1 

 

Zagadnienia  na egzamin. 
 

1. Niemiecka szkoła Historyczna. 
2. Pozytywizm prawniczy. 
3. Współczesne spory o istotę prawa. 
4. Teorie sprawiedliwości 
5. Doktryna podziału władzy wg: 

  Monteskiusza 
  Locke-a 
  Constant-a 

 

 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

2 

 

Ad1. 1. 

Niemiecka szkoła Historyczna

. 

 
 Niemiecka  szkoła  Historyczna  wpisuje  się  w nurt  konserwatyzmu  w prawoznawstwie, 
nazywana  jest tez  szkołą  profesorską  ze  względu  na to, że  jej przedstawiciele  byli 
profesorami. 
 
Najwybitniejszym  przedstawicielem  niemieckiej  szkoły  historycznej  był Fridrich  von 
Savigny, żył  w latach  1779-1861, jego  dzieło  nosi  tytuł  „O powołaniu  naszych  czasów  do 
ustawodawstwa  i nauki  prawa  z 1815r. Dzieło  to Savigny  napisał,  jako protest przeciwko 
próbom  przeniesienia  Kodeksu napoleona  na grunt  Niemiecki.  Savigny  uważał,  że  Kodeks 
Napoleona  wywodzi  się  z założeń  oświeceniowego  racjonalizmu  i ,że  eliminuje  czynnik 
historyczny  z prawodawstwa.   
 
Według  Savigny’ego  to właśnie  w procesie  historycznym,  niepoznawalnym  dla  rozumu 
ludzkiego,  kształtuje  się  prawo i  to prawo musi  być zgodne  z duchem  narodu,  w którym 
powstaje  i w którym   ma  obowiązywać. 
 
Szkoła  Historyczna  uważała  , iż  prawo oraz duch  narodu  kształtują  Państwo,  jego ustrój  , 
język,  obyczaje,  kulturę,  sztukę.   Savigny   twierdził  również  , że to właśnie   duch  narodu   
inspiruje  jednostki  do działania.   
 
Prawo nie  może  być uniwersalne   i każdy  naród  powinien   dysponować   odmiennym 
systemem  prawa  tak jak odmienny  jest  od innych  narodów  ich   język  , obyczaje  czy  ustrój. 
Przedstawiciele  szkoły  historycznej  uważali  ,że proces tworzenia  się  prawa jest powolny  , 
złożony  i równoległy  do kształtowania  się   samego  narodu,  jego  kultury,   że proces ten 
powinien  przebiegać  etapowo. Porównywali  go do życia  dzieląc  na młodość  , dojrzałość, 
starość i  obumieranie. 
 
Na temat   powstania  prawa to uważali  ,że  tworzenie  się  prawa jest poprzedzone  tworzeniem 
się  obyczaju  co w konsekwencji  prowadzi  do powstania  prawa zwyczajowego.  Następnie 
dopiero  wyłania  się  nauka  prawa. W tym  momencie  zachodzi  swoista   dwoistość  polegająca 
na tym,  że  z jednej  strony  jest  prawo zwyczajowe  wynikające  z świadomości  narodu  a z 
drugiej  strony  jest  prawo  prawników  tzw.  Juristenrecht.    
 Juristenrecht  zajmował  się  porządkowaniem   norm  prawa zwyczajowego,  jego  rola  była 
czysto  formalna.   
Zarówno  Juristenrech  jak i Państwo  nie  mogli  tworzyć  prawa niezgodnego  z prawem 
zwyczajowym  a tym  samym   sprzecznego  z duchem  narodu.  Ich zadaniem  było  tylko 
odkrywanie  prawa a nie  jego  tworzenie. 
 
Pogląd  szkoły  historycznej  był  taki,  że wszelkie  prawo powstaje  droga  zwyczajową  czyli 
przez  obyczaj  i  przekonanie  narodu  a następnie   jest akceptowane  przez  jurysprudencję. 
 
Koncepcja Savigny-ego  zapoczątkowała  studia  nad historią  prawa,  które prowadził  sam 
Savigny   wspierany  przez  Gustava  von  Hugo  (1764-1844) i Georga  Fridricha  Puchta(1798-
1846). Savigny  wydał  dzieło   poświęcone  historii  prawa rzymskiego  w wiekach  średnich. 
Teorie  koncepcji  Savigny’ego  nie  zaspokajały  potrzeb  stanowienia  prawa w zakresie  rozwoju 
systemu  gospodarczego  i  politycznego.   
 
 Gustaw  von Hugo  -  prawnik,  cywilista  – Odrzucał  pozytywistyczne  podejście  do prawa , 
twierdził  ,że prawo rozwija  się  wraz  z historią,  spontanicznie  i  niezależnie  od woli 

3 

 

ustawodawcy.  Uważała  ,że nie  jest  możliwe  objęcie  ustawodawstwem  każdej  dziedziny 
życia,  i że obok prawa  stanowionego  równie   istotnym  źródłem  prawa  jest zwyczaj. 
Uważał  ,że w przypadku  kolizji  prawa pisanego  czyli  stanowionego  ze zwyczajowym  prymat 
należy  do zwyczajowego  jako zgodnego  z duchem  narodu,  ponadto  prymat   ten wynika  z 
lepszej  znajomości  prawa zwyczajowego. 
 
Georg Frifrich   Puchta-  dzieło  „Prawo  zwyczajowe”  - dzielił  prawo na zwyczajowe   
wynikające  z świadomości  narodowej  oraz  ustawodawstwo  państwa  i  naukę  prawa, przy 
czym  opierał  prawo ściśle  na naukach   religii,  uważał  bowiem  ,że prawo jest  częścią 
Boskiego  porządku  świata. 
 Puchta  położył  nacisk  na  wykładnie  prawa, eksponował   znaczącą  rolę państwa  w procesie 
stanowienia  prawa. 
Uważa  ,że  naród posiada  swój narodowy  charakter  i że prawo podobnie  jak język   czy 
obyczaje  , jest wyrazem  tego charakteru.  Formuje  pojęcie  narodu  w sensie  politycznym-  nie 
jest to całość  naturalna  , lecz  sztuczna   i  należy  jką rozumieć  jako człon  ustroju. 
Narud  w znaczeniu  naturalnym  – wyraża  się w swoim  zwyczaju  , nie  tworzy  prawa  w 
drodze  legislacji  ale  wytwarza  je spontanicznie. 
Odrzuca  wiarę  w rozum  człowieka   i  znacznie  wyżej  od niego  stawia   ludzkiego  ducha.  Wg 
Puchty  to właśnie  duch  a nie  rozum  jest gatunkowym  wyróżnikiem   człowieczeństwa. 
Człowiek  jest  podobieństwem  Boga. 
 Prawo natury  wywodzi  nie  z umowy  społecznej  ale z  pisma  świętego 
 
Prawo dzielił  na zwyczajowe,  ustawowe  i  prawnicze  ale  zwyczajowe  i  ustawowe  łączył  z 
duchem  narodu,  przy  czym  uważał,  że prawo zwyczajowe   może  wynikać  również   z nauki 
prawa i  odbijać   opinie  prawników,  może  też  to być  pogląd  narodu  , który jeszcze  się nie 
ugruntował  w świadomości  narodowej.     Dużą  wagę  przykładał  do Juristenrecht. 

 

Pomimo,  że Niemiecka  szkoła  historyczna wiązała  powstanie prawa z duchem narodu to jednak łączyli   
historyczne korzenie  prawa niemieckiego  z prawem  rzymskim,  co stawiało pod znakiem  zapytania pochodzenie 
prawa od ducha narodu. 
Opozycyjną szkoła do szkoły historycznej była szkoła Germańska,  której przedstawicielem  był Georg  Beseler. 
Wywodziła  on prawo Niemieckie  od Germańskiego  , które również  wyrosło na bazie prawa rzymskiego.   
Początek prawo Niemieckie  wywodzi  od korporacji  zawodowych i terytorialnych , kt óre było zróżnicowane  i nie 
pozwalało  na centralizację  państwa. 
Na ziemiach  polskich  popularnym przedstawicielem  szkoły niemieckiej  był Aleksander  Maciejowski

.   

 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

 

4 

 

AD2.  

Pozytywizm  prawniczy. 

 
Mówiąc  o pozytywizmie  prawniczym  trzeba  nawiązać  do pozytywizmu   w którym  narodziła 
się   idea  postępu,  eksperymentu  i do  Auguste-a   Comte-a. 
Pozytywizm  prawniczy  niewiele  czerpał  z pozytywizmu,  ale  również  przyjął   stanowisko 
badawcze  które odrzucało   wszelkie  konstrukcje   nawiązujące  do woli  boskiej,  prawa 
naturalnego  , tradycji  czy  zwyczaju,  natomiast  kładli  nacisk  na badania  empiryczne  dotyczące 
realnie  istniejących  systemów  a w szczególności  prawa. 
 
Pozytywizm prawniczy, nurt dominujący w prawoznawstwie 2. poł. XIX i początku XX w., 
wyrosły z pozytywistycznego myślenia, pozytywistycznej filozofii.  
W doktrynie tej traktowano państwo i system prawny jako podstawy zapewniające stabilizację 
życia społecznego. 
 
Pozytywizm  prawniczy  nie  wartościuje  prawa, zanika  podział  na prawo  wyższego  i  niższego 
rzędu.  Przedstawiciele  pozytywizmu  prawniczego  za cel  postawili  sobie  zdefiniowanie  co to 
jest prawo? Dążyli  do uczynienia  z badań  prawa nauki,  którą będzie  można  weryfikować. 
 
W XIX  w prawo było  przede wszystkim  prawem  pisanym,  które regulowało  coraz  szerszy 
zakres  zagadnień  wynikających  z rozwoju  przemysłowego  społeczeństwa.   
Pozytywiści  łączyli  prawo z Państwem  ,  prawem  było  tylko  to, co zostało  ustanowione  przez 
PAŃSTWO , żadne  wcześniejsze  prawa zwyczajowe   czy  natury  nie  były  uważane  za prawo. 
Zatem  pozytywizm  prawniczy  był  przeciwieństwem   szkoły  historycznej. 
Do podstawowych  tez pozytywizmu  należą  następujące:   

 

pojęcie  prawa sprowadza  się  do normy  (reguły);   

 

nie  ma koniecznego  związku  między  prawem  i moralnością 

 
 
Pozytywizm prawniczy odrzucił  szkołę historyczną, cechował się dogmatyzmem i 
formalizmem, uważał za prawo zespół norm, które stanowiła suwerenna organizacja 
państwowa. Pozytywizm prawniczy rozwinął się w nurcie anglosaskim i kontynentalnym. 
 
Pozytywizm anglosaski należał do wcześniejszych, co było o tyle zrozumiałe, że właśnie w 
Anglii rozwój kapitalizmu był najbardziej zaawansowany, a potrzeba stabilizacji prawnej na 
gruncie systemu common law szczególnie  pilna. 
 Pozytywizm kontynentalny najbujniej rozwijał się w Niemczech, gdzie do sprawnego 
funkcjonowania państwa przywiązywano wyjątkowe znaczenie 
 
 Jego przedstawicielami  byli m.in.: J. Austin,  J. Bentham, G. Jellinek, R. von Ihering. 

 

Jeremy Bentham

( 1748-1832) -  angielski  prawnik,  filozof,  pisarz  i działacz  społeczny. 

Celem  człowieka  jest unikanie  bólu  i  dążenie  do przyjemności,  człowiek  zaspokaja  swe 
przyjemności,  więc  społeczeństwo  też powinno.  Miara  oceny  każdego  działania  jest 
jednostkowe   szczęście  człowieka  a nie  grup  społecznych  i  że inny  rodzaj  szczęścia  nie 
istnieje. 

Należy  dążyć  do szczęścia.  Celem  zaś państwa  i prawa jest  dawanie  ogólnego  szczęścia. 
Człowiek  w ujęciu  Benthama  jest istotą  racjonalną,  zdolną  do dążenia  do szczęścia  w oparciu 
o rozumny  namysł  nad zyskami  i stratami  (przyjemnościami  i  przykrościami)  płynącymi  z 

5 

 

określonego  działania  i jego  skutków  tzw.  "rachunek  szczęśliwości"  . Prawodawca  powinien 
pamiętać  ,ze tylko  przyjemność  albo przykrość  może  skłonić  człowieka  do określonego 
zachowania. 

Interes społeczny  jako taki nie istnieje , jest to suma  interesów  pojedynczych  ludzi. 

Demokracja  to dobry ustrój,  a on sam był  radykałem  i  chciał  likwidacji  monarchii  i izby 
lordów.  Był  twórcą 

utylitaryzmu

  (zwłaszcza  ilościowego).  Bentham  tak jak 

Thomas  Hobbes

 

uznawał  wolę  suwerena  za źródło  prawa.  

Obywatele  porównywali  korzyści  i niekorzyści  z tytułu  podporządkowania  się władzy.  Byli 
jej posłuszni,  ponieważ  oceniali  przykrości  z podporządkowania  jako mniejsze  niż  przykrości 
skutków  ich  nieposłuszeństwa.   

Odrzucał  prawo  natury  w każdej  wersji  , zarówno  religijnej  jak  i racjonalnej.   Prawem 
jest tylko  to co zostało  ustanowione  przez  suwerena  i  poparte  przymusem. 

W duchu  pozytywizmu  prawniczego  twierdził,  że zasady  współżycia  ludzi  powinny  zostać 
ujęte  w ramy  stałego  i znanego  wszystkim  prawa, co umożliwiłoby  dokonanie  racjonalnej 
kalkulacji  pozwalającej  uniknąć  przykrości  wynikających  z przekroczenia  prawa.  

Prawo  jest zjawiskiem  wieloaspektowym,  widział  je z punktu  widzenia  źródła  jako wola 
suwerena,  z  punktu  widzenia  podmiotu  jako zachowania  które są dopuszczalne  prawem,  z 
punktu  widzenia  zakresu  obowiązywania  to są adresaci  do których  się  prawo odnosi  i  z 
punktu  widzenia  siły  – przymusem  zmierzającym  do osiągnięcia  celu.   

Rodzaje  prawa-  zwyczajowe  i ustawowe  oraz  przepisy  określające(materialne)  i   
zabezpieczające(proceduralne)  i  procesowe  do którego  Bentham  przywiązywał  dużą  wagę 
jeżeli  chodzi  o dowody  i  zapewnienie  oskarżonym  należytej  obrony. 

Jako prawnik  stworzył  kierunek  analityczny  w prawie.  Jego kontynuatorami  byli 

John  Austin

 

i 

James  Mill

. 

 

Koncepcja Austina  

Zdaniem Austina to, co potocznie określane jest jako prawo, podzielić  można na cztery 
kategorie:  

 

prawo boskie (ustanowione przez Boga dla człowieka),  

  prawo pozytywne,  
 

pozytywna moralność (różnego rodzaju normy społeczne),  

 

prawa figuratywne (określane jako prawo przez analogię, np. prawa ekonomii czy 
prawa fizyki).  

Od pozostałych rodzajów oddzielić  należy prawo pozytywne; tylko ono jest prawem w ścisłym 
rozumieniu i tworzy właściwy zakres teorii prawa. 
Austin określa prawo jako "regułę ustanowioną dla istoty myślącej przez inną istotę 
myślącą, mającą nad tą pierwszą władzę". Prawem jest więc rozkaz poparty groźbą, ale 
tylko taki, który ustanowiony został przez suwerena. 
 
Suweren to jednostka (ewentualnie kolegium), która ma władzę nad innymi jednostkami. Jest 
to władza ziemska - z tego powodu Bóg nie jest suwerenem i tym samym prawo boskie nie jest 

6 

 

prawem w ścisłym rozumieniu. Z kolei na pozytywną moralność składają się normy, które 
albo nie zostały ustanowione przez suwerena, albo nie są poparte groźbą. 
Suweren rozumiany może być na dwa sposoby: jako suweren de iure (czyli  taki, któremu 
władzę przyznają przepisy prawa) oraz de facto (taki, który ma faktyczny posłuch). Tylko w 
tym drugim znaczeniu  posługuje się pojęciem suwerena Austin, rozumiejąc jego władzę jako 
faktyczną i będącą pierwotną w stosunku do prawa. 
 
Władza suwerena jest nieograniczona, niepodzielna  i nieprzerwana.  Nikt nie może nakładać 
na suwerena obowiązków (włącznie z nim samym), nikt nie może jego władzy ograniczać; 
władza ta nie może zostać rozdzielona  między różne podmioty i stale spoczywa w rękach 
suwerena. 
 
Wg Austina   o tym  co jest prawem   nie  przesądza   jego  treść ale  przez  kogo zostało 
ustanowione.  Czyli  prawo  to wola  suwerena. 
 
Suweren  wg  Austina  to jest podmiot  indywidualny  lub  zbiorowy,  który  jako jedyny  cieszy  sie 
posłuchem  ze  strony  danego  społeczeństwa. 
 
Dla  Austina  najważniejszym  było kryterium  pewności  prawa,  jasności w  odczytywaniu 
co prawem  jest a co nie jest, oraz  bezpieczeństwo  , które to prawo  daje   obywatelowi.   
 
Tak postrzegane  prawo nie  ujmowało  zobowiązań  w prawie  cywilnym  bo,  to tylko  były 
zakazy  i  nakazy   oraz  nie  ujmowało  prawa międzynarodowego  , no bo kto go miał  ustanowić  , 
nie  było  suwerena  międzynarodowego. 
 
Austin  dużą  uwagę  przykładał   również  do prawa stosowanego,  uważał  ,że sądy  powinny 
przepisy  ogólne   dostosowywać  do konkretnych  przypadków.   
 
Austin  stosował  tzw.  jurysprudencję  analityczną,  opartą  na analizie  semantycznej  i 
wnioskowaniu  opartym  na logice  formalnej. 
  
Wyróżniał  filozofie  prawa pozytywnego,  której zadaniem  było  badanie  już  istniejących 
systemów  prawa w innych  krajach  i  wyłonienie  z nich  elementów  wspólnych  jako zasady 
powszechne  niezbędne  w prawie  cywilizowanego  świata. 
 
W krajach   niemieckich  pozytywizm  prawniczy  rozwijał  się za  sprawą Rudolfa  von  Iheringa  i  
Georga  Jellinka. 
 
Rudolf  von Jhering  lub  Ihering  (ur.  22 sierpnia  1818 w Aurich,  zm.  17 września  1892 w 
Getyndze)  – prawnik  niemiecki.  (Duch  prawa rzymskiego;  Cel  w prawie;  Walka  o prawo) 
 
Pochodził  z prawniczej  rodziny  o wielowiekowych  tradycjach..  Uważany  jest za prekursora 
solidaryzmu.  Stworzył  "teorię  interesu",  która zakłada,  że w społeczeństwie  istnieją  różne 
grupy  o różnych  interesach  i prawo albo  powinno  je uwzględniać  albo  wprowadzać 
rozwiązania  ugodowe,  czyli  likwidować  konflikty  i antagonizmy. 
 
W odróżnieniu  od Austina  na pierwszym  miejscu  stawiał  treść prawa  czyli  cel  społeczny  tego 
prawa.  
Wg Jheringa   prawo kształtuje  się dynamicznie  w trakcie  ciągłej  walki  , wprowadzenie  prawa 
wymaga   zastosowania  siły   lub  poczynienia  kompromisu.    

7 

 

Prawo to jest   walka  o sprawiedliwość  , która nigdy  się  nie  kończy,  tak jak nie  ma  końca gra 
interesów  pomiędzy  poszczególnymi   siłami  społecznymi,  swoje  przekonania  zawarł  w 
artykule  pod tytułem   Walka  o prawo. 
 
Wyznawał  formalizm   prawniczy,  uznawał  ,że rygorystyczne   zachowanie  formy  prawa 
sprzyja  wolności.   
Wolność  rozumiał  jako porządek  społeczny  i ochrona  tego  porządku  przed  zagrożeniami 
zewnętrznymi  i wewnętrznymi.  Miał  świadomość  zmienności  prawa w czasie  i  przestrzeni, 
nie  uznawał  prawa naturalnego  i ostrzegał   przed nadmiernym  rozwojem  prawa  czyniąc 
odpowiedzialnym  państwo  za treść i  formę  stanowionego  prawa.  
 
Jhering  system   prawa widział  poprzez  koncepcję  teleologiczną  i wiązał  go z celem,  którym 
jest konieczność  realizacji  oraz  pogodzenia  ze  sobą  ciągle   zmieniających  się interesów 
zarówno  jednostki  jak i  interesów  społeczeństwa  jako całości. 
Jego zdaniem  cel prawa ma  charakter  utylitarystyczny.  Sprowadza  się bowiem,  zgodnie  z 
racjonalnym  ustawodawstwem,  do maksymalizacji  przyjemności  przy  jednoczesnej 
minimalizacji  przykrości. 
 
Wg Jheringa  dociekania  prawnicze  można  podzielić  na trzy  szczeble: 

1.  najniższy  szczeble  to analiza-  segregacja  materiału  oraz wyodrębnienie  ze  zdań 

prawnych  kwestii  ogólnych  i szczególnych. 

2.  Średni  szczebel  to koncentracja  – formułowanie  zasad  prawnych,  które systematyzują 

porządek  prawny  i stanowią  podstawę określenia  logicznych  zasad  konstrukcji  prawa 
oraz  celu   prawa.(  koncepcja  teleologiczna  czyli  wykładnia   celowościowa  prawa ). 

3.  Najwyższy  szczebel  to konstrukcja  – jest  to połączenie  dwóch poprzednich   etapów   

na bazie,  których  powstaje  system  prawny   wewnętrznie  niesprzeczny,  nienaganny, 
odpowiadający  wymogom  rzeczywistości  społecznej. 

 
Jhering  sformułował  podstawy  metody  formalno-dogmatycznej.  Ideą przyświecającą  twórcy 
było  uczynienie  z prawoznawstwa  dyscypliny  zbliżonej  do nauk  ścisłych.   
Logiczna  budowa zdań  prawnych  ma tworzyć  podstawę konstrukcji  systemu  prawa.   
Materiał  prawny  ma  być uporządkowany,  pogrupowany  i  tworzyć  spójny  system. 
 Prawnik  natomiast  powinien  kierować  się  zasadą niesprzeczności  wewnętrznej  systemu. 
Metoda formalno-dogmatyczna  przybiera  skrajną  postać występując  jako tzw.  jurysprudencja 
pojęciowa.  Ograniczenie  jej do analizy  ładu  logicznego  i  poprawności  semantycznej  systemu 
prawa wydaje  się  bardziej  racjonalne.  Szybkie,  pewne  i nieuchronne  stosowanie  norm   
Prawo winno  się  bowiem  urzeczywistniać. 
  
 
Georg Jellinek (ur.  16 czerwca  1851 w Lipsku,  zm.  12 stycznia  1911 w Heidelbergu), 
niemiecki  prawnik,  znawca  prawa państwowego. 
Był  profesorem  i rektorem  uniwersytetu  w Heidelbergu.  Autor  m.in.  dzieła  Ogólna  nauka  o 
państwie;   
Jellinek  znacznie  pogłębił  założenia  metodologiczne  i teoretyczne  pozytywizmu  prawniczego 
zarówno  w zakresie  teorii  państwa,  jak prawa. Był  również  znanym  historykiem  doktryn 
politycznych. 
 Definicja  prawa  opiera się  u Jellinka  na kategoriach  teleologicznych,  zakładających  uznanie 
przez  społeczeństwo  danej  normy  prawnej,  jako instrumentu  służącego  ochronie,  utrzymaniu  i 
popieraniu  interesów  ludzkich. 
Prawem  są normy,  które: 

8 

 

 

zajmują  się zewnętrznymi  zrachowaniami  ludzi  w interakcjach  podejmowanych  z 
innymi  ludźmi 

 

pochodzą  od uznanego  autorytetu  zewnętrznego 

 

ich  obowiązywanie  gwarantuje  siła  zewnętrzna 

Cechy  te odróżniają  prawo pozytywne  od  prawa moralnego  i religijnego.   
 
Ponadto  ludzie  muszą  mieć  świadomość  obowiązywania  prawa a jego  przestrzeganie  jest 
wzmocnione   albo przez  przymus  psychiczny  nakazujący  zachowanie  się człowieka  zgodnie  z 
normami  albo poprzez  gwarancje  ze strony  państwa  o organizacji  publicznych   odnośnie 
prawa cywilnego  międzynarodowego. 
Ludzie  muszą  mieć  świadomość  iż   norma  prawna  może  przedłożyć  się  na  konkretne 
działanie.  Jellinek  uważał  ,że najlepszym   środkiem  zapewniającym   utrwalenie  istniejącego 
porządku  prawnego  jest ustrój  państwa  oparty  na podziale  władzy  rozumiany  jako wszelki 
podział  kompetencji. 
 Prawo zaś powinno  się  kształtować  w praktyce  jak zwyczaj,  wiele  razy  powtarzane  staje  SIĘ 
NORMĄ. „ Prawem  jest w każdym  społeczeństwie  najpierw  to,  co faktycznie  wykonane  jest 
jako prawo” 
Jellinek  uważał  że państwo  jest również   związane  z prawem  , natomiast  władza   państwowa 
kształtowała  się   jak prawo czyli  w drodze  stanu  faktycznego  powtarzającego  się  na tyle 
często  ,że  zostały  utrwalone  w świadomości  ludzkiej  i  uzyskały  akceptację ze strony   
społeczeństwa. 
Opracował  klasyczną  trójelementową  koncepcję  państwa,  definiując  je jako organizację 
osiadłego  na określonym  terytorium  ludu,  wyposażoną  w bezpośrednią  władzę  zwierzchnią. 
  
Definiując  państwo  wskazał  trzy  istotne  elementy:   

 

władza  - jako czynnik  najistotniejszy,  przymiot  suwerenności, 

   terytorium,  na którym  władza  jest sprawowana  oraz   
 

ludność  tej władzy  poddaną.- Co do społeczeństwa  to uważał  ,że łączy  się ono w 
dążeniu  do celu  a tym  samym  Państwo  staje się  jednością  w dążeniu  do celu.  W 
efekcie  wytwarza  się  jedność   pomiędzy  władzą  i społeczeństwem  gdyż  „substrat 
państwa stanowią ludzie wydający rozkazy i ludzie dający im posłuch” 

 
Władza  suwerenna   nie  jest konieczna  do istnienia  Państwa   jeżeli  jest  zdolne  do tworzenia 
własnej  organizacji  i do panowania  nad ludnością.   
 
Władza  suwerenna   nazywana  często  jednorodną   to taka , która: 

  nie  ma nad sobą żadnej  wyższej  władzy 
  swoje panowanie  nadaje sobie  sama 
  sam  kształtuje  prawo według  którego  działa 

 
W teorii  Jellinka  świadomość  i wola  odgrywają  znaczną  rolę  w odniesieniu  do Państwa  i  do 
prawa. Zadania  państwa   potraktował  bardzo liberalnie  i ograniczył  do pełnienia  funkcji 
zewnętrznego  zarządu  oraz ograniczonego  wpływu  na gospodarkę.   
Do wyłącznej  działalności  państwa   należały  obrona  ludności  i  terytorium  przez  te ludność 
zamieszkałą,   działalność  prawotwórcza,  dbałość  o pozycje   na arenie  międzynarodowej  a 
także  działać  subsydiarnie  na rzecz  jednostek  zrzeszeń. 
 

 
 

9 

 

 
 
AD3. WSPÓŁCZESNE  SPORY O ISTOTĘ  PRAWA. 

 
Współczesna  refleksja  dotycząca  filozofii  prawa w sposób oczywisty  nawiązuje  do 
podstawowych   teorii  wypracowanych  na ten temat  w wiekach  przeszłych. 
 

1.  Nurt koncepcji  prawa naturalnego. 
2.  Nurt pozytywizmu  prawniczego  ( przeciwstawny  do koncepcji   prawa naturalnego) 

 

3.1.- TEORIE  PRAWA  NATURALNEGO  przechodziły  w  historii trzy  zasadnicze  etapy: 

 

I. 

Starożytny-  który  wiązał  je z naturą  rzeczy,  porządkiem  kosmicznym,  logigą 
rozumnego  bytu.   

Prawo naturalne  było  powszechne,  myśliciele  starożytni  uważali  ,że człowiek  jest rozumnym 
bytem,  zatem  może  poznać  prawo naturalne,  przy  czym  za cnotę  uważali  oni  mądrość  , dobro 
i wolność.   
W starożytności  prawo natury  stanowiło  podstawę  reguł  życia  społecznego  i prawa 
obowiązującego  w państwie. 

 

II. 

Chrześcijański-  począwszy  od Św. Augustyna   do Św. Tomasza  z Akwinu, 
którzy  za podstawę  prawa naturalnego  uważali  istnienie   prawa wyższego 
rzędu, 

 prawa boskiego,  odwiecznej  bożej mądrości  , która stała  u podstaw  tworzenia  świata.   
Św. Tomasz  za podstawę  przyjął  twierdzenie,  że jedyna  treścią  prawa naturalnego  jest 
dążenie  do dobra, które z reszta  jest naturalną  skłonnością  człowieka.   

 

 

III. 

Okres filozofii  od Grocjusza  do Kanta-  prawo naturalne  nie  pochodzi   od 
Boga  ale wynika  z rozumu  ludzkiego,  praw przyrody,   z zasad życia 
społecznego,  które wiążą  wszystkich  ludzi  a także samego  Boga,  jako że Bóg 
nie  jest w stanie  odmienić  tych  zasad. 

 Teorie  prawa natury  wówczas   koncentrowały  się na jednostce   , przyznawały  jednostce 
pełną  autonomie  w zakresie  pojmowania  treści  prawa naturalnego. 
 Zaczęto  tworzyć   definicje  prawa naturalnego  o charakterze  formalnym.   
Immanuel  Kant w XVIIIw   w swoim  imperatywie    kategorycznym  pisał: 
Człowiek powinien postępować wg zasady , co do której, chciałby, aby  stała się normą 
powszechnie obowiązującą.  

 

Myśl polityczna  Grocjusza. 
 
Huig  de Groot, z  łacińska  zwany  Grocjuszem  (Grotius,  1583-1645, Niderlandy),  to czołowy 
przedstawiciel  XVII-wiecznej  szkoły  prawa natury.  Jego  dzieła,  to: 

Dzieje oswobodzenia 

Holandii,  Wolność mórz,  O prawie  wojny  i pokoju. 

Prawo: 
Dzieło  Grocjusza  O prawie  wojny  i pokoju  może  być uznane  za pierwszą  nowożytną 
rozprawę  o prawie  naturalnym  i prawie  ludzkim.   

10 

 

Normy  praw natury  uwalnia  Grocjusz  od treści  religijnych,  wiążąc  je z naturą  człowieka. 
Prawa naturalne  są ponadczasowe,  uniwersalne,  wieczne,  poznawalne  rozumem  człowieka. 
Natomiast  prawo stanowione  cechuje  zmienność,  ograniczoność.   

Grocjusz  wylicza  4 podstawowe  zasady  prawa natury,  których  przestrzeganie  jest  przesłanką 
zorganizowanego  życia  społecznego.  Są to: 
1) 

obowiązek  poszanowania  cudzej  własności, 

2) 

obowiązek  wynagradzania  szkód  z własnej  winy  poczynionych, 

3) 

obowiązek  dotrzymywania  umów, 

4) 

obowiązek  poniesienia  kary  za popełnione  przestępstwa. 

Państwo: 
Ludzie  powołują  do życia  państwo  zawierając  w tym  celu  odpowiednią  umowę.  Istotą 
państwa  jest  zwierzchnictwo  ustanawiane  poprzez  zrzeczenie  się  przez  ludzi  ich  praw (nie  zaś 
cele  społeczne),  np. prawa wolności  na rzecz  suwerena.   
Może nim  być monarcha,  senat lub  lud.  Ustanowienie  zwierzchnictwa  jest efektem  kontraktu 
lub  wynikiem  wojny. 

Inne: 
- 

zdaniem  Grocjusza  własność  można  nabyć  poprzez:  zawładnięcie,  pracę, drogą 

umowy  przez  podział; 
- 

niewolnictwo  jest stanem  dopuszczalnym,  wręcz  naturalnym,  bowiem  pewni  ludzie  z 

natury  przeznaczeni  są do życia  w niewoli; 
- 

Grocjusz  jest uważany  za twórcę  międzynarodowego  prawa publicznego,  ponieważ  w 

dziele  Wolność mórz uzasadnia  prawo wszystkich  narodów  do swobodnej  żeglugi  morskiej  i 
prowadzenia  wymiany  handlowej  bez żadnych  w tym  zakresie  ograniczeń; 
- 

w traktacie  O Prawie wojny i pokoju Grocjusz  wyraża  ideę  humanizacji  życia 

międzynarodowego  (np.  ofiarami  wojny  nie  mogą  być kobiety  i  dzieci);  z zasady  był 
przeciwnikiem  wojny,  sądził  że  usprawiedliwione  mogą  być jedynie  wojny  obronne  oraz 
takie,  które się  prowadzi  w obronie  zagrożonych  praw natury; 
- 

w literaturze  prawniczej  uważa  się Grocjusza  za teoretyka  praw podmiotowych  (m.in. 

podzielił  je na uprawnienia,  prawa w stosunku  do innych  i prawa  nad rzeczami);  treść praw 
podmiotowych  jest rozumiana  przez  Grocjusza  prawniczo,  a nie  filozoficznie  czy  politycznie; 
prawa podmiotowe  wynikają  z prawa przedmiotowego. 

 

Immanuel  Kant  (1724-1804) 

był  twórcą  klasycznej 

szkoły  idealizmu  filozoficznego

.  Do jego 

podstawowych  prac zaliczamy: 

Krytykę  czystego  rozumu,  Krytykę  praktycznego  rozumu, 

Naukę prawa.  

Kant nie  rozwinął  teorii  państwa  i prawa w jakiś  szczególny  sposób. Jawią  się  one jako 
oczywista  konsekwencja  jego założeń  etycznych.  Dochodzi  Kant do wniosku,  że 
największym  zadaniem  ludzi,  do którego  zmusza  ich  przyroda,  jest utworzenie  społeczeństwa 
obywatelskiego  rządzącego  się  prawem. 

Chodzi  tu o sprawiedliwy  ustrój  obywatelski  w 

najwyższym  stopniu  łączący  wolność  z  przymusem.  Stworzenie  tego  doskonałego  ustroju 
nierozłącznie  wiąże  się z  ułożeniem  praworządnych  stosunków  między  państwami. 

Doprowadzi  to do stanu  powszechnego  zjednoczenia  narodów  świata. 

Państwo  powstaje  w 

interesie  każdego  człowieka,  który  zrzeka  się  wolności  naturalnej  i nieograniczonej  na rzecz 
kontrolowanej  i  ograniczonej  prawem.

 

Państwo  zabezpiecza  wolność  jednostki,  co jest 

bardziej  cenne  niż  niepewna,  nieograniczona  wolność  stanu  naturalnego.  Państwo  powstaje 
zdaniem  Kanta wskutek umowy  społecznej. 

Ustrój: 
Ustrój  ma się opierać na wolności,  równości  i obywatelskiej  podmiotowości. 

Wolność  to 

stosowanie  przymusu  tylko  wobec naruszających  prawo.

 Równość  wyraża  się  w tym,  że 

wszyscy  w jednakowym  stopniu  podlegają  prawu  i nie  ma uprzywilejowanych. 

11 

 

Z punktu  widzenia  formy  ustrojowej 

Kant był  zwolennikiem  monarchii  parlamentarnej

,  w 

której władza  prawodawcza  leżałaby  w rękach parlamentu.  Stosunkowo  silna  samodzielna 
władza  wykonawcza  przynależałaby  królowi.  Silna  monarchia  może  być gwarancją  wolności, 
o ile  monarcha  uważa  się  za sługę  państwa  i  faktycznie  nim  jest. Jednak  i monarchia  nie  daje 
wystarczającej  gwarancji.  Kant dochodzi  więc  do idei  podziału  władz.  Uważa,  że władza 
ustawodawcza  i  wykonawcza  nie  powinny  być skupione  w jednym  organie.  Stan  skupienia 
władzy  prowadzi  do despotyzmu.  Samodzielny  rząd podlegać  ma  jednak władzy 
ustawodawczej,  bowiem  podlega  prawu,  które określa  jego  kompetencje.  Ma być również 
kontrolowany  przez  parlament  i parlament  może  rząd zmieniać,  choć nie  może  go karać. 
Trzecim  oddzielnym  rodzajem  władz  ma być władza  sądownicza  sprawowana  przez  sędziów  i 
przysięgłych. 

Celem  państwa  jest zapewnienie  ludziom  maksimum  wolności  poprzez  wprowadzenie  prawa 
i zapewnienie  jego  przestrzegania.  Jest to cel  i granica  kantowskiego  państwa

.  Państwo  nie 

może  ograniczać  wolności,  a przede  wszystkim  chronić  przed  jej naruszaniem  przez  innych 
ludzi  lub  przez  czynnik  z zewnątrz.  Państwo  nie  może  ingerować  w ekonomiczną  wolność 
ludzi,  sferę  duchową,  a w szczególności  nie  może  cenzurować  nauki 
 

Od Kanta liczy  się  okres powstania   teorii  prawa naturalnego  o zmiennej  treści.  Na przełomie   
XIX i  XX wieku  twórca   teorii   prawa  natury  o zmiennej  treści   był   Rudolf  Stamler  (1856-
1938), uważał  że to nie  stosunki  społeczne  determinują  kształt  prawa , ale prawo jest  formą 
istnienia  stosunków  społecznych.   
Wierzył  że rozum  ludzki  posiada  zdolność   porządkowania  rzeczywistości.  Dlatego  prawo 
naturalne  zmienne  jest w zależności  od  wartości  preferowanych  przez  kulturę  społeczeństwa 
w którym  funkcjonuje.   
Ponadto uważał,  ze wpływ  na treść prawa ma  zdolność  zrozumienia  go przez  ludzi 
tworzących  daną społeczność.   
Prawo natury  jako nakaz  rozumu  jest wyłącznie  formą  prawa, a jego  treść jest zmienna. 
Prawem  natury  jest prawo  uznane  za sprawiedliwe  we wspólnocie  wolnych  ludzi,  w 
której  każdy  byłby  traktowany  sprawiedliwie  przez  wszystkich. 
 
 
Gustaw  Radbruch  (1878-1949), jego poglądy  kształtowały  się  w latach  międzywojennych 
Wg niego  prawo powinno  realizować  określony  cel  i właśnie  ów cel stanowi  treść prawa. 
 
Był  przekonany  że istnieje  prawo ponadustawowe  , które jest  kolejną  koncepcją   prawa 
naturalnego.  To prawo naturalne  przeciwstawiał  ustawowemu  bezprawiu. 
 
Analizując  prawo doszedł  do wniosku  ,że  powinna  być zachowana  równowaga  pomiędzy 
bezpieczeństwem  , które gwarantuje  prawo pozytywne  a sprawiedliwością  i  dobrem   
wynikające  z prawa naturalnego.   
Na podstawie  tych  rozważań  rozdzielił  ustawę  od prawa , uznał  również  ,że prawo to jest  coś 
więcej  niż  tylko  zbiór  prawa pozytywnych. 
 
Określił  jakie  warunki  powinno  spełniać  prawo natury  nie  określając  jaka ma być jego  treść. 
Prawo jednak  nie  może  zawierać  dowolnej  treści.  Wg niego  istnieją  zasady  prawne  silniejsze 
od wszystkich  przepisów  prawnych  wobec czego  ustawa  pozbawiona  tych  zasad nie  ma mocy 
obowiązującej. 
 Zasady  te określił  jako prawo naturalne  bądź rozumowe.  Twierdził,  że ludzie  mają  pewne 
wyobrażenia  o prawie  i  jego naturze  – jest  im  dana idea prawa,  która zawiera  w sobie  3 
elementy: 

12 

 

  postulat  sprawiedliwości  – aby prawo było  jednakowe  dla wszystkich 
  idea  dobra powszechnego  – musi  istnieć  wyobrażenie,  że prawo służy  dobru 

powszechnemu 

 

pewność  prawa – z czego  wynika  bezpieczeństwo  prawne 

 
Elementy  te powiązane  są ze sobą w sposób dialektyczny  tworząc  triadę  gdzie  zależnie  od 
sytuacji  jeden z  nich  wysuwa  się na czoło. 
 
Prawo pozytywne  w czasie  II wojny  światowej  było  wykorzystywane   instrumentalnie  i 
służyło  do realizacji  zbrodniczych  zamierzeń  władzy.  To spowodowało  kryzys  zaufania  do 
prawa pozytywnego,  zaczęto  sobie  zadawać  pytania  o granice  posłuszeństwa  prawu 
stanowionemu   i  jakie  są możliwości  kwestionowania  jego  obowiązywania. 
 
Oprócz Radbrucha  i  Stammlera  na te pytania  poszukiwali  odpowiedzi  również  amerykańscy 
prawnicy.   
To właśnie  w USA powstała  najbardziej  znana  teoria formalnego  prawa  natury,  jej twórca 

był  Lon Luvois Fuller 

(19–2-1978) 

 Prawo, aby mogło  nim  być, musi  spełniać  określone  warunki,  które nazwał  wewnętrzną 
moralnością prawa lub  formalnym prawem natury.  
Fuller  wymieniała  osiem  warunków  , które prawo musi  spełnić   aby zostało  uznane  za system   
prawa. 
Zgodnie  z nimi  prawo powinno  być: 

1.  ogólne  mające  uniwersalne  zasady  dla wszystkich 
2.  należycie  ogłoszone  aby było  powszechnie  znane,  publikacja 
3.  prawo nie  może  działać  wstecz 
4.  niesprzeczność  (wewnętrznie  niesprzeczne)   przepisów  prawa czyli  nieformułowanie 
niemożliwych  do pogodzenia  ze  sobą zaleceń 
5.  jasne  czyli  zrozumiałe  dla  wszystkich 
6.  możliwe  do spełnienia 
7.  trwałe 
8.  prawo stanowione  powinno  być zgodne  z urzeczywistnianym. 
 
Wszystkie  powyższe  warunki  były  konieczne  do spełnienia,  wówczas  można  mówić  o 
prawie  , niespełnienie  któregokolwiek  z  nich  wykluczało  istnienie  prawa. 
Te osiem  warunków  zdaniem  Fullera  pozwalały  na ocenę celowości  prawa,  zapewniały 
spójność  tworzonego  prawa i zapobiegały   stworzeniu  złego,  niesprawiedliwego  prawa. 

 
Fuler  uważa  ,ze prawo powinno  tak samo  obowiązywać  obywateli  jak i władzę  w zakresie 
worzenia  jak i  przestrzegania  prawa.    
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

 

13 

 

3.2.  Nurt pozytywizmu  prawniczego 

 
Pomimo  odradzającego  się w powojennej  filozofii  koncepcji  prawa naturalnego,  pozytywizm 
prawniczy  nadal  istniał  w postaci  nowych  rozwiązań. 
  W XX w kontynuatorem  pozytywizmu  prawniczego  był  Hans Kelsen (1881-1973), znany 
jako twórca normatywizmu.  W 1935 wydał  książkę  pod tytułem 

Czysta  nauka prawa

,  w 

której   naukę prawa  widział  jako pozbawioną  kontekstu politycznego,  ideologicznego, 
światopoglądowego  oraz  wszelkiego wpływu  empirycznej  rzeczywistości.   

Kelsen  podobnie  jak Kant  stał  na stanowisku  konieczności  zrezygnowania  z wartościowania 
prawa, z oceny  treści  norm  prawnych  , postulował  oddzielenie  rzeczywistości  czyli  treści 
prawa od formy  prawa. 
Uważał  ,że normy  są częścią  hierarchicznego  systemu  prawa, każda  norma  obowiązuje  na 
mocy  upoważnienia  normy  wyższego  rzędu  a na samym  szczycie  jest umiejscowiona  norma 
podstawowa.(grundnorm). 
Ta najwyższa  norma   jako statyczna  , najbardziej  wartościowa  miała  gwarantować  stabilność   
istnienia  i  obowiązywania  systemu,   maksymalną  skuteczność   oraz zapewniała   spójność  tego 
dynamicznego  i  stale  zmieniającego  się systemu  prawa. 
Kelsen  odszedł  od filozofii,  że prawo to rozkaz  ustawodawcy  na  rzecz   Normy  najwyższej 
hierarchicznie. 
Norma  ta nie   zawierała  wskazówek  co do treści  prawa ,ale  na niej  miały  się opierać 
wszystkie  pozostałe   normy,  hierarchicznie   jej podporządkowane.  „Grundnorm”    z założenia 
wykraczała  ponad konstytucję,  zatem  konstytucja  powinna  się  jej podporządkować.   
  
Na Polski  grunt  filozofię  Kelsena  przenosił   Władysław  Leopold  Jaworski.  (ur.  10 kwietnia 
1865 w Karsach koło Pacanowa,  zm.  14 lipca  1930 w Milanówku  koło  Warszawy)  – prawnik 
polski,  polityk  konserwatywny,  profesor  Uniwersytetu  Jagiellońskiego,  członek  PAU 

 

Zainteresowania naukowe Jaworskiego obejmowały  prawo cywilne,  prawo administracyjne, prawo państwowe 
oraz filozofię  prawa.  
Podjął próbę ujednolicenia systemów prawa cywilnego trzech prawodawstw zaborczych; opracował zagadnienia 
prawa małżeńskiego  oraz stosunków między  rodzicami  i dziećmi.  Podkreślał  wartość kodeksów, podał prawną 
charakterystykę rodziny, zdefiniował  domniemanie  i fikcję  w prawie  polskim.   
Opracował  artykuł 1 dla projektu konstytucji polskiej,  z założeniem,  że państwo stanowi porządek  prawn y, 
ustalony na niezmiennie  trwałej  podporze, za jaką uznał  moralność katolicką,  a wyłącznym  organem 
urzeczywistniającym  porządek prawny jest prezydent.   
Krytycznie  odniósł się do konstytucji marcowej,  sprzeciwiając  się szczególnie  ustrojowi demokracji 
parlamentarnej.   
Domagał  się oparcia struktury aparatu władzy  na dualizmie  - rządzenia  i kontroli.  W 1927  przygotował projekt 
kodeksu agrarnego, w którym  wprowadził  pojęcie "przedsiębiorstwa rolnego" (niepodzielnej  jednostki 
gospodarczej

). 

 
Normatywizm  chociaż  wywodził   się  ze szkoły  pozytywistycznej  odbiegał  znacznie  od  jej 
założeń,  dlatego  też 

Herbert  Hart  (1

907-1992) w swojej  książce  zdefiniował   pojęcie 

pozytywizmu.  I tak wg  Harta powinien  odpowiadać   określonym  założeniom: 

1.   uznawać  prawo za rozkaz 
2.   nie  uznawać  koniecznego  związku  pomiędzy  prawem  a moralnością   
3.  Pojęcie  prawne  nie  powinny  być analizowane  w kontekście  historycznym 

aksjologicznym  czy  socjologicznym 

4.  Istnieje  system  prawny  tworzący  zamknięty  system   umożliwiający  logiczne 

wnioskowanie  z   zawartych  w nim  reguł  bez odwoływania  się  do czynników 
zewnętrznych-  prawo interpretujemy  w oparciu  o jego  treść. 

5.  Sądów etycznych  nie  można  dokonywać   korzystając  z argumentów  racjonalnych 

14 

 

 
Tak jak inni  pozytywiści,  Hart uznaje  rozdział  prawa  i moralności.  Nadaje mu  jednak 
złagodzoną  formę  twierdząc,  że  w prawie  musi  istnieć  pewne minimum  moralności 
("minimum  treści  prawa natury").   
Teoretycznie  prawo może  mieć  dowolną  treść,  ale powinno  uwzględniać  pewne  właściwości 
człowieka  i świata,  który  go otacza. 
Hart był  przedstawicielem  tzw.  miękkiego  pozytywizmu,  jego teoria  opierała  się  o dwa 
założenia; 

 

Najwyższego  kryterium 

 

Ostatecznej  reguły  uznania(  może  nią być konstytucja) 
 

Zastępowały  one suwerena   jako twórcę prawa  i to te dwa pojęcia  a nie  wola  suwerena   
stanowią  podstawę legitymizacji  prawa. 
Wg Harta  najwyższe  kryterium   oraz  przepisy  powstające  na jego  podstawie,   jak również 
ostateczna  reguła   służą  wzajemnej   zależności  norm  i  przepisów  prawnych  oraz wyznaczają 
dyrektywę  postepowania  w razie  ich  kolizji. 
 Hart przyznaje  prymat  normom   Najwyższego  kryterium. 
Koncepcja Harta  przewiduje   stosowanie  prawa obowiązkowo  przez  wszystkich  tzn.  przez 
obywateli  i  urzędników. 

 
 

Inne  szkoły  podejmujące  dyskusje  na temat prawa naturalnego  i 
pozytywizmu: 

 
Szkoła  psychologizmu  prawniczego,  której  twórca był  Leon Petrażycki  (1867-1931) 

 

 Leon Petrażycki  r. - był profesorem w Petersburgu do 1918r,  po 1918  członkiem  PAU i profesorem na 
Wydziale Prawa  Uniwersytetu Warszawskiego do 1931,  kiedy to popełnił samobójs two.  
Po jego śmierci  powstało towarzystwo jego imienia,  które wydawało prace Petrażyckiego  będące w rękopisach

.  

 
Petrażycki  dzieli  prawo na kilka  kategorii.  Dwoma  podstawowymi  podziałami  jest podział  na 
prawo  intuicyjne  i prawo  pozytywne  oraz  na prawo  oficjalne  i prawo  nieoficjalne.   
W przeżyciu  prawno-intuicyjnym  nie  występują  wyobrażenia  faktów  normatywnych,  czyli 
tego,  że ktoś – konkretny  lub  tylko  wyobrażony  – tak a tak postanowił,  natomiast  w prawie 
pozytywnym  takie  wyobrażenia  występują.   
O ile  prawo oficjalne  ma poparcie  ze strony  władzy  państwowej,  o tyle  prawo nieoficjalne 
takiego  poparcia  nie  ma. 
 

Petrażycki źródła prawa   widzi w psychice człowieka, swoja teorie oparł  na pojęciu emocji które 
jako czynne lub bierne mogą występować  jako emocje moralne lub prawne. 

 
Emocje  te ograniczają  człowieka,  moralne  z powodu wewnętrznego  nakazu  a prawne  z 
powodu  obawy konsekwencji  za niedopełnienie   nakazu  płynącego  z zewnątrz. 
Zdaniem  Petrażyckiego  norma  prawna   jest normą  o charakterze  imperatywno  atrybutywnym 
czyli  z jednej  strony  jest  obowiązek  a z drugiej  strony  jest uprawnienie.  Natomiast  norma 
moralna  to norma  imperatywna  bowiem  zawiera  wyłącznie  obowiązek. 
 
 Emocja  prawna  jednostki  jest źródłem  prawa,  norma  jest efektem końcowym  przeżycia 
tej emocji  przez  jednostkę.  Wydanie  prawa  pobudza  do emocji  prawnych   a ,że są one 
źródłem  prawa  więc w ten sposób tworzy  się spójny  system prawa. 

15 

 

 
Petrażycki  uznawał  prymat  prawa zarówno  nad  państwem,  jak i nad  moralnością. 
Prawo rozbudowuje  w ludziach  poczucie  własnych  uprawnień,  kreuje  człowieka-obywatela 
zdającego  sobie  sprawę z własnej  godności,  ceniącego  swoją wolność  i dążącego  do tego, by 
wyegzekwować  to, co mu  się  słusznie  należy.   
Prawo jest przeto  w życiu  społecznym  cenniejsze  niż  moralność,  odgrywa  ważniejszą  rolę  w 
kształtowaniu  postaw i  zachowań  ludzi  w skali  masowej,  skuteczniej  i  pewniej  niż  moralność 
wzmacnia  przyzwyczajenia,  cechy  charakteru  i  skłonności  społeczne. 
 
Według  Petrażyckiego  prawo i  moralność  nie  są czymś  obiektywnym:  jeśli  nie  zaistnieje 
pewne  przeżycie  (emocja),  to nie  możemy  mówić  ani  o prawie,  ani  o moralności. 
 
Prawo ma charakter  przeżycia  dwustronnego  normującego  sytuację  dwu  osób, w sposób 
imperatywno-atrybutywny  (inaczej:  obowiązująco-przyznający).  Jedna ze stron  przeżywa 
poczucie  uprawnienia,  przywileju,  druga  poczucie  powinności,  obowiązku.  Np. jedna  osoba 
dając komuś  pracę przeżywa  emocję  związaną  z obowiązkiem  zapłacenia  za owoc pracy; 
osoba uzyskująca  i  wykonująca  pracę odczuwa,  że po zakończeniu  należy  się  jej pewne 
wynagrodzenie.   
Dla  Petrażyckiego  prawo pozytywne,  czyli  prawo stanowione,  nie  jest prawem,  gdyż  na ogół 
nie  istnieje  w świadomości  ludzi  - nie  jest świadomie  przeżywane. 
 

Według  Petrażyckiego prawo zwyczajowe nie potrzebuje żadnych dodatkowych wyjaśnień dotyczących tego, dlaczego 
obowiązuje - wystarcza fakt, że "zawsze tak było". Po wielu lub  wieluset latach utrwalania się zwyczaju staje się on 

bezrefleksyjnie powielanym schematem i najczęściej  traci swoje pierwotne znaczenie i oczywistość. Prawo zwyczajowe 
cieszy się taką pewnością, oczywistością (już oderwaną od pierwotnego znaczenia), że nawet nie ma potrzeby go zapisywać. 
 
Pozbawione przeżyć związanych z prawem są także sytuacje, w których jedna ze stron stosuje przymus do wyegzekwowania 
swoich "praw", a druga strona odczuwa np. tylko strach. Zgodnie z powyżej opisanym modelem, np. system totalitarny na 

ogół nie opiera się na prawie. 
 
Według  Petrażyckiego każdy dojrzały człowiek ma rozwinięte poczucie prawa, a w przypadku braku takiego poczucia, 
należy mówić o idiotyzmie prawnym. 
 

Zgodnie z myślą Petrażyckiego, nie wystarczy wprowadzenie pewnego prawa stanowionego np. w kolonizowanym, czy na 
wyzwalanym terenie, choćby to było czynione w dobrej wierze, a nie szłyby za tym odpowiadające przeżycia prawne. 
 
Moralność jest z kolei przeżyciem jednostronnym, o którym decydują normy wyłącznie imperatywne bezroszczeniowe. Np. 
osobie żebrzącej nikt/nic nie przyznaje "prawa" do otrzymania pieniędzy. Natomiast osoba dająca jałmużnę  może odczuwać 

np. emocję  związaną z wyznawaną religią  myśląc "dobrze jest pomagać  biednym". 

 
 
Petrażycki  był  jednym  z najważniejszych  w ówczesnej  Rosji  propagatorów  praw kobiet 
domagał  się  pełnego  równouprawnienia  kobiet. 
„Równość  ludzi i poczucie sprawiedliwości  wymagają równouprawnienia kobiet. Ci, co tego 
nie rozumieją, potrzebują wychowania, a nie dowodów.” 
 
Kolejna  szkoła  to 

szkoła realizmu prawniczego 

– rozwinęła  się  po II wojnie  światowej 

szczególnie  w USA, jez  zwolennikami  byli  Karl.N.Llewellyn  (opierała  się na   empirycznej 
metodzie  badań prawa), Oliwier  Holmes oraz  przedstawiciel  nurtu  socjologicznego   Roscoe 
Pounde. 
Realistów  interesowało  stosowanie  prawa, tworzenie  prawa przez  sądy czyli  orzecznictwo. 
Badali   relacje  prawa   w stosunku  do problemów  społecznych,   prowadzili  studia  nad 
skutecznością  prawa. 
Nie budowali  teorii  jako takich  , kładli  nacisk  na dynamikę  sytuacji  społecznej  i  konieczność 
reagowania  prawa na zachodzące  zmiany. 

16 

 

 Z pozytywistami  łączyła  ich  tylko  koncepcja  oddzielenia  prawa  od moralności, 
charakteryzowała  ich  większą  dbałość  o szczegóły  i realia  w porównaniu  z koncepcją 
pozytywistyczną. 
 
Jeszcze  inne   teorie  to :   

 

Teoria 

solidaryzmu prawniczego 

– E.Durkheim,   Leona Duguita,  L.Bourgeois.

 

Solidaryzm  – kierunek  społeczno-polityczny  powstały  w II połowie 

XIX wieku

  i  głoszący 

naturalną  wspólnotę  interesów  różnych 

grup

  i 

warstw  społecznych

  w 

państwie

,  niezależną  od 

ich  statusu  ekonomicznego  lub  zawodowego  i  związanych  z nimi  różnic  interesów. 

Na gruncie solidaryzmu  społecznego stanął papież Leon XIII w encyklice "Rerum novarum" 
przyznając robotnikom  prawo do własnych organizacji  zawodowych, dopuszczając interwencjonizm 
państwowy. Przez partie reformistyczne obwołany  "papieżem  robotniczym",  starał się zająć postawę 
pośredniczącą między  pracodawcami i warstwą robotniczą. 

Duguit  głosił  teorię  solidaryzmu  społecznego  która przejął  od Durkhima.  Oparł   ją na dwóch 
założeniach,że: 

 

Człowiek  jest  istotą  społeczną  i  nie  może  żyć  bez społeczeństwa 

 

Człowiek  jest  istotą  świadomą  swojej  odrębności  pomimo  przynależności  do grupy. 

 
 Twierdził,  że istnieje  w społeczeństwie  norma  nakazująca  respektowanie  zasad solidarności 
społecznej.   
 
Ludzie  współpracują  ze sobą poprzez  wspólną  pomoc,   zaspokajają  swoje potrzeby  również 
poprzez  podział  pracy. Ponieważ  człowiek  musi  żyć  w społeczeństwie  , więc  musi 
postępować  zgodnie  z przyjętą  zasadą  solidaryzmu.   Norma ta powstaje  spontanicznie  ale z 
czasem  prowadzi  do powstania  norm  ekonomicznych  , moralnych  i  prawnych.  Człowiek  ma 
świadomość  istnienia  solidarności.  Normy  prawne  to tylko  sankcje  za naruszanie  reguły 
solidaryzmu. 
Prawo  to  rezultat  wypełniania  tej normy  treścią,  właściwą  dla danej  społeczności  i stopnia 
jej rozwoju.   
Wynikiem  takiego  podejścia  do prawa jest umniejszenie  roli  państwa  i zanegowanie  jego 
suwerenności.  Państwo  podlega  prawu  i  nie  ma  wpływu  na jego  treść. Solidaryzm  wyznacza 
jednostce  rolę  polegającą  na wypełnianiu  określonej  funkcji  społecznej.  Władza  państwowa 
jest władcza  w egzekwowaniu  od jednostki  działań  na rzecz  społeczeństwa.  Zadaniem  władzy 
jest tworzenie  norm  konstruktywnych,  które rozwiązywały  by problem  sankcji  nakładanych 
na tych,  którzy  występowali  przeciwko  zasadom  solidaryzmu. 

 

WSPÓŁCZESNĄ  MYŚL CHRZEŚCIJAŃSKĄ  REPREZENTUJĄ  KIERUNKI 
FILOZOFICZNE: 

  neotomizm, 
  personalizm: 

  katolicki  (Maritain,  Mounier), 
  otwarty. 

 

Neotomizm  jest jednym  z kierunków  filozoficznych,  który  rozwinął  się w XX wieku  w nurcie 
neoscholastyki.  Inspiracją  do powstania  tego  nurtu  była  encyklika  papieża  Leona  XIII  z 1879 
roku zatytułowana  Aeterni  Patris.   

17 

 

W encyklice  papież  nawoływał  do „odświeżenia”  nauczania  św. Tomasza  z Akwinu. 
Inicjatorem  neotomizmu  stał  się  francuski  teolog  i  filozof  katolicki  D. Mercie  (1851-1926), 
późniejszy  kardynał.   
Neotomizm  dzieli  się  na: 

 

tomizm  tradycyjny  (tzw.  paleotomizm),  głoszony  m.in.  przez  J.A. Gredt’a  i S. 
Adamczyka; 

 

lowański,  reprezentowany  przez  poglądy  D. Marcier’  a i K. Kłósaka; 

 

transcendentalny,  głoszony  m.in.  w poglądach  E. Coreth’  a;   

  egzystencjalny,  reprezentowany  przez  E. Gilsona,  M. Krąpca, M. Gogacza. 

 
W Polsce  neotomizm  w wydaniu  tradycyjnym  pojawił  się za  sprawa dominikanina  Jacka 
Woronieckiego,  a następnie  Mieczysława  Gogacza.  Z kolei  Kazimierz  Kłósak, Mieczysław 
Krąpiec  i Stefan  Swieżawski  wyraźnie  uwspółcześnili  tomizm. 

 
Neotomiści  uznawali  różnice  pomiędzy  nauką,  a religią  i sztuką  (klasyczna  koncepcja 
filozofii)  twierdzili  również,  że teoria  bytu  jest tzw.  „filozofią  pierwszą”. 

 

Personalizm  (łac.  persona  – osoba) to jeden  ze współczesnych  kierunków  filozoficznych, 
który  akcentuje  w swoich  rozważaniach  pojęcie  osoby, jako indywidualnego  i 
niepowtarzalnego  bytu. 
 Personalizm  czerpie  inspiracje  z nauczania  Arystotelesa,  św. Tomasza   z Akwinu  oraz św. 
Augustyna,  którzy  za podstawę  rzeczywistości  uznawali  osobę ludzka. 
 Człowiek  według  personalistów  został  obdarzony  przez  Boga  wolnością  i godnością,  celem 
jego  egzystencji  jest więc  nieustanne  dążenie  do Niego.   
Według  personalizmu  katolickiego  religia  tworzy  wieź  osobową człowieka  z  Bogiem.  Sam 
człowiek  jako byt  jest dynamiczny,  nieustannie  się  staje i  realizuje  poprzez  działanie.   
 
Personaliści  wyróżnili  dwie  płaszczyzny  człowieka,  tj: 
człowiek  jako jednostka,  która jest: 

  bytem  fizycznym  i gatunkowym,  częścią  świata  materialnego  (Maritain), 
 

istotą  przeznaczoną  do życia  w społeczeństwie, 

 

istotą  podlegającą  prawom  przyrody  (K. Wojtyła), 

człowiek  jako osoba, która jest: 

 

bytem  duchowym  i  intelektualnym,  charakteryzujący  się  wolnością  i godnością, 

 

niepowtarzalna,  wolna  i niezależna  od tego co ją otacza, 

 

nieskończonym  wszechświatem  natury  duchowej. 

 
Według  personalistów  nie  należy  ujawniać  dualizmu  człowieka,  ponieważ  jednostka  i osoba 
to dwa bieguny  tej samej  istoty.  J. Maritain  głowił,  że człowiek  jest „w  całości  jednostką  i w 
całości  osobą”. 
 
Personaliści  głosili  nadrzędność  osoby ludzkiej  wobec uwarunkowań  społeczno-
ekonomicznych  i  historycznych.   
Według  personalizmu  katolickiego  życie  społeczne  powinno  być podporządkowane  dobru 
osoby, niestety  we współczesnej  cywilizacji  tak nie  jest.  Człowiek  pomimo  postępu 
technicznego  nie  umie  sobie  podporządkować  i  zagospodarować  świata,  aby mu  służył,  za to 
umie  go niszczyć.   
Współczesny  człowiek,  według  personalistów  staje  nieustannie  przed  dylematem  „mieć”,  albo 
„być”.  Ten  ostatni  oznacza  „kochać”,  ponieważ  miłość  jest norma  personalistyczną.  Tylko 
dzięki  miłości  można  znieść  nawet  najbardziej  egoistyczny  świat. 

18 

 

 
Społeczeństwo  według  personalistów  jest wspólnotą  osób zagrożoną  upadkiem  na skutek 
konsumpcjonizmu,  alienacji  i  reifikacji  (uprzedmiotowienie  osoby). 
  
Najpopularniejsi  personaliści  to: 
 
Emanuel  Mounier  reprezentujący  nurt  personalizmu  otwartego  uznawał,  że możliwe  jest 
osiągnięcie  prawdziwego  szczęścia  pod warunkiem  unikania  skrajności  (albo  zapatrzeni  we 
własną  osobę, albo zafascynowani  pracą na rzecz  społeczną), 
 
Gabriel  Marcel uważał,  że człowiek  jako osoba jest niepowtarzalna  i wolna  od tego  co ją 
otacza, 
 
Karol  Wojtyła  twierdził,  m.in.,  że  człowiek  znajduje  się  jednocześnie  w stanie  natury 
upadłej  i  odkupionej,  co oznacza,  iż  zepsucie  natury  ludzkiej  nie  jest na tyle  duże,  by 
odkupienie  nie  miało  się  na czym  oprzeć, 
 
Józef Tischner,  dla  niego  kwestią  najważniejszą  pozostawało  człowieczeństwo  człowieka, 
 
Edith  Stein stworzyła  tzw.„filozofię  światła”  poświęconą  człowiekowi  jako istocie 
świadomej,  myślącej  i  wolnej  oraz  Bogu  i drodze,  która do Niego  prowadzi, 
 
Maritain  Jacques – przedstawiciel  neotomistycznego  personalizmu,  uznający  ,że wartość 
osoby przewyższa  wartość  społeczeństwa.  Dlatego  człowiek  może  nie  zgadzać  się  z prawami 
w nim  obowiązującymi,  ma  więc  prawo do buntu. 
 
MARKSISTOWSKA  TEORIA  PRAWA 

 

Marksistowska  teoria  prawa – ogólna  nazwa  doktryn  prawnych  opierających  się na 
marksizmie. 

 

Marks był przekonany, że poznał mechanizm przemian historycznych ludzkości, i dzięki temu może określić 

kierunek rozwoju historycznego

.  Podstawowa rolę w historii – tym co nadaje historii bieg i kształtuje ludzkość są 

stosunki produkcji

. To wzajemne relacje między: 

1. 

siłami wytwórczymi; 

2. 

środkami produkcji  

3. 

właścicielami środków produkcji 

 
Siły wytwórcze to wszyscy Ci, którzy wytwarzają dobra, pracują za pomocą środków produkcji (w feudalizmie 
byli to chłopi, w kapitalizmie przede wszystkim robotnicy). 
 

Środki  produkcji  to  wszystko to, co służy do wytwarzania dóbr (w feudalizmie była to ziemia a w kapitalizmie 
maszyny i urządzenia.  
Właściciele  środków  produkcji  to  ci,  którzy  są  posiadaczami  –  a  nie  pracownikami.  W  feudalizmie  byli  to 
feudałowie, w kapitalizmie – kapitalista, również rzemieślnik.  
Nie 

są to elementy stałe. Środki produkcji ulegają ciągłym zmianom, co powoduje zmiany w sił ach wytwórczych i 

w sytuacji właścicieli środków produkcji. W konsekwencji zaś  zmienia to obraz całego społeczeństwa. I to jest 
właśnie mechanizm rządzący światem – nie jacyś  rycerze.  
 
Wizja państwa: 
Marks zakładał, że państwo a także  istniejące w nim prawo zostały stworzone  przez  właścicieli środków 
produkcji dla ochrony 

ich interesów.  Zmiany w stosunkach produkcji zmieniają zatem również państwo. 

 

Wg marksistów wszystkie te zmiany są po to, by przynieść korzyść kapitalistom. Władze zmieniając sytuację 

myślą o swoich ekonomicznych korzyściach 
 
fazy rozwoju ludzkości w kolejno następujące po sobie formacje ustrojowe: 
 

na początku była wspólnota pierwotna   

- 

z  tej wspólnoty wyłania się państwo niewolnicze które przekształca się w  

19 

 

- 

państwo feudalne a to koeli przeistacza się w  

- 

państwo kapitalistyczne – i wg tych samych zasad  musi przejść w  

- 

państwo socjalne. 

 
rozwój kapitalizmu prowadzi do narastania sprzeczności między interesem kapitalistów i robotników a to z kolei 
nieuchronnie prowadzi do rewolucji socjalistycznej.  
 
Wyróżnia się dwa, zasadniczo różne rodzaje marksistowskich teorii prawa.  
W krajach  komunistycznych na założeniach marksizmu starano się oprzeć całość prawoznawstwa.  
W imię  naukowości zwalczano tradycyjną filozofię prawa i przeciwstawiano jej teorię prawa. W krajach  niekomunistycznych 

marksizmem inspirowało się wiele różnorodnych doktryn filozoficzno prawnych, m.in. ekonomiczna szkoła prawa, 
krytyczna szkoła prawa, niektóre nurty feminizmu, czy studia postkolonialne. 

 

Największą jednak filozofią XX wieku jest filozofia Kanta oraz coraz częściej  prace filozofów polityki w zakresie powstania 
i funkcjonowania  prawa. 
 

 

Ad 4. 

Teorie sprawiedliwości. 

 
Sprawiedliwość  – "uczciwe,  prawe postępowanie" 

Jedno z podstawowych  pojęć etycznych  i prawnych,  oznaczające  cechę przypisywaną :   

  jednostkom  (osoba sprawiedliwa),   
 

działaniom  (sprawiedliwe  postępowanie)  czy   

 

instytucjom  społecznym  (sprawiedliwe  prawa, sprawiedliwy  ustrój,  sprawiedliwy 
wyrok),  wiązaną  najczęściej  z odpowiednim  rozdziałem  dóbr lub  bezstronnością. 

 
Jednym  z najstarszych  przejawów  "sprawiedliwości"  jest  prawo Hammurabiego,  datowane  na 
II w. 
 
Ujęcie potoczne 
 
W tym  sensie  przyjmuje  się,  że osoba starająca  się  działać  sprawiedliwe  przykłada  do siebie  i 
innych  ludzi  zawsze  tę samą  miarę  moralną  i  stara się  w relacjach  z nimi  postępować  zawsze 
zgodnie  z wyznawanymi  przez  siebie  zasadami  etycznymi.   
Dotyczy  to szczególnie  sytuacji,  w których  występuje  konflikt  interesów. 
 
Słowo  to jest  też używane  przy  ogólnej  ocenie  stosunków  społecznych  i prawnych 
występujących  na danym  obszarze.   
W tym  sensie  mówimy,  że w danym  kraju  panuje  sprawiedliwość,  jeśli  system  prawno-
polityczny  panujący  w tym  kraju  traktuje  w równy,  uczciwy  i  zgodny  z wyznawanymi  przez 
oceniającego  normami  etycznymi  wszystkich  ludzi  znajdujących  się na jego  terytorium. 
 
W języku  polskim  w znaczeniu  potocznym  przez  "sprawiedliwość"  rozumie  się  też czasami 
cały  system  prawny  i  wszystkie  instytucje  państwowe  powołane  do jego  egzekwowania. 
 
 
We wszystkich  tych  sensach  zawsze  otwartą  pozostaje  kwestia  samego  systemu  etycznego, 
który  stosuje  się  przy  ocenie,  czy  w danym  przypadku  sprawiedliwość  jest zachowana,  czy 
nie,  gdyż  zdarza  się  często,  że zwolennicy  różnych  systemów  etycznych  różnie  oceniają 
poszczególne  zdarzenia  i działania  z punktu  widzenia  ich  sprawiedliwości. 
 
Istnieją  różne  rodzaje  sprawiedliwości.   

  W prawie-   określa  właściwości  wyrokowania,   

20 

 

 

w polityce  jest utożsamiana  z podziałem  dóbr materialnych  według  ustalonych  zasad i 
kryteriów  oraz  z równością  szans  i  uprawnień  obywateli  wobec prawa. 

 
Ujęcie religijne 
 
W sensie  religijnym  „sprawiedliwość  jest cnotą  moralną,  która polega  na stałej  i  trwałej  woli 
oddawania  Bogu  i bliźniemu  tego,  co im  się  należy”  (KKK 1807). 
 
Św Augustyn  –  sprawiedliwość  to Jedna  z cnót kardynalnych,  jest rodzajem  sprawności  czy 
wyższej  kultury  człowieka,  sprowadza  się  zasadniczo  do poczucia  oddania  każdemu  tego  co 
słusznie  mu  się  należy.   
Jest formą  świadomości  człowieka,  musi  być oparta o miłość  chrześcijańską,  prowadzi  do 
Boga. 
 Sprawiedliwość  boska – najwyższa,  idealna,  powszechna,  bezwzględna  i obiektywna. 
Sprawiedliwość   Aksjologiczna  – katalog  cnót fundamentalnych,  (roztropność,  męstwo, 
umiarkowanie,  sprawiedliwość),  bez  miłości  chr. Będącymi  zwykłymi  zasadami. 
 Sprawiedliwość   Społeczna  – umiejętność  harmonijnego  działania(wykorzystania  wolności  i 
pracy)  w społeczeństwie,  budowanie  dobra powszechnego.   
Sprawiedliwość   Prawna  – wymagana  aby zapewnić  możliwość  rozwoju,  wyjście  z 
barbarzyństwa. 
 
Dla św. Tomasza  z Akwinu  sprawiedliwość  to doprowadzenie  do stanu,  kiedy  każdy 
obywatel  dostaje to, co mu  się  prawnie  należy.  Przy  czym,  może  chodzić  tak o prawo 
naturalne,  jak i  nadane 
 
Sprawiedliwość  wg Arystotelesa 
 
Grecki  filozof  Arystoteles  odróżnił  sprawiedliwość  wyrównawczą  (komutatywną)  i 
rozdzielczą  (dystrybutywną).   

 

Sprawiedliwość  wyrównawcza  wymaga,  by zakup  towaru  był  za cenę  nie  niższą  niż 
koszty  wytworzenia  tego  produktu,  zaś 

 

sprawiedliwość  rozdzielcza  zakłada,  że  każdy,  kto uczestniczył  w produkcji  tego 
towaru,  musi  dostać jakąś część  zysku,  która jest  proporcjonalna  do jego  wkładu 
pracy. 

 
Arystoteles  – Sprawiedliwość  jako fundament,  gwarantowany  przez  państwo  w stosunkach 
między  ludźmi  oraz między  władza  a poddanymi. 
 Sprawiedliwość  formalna:  jest  przewidziana  i zagwarantowana  normami  prawnymi. 
Dotyczy  ona kryterium  sprawiedliwości  powstałym  w ideologii  ustanawiającego  prawo. 
(sprawiedliwość  stanowiona) 
 
Sprawiedliwość  materialna  odpowiada  poczuciu  obywatela  w zakresie  podziału  praw i 
obowiązków  , dzielił  ją na: 

 

wyrównująca – niezależnie  od walorów  i  zasług  jednostki 

   proporcjonalna  – w zależności  od wkładu,  walorów,   
  indywidualna,  ze względu  na użyteczność.   

sprawiedliwość  polityczna  – rządy  prawa, nikt  nie  jest  ponad nim.   
sprawiedliwość  przyrodzona  (prawa  naturalne  czyli   własność),   
 
 

21 

 

Sprawiedliwość  społeczna 
 
Szczególnym  przypadkiem  użycia  tego słowa  jest  fraza  sprawiedliwość  społeczna,  która w 
potocznym  rozumieniu  oznacza  przyznanie  człowiekowi  tego, co z tytułu  jego wkładu  pracy 
lub  zasług  słusznie  mu  się  należy  lub  w ujęciu  prawnym  przyznanie  każdej  jednostce 
należnych  jej praw wynikających  z zasad demokracji. 
 
W części  publikacji  postuluje  się,  by sprawiedliwość  społeczna  oznaczała  taką organizację 
systemu  ekonomicznego  danego  państwa,  w którym  jest  zachowany  w miarę  równy  dostęp do 
podstawowych  dóbr materialnych  dla wszystkich  jego mieszkańców,  a w bardziej 
zachowawczej  wersji  – przynajmniej  w miarę  równe  szanse  na uzyskanie  takiego  dostępu  do 
tych  dóbr, który  umożliwia  godne  życie,  oraz  brak grup  społecznych  zepchniętych  na 
margines  nędzy  i pozbawionych  realnych  szans  na  poprawę swojej  sytuacji. 
 
Postulat  "urzeczywistniania  zasady  sprawiedliwości  społecznej"  występuje  także  w  artykule 
2 Konstytucji  RP. 
W komentarzach  do Konstytucji  pojęcie  to jest  jednak definiowane  jako nakaz  tworzenia 
sprawiedliwego  prawa i  uchylania  prawa niesprawiedliwego. 
 
Wielu  liberalnych  prawników  i  ekonomistów  (m.in.  Friedrich  Hayek)  odrzuca  w ogóle 
pojęcie  sprawiedliwości  społecznej  jako niemożliwe  do zdefiniowania  i jako takie 
prowadzące  do nadinterpretacji  w celu  realizowania  partykularnych  interesów[4]. 
 
W politologii,  ze względu  na kryteria,  wyróżnia  się zasadniczo  pięć rodzajów  sprawiedliwości 
społecznej  jednak niektórzy  dopuszczają  również  szóstą  możliwość”  każdemu  to samo” – 
czyli  pogląd  zakładający,  że wszyscy  członkowie  społeczności  powinni  być traktowani 
jednakowo,  niezależnie  od jednostkowych  uwarunkowań. 
 
 W praktyce  zaprzeczenie  zasady  sprawiedliwości  społecznej  ze względu  na  utopijny 
charakter. 
każdemu według jego zasług – każdy  członek  społeczności  powinien  być traktowany  według 
swoich  zasług.  To kryterium  należy  do subiektywnych,  rodzi  się  bowiem  pytanie:  jak owe 
zasługi  mierzyć? 
każdemu według jego dzieł – pod uwagę  brane  są efekty  działalności  jednostki,  których 
wartość  utożsamia  się najczęściej  z ich  wartością  wymienną,  a nie  wkład  pracy.  Jest to 
kryterium  pragmatyczne,  jego stosowanie  w praktyce  przyczynia  się  do wykształcania  elit 
gospodarczych.  W tym  ujęciu  nie  są uwzględniane  naturalne  uwarunkowania  jednostki,  które 
wpływają  na efektywność  jej pracy. 
każdemu według potrzeb – jest to zasada oparta na poczuciu  solidarności,  zakłada  równość  w 
zaspokajaniu  przynajmniej  podstawowych  potrzeb  jednostki.  Znajduje  zastosowanie  w 
prawodawstwie  socjalnym  i  koncepcjach  państwa  opiekuńczego,  prowadzi  jednak do 
problemów  wynikających  ze zróżnicowania  potrzeb  oraz  kwestii  ich  finansowania. 
każdemu  według  pozycji  – kryterium  arystokratyczne,  wywodzące  się  z koncepcji 
hierarchicznej  budowy  społeczeństwa.  Zakłada  dystrybucję  dóbr według  pozycji  społecznej. 
(każdemu  według  tego,  co przyznaje  prawo – kryterium  w istocie  tautologiczne.  Pytanie,  co 
prawo powinno  przyznawać,  pozostaje  bez odpowiedzi.) 
 
Karol  Marks zaś  pod pojęciem  sprawiedliwości  rozumiał  konieczność  dania  "każdemu 
podług  zasług".   
 

22 

 

Teoria sprawiedliwości  Johna  Rawlsa. 
Najbardziej  ceniony  współczesny  filozof  amerykański  John  Rawls  [1921-2002], napisał 
dzieło  Teoria sprawiedliwości  z 1971r.  
 Poruszył  temat  sprawiedliwości  , który  począwszy  od Arystotelesa  pozostaje  kluczowym 
zagadnieniem  w naukach  społecznych.   
Rawls  opierając  się na  klasycznej  teorii  Arystotelesa  czyli   na sprawiedliwości  komutatywnej 
(wyrównawcza)  i  dystrybutywnej  (rozdzielcza)  przedstawił  swoją  wersję  dystrybutywizmu. 
 
 Teoria  sprawiedliwości  Rawlsa  dotyczyła  zagadnienia  sprawiedliwego  a także  racjonalnego 
systemu  zasad  rozdziału  dóbr w społeczeństwie,  odwołuje  się  do rozwiązań  liberalnych  , do 
umowy  społecznej,  racjonalizmu  , indywidualizmu,  zasady  równości  szans   i  gwarancji 
zachowania  wolności. 
Rawls  domagał  się  stworzenia  sytemu  sprawiedliwości  społecznej.  Jego doktrynę  określa 
hasło  „sprawiedliwość  jako bezstronność”.   
Stworzył  konstrukcje  ludzkości  jako hipotetycznej  sytuacji.  Istotą  tej konstrukcji  jest to, że 
ludzie  dokonujący  ustaleń  co jest sprawiedliwe  pozostają  w niewiedzy  co do istniejącej   
rzeczywistości  społecznej  , ludzkiej  psychiki,  nie  znają  społeczności  w której  żyją,  jej statusu 
ekonomicznego,  politycznego,  nie  znają  nawet  samych  siebie. 
 Pomimo  iż  ludzie  są jak tabula  rasa to posiadają  jednak ogólną  wiedzę  dotycząca  faktów   
ludzkiej  społeczność,  które mają  wpływ  na  wybór  zasad sprawiedliwości. 
 
Jednostki  pozostając  w niewiedzy  dążą  do zdobycia  społecznych   dóbr pierwotnych  do 
których  Rawls  zalicza  : 

 

podstawowe  prawa wolności   

 

wolność  poruszania  się  

 

wolność  swobodnego  wyboru  zajęcia 

 

prawo do zajmowania  stanowisk  i  urzędów 

  prawo do dochodu  i  bogactwa   
  prawo do szacunku  do samego  siebie 

 
Rawls  uważał,  że  współpraca  i  współżycie  ludzi  wymagają  ustalenia  zasady  sprawiedliwości 
takiej,  która godziłaby  ludzkie  dążenie  do wolności  i  równowagi.  Przy  czym  jednostki 
powinny  postępować  racjonalnie  i nie  kierować  się  zawiścią.       
 
 
 
Pierwsza  zasada  sprawiedliwości 
 

Każda  osoba ma mieć równe  prawo  do jak najszerszej  podstawowej  wolności   według 
zasady liberalnej  niesprzeczne  z  wolnością  innych  ludzi,  czyli  możliwe j  do pogodzenia  z 
podobną  wolnością  dla  innych

. 

Twierdził,  że wszystkie  pierwotne  dobra społeczne  – wolność,  szanse,  dochód i  bogactwo- 
mają  być rozdzielane  równo,  chyba,  że nierówność  jest z korzyścią  dla najmniej 
uprzywilejowanych

 

Podstawowymi  wolnościami  obywatelskimi  są, mówiąc  oględnie,  bierne  i czynne  prawo 
wyborcze,  wolność  słowa,  myśli,  prawo do zgromadzeń,  prawo do własności  prywatnej, 
nietykalność  osobista  itd.   
Zasada wolności  ma  charakter  absolutny  i  nie  może  być złamana,  nawet  ze względu  na Drugą 
Zasadę. (Pierwsza  Zasada  ma zwykle  prawo pierwszeństwa  nad Drugą  Zasadą).  Jednakże 
wolności  na różnych  płaszczyznach  mogą  być  ze sobą w konflikcie,  dlatego  może  być 

23 

 

konieczne  rezygnowanie  z ich  części,  w celu  uzyskania  jak najobszerniejszego  systemu  praw 
jednostki. 
 
Druga  zasada sprawiedliwości 
 

Nierówności  społeczne i ekonomiczne  mają  być tak ułożone,  tak aby były  z największą 
korzyścią  dla najbardziej  upośledzonych,  pozostając  w  zgodzie  z zasadą  sprawiedliwego 
oszczędzania  [zasada  dyferencji];  i jednocześnie  , aby były  związane  z dostępnością 
urzędów  i stanowisk  dla wszystkich,  w warunkach  autentycznej  równości  szans. 

Zasady  są ułożone  hierarchicznie,  nie  można  np. ograniczenia  wolności  zrekompensować 
zwiększeniem  przywilejów  socjalnych. 
Zdaniem  Rawlsa  zasady  te posłużyłyby  do zbudowania  dobrze urządzonego  społeczeństwa. 
 
Wymogi  jednostki  pozostają  na pierwszym  miejscu,  wolność  może  być ograniczona  tylko  w 
imię  wolności,  jednostki  najsłabsze,  upośledzone  winny   otrzymać  warunki  preferencyjne. 
 
Wg Rawlsa  zasady  sprawiedliwości  nie  mogą  być stale  zmienne   uzależnione  od polityki  i nie 
mogą  być weryfikowane  wg  układu  sił  politycznych  , musza  pozostać  stałe  niezmienne, 
Nawet w sytuacji  niekorzystnej  dla  dobra całego  społeczeństwa 

 

Wybór rozwiązań ustrojowych,  kształtowanie  się zasad konstytucyjnych   i instytucji  zadaniem 
Rawlsa powinno  odbywać się w kolejnych  logicznie  po sobie następujących etapach. 

1.  Uchylenie zasłony niewiedzy(  hipotetyczna   i teoretyczna) 
2.  Ludzie uzyskują  wiadomości   na temat otaczającej ich rzeczywistości politycznej   i 

społecznej 

3.  Podejmują decyzje o związaniu  konstytucji  względami  sprawiedliwości 
4.  Powierzają państwu rolę dystrybutora dóbr pierwotnych( tzw. państwo opiekuńcze) 
5.  Całkowicie świadome stosowanie  w praktyce zasad sprawiedliwości. 

Zgodność tych zasad z ludzka  psychiką i dążeniami  jednostki  gwarantuje  powstanie ustroju 
stabilnego,  demokratycznego i powszechnie akceptowanego przez obywateli. 

 

Rawls był krytykowany  Za swoje teorie,  jego największym przeciwnikiem był  Ronald  Dworkin (ur. w 1931)- twórca 
systemu filozofii politycznej opartej na zasadach sprawiedliwości dystrybutywnej. 
 Jego teoria łączy w sobie założenia  myśli liberalnej  z postulatami egalitaryzmu. 
Wyklucza on dążenie do równości jako do osiągnięcia  stanu równego rezultatu. Sprzeciwia się to zróżnicowaniu preferencji i 
wyborów życiowych ludzi

 

 
Poglądy  na prawo  Ronalda Dworkina 
 

Wyklucza  on dążenie  do równości  jako do osiągnięcia  stanu  równego  rezultatu.  Jest 
przeciwnikiem  liberalnej  neutralności  państwa. 
 
Opowiada  się  za aktywnością  państwa,  równością  obywateli.  Aby  zrealizować  zasadę 
sprawiedliwości  społecznej  należy  wziąć  pod uwagę  interes  społeczny  i  naturalne  cechy 
jednostki.  Jednostki  nie  mogą  domagać  się  od państwa  zaspokojenia  ich  wyrafinowanych 
potrzeb. 
 Potrzeby  własne  należy  zaspokajać  zdobywając  środki  drogą wolnorynkową.  Państwo 

redystrybuując dobra 

powinno  wspomagać  osoby nie  posiadające  zdolności  i  szczęścia.   

 

24 

 

Dworkin  opowiadał  się  za uwzględnieniem  w procesie  redystrybucji  indywidualności 
jednostek.  Indywidualność  tę gwarantuje  koncepcja  aukcji,  na której  każdy  dokonuje  zakupu 
towarów  wg  jego potrzeb.   
Aukcje  są oferowane  w teoretycznym  ujęciu  na przetargu,  na  którym  każdy  dokonuje  zakupu 
towarów  i usług  odpowiadających  jego  celom  i aspiracjom  życiowym  dysponując  takimi 
samymi  zasobami  finansowymi  i walorami  naturalnymi. 
 Sukces aukcji  polega  na tym,  że nikt  nie  uważa  wyboru  innej  osoby za lepszy  od swojego  a 
tym  samym  pozytywnie  przejdzie  test  zawiści..   
 
 Osoby słabsze   o mniejszych  możliwościach  w praktyce   przed  przystąpieniem  do aukcji 
wspomagane  są przez  system  ubezpieczeń  i  podatków oraz przez  uprzywilejowanie  w 
procesie  redystrybucji. 
Krytycy  uważali,  że wspomaganie  jednostek  nie  zrekompensuje  im  upośledzenia  lecz  co 
najwyżej  poprawi  im  trochę  standard,  ale   z pewnością   doprowadzi  do zniewolenia 
utalentowanych  płacach  wysokie  ubezpieczenia  , a nie  korzystających  z ich  dobrodziejstw. 

 
 

Taka koncepcja jest dobra w państwach postkomunistycznych  w których  w celu obrony obywateli przed skutkami 
gospodarki wolnorynkowej.   

 
Ad5.   Doktryna podziału  władzy wg: 

 

1.  Geneza teorii  podziału  władzy

: 

 

Pierwszy etapem była teoria ustroju mieszanego wymyślona jeszcze w starożytności.   

Następnie w czasie Wielkiej  Rebelii  w Anglii  powstała teoria rozdziału(podział  na władzę 
ustawodawczą i wykonawczą). 
Kolejnym  etapem była teoria równowagi. 
W końcu Locke przedstawił  swoje poglądy  które były  podstawą dla Monteskiusza do sformułowania 
dojrzałej  teorii  podziału  władzy. 
 
 IDEA NADRZĘDNOŚCI PRAWA 
W dobie średniowiecza występowały dwie sprzeczne ze sobą koncepcje.  

1.  monarcha powinien  sprawować pełnię władzy,  powinien  mieć pełną swobodę w zakresie 

tworzenia prawa 

2.  władza powinna być ograniczona  boskimi  nakazami i standardowym zwyczajami 

obowiązującymi  w danym kraju. Monarcha powinien  być związany prawami natury i takimi, 
których sam nie ustanowił 

Pod wpływem myśli  teologicznej  zwłaszcza Tomasz z Akwinu za najlepszy  zaczęto uważać ustrój, 
który najwierniej  urzeczywistnia  wolę bożą. Było to kryterium prawomocności aktów władcy.  W 

późnych wiekach średnich przewagę zdobyli  zwolennicy  ograniczenia  kompetencji  monarchy. 

 
John Locke (1632 -1704  ) – 

angielski  filozof,  lekarz,  polityk,  politolog  i 

ekonomista.  Twórca  klasycznej  postaci  empiryzmu  oraz  podstaw teoretycznych  rządów 
demokratycznych.   
W ekonomii  stworzył  teorię  wartości  pieniądza,  która stała  się  początkiem  kierunku 
ekonomicznego  zwanego  monetaryzmem.   
Uważany  za  ojca  liberalizmu  i  teoretyka   utylitaryzmu. 
 

25 

 

Locke jako liberał  postulował  wolność  zrzeszania  się, swoboda wypowiedzi  i wolność 
prowadzenia  gospodarczej  działalności.  Wśród najważniejszych  jego  pracy należy  wymienić 
Rozważania dotyczące ludzkiego rozumu, Dwa traktaty o rządzie oraz Listy o tolerancji. 
 
Locke uważał,  iż  warunkiem  koniecznym  do powstania  demokracji  w państwie  jest umowa 
społeczna  pomiędzy  obywatelami  a władzą,  oparta na konstytucji,  ale także  rządy  prawa, 
wybór  władzy  w drodze głosowania  wspólnoty.   

 

Natura  człowieka-    Wg  Locke’a  człowiek  rodzi  się  z  pewnymi  właściwościami 
(skłonnościami)  czyli  prawem  natury  człowieka  jest  strach  o  własne  życie,  chęć  bycia 
wolnym,  dążenie  do  posiadania  mienia.  W  sposób  naturalny  człowiek  będzie  powyższych 
praw bronił.   
Istnieją  4 naturalne  prawa  człowieka:   
1. 

prawo do życia   

2. 

prawo do wolności   

3. 

prawo do własności   

4. 

prawo do samoobrony  tj., do obrony  powyższych  praw.  

 
W stanie natury  panował  odwieczny  system  moralny,  który  miał  chronić  jednostkę  przed 
złem.  Ludzie  zdecydowali  się  na utworzenie  rządu,  bo stan  natury  był  niepewny.   
Państwo  powstało  w drodze umowy,  składającej  się  z dwóch  aktów: 
 1) jednostki  umówiły  się  ze sobą, tworząc  społeczeństwo;   
2) umowa  społeczeństwa  z władzą  stworzyła  rząd, czyli  państwo.   
Zerwanie  umowy  z  władzą  nie  niweczyło  społeczeństwa. 
 
 
Ludzie  oddawali  władzy  państwowej  tylko  jedno uprawnienie  – prerogatywę  karania 
gwałcicieli  prawa.  
Locke sformułował  podstawową  ideę  liberalizmu  – zasady  indywidualizmu  oraz  leseferyzmu 
(wolności  jednostki  od państwa). 
 Opowiadał  się  za autonomią  partii  politycznych,  stowarzyszeń,  korporacji,  spółek  i 
przedsiębiorstw. 
 
Wzorem  dobrego  rządu  była umiarkowana  monarchia,  w której władza  byłaby 
podzielona.  Najlepiej  byłoby,  gdyby  prawodawstwu,  wykonawstwu  ustaw  i  obronie  kraju 
odpowiadały  władze  ustawodawcza,  wykonawcza  (rządzenie  i wymiar  sprawiedliwości)  i 
federacyjna  (polityka  zagraniczna). 
 
Parlament  powinien  reprezentować  jak największą  ilość  obywateli  i podejmować  decyzje 
większością  głosów.  Wybory  do parlamentu  miały  być aktem  opartym  na cenzusie 
majątkowym. 
 
W związaniu  parlamentu  prawami  podmiotowymi  jednostek  upatrywał  najważniejszy  element 
systemu  konstytucyjnych  gwarancji,  chroniących  górę mieszczańsko-szlacheckiego 
społeczeństwa. 
 
Doktryna  podziału  władzy  Locke’a 
 
Locke władzę  wykonawczą  powierzył  królowi,  a władzę  prawodawczą  rozdzielił  między 
arystokrację  (Izba  Lordów)  a burżuazję  i  gentry  (Izba  Gmin).   

26 

 

Wyodrębnił  władzę  federacyjną,  zajmującą  się  polityką  zagraniczną  i obroną  kraju.   

 

Władza  ustawodawcza  wydaje  ustawy,  kontroluje  władzę  wykonawczą  i  ustanawia 
sądy.  

 

Władza  wykonawcza  pilnuje  wykonywania  ustaw,  kara za przestępstwa  i  wykonuje 
wyroki  sądowe. 

 

Władza  federacyjna  wypowiada  wojny  i  zawiera  pokoje, oraz  prowadzi  stosunki 
zagraniczne.   

Sfery  te powinny  zostać  podporządkowane  dwóm  organom:   

  Legislatywie  i  
  egzekutywie.   

Pierwszej  przysługuje  władza  ustawodawcza  i częściowo  prerogatywna,  drugiej  władza 
wykonawcza,  federacyjna,  prerogatywa  i  prawo sankcji  wobec ustaw 
 
Locke nie wyróżnił  władzy  sądowniczej.  Mocno akcentował  zasadę  niezależności  sądów i 
uważał,  że  wymierzanie  sprawiedliwości  to zadanie  legislatywy,  od niej  zależy  czy  będzie 
realizować  je sama  czy  wspólnie  z egzekutywą.   
Państwo  powinno  głównie  spełniać  funkcje  arbitra  w sporach między  obywatelami,  ponieważ 
ze swej  istoty  jest instytucją  sądową.  
 
 RELACJE  MIĘDZY  WŁADZAMI 
Relacje  mogą  polegać  na równorzędności  organów  lub  na ich  hierarchii.  Jednak  najwyższą 
władzą  jest  legislatywa,  a wszystkie  inne  są jej podległe.   
O tym,  że  jest najważniejsza  dowodzi  fakt,  że jeśli  zostanie  powierzona  jednostce  to mamy  do 
czynienia  z monarchią,  jeśli  nielicznym  – to arystokracja,  a jeśli  wspólnocie  – to demokracja. 
Jeśli  zaś  jest powierzona  wszystkim  trzem  wymienionym  podmiotom  to uzyskujemy  ustrój 
mieszany. 
 Króla uważał  za najwyższą  władzę  wykonawczą  w państwie.  Jest zarazem  częścią  władzy 
prawodawczej.  Ma jednak prawo sankcji,  zwoływania  i  rozwiązywania  parlamentu,  i 
określenia  długości  trwania  obrad.  
 
 GWARANCJE  WOLNOŚCI JEDNOSTKI 

1.  podział  władzy  – można  łączyć  władzę  wykonawczą  z federacyjną,  ale nigdy  z 

prawodawczą.   

2.  ograniczenie  władzy  prawodawczej  – wydający  prawa muszą  im  podlegać,  dlatego  nie 

będą wydawać  praw tyrańskich,  muszą  być zgodne  z prawem  natury,  zapewniać 
równą  ochronę  wszystkich  i mieć  na celu  dobro ogółu 

3.  sesje Parlamentu  powinny  być krótkie  - w przeciwnym  razie  istnieje  groźba  przejęcia 

przez  ten organ  władzy  wykonawczej 

 
MONTESKIUSZOWSKA DOKTRYNA PODZIAŁU WŁADZY

 

 

 WOLNOŚĆ JEDNOSTKI JAKO PUNKT WYJŚCIA DOKTRYNY  PODZIAŁU  WŁADZY 
MONTESKIUSZA 
Istotą  Monteskiuszowskiego  dzieła  „Duch  praw”  było  dążenie  do opracowania  takiego 
modelu  ustrojowego,  który  najskuteczniej  chroniłby  wolność  jednostki.   
Celem  przyświecającym  jego doktrynie  było  zagwarantowanie  szeroko  rozumianej  wolności 
politycznej,  czyli  wolności  jednostek,  wolności  stanów,  wolności  państwa,  a nawet  wolności 
samookreślenia  się. Zmuszał  władcę  do respektowania  fundamentalnych  praw królestwa, 
które są nieodzownym  warunkiem  zachowania  wolności  jednostki. 
 

27 

 

CZTERY  KANONY 
Doktryna  podziału  władzy  Monteskiusza  została  według  Małajnego  osnuta  wokół  czterech 
kanonów: 

1.  wyodrębnienie  trzech  prawnych  sfer  działania  państwa  (podział  w aspekcie 

przedmiotowym) 

2.  przydzielenie  ich  trzem  oddzielnym  i niezależnym  od siebie  organom  (podział  w 

aspekcie  podmiotowym) 

3.  Wprowadzenie  systemu  hamulców  ustrojowych 
4.  uwzględnienie  społecznego  podziału  władzy 

 
 KANON DRUGI  – PODMIOTOWY PODZIAŁ  WŁADZY 
Władzę  trzeba  przydzielić  trzem  odrębnym  organom:   

1.Prawodawczą  – legislatywie,  należy  ja powierzyć  ciału  przedstawicielskiemu,  aby 

stanowiło  prawa i  sprawdzało  czy  są dobrze  wykonywane 

2.Wykonawczą  – egzekutywie,  powinna  spoczywać  w rękach  monarchy,  lepiej  jest 
sprawowana  przez  jednego  niż  przez  wielu 
3.Sądowniczą  – judykatywie,  powinna  być wykonywana  przez  osoby powołane  z ludu  i 
wykonywana  tak długo  jak jest to konieczne 
 
 POZYCJA USTROJOWA  JUDYKATYWY  W POGLĄDACH  MONTESKIUSZA 
Monteskiusz  uważał,  że nie  ma wolności,  jeśli  władza  sądzenia  nie  jest oddzielona  od 
prawodawczej  i  wykonawczej.   
Jednak była  dla  niego  mniej  ważna  niż  inne.  Dlatego  nie  nazywał  jej władzą  sądowniczą 
tylko  władzą  „sądzenia”,  a organy  jej były  powoływane  ad hoc  a wiadomo,  że  organy 
przejściowe  nie  mogą  urosnąć  do rangi  rządu  czy  Parlamentu. 
Zasada wyłącznego  sprawowania  władzy  sądowniczej  przez  judykatywę  ma trzy  wyjątki. 
Otóż izba  wyższa  powinna  być uprawniona  do orzekania  w przypadkach: 

- 

Kiedy  pozwany  jest szlachcicem 

- 

Kiedy  oskarżony  jest dostojnikiem  państwowym 

- 

Gdy  prawo jest zbyt  surowe 

 
KANON TRZECI  – SYSTEM  HAMULCÓW  USTROJOWYCH 
System  hamulców  miał  zapewnić  równowagę  organów  państwowych. 

1.  Podział  legislatywy  na dwie  izby  – bikameralizm  jest hamulcem  sam w sobie, 

ponieważ  oznacza  wewnętrzne  osłabienie  parlamentu 

2.  Prawo egzekutywy  do zwoływania  legislatywy,  ustalania  długości  jej posiedzeń, 

odraczania  ich  i zamykania  – nie  może  zwoływać  się  sama, bo może  się  nie  zwołać 
jednomyślnie,  lub  nigdy  nie  chcieć  się odroczyć 

3.  Wyposażenie  monarchy  w prawo weta ustawodawczego  – władza  wykonawcza  musi 

mieć  zdolność  „przeszkadzania”,  aby nie  została  pozbawiona  swoich  przywilejów 

 
 
 KANON CZWARTY  – SPOŁECZNY PODZIAŁ  WŁADZY 
Władza  w państwie  powinna  zostać  rozdzielona  pomiędzy  trzy  stany  społeczne. 

 

Monarcha  otrzymuje  egzekutywę.   

 

Szlachta  izbę  wyższą  legislatywy  (ma  być dziedziczna).   

 

Lud,  czyli  burżuazja  – izbę  niższą.   

Władza  państwowa  oderwana  od stanów  społecznych  staje się  władzą  despotyczną,  której 
upadek jest tylko  kwestią  czasu.   

28 

 

W  każdym  społeczeństwie  istnieją  odrębne interesy  społeczne,  które władza  powinna 
uwzględniać.   
W kwestii  władzy  sądowniczej  – oskarżeni  powinni  być sądzeni  przez  sędziów  wywodzących 
się  z tego samego  stanu. 
 

Beniamin Constant (1767- 1830) 

 
Wyrażał  poglądy  średniego  mieszczaństwa. 
Prace:  „O  monarchii  konstytucyjnej  i rękojmiach  publicznych”  i  „Zasady  polityki”. 
Najlepszą  formą  sprawowania  władzy  jest monarchia  konstytucyjna. 
Przeciwny  idei  Rousseau  o suwerenności  narodu. 
 
Wolność  polega na tym,  że władza  państwowa  nie ingeruje  w sprawy  jednostkowe. 
Wolność  to podleganie  jedynie  ustawom,  to prawo  do czynienia  wszystkiego, co nie 
przynosi  szkody społecznej.  Wszystko czego nie zabrania  prawo  jest dozwolone. 
Wolność  B. Constant  pojmował  nie  tak jak Montesquieu  (wolność  to prawo czynienia 
wszystkiego,  czego  nie  zakazują  ustawy)  — jest tym co jednostki  mają  czynić,  a czego 
społeczeństwo  nie ma  im  prawa  zabronić. 
 
Wolność  prasy:  podstawowa  forma  gwarancji  jawności  życia  politycznego. 
 
Zasadę suwerenności  ludu  określił  jako wyższość  woli  powszechnej  nad indywidualną. 
Ale  suwerenność  ludu  nie  może  być  nieograniczona,  winna  mieć  swoje granice  – prawo 
bowiem  nawet  wtedy  gdy  jest wyrazem  woli  powszechnej,  winno  podlegać  sprawiedliwości, 
która stoi  ponad nim. 
Błędem  jest przekazanie  całej  nieograniczonej  władzy  ludowi,  ponieważ  zasada  suwerenności 
ludu  nie  jest wystarczającym  gwarantem  wolności  poszczególnych  jednostek. 
Społeczeństwo  nie  może  rościć  pretensji  do nieograniczonych  praw nad  poszczególnymi 
członkami  społeczeństwa,  naród  bowiem  może  być takim  samym  despotą jak absolutny 
władca. 
Doktryna  Constanta  zmierzała  do ograniczenia  działalności  władzy  państwowej,  w 
szczególności  parlamentu. 
 
 
KONCEPCJA WŁADZY  NATURALNEJ  CONSTANTA 
 
Constant  uznał,  że wadą dotychczasowych  konstytucji  francuskich  był  brak organu 
powołanego  do uzgadniania  stanowisk  dwóch władz  pozostających  ze sobą na stopie 
wojennej.Twórcy  tych  konstytucji  zamiast  utworzyć  władzę  neutralną,  oddali  niepodzielnie 
prawo decydowania  trzem  władzom  tradycyjnym.   
 
Constant  uważał,  że nieodzowna  jest neutralna  instytucja  między  władzą  prawodawczą  i 
wykonawczą.  Jedynym  ustrojem  do powołania  takiej  władzy  jest monarchia  konstytucyjna 
Król powinien  panować  a nie  rządzić,  jego władza  ma, więc  wydźwięk  bardziej  moralny  niż 
prawny,  nie  polega  na komenderowaniu,  wykonywaniu  ani  reglamentowaniu,  lecz  raczej  na 
mediowaniu,  regulowaniu,  neutralizowaniu,  łagodzeniu.   
Są to rządy  bardziej  arbitra  niż  władcy,który  działa  w celu  przywrócenia  harmonii.  Jej 
sprawowania  nie  da się  w pełni  unormować  konstytucyjnie.   
Ma zapobiegać  zdominowaniu  całego  aparatu  państwa  przez  jeden  organ.   
Władza  neutralna  powinna  mieć  interesy  różne  od interesów  rządzących  i  rządzonych.   

29 

 

 
Aby  uniemożliwić  nadużycia  lub  bezprawne  zagarnięcie  władzy  należy  pozbawić  władze 
efektywnych  możliwości  rządzenia.   
 
SYSTEMATYKA  PRAWNYCH  SFER DZIALANIA  PAŃSTWA CONSTANTA 

 

Constant  przywiązywał  większą  wagę  do podziału  prawnych  sfer  działania  państwa  niż  do 
rozdziału  organów. 
 Monteskiuszowski  trójpodział  uznał  za niewystarczający  i wyróżnił  pięć  władz: 
wykonawczą,  królewską, sądowniczą  i prawodawczą,  która  rozpada  się na władzę 
reprezentacyjną  stałą (sprawowaną  przez  izbę  wyższą  mianowaną  przez  monarchę)  i na 
władzę  reprezentacyjną  opinii  (sprawowaną  przez  izbę  niższą  powoływaną  w  wyborach) 
i municypalną. 
 Dokonał,  więc  wyraźnego  oddzielenia  monarchy  od egzekutywy,  tym  bardziej,  że władzę 
monarszą  uznał  za klucz  do wszelkiej  organizacji  politycznej. 
 
 KONCEPCJA LEGISLATYWY  CONSTANTA 

 

Myśliciel  ten  widział  w działalności  parlamentu  duży  ładunek  niebezpieczeństwa.  Uważał,  że 
prowadzi  ona do tyranii  i  zagrożenia  wolności  obywateli,  dlatego  należy  zakreślić  granice 
władzy  legislatywy.   
Z tych  rozważań  pochodzi  jego  słynne  powiedzenie,  że tyrania  staje  się tym 
niebezpieczniejsza,  z im  większej  liczby  tyranów  się składa  i  że naród tylko  wtedy  będzie 
wolny,  kiedy  jego reprezentacja  będzie  odpowiednio  hamowana.   
Nie wierzył  by jednoizbowy  parlament  mógł  się  zdobyć  na przeciwstawienie  się 
nierozsądnym  projektom,  więc  żywił  nieufność  wobec jednej  izby.   
Doszedł  do wniosku,  że izba  wyższa  oparta na arystokracji  rodowej  nie  tylko  ochrania 
panującego  i pełni  funkcję  otaczającej  tron  elity,  lecz  także  stanowi  gwarancję  przeciw 
despotyzmowi.  Izba  deputowanych  miała  zaś reprezentować  opinię  publiczną  – pochodziła  w 
końcu  z wyborów  bezpośrednich. 
 

Doktryna  podziału  władzy  Benjamina  Constant`a

: 

Wyróżniał  5 władz;  władzę:  monarszą, 

wykonawczą,  reprezentacji  stałą-  izba  wyższa  i opinii-  izba  niższa,  sądową i  municipalną. 
Władza  królewska  nie  była  powiązana  z wykonawczą,  a spełniała  jedynie  funkcje 
arbitrażowe. 

Benjamin  Constant  najpełniejszy  wykład  swojej  koncepcji  wolności  dał w broszurze 
zatytułowanej  O wolności  starożytnych  w  porównaniu  z wolnością  współczesnych. 
Twierdził,  że istotą  wolności  dostępnej  starożytnym  był  jej kolektywny  charakter.  Realizując 
wolność  można  było  jedynie  sprawując  funkcje  publiczne  – możliwości  tej były  pozbawione 
osoby prywatne.  Wolność  nowożytna,  nie  rezygnując  z możliwości  udziału  jednostek  we 
władzy  politycznej,  uzupełniła  ją prawami  osobistymi,  z których  mogą  korzystać  jednostki. 
 
Według  Constanta  dążenie  do indywidualnej  satysfakcji  stanowi  często  motyw  skłaniający 
ludzi  do podjęcia  działań  o charakterze  publicznym  – do wzięcia  udziału  w stanowieniu 
prawa gwarantującego  jednostce  wolność,  w której upatruje  ona gwarancję  swych 
przyjemności. 
Do wolności  świata  współczesnego  zaliczał  także  wolność  ekonomiczną  i uznanie  własności 
prywatnej  jako jednego  z podstawowych  praw człowieka.  Prymat  wśród wolności 
przyznanych  jednostce  przyznawał  wolności  wypowiedzi.  Według  Constanta  podstawowe 
wolności  powinny  być wyjęte  z zakresu  reglamentacji  prawnej  i  nie  mogą  podlegać  żadnym 
ograniczeniom.