zapewnienie
płucom  duŜo  świeŜego  powietrza,  unikanie  palenia  papierosów,  zdrową  dietę  dostarczyć
organizmowi niezbędnej energii, minerałów i protein, dzięki czemu moŜe on się lepiej uporać
z  emocjonalnym  i  fizycznym  szokiem  będącym  następstwem  operacji,  naświetlań  lub
chemioterapii.  Warunkiem  zdrowia,  oprócz zdrowej  diety  i  aktywności  fizycznej  są  równieŜ
bardzo  waŜne  regularne,  codzienne  wypróŜniania,  odbywające  się  bez  jakichkolwiek
zakłóceń.  Psychika  chorego  musi  się  uporać  ze  stresami  wynikającymi  z  choroby
nowotworowej, a ciało potrzebuje odpoczynku, snu.
6.

Zmienić psychiczne wzorce dostosowawcze

Walka o przetrwanie w chorobie nowotworowej jest w zasadzie walką między dawnymi,
złymi nawykami, a nawykami zdrowszymi. Perspektywa lepszego, dłuŜszego i zdrowszego
Ŝ

ycia jest wizją, która świta gdzieś w nieokreślonej przyszłości. WaŜna jest poprawa jakości

ycia oraz znalezienie nowych lepszych sposobów na rozładowanie niepokoju, okazywanie

emocji, twórcze Ŝycie.
7.

Kierować procesem przetrwania

Kierując  swoją  walkę  o  przeŜycie  chory  koncentruje  się  przede  wszystkim  na  zmianie
sposobów wyraŜania emocji. Musi zacząć dbać o własne ciało, dając upust emocjom. Chory
musi  dogadzać  sobie,  popełniać  błędy,  nie  przejmować  się.  Płacząc,  pocieszając  się,
przeŜywając szczęście, smutek, zły nastrój, depresję, gniew czyli tzw. normalne emocje, które
pozwalają choremu odczuwać, wyraŜać i to pomoŜe organizmowi walczyć z chorobą.
Im  częściej  chory  tak  postępuje,  tym  większą  uzyska  kontrolę  nad  procesem  własnego
przetrwania.

PIŚMIENNICTWO
1.

Lambley P. – Psychologia raka Warszawa 1995 r.

Adamczak M. ; Sęk H. – Znaczenie pojęcia „jakość Ŝycia” w opiece psychologicznej
pacjentów onkologicznych w: Meyza J. (red) Jakość Ŝycia w chorobie nowotworowej
Warszawa 1997 r.

Jarosz M. – Psychologia lekarska Warszawa 1988 r.