FORMY ODDZIAŁYWAŃ NIEWERBALNYCH 

Muzykoterapia 

 
 
I.  Pojęcie formy i jej geneza 
 

Muzykoterapia  jest  metodą  postępowania,  wielostronnie  wykorzystującą 

wieloraki wpływ muzyki na psychosomatyczny ustrój człowieka. Definicja ta jest dość 
ogólna  i  w  toku rozwoju wiedzy o muzykoterapii pewnie doczeka się doskonalszych 
opracowań.  W  chwili  obecnej  można  ją  jednak  uznać  za  objaśniającą  wystarczająco 
prezentowany pogląd.  

Jeżeli  mówimy  o  muzykoterapii  to  ważne  jest  ustosunkowanie  się  do 

następujących problemów: 
1.  czym jest muzyka w rozumieniu muzykoterapii? 
2.  jak muzyka oddziaływa na człowieka? 
3.  jaki zakres stosowania dostępny jest muzykoterapii? 
Jeżeli  za  punkt  wyjścia  przyjmiemy  psychosomatyczną  jedność  człowieka,  w 
muzykoterapii  widzieć  będziemy  terapeutyczne  i  profilaktyczne  oddziaływanie  na 
człowieka,  to  znaczy  na  jego  psychikę  i  stan  somatyczny.  Przyjmuje  się  bowiem,  że 
określone doznania emocjonalne płynące z biernego lub czynnego kontaktu z muzyką 
wywołują  odpowiednie  reakcje  emocjonalne  u  człowieka,  którym  z  kolei  zawsze 
towarzyszą  zachodzące  w  organizmie  ludzkim  przemiany  biochemiczne,  możliwe  do 
obserwowania reakcje przede wszystkim wegetatywne. 
 

Muzyka  stanowi  podstawowy  środek  oddziaływań  muzykoterapii  i  z  tego 

względu może być pojmowana jako swego rodzaju lek. Aby móc się nim posługiwać 
świadomie,  celowo  i  skutecznie,  konieczna  jest  wszechstronna  wiedza  o  nim, 
wynikająca z badań prowadzonych w różnych aspektach. Oprócz tego, że muzyka jest 
zbiorem  symboli  akustycznych,  jest  też  nosicielem  pewnych  treści  o  charakterze 
przede  wszystkim  emocjonalnym.  Może  być  ona  stosowana  zarówno  w  zakresie 
profilaktyki,  leczenia,  postępowania  rehabilitacyjnego  w  przebiegu  różnych  schorzeń 
oraz  w  działaniach  zbliżonych,  jak  np.  w  odwykowym  leczeniu  alkoholików  i 
narkomanów,  w  ramach  resocjalizacji  w  zakładach  karnych  i  wychowawczych,  w 
działaniu  wpływającym  na  zwiększenie  wydajności  pracy,  podnoszeniu  sprawności 
sportowców itp.  
 
... historia kołem się toczy... 
 

Wpływ muzyki oraz innych dziedzin sztuki na psychikę ludzką rozważany był 

wielokrotnie  przede  wszystkim  w  aspekcie  wychowania  estetycznego.  Możność 
kształtowania  psychiki  ludzkiej  za  pośrednictwem  muzyki  zaobserwował  już 
Pitagoras,  autor  tezy  estetycznej  niemal  równającej  piękno  z  ładem,  harmonią  świata 
zewnętrznego i doskonałością proporcji. Ten ład zewnętrzny, wyrażany przez muzykę, 
miał z kolei oddziaływać na tworzenie wewnętrznej harmonii człowieka, kształtować 
jego postawę moralną. 
 

O  najwcześniejszych  zastosowaniach  muzyki  jako  leku  można  jedynie 

wnioskować  na  podstawie  analogii  wysnutych  z  doświadczeń  żyjących  jeszcze  dziś 
ludów pierwotnych, które włączają muzykę jako bardzo istotny element magii, służący 

 

2

wespół  z  rytualnymi  tańcami,  zaklęciami  i  innymi  magicznymi  obrzędami  różnym 
celom, jak np. leczenie chorych. 
Podział  na  muzykę  dobrą  (ceremonialną  muzykę  dworską  lub  kultową)  i  złą 
(wyrazową,  emocjonalną)  spotykamy  już  2-3  tysiące  lat  p.n.e.  Jest  on  dowodem  nie 
tyle  dostrzegania  estetycznych  wartości  muzyki  czy  jej  walorów  leczniczych,  ile 
uświadomienia  sobie  potencjalnych  możliwości  muzyki  jako  czynnika  kształtującego 
postawy i zachowania.  
W  antycznej  Grecji  na  czoło  wysuwa  się  zainteresowanie  filozofów  wychowawczą 
rolą muzyki. Znajduje to swój wyraz w teorii ethosu muzycznego. 
 

Pierwszą  poważniejszą  pracą  o  znamionach  naukowości  była  rozprawa 

włoskiego  teoretyka  muzyki  A.  Kirchera  "Phonurgia  nova"  [1673].  Podaje  on 
przykłady 

dwu 

rodzajów 

kuracji 

muzycznej, 

omawiając 

wskazania 

i 

przeciwwskazania.  Utrzymuje,  że  muzyką  można  leczyć  stany  podgorączkowe,  udar 
serca,  amputacje  i  podagry.  Przedstawia  też  koncepcję  "nadnaturalnej  kuracji 
muzycznej", którą określa jako sztukę i dzieło złego ducha. 
Leczenie  muzyką  schorzeń  powstałych  na  skutek  ukąszenia  przez  jadowite  pająki,  a 
przede  wszystkim  przez  tarantulę,  było  w  XVII  i  XVIII  wieku  zjawiskiem 
powszechnym, a tę metodę leczniczą nazywano jatro-muzyką.  
 

Wiek  XIX  obok  obserwowania  wpływu  muzyki  na  psychikę  człowieka 

przynosi  też  szereg  nowych  spostrzeżeń  dotyczących  korzystnego  oddziaływania 
muzyki  na  czynności  wegetatywne,  takie  jak  krążenie  krwi,  ciśnienie,  rytm  tętna, 
oddychanie,  a  również  na  pracę  mięśni.  Retard  stosuje  muzykę  dla  złagodzenia 
zwidywań i innych objawów po narkozie eterem lub chloroformem, Corning muzyką 
w  czasie  snu  łagodzi  objawy  neurastenii.  Quartant  wykorzystuje  muzykę  w 
przypadkach  afazji  i  amuzji,  przy  obniżonej  inteligencji,  pląsawicy,  w  przypadkach 
wszelkiego  rodzaju  niedowładów,  zwłaszcza  spowodowanych  zapaleniem  opon 
mózgowych. 
 

Muzyka  jako  środek  oddziaływania  jawi  się  nam  jako  "lek",  który  można 

nazwać 

uniwersalnym 

czy 

powszechnym. 

Powszechność 

ta 

wynika 

z 

wielofunkcyjności  muzyki,  możliwości  jej  działania  do  różnorakich  potrzeb,  a  także 
minimalnych ograniczeń w jej stosowaniu. 
 

Teoretyczne  koncepcje  muzykoterapii  w  naszym  stuleciu  wyrosły  z  dwu 

podstawowych  ujęć,  nazywanych  często  "szkołami".  Są  to  szkoły  amerykańska  i 
szwedzka, opierające się na różnych założeniach wyjściowych. 
Orientacja  szkoły  amerykańskiej,  zwana  często  empiryczno-kliniczną,  ogranicza  się 
głównie  do  opisów  zaobserwowanych  działań  przy  stosowaniu  muzyki  różnych 
stylów. Ten rodzaj orientacji określany bywa jako tak zwana farmakologia muzyczna. 
W  zestawieniu  z  psychoterapeutyczną  indywidualną  i  grupową  rozmową, 
muzykoterapię  według  szkoły  amerykańskiej  określa  się  jako  psychoterapeutyczną 
metodę pomocniczą. 
Szkoła szwedzka w dużej mierze opiera się na psychoterapii wynikającej z osiągnięć 
psychologii  głębi  i  w  konsekwencji  widzi  muzykoterapię  jako  centralną  funkcję 
leczenia.  W  przeciwieństwie  do  szkoły  amerykańskiej  szkoła  szwedzka  stworzyła 
zamknięty  system,  w  którego  ramach  zajmuje  się  fenomenem  muzyki  jako  środkiem 
leczniczym. 

 

3

 

Jeżeli  chodzi  o  Polskę  to  dopiero  poczynania  w  naszym  stuleciu  są  uchwytne, 

aczkolwiek  wiadomości  o  nich  są  rozsiane  w  różnego  rodzaju  pojedynczych 
publikacjach.  Pani  Maria  Zub  w  swojej  pracy  magisterskiej  zajmuje  się  opisem  prób 
muzykoterapeutycznych  w  Polsce  w  XX  w.  Opis  ten  oparty  jest  na  dostępnych 
artykułach  publikowanych  w  prasie  lekarskiej  i  muzycznej  oraz  na  informacjach 
uzyskanych bezpośrednio od osób zainteresowanych. 

Wykorzystując olbrzymi wpływ muzyki na emocjonalne życie leczonych, a tym 

samym  na  cały  mózgowy  aparat  emocjonalny  łącznie  z  funkcjami  wegetatywnymi, 
uzyskujemy przemożny wpływ na działanie organów wewnętrznych. A. Demianowski 
formułuje następujące wnioski: 
1.  Muzyka jest wartościową metodą leczniczą. 
2.  Efekty lecznicze w zakresie psychoneuroz, łącznie z profilaktyką i rehabilitacją, są 

poważne  i  bardzo  obiecujące.  W  sanatoriach  dla  tej  specjalności  muzyka  stanowi 
metodę współdziałającą z innymi metodami psycholeczniczymi. Muzyka uzupełnia 
atmosferę psycholeczniczą w sposób bardzo wydatny i - na odwrót - atmosfera ta 
ułatwia wpływ muzyki. 

3.  Muzyka, stosowana jako metoda lecznicza w odpowiedni sposób, wpływa bardzo 

dodatnio  na  samopoczucie  chorych  w  lecznicach  ogólnych  i  klinikach  innych 
specjalności.  Przez  oddziaływanie  na  psychikę  podnosi  atmosferę  leczniczą  i 
wpływa na poprawę zdrowia somatycznego. 

4.  W zakresie wielkich psychoz już działanie rozluźniające na autyzm schizofreników 

byłoby sukcesem o pierwszorzędnym znaczeniu.  

5.  Indywidualna  terapia  muzyką,  jak  i  terapia  grupowa,  stosowana  ambulatoryjnie, 

wymaga jeszcze dalszych prób i odpowiedniego opracowania. 

6.  Nie  można  zapominać,  że  muzyka  jako  metoda  lecznicza  musi  być  stosowana 

bardzo  poważnie,  odpowiednio  dobrana  i  dozowana,  gdyż  w  przeciwnym  razie 
efekty  lecznicze  mogą  być  wprost  przeciwne  od  tych,  jakie  zamierzaliśmy 
osiągnąć. 

Efekty  terapeutyczne  jak  też  czynione  obserwacje  skłaniają  do  wyrażenia  opinii,  że 
stosowana  muzykoterapia  wpływa  korzystnie  na  pacjentów  i  powinna  być  coraz 
szerzej  włączana  do  dalszego  postępowania.  Sądzi  się,  że  odpowiednio  dobraną 
muzyką,  stosując  odpowiednie  techniki,  można  osiągnąć  zamierzone  efekty 
terapeutyczne.  Przeprowadzone  badania  wskazują,  że  muzyka  wpływa  w  określony 
sposób  na  subiektywne  samopoczucie  pacjenta,  pozwala  na  wyzwalanie  reakcji 
emocjonalnych  i  sterowania  nimi,  pozwala  także  w  różnym  stopniu  na  uzyskiwanie 
obiektywnie  mierzalnych  zmian  w  funkcjonowaniu  różnych  układów,  jak  krążenia, 
oddechowego, wydzielniczego itp. 
 
II. 

Wybrane ćwiczenia i sposoby oddziaływań wychowawczych. 

 
W zakresie muzykoterapii wyróżniamy: 

 Słuchanie, 

 Ćwiczenia rytmiczne i klaskanie, 

 Wystukiwanie rytmu różnych melodii, 

 Śpiewanie piosenek, 

 Słuchanie muzyki, 

 

4

 Zagadki muzyczne, 

 Naśladowanie głosów ptaków, zwierząt, 

 Rozróżnianie dźwięków. 

Przykładowe ćwiczenia 

 
Ćwiczenie I - "Wiatr" 
 
Cel: dzieci wiedzą, że na każdym instrumencie można grać nie tylko głośno, ale także 

bardzo  cicho,  a  także  stopniować  dynamikę,  tzn.  grać  coraz  ciszej  i  coraz 
głośniej. 

Przebieg  :  jedno  dziecko  improwizuje  zmienny  dynamicznie  akompaniament  do 

ruchowego ćwiczenia na takich instrumentach, jak grzechotka lub tamburyn, co 
ma  naśladować  szum  wiatru.  Reszta  dzieci,  pełniąca  rolę  drzew,  fal  lub  flag  na 
wietrze, reaguje na zmianę dynamiki gestami rąk uniesionych w górę, siedząc lub 
stojąc.  Improwizujące  dziecko  pokazuje  ręką,  w  której  trzyma  instrument,  z 
której strony wieje wiatr. 

Uwagi:  jest  to  ćwiczenie  rozluźniające  ramiona  i  szyję,  a  więc  trzeba  ewentualnie 

korygować ruchy dzieci, aby całe ręce od barków do dłoni luźno "trzepotały na 
wietrze". 

 
Ćwiczenie II - "Dziwna orkiestra" 
 
Cel:  dzieci  odkrywają  zależność,  że  głośnemu  dźwiękowi  odpowiada  ruch  duży  i 

mocny, a słabemu mały i delikatny. 

Przebieg:  jedno  dziecko  dyryguje  grupą  starając  się  o  to,  aby  jego  ruchy  cechowała 

zmienna  optycznie  dynamika.  Dzieci  grają  stosownie  do  ruchów  dyrygenta  na 
różnych przedmiotach akustycznych. 

Uwagi: nauczyciel w czasie ćwiczenia nie powinien ingerować w to, w jakim tempie 

dyryguje  wybrane  dziecko,  nawet,  gdy  wersja  wykonywana  przez  nie  jest 
arytmiczna. Jeśli podopieczny nazbyt będzie się koncentrował na rytmie w czasie 
dyrygowania, może to się odbić niekorzystnie na jakości dynamiki jego gestów. 

 
Ćwiczenie III - "Burza" 
 
Przebieg:  instrumentem  akompaniującym  do  tego  ćwiczenia  są  talerze,  których 

uderzenie  ma  symbolizować  grzmot  pioruna.  Dzieci  identyfikują  się  z  jakimś 
elementem przyrody (zwierzęciem lub rośliną), oddając ruchem trwogę, która je 
ogarnia za każdym razem, gdy piorun uderza. 

Uwagi: dobrze jest, gdy nauczyciel nie narzuca jakichkolwiek schematów ruchowych. 

Dzieci  powinny  same  zaproponować,  jak  można  zilustrować  ruchem  "  strach 
przyrody  na  odgłos  burzy"  i  być  może,  że  będą  to  oryginalne  i  ciekawe 
rozwiązania. Objawy niepokoju wywołane uderzeniem w talerze powinny, wraz 
z wybrzmiewaniem instrumentu, stopniowo maleć, aż do całkowitego bezruchu. 
Ćwiczenie  to  może  być  wykonywane  ruchem  pełnym  na  dużej  przestrzeni,  jak 
również  statycznie  -  wówczas  ograniczamy  się  do  gestów  ramion  i  odchylania 
górnej części kręgosłupa. 

 

5

 
Ćwiczenie IV - "Rytmiczne zwierciadła" 
 
Przebieg:  uczestnicy  stoją  parami  naprzeciwko  siebie.  Jedna  osoba  -  "zwierciadło"  - 

improwizuje  ruch  zgodny  z  motywem  muzycznym  słyszanym  z  magnetofonu, 
druga osoba - "odbicie zwierciadlane" - naśladuje ruchy partnera. 

Uwagi:  ćwiczenie  to  można  wykonywać  w  ten  sposób,  że  zamiast  muzyki  z 

magnetofonu, prowadzący może wykonywać akompaniament na instrumentach. 

 
Ćwiczenie V - "W sadzie" 
 
Przebieg: Prowadzący umawia się z uczestnikami, że : 

 Wystukiwany  przez  niego  o  obudowę  pianina  rytm  jest  dla  nich  sygnałem  do 

"maszerowania  po  sadzie"  ,  to  znaczy  swobodnie  po  całej  sali,  a  w  przypadku 
braku wolnej przestrzeni w miejscu; 

 Oddzielne wysokie dźwięki są sygnałem oznaczającym zrywanie jabłek rosnących 

wysoko na gałęziach drzew; 

 Niskie oderwane dźwięki oznaczają podnoszenie jabłek, które leżą pod drzewami. 
 
Ćwiczenie VI - Swobodna improwizacja ruchem z zamkniętymi oczami 
 
 

Muzyka  nadająca  się  do  takiego  działania  powinna  być  łagodna,  cicha  i 

spokojna.  Ta  forma  spontanicznej  interpretacji  muzyki  ruchem  może  stać  się  dla 
wnikliwie  obserwującego  opiekuna  rodzajem  testu  odzwierciedlającego  różne 
kompleksy  i  ukryte  marzenia  podopiecznych,  pod  warunkiem,  że  jest  prawidłowo 
przeprowadzona.  Korzystną  pozycją  wyjściową  do  takiego  działania  może  być  dość 
ciasne ustawienie w grupie twarzami na zewnątrz, tak aby poszczególni podopieczni 
dotykali się wzajemnie. Należy uprzedzić uczestników o tym, że raczej nie powinni w 
czasie trwania muzyki tracić kontaktu dotykowego ze sobą. 
 
 

III. 

Ocena  skuteczności  oddziaływań  wychowawczych  w  pracy  z  dziećmi 
niepełnosprawnymi 

 

Wiele osób pracujących z dziećmi i osobami niepełnosprawnymi wykorzystuje 
elementy muzykoterapii twierdząc, że: 

 Muzyka redukuje trudności, 

 Ułatwia współpracę, 

 Pomaga w nawiązywaniu kontaktu, 

 Ogranicza konflikty, 

 Pobudza emocjonalnie, 

 Daje możliwość rozładowania wewnętrznych napięć, 

 Podwyższa umiejętność koncentracji. 
 

Tak  jak  inne  formy  psychoterapii,  muzykoterapia  również  może  być 

prowadzona  indywidualnie  i  grupowo.  Prowadzenie  zajęć  w  grupie  jest 

 

6

początkowo  trudniejsze,  ponieważ  trzeba  dobierać  muzykę,  która  jest 
akceptowana  przez  wszystkich.  Bowiem  w  grupie  znajdują  się  osoby  o  różnej 
osobowości, usposobieniu, stanie zdrowia. 
 

Obserwacje  pokazują,  że  stopniowe  rozszerzanie  form  muzycznych 

prowadzi  do  nawiązania  kontaktu  z  wieloma  osobami  niepełnosprawnymi, 
nawet z osobami z głębokim upośledzeniem umysłowym. 
 

Dużą  popularnością  cieszą  się  zajęcia,  które  pobudzają  do  aktywności 

własnej,  np.  samodzielne  przygotowanie  koncertu  lub  inne  występy, 
muzykowanie  grupowe,  jak  również  udział  w  koncertach  lub  spektaklach 
teatralnych, które pobudzają później do wspólnej dyskusji i wyrażaniu własnych 
przeżyć. 
 

Muzyka  oddziałuje  na  człowieka  pozaintelektualnie,  pobudza  go, 

porządkuje  jego  uczucia.  Sprawia,  że  dzieci,  które  są  zamknięte  w  sobie,  nie 
mające kontaktu z otoczeniem, otwierają się czują potrzebę wyrażania własnych 
odczuć,  myśli,  pragnień.  Natomiast,  dzieci  nadpobudliwe,  będące  w  ciągłym 
ruchu,  uczestnicząc  w  zajęciach  z  muzykoterapii  z  czasem  stają  się 
spokojniejsze,  swoją  energię  uczą  się  wykorzystywać  pozytywnie,  w  sposób 
twórczy. 
 

Ogólnie  rzecz  biorąc,  w  rozmowach  z  osobami,  które  pracują  z  dziećmi 

niepełnosprawnymi,  dowiadujemy  się,  że  muzyka  odgrywa  ogromną  rolę  w 
oddziaływaniach wychowawczych. Na pewno pomaga, a nie szkodzi. A zajęcia 
z  wykorzystaniem  muzyki  w  różny  sposób,  wskazują,  iż  odgrywają  one 
ogromną rolę w rozwoju każdego człowieka. Nie jeden wychowawca mówi, że " 
muzyka naprawdę łagodzi obyczaje..." 
 
 
Edyta Borowicz-Czuchryta