~ 2 ~
BOHATER POZYTYWISTYCZNY NA WYBRANYCH PRZYKŁADACH LITERACKICH.
Bohater pozytywistyczny miał to być człowiek pracowity, energiczny,
rzetelny w pełnieniu swoich obowiązków, jednocześnie starannie wykształcony
i racjonalnie myślący. Stara się połączyć własne interesy z dobrem
społeczeństwa. Odrzuca współpracę z zaborcą a przez patriotyzm rozumie
systematyczną pracę dla dobra kraju. Jest pozbawiony przesądów religijnych
wobec wszystkich jest tolerancyjny. Za najważniejsze wartości społeczne
uznaje wiedzę i pracę.
Pozytywizm, w odróżnieniu od romantyzmu, wprowadził model bohatera,
którego życie nie polega tylko na cierpieniu, ideowej walce albo porywach
uczuć. Idealny bohater pozytywistyczny to człowiek przedsiębiorczy,
konsekwentnie realizujący swoje postanowienia i zadowolony z życia. W
dziełach literackich epoki pojawiają się jednak obok takich postaci dla
kontrastu także bohaterowie zasługujący na krytykę.
Powieści B. Prusa pt: ”Lalka”
Wokulski reprezentuje "stracone pokolenie" - był już dorosłym człowiekiem,
gdy wybuchło powstanie styczniowe i brał w nim udział.
Później przyjął inną postawę - realisty - w jego biografii zmieścił się
kawałek romantyzmu i cząstka pozytywizmu - jako bohater literacki ma on
elementy obu schematów.
Wokulski jako bohater romantyczny:
* bierze on udział w powstaniu styczniowym - poświęca, zatem młodość
patriotycznej walce, miłość do ojczyzny jest dla niego ważną sprawą.
* Miłość do Izabeli napotyka na trudności przede wszystkim przez nierówność
społeczną obojga ludzi. Dlatego jest to od początku romantyczna miłość, dla
której
przeszkodą
staje
się
konwenans
i
układy
społeczne.
* Miłość do Izabeli jest uczuciem wszechogarniającym, paraliżującym umysł
Wokulskiego
* tragiczne zakończenie miłości powoduje, że Wokulski próbuje popełnić
samobójstwo. Zostaje jednak uratowany i na nowo próbuje podjąć trud życia.
* Niejasny, otwarty koniec - wysadzając ruiny Wokulski mógł zginąć, a mógł
zniknąć, by rozpocząć kolejny etap życia, być może, jako kto inny.
Tajemniczość, niejasne okoliczności "śmierci", metamorfoza - oto typowe
cechy bohatera romantycznego.
Wokulski jako bohater pozytywistyczny:
~ 3 ~
* szacunek dla nauki, pragnienie wiedzy, przyznawanie im prymatu nad
irracjonalizmem.
* Wokulski jest silną, przedsiębiorczą jednostką - po powstaniu energicznie
bierze się w garść i organizuje sobie życie. Dochodzi do fortuny własną
pracą i wysiłkiem.
* Wokulski stoi na granicy dwóch światów: upadającego świata arystokracji
(kraina Izabeli) i "wstępującego" świata kapitalizmu (świat, do którego
należy, Wokulski jako bogaty kupiec). Pokrywa się to zresztą ze zderzeniem:
odchodzącego romantyzmu (miłość Wokulskiego) i nadchodzącego pozytywizmu
(racjonalizm
bohatera).
* Wokulski zajmuje się działalnością filantropijną i społeczną - zauważ
nędzę biedoty, stara się jej pomóc - realizuje hasło pracy u podstaw.
* Elementy "romantyczne" są w przypadku tego bohatera trochę odwrócone: oto
będąc młodym rzuca się w wir nauki, w wir walki powstańczej. Dopiero potem
następuje prywatny wątek biografii - czyli miłość. W przypadku typowego
bohatera romantycznego było zazwyczaj odwrotnie.
Nowe zadania, stawiane literaturze i odpowiadające im gatunki literackie,
spowodował pojawienie sie w pozytywizmie nowego typu bohatera. Literatura
tendencyjna musiała, bowiem dostarczać wzorów postaw i atakować zachowana
negatywne. Stad tez podstawowym typem postaci był działacz, realizujący
program pozytywistyczny. Wykształcony, umiejący się liczyć z realiami,
gotowy poświęcić własna aktywność przemienianiu rzeczywistości społecznej,
bohater ten realizowali sie przede wszystkim w pracy, która stała sie
podstawowym miernikiem wartości człowieka. Joanna Lipska (bohaterka noweli
E. Orzeszkowej "A...B...C..."), która narażając sie na represje, naucza
dzieci wiejskie języka polskiego, Jan Bohatyrowicz ("Nad Niemnem" E.
Orzeszkowej) odnajdujący radość życia w uprawie ziemi.
CHARAKTERYSTYKA STANISŁAWA WOKULSKIEGO I IZABELI- „LALKA”
STANISŁAW WOKULSKI- główny bohater powieści był czterdziestoletnim bogatym
kupcem. Pochodził z zdeklasowanej szlachty. W młodości pracował, do czego
zmusiła go bieda, próbował uczyć się, udzielał korepetycji. Po niecałym
roku rzucił studia w Szkole Głównej i wziął udział w powstaniu styczniowym,
po jego zakończeniu został zesłany na Syberię. Zajmował się tam pracą
naukową poznał Rosjanina Tuzina, dzięki któremu dorobił się niewielkiego
majątku. Do kraju powrócił w 1870 roku, rok później ożenił się z Małgorzatą
Minclową, zamożną wdową po sklepikarzu. Po śmierci Minclowej Wokulski z 30
tysiącami rubli rozpoczął samodzielną karierę kupca. W 1887 niespodziewanie
~ 4 ~
wyjeżdża na Bałkany gdzie toczy się wojna. Wraca po 8 miesiącach jako
posiadacz ogromnej fortuny zarobionej na dostawach dla wojska.
Wokulski jest postacią złożoną. Chciał być uczonym i odniósł w tej
dziedzinie pierwsze sukcesy. Patriotyczny obowiązek nakazał mu porzucić
osobiste cele na rzecz udziału w powstaniu. Później życiowa konieczność
zmusiła go do zostania kupcem, przedsiębiorcą na ogromną skalę, co wtedy
wśród Polaków było rzadkością. Zdobył fortunę nie tyle dzięki szczęśliwemu
zbiegowi okoliczności (poznanie Suzina, wojna rosyjsko-turecka), co za
sprawą predyspozycji do robienia interesów, przedsiębiorczości, niezwykłej
inteligencji, umiejętności przewidywania, odwadze i stałej gotowości do
podejmowania nawet największego ryzyka.
Miłość do Izabeli Łęckiej zakłóciła kupiecką karierę Wokulskiego, stała się
zasadniczym czynnikiem określającym jego życie, decyzje (także w
interesach), zachowania, życiowe plany i aspiracje. Była to wielka
romantyczna miłość o ogromnej sile destrukcyjnej. Wokulski, trzeźwy
racjonalista w interesach, prezentuje romantyczną uczuciowość, stałą
zmienność nastrojów, idealizuje zarówno uczucie, i obdarzaną nim kobietę.
Gdy podsłucha rozmowę prowadzoną prze Izabelę i Starskiego przeżyje
wstrząs, w końcu uświadomi sobie prawdziwą naturę uwielbianej kobiety,
spojrzy na nią bardziej trzeźwo. Niestety, ten wstrząs nie wyzwoli go z
tragicznego w skutkach uczucia, nie przywróci normalnemu życiu.
To człowiek przełomu dwóch epok. Miłość prowadzi go nawet do próby samobój-
czej
znów niczym nieszczęśliwego, romantycznego kochanka. W tej postaci
można wskazać wiele paradoksów, jest ona specyficznym konglomeratem
trzeźwości myślenia i nieraz naiwnego idealizmu, energii i skłonności do
depresji, inteligencji i nieporadności w sprawach osobistych, siły
charakteru i wewnętrznej słabości w odniesieniu do swego uczucia, miłości.
Często powtarza się, że Wokulski to romantyk, któremu przyszło żyć w epoce
pozytywizmu,
zarazem
jednostka
nieprzeciętna
i
niedoceniana
przez
otoczenie.
IZABELA ŁĘCKA- córka Tomasza, zubożałego arystokraty jest niepospolicie
piękna wychowana w luksusie jest pozbawiona realnej oceny świata i ludzi.
Izabela nigdy nie była zakochana jej ideałem mężczyzny był marmurowy posąg
Apollona. Uważa się za osobę doskonalszą od innych stworzoną do odbierania
hołdów. Małżeństwo uważa za zło konieczne i rodzaj transakcji. Izabela to
tytułowa lalka kobieta próżna niezdolna do prawdziwych uczuć. Jest salonową
lalką żąda od mężczyzn hołdów ocenia ludzi na podstawie wyglądu i stanu
~ 5 ~
majątkowego. Związek z Wokulski traktuje jako wyraz swojej łaski i dobroci.
Nie docenia ona pomocy Wokulskiego.
OBRAZ WARSZAWY I SPOŁECZEŃSTWA POLSKIEGO W „LALCE” BOLESŁAWA
PRUSA.
Akcja powieści rozgrywa się głównie w Warszawie. Poeta opisując miasto
stosuje różne techniki pisarskie:
Realizm- opis miasta z czasów Raczka, Rześkiego, Wokulskiego
Symbolizm- Powiśle jako symbol ludzkiego upadku i zgnilizny
Naturalizm- Powidle
Opis Warszawy cechuje:
1. Różnorodność obrazów- Warszawa, dzielnice żydowskie i biedoty
2. Koncepcja miasta jako przestrzeni
3. Pominięcie obecności Rosjan (brak zamku- siedziby namiestnika
carskiego)
Społeczeństwo polskie dzieli się na 4 grupy:
Arystokracja- Izabela Łęcka, Tomasz Łęcki, baron Krzeszowski,
Starski, pani Wąsoska. Jest to grupa, do której niegdyś należały
bogate, potężne narody szlacheckie. Większa część arystokracji
straciła swoje majątki w wyniku represji zaborców za udział w
powstaniach, inni roztrwonili je prowadząc beztroski tryb życia. W
nowej rzeczywistości nie potrafi się odnaleźć, ponieważ nie posiadali
zawodu ani nigdy nie trudnili się pracą
Mieszczaństwo- dzieli się na trzy grupy ze względu na pochodzenie:
1. polskie (Szprot, Węgrowicz)
2. niemieckie (Jan Mince)
3. żydowskie (Szlangbaun, Szuman)
Szlachta- rodzina Wokulskiego Stawska Rzecki. Przedstawicielom tej
grupy pozostało pochodzenie rodowe, ponieważ ich sytuacja zmieniła
~ 6 ~
się po uwłaszczeniu chłopów oraz uwłaszczeniu majątków ziemskich po
powstaniach.
Biedota miejska- Wysoki, Maria, Węgiełek. Są to mieszkańcy
najbiedniejszej dzielnicy tzw. Powiśla. Opisani w sposób bardzo
naturalistyczny, nędza głóg ciężkie warunki życia, demoralizacja
wymuszona warunkami życia- prostytutka Maria, choroby. Jedyną pomocą
dla nich była filantropia.
PROGRAM POLSKICH POZYTYWISTÓW. ROLA PRACY.
Okres w literaturze polskiej obejmujący czas od upadku powstania
styczniowego w 1864 do 1890-1895. Manifestem pokolenia pozytywistów był
artykuł „My i Wy”. Pozytywiści głosili:
Poglądy dotyczące polityki- pozytywiści polscy głosili konieczność
trzeźwego liczenia się realnymi możliwościami układem sił. Odrzucali
nadzieję na pomoc państw zachodnich w odzyskanie utraconej przez
Polaków niepodległości. Nie liczyli już na zorganizowanie powstania i
hasło walki zbrojnej zamienili na program działań ekonomicznych
gospodarczych.
Program ekonomiczny- apelowali o zakładanie fabryk, warsztatów
przedsiębiorstw handlowych oraz unowocześnienie produkcji rolnej.
Dążyli
do
rozwoju
w
społeczeństwie
takich
cech
jak:
przedsiębiorczość, gospodarność i fachowość. Chcieli zorganizować
instytucje
kredytowe,
które
umożliwiałyby
rozwój
rzemiosła.
Przywiązali też dużą wagę do rozwoju szkolnictwa zawodowego.
Życie społeczne- uważali, że zmiany w społeczeństwie powinny się
dokonywać stopniowo, byli za rozwojem cywilizacji przemysłowej oraz
za rozwojem ustroju kapitalistycznego. Wszystkie warstwy społeczne
mają działać solidarnie i pracować dla dobra państwa i obywateli.
Propagowali także ideę wszechstronnej demokratyzacji stosunków
międzyludzkich.
Asymilacja
Żydów-
uznanie
ich
za
pełnoprawnych
obywateli
społeczeństwa respektowanie odmienności ich kultury i religii
Działalność filantropijna i charytatywna na rzecz najbiedniejszych
warstw społecznych
~ 7 ~
Laizacja
społeczeństwa-
uniezależnienie
życia
osobistego,
publicznego, kulturowego od wpływu kościoła
Rola pracy był bardzo ważna w programie pozytywistów. Praca była podstawą
ich wszystkich idei. Wszyscy ludzie mieli pracować dla dobra kraju i
ojczyzny. Praca była nową formą patriotyzmu, miała doprowadzić do rozwoju i
umocnienia narodu, co w przyszłości miałoby doprowadzić do odzyskania
niepodległości.
Praca u postaw- była to formuła na określenie zadań najpilniejszych i
elementarnych, czyli podstawowych- możliwych do wykonania bez
specjalnego nakładu kapitałowego. Termin ten wprowadził Aleksander
Świętochowski
Praca organiczna- terminu tego nie wymyślili pozytywiści, choć stał
się on ich naczelnym znakiem rozpoznawczym. Rozumieli je jako
działalność gospodarczą oświatową naukową i samorządową prowadzoną
legalnie. Początków pracy organicznej można się doszukać przed rokiem
1830 w reformowaniu gospodarki Królestwa.
Emancypacja kobiet- prawo kobiet do decydowania o własnym losie
podejmowanie samodzielnej pracy.
ROZWÓJ NOWELISTYKI- PROBLEMATYKA OMAWIANYCH NOWEL W EPOCE
POZYTYWIZMU.
NOWELA- niewielki utwór prozatorski o wyraźnie zarysowanej fabule, która
zmierza do wyraźnego punktu kulminacyjnego. Fabuła jest zazwyczaj
jednowątkowa ograniczone elementy opisowe. Akcja w noweli ma często
przebieg dramatyczny, utwór cechuje zagęszczenie zdarzeń i intensyfikacją
czasu.
Mistrzowie polskiej noweli pozytywistycznej:
Henryk
Sienkiewicz-
„Janko
Muzykant”’
„Z
pamiętnika
poznańskiego
nauczyciela”, „Latarnik”, „sachem”, „szkice węglem”;
Bolesław Prus: „Antek”, „Katarynka”; „kamizelka” „Z legend dawnego Egiptu”
Eliza Orzeszkowa: „Gloria victis”, „Dobra pani”
Maria Konopnicka: „Dym”, „Mendel Gdański”, „Nasza szkapa”
Nowelistyka pozytywistyczna z jednej strony wiąże się z publicystyką epoki,
wpisuje się w program jej działań społecznych z drugiej natomiast strony
~ 8 ~
stanowi swoistą szkołę pisarską poprzedzającą wielkie dokonania powieściowe
twórców epoki, kształtujących w ten sposób zarówno swój warsztat pisarski
jak i zmysł obserwacyjny. W nowelistyce pozytywistycznej można wyodrębnić
kilka problematyk związanych z takimi zagadnieniami jak: życie mieszkańców
wsi, życie robotników gdzie pojawia się kwestia nędzy i ciemnoty; specjalną
uwagę zwracają twórcy nowel na los dzieci z różnych środowisk, nowelistów
interesował także los kobiet i Żydów. Kwestie te pojawiają się w nowelach
H. Sienkiewicza „Szkice węglem”, „”Janko Muzykant”.
„Szkice węglem” ukazuje rzeczywistość wsi polskiej po uwłaszczeniu ciemnotę
nieprzygotowanie
do
samodzielnej
egzystencji
jej
mieszkańców
przy
jednoczesnej wyznawanej przez dwór zasadzie nieinterwencji. W efekcie
chłopi stają się ofiarami ograniczonych i bezwzględnych wyzyskiwaczy. Z
kolei nowela „Janko muzykant” poświęcona jest losowi utalentowanego dziecka
wiejskiego, które z powodu swojego niskiego urodzenia nie może rozwijać
posiadanych zdolności, a jego życie kończy się tragedią. Pisarza interesuje
również los [polskiej emigracji zarobkowej, co ukazał w noweli „Za
chlebem”. Podobny problem pojawia się w noweli B. Prusa „Antek”, której
bohaterem jest wiejski rzeźbiarz nierozumiany we własnym środowisku
pozbawiony możliwości rozwoju. „Powracająca fala” pisarza podejmuje
natomiast kwestię wyzysku robotników i ich buntu. Dramat ubogiej rodziny
postrzegany oczami dzieci, stanowi temat noweli M. Konopnickiej „Nasza
szkapa”.
Konopnicka
poświęciła
kilka
swoich
utworów
bezduszności
instytucji, które ignorują ludzkie cierpienie np. „Miłosierdzie gminy”.
Autorka opisuje również los ubogich kobiet „Banasiowa” –bohaterka oczekuje
śmierci by nie być ciężarem dla rodziny. Pisarka ta podjęła także kwestię
asymilacji Żydów w środowisku polskim oraz kwestię antyfeminizmu np.:
„Mendel Gdański”. Podobny problem stał się tematem noweli E. Orzeszkowej
„Gedali”. Orzeszkowa w perspektywie gorzkiej satyry podejmuje również
kwestię filantropii „Dobra pani”. Z kolei nowela „A…B…C…” dotyczy losu
kobiety szerzącej oświatę. Na osobną uwagę zasługuje tu cykl nowel
Orzeszkowej „Gloria victis” poświęcony powstaniu styczniowemu idealizujący
to wydarzenie prezentujący je perspektywie heroicznej ofiary choć pisarka
ujawnia również swoje zafascynowanie pięknem istnienia. Również została
poruszona tematyka władcy i władzy np.: „Sachem”, „z legend dawnego
Egiptu”. Sachem z wodza stał się marionetką jego los to parabola losu
Polski, Sienkiewicz kładzie nacisk na bronienie tożsamości narodowej.
WYJAŚNIENIE TYTUŁU POWIŚCI „LALKA”
Tytuł powieści Prusa „Lalka” można zinterpretować na różne sposoby:
~ 9 ~
Nawiązanie do prasowej notatki na temat sądowego procesu o kradzież
lalki. Podobny proces toczy się w powieści. Baronowa Krzeszowska
oskarża panią Stawką o kradzież lalki należącej do zmarłej córki
baronowej. W obronie oskarżonej staje Wokulski zaświadczając, że
zabawkę kupiła Stawska w jego sklepie;
Aluzja do duchowej postawy Izabeli Łęckiej wielkiej tragicznej
miłości Wokulskiego. Łęcka aczkolwiek piękna jest kobietą pozbawioną
zasad moralnych chłodną emocjonalnie i pustą „duchową prostytutką”
jak określa ją sam Prus
Metafora świata jako teatru, a człowieka jako aktora i marionetkę-
ludzie są jedynie marionetkami, którym wydaje się, że kierują swoim
życiem, taką marionetką jest Wokulski pod wpływem nieodwzajemnionej
miłości do Izabeli.
ZAŁOŻENIA PROGRAMOWE POZYTYWISTÓW W LITERATURZE POLSKIEJ NA
PODSTAWIE POZNANYCH NOWEL I „LALKI” BOLESŁAWA PRUSA
Program pozytywistyczny w nowelach ukazany został poprzez:
Los utalentowanych dzieci wiejskich, które nie mogły rozwijać swoich
umiejętności z powodu braku pieniędzy, za pomocą takich utworów
chciano poruszyć sumienia bogatych i skłonić ich do finansowania
rodzimych talentów („Janko Muzykant)- próba filantropii
Bohater ludowy i problem jego wyobcowania pisarze eksponowali biedę,
ucisk, wyzysk oraz ciemnotę bohatera ludowego, co doprowadzało często
do jego tragedii („Szkice węglem”)- nakłanianie do propagowania hasła
pracy u postaw i kształcenie biednych warstw społecznych
Dramat biedoty miejskiej- rozwój kapitalizmu to jednocześnie
formowanie się biedoty miejskiej- ludzie, którzy nie mogą zarobić na
swoje utrzymanie („Dym”)
Fałszywa dobroczynność- pomoc często była powierzchowna a filantropia
służyła poprawie samopoczucia bogatych („Dobra pani”)
Program wyzysku robotników- rodzący się kapitalizm był w dużym
stopniu oparty na wyzysku warstw najbiedniejszych
Asymilacja żydów („Mendel Gdański”) przykład nastrojów antysemickich
w Warszawie
~ 10 ~
Nowele ukazywały ciemne strony działalności pozytywistycznej- wyzysk
najbiedniejszych fałszywa filantropia i prześladowania żydów. Miały pouczać
jak stać się pozytywistą i przestrzegać przed złymi działaniami.
W „Lalce” Bolesław Prus dokonał oceny skuteczności realizacji haseł
pozytywistycznych w większości jest to krytyka:
Praca u podstaw- to hasło realizuje tylko prezesowa w swoim majątku
zorganizowanym na wzór doskonałego przedsiębiorstwa rolnego
Działalność filantropijna- Wokulski ogranicza się tylko do doraźnej
pomocy, z czego zdaje sobie sprawę. Arystokraci poprzez bale i
dobroczynne kwesty starają się jedynie poprawić swoje samopoczucie
Praca organiczna- staje się niemożliwa z powodu rozwarstwiania
społeczeństwa, które nie potrafi się ze sobą porozumieć. Działania
Wokulskiego, który chce wzbogacić polski handel spotyka się z
niechęcią innych bohaterów
Scjentyzm- zafascynowanie nauką- bohaterowie – naukowcy Geist
Ochocki- postrzegani są przez społeczeństwo jako dziwacy
Asymilacja żydów- społeczeństwo polskie jest niechętne żydom oskarża
ich o chęć zawładnięcia polskim handlem. Żydzi sami walczą o swoją
pozycję w społeczeństwie, gromadząc w swoich rękach kapitał
Emancypacja i równouprawnienie kobiet jest niemożliwa z powodu
silnych stereotypów społecznych
Prus ukazuje w swojej powieści bankructwo idei polskiego pozytywizmu. Praca
u
postaw,
praca
organiczna
i
filantropia
nie
poprawiły
bytu
najbiedniejszych warstw społecznych. Rozwój handlu okazał się niemożliwy
bez udziału obcego kapitału a wiara w rozwój nauki i techniki uległa
zachwianiu. Dlatego „Lalka” Prusa jest wyrazem tych rozczarowań bywa
określona jako „powieść o straconych złudzeniach”
