Ludwik Gumplowicz jako klasyk teorii konfliktu

„Ludwik Gumplowicz jako klasyk teorii konfliktu”

Gumplowicz urodził się w roku 1838, w czasie kiedy w politycznym życiu Europy

oświecony absolutyzm toczy walkę z ruchami rewolucyjnymi, rozbudzonymi przez Wielką
Rewolucję Francuską; kiedy wzrastający kapitalizm tworzy nowe klasy społeczne; kiedy
idealizm i romantyzm zaczyna określać coraz wyraźniej ramy dla nacjonalizmu; kiedy
„metoda pozytywna” Comte’a rozpoczyna podbój świata naukowego i przedostaje się powoli
także i do Polski i kiedy nauki przyrodnicze wybijają się na pierwsze miejsce, a „nie być
materialistą” uchodziło w pewnych kołach naukowych za rodzaj umysłowego upośledzenia.

Ludwik Gumplowicz urodził się w Krakowie. Pochodził z żydowskiej rodziny

mieszczańskiej przejawiającej tendencje asymilacyjne. Po ukończeniu gimnazjum św.Anny
zapisał się na Uniwersytet Jagielloński gdzie przez cztery kolejne lata uczęszczał na Wydział
Prawa, na którym w 1864 roku się doktoryzował. Następnie podjął starania o habilitację.
Jednak liberalizm i wydźwięk antyklerykalny jego prac naukowych stanęły na przeszkodzie w
dopuszczeniu go do kolokwium habilitacyjnego, z uwagi na duży stopień konserwatyzmu
krakowskiego   środowiska   naukowego.   Ocena   ta   zaważyła   na   dalszych   losach   młodego
uczonego.   Krakowska   kariera   akademicka   została   zamknięta.   Jako   prawnik   otworzył   po
odbyciu odpowiedniej praktyki kancelarię notarialną, którą prowadził do czasu opuszczenia
ziem   polskich.   Równolegle   przyjął   w   redakcji   dziennika   „Kraj”   tymczasową,   dodatkową
pracę. Po pewnym czasie zdecydował się wyjechać z Galicji i udał się do Austrii, do Grazu
gdzie oddano mu katedrę prawa administracyjnego.

Krakowskie lata Gumplowicza były pasmem niepowodzeń. Jednak to właśnie losy

galicyjskie   skierowały   go   ku   socjologii.   Na   obczyźnie   rozpoczyna   się   jego   właściwa
twórczość naukowa. Z konieczności pisał w języku niemieckim. Tęsknił za krajem, mając żal
do profesorów o stratę lat w zawodzie praktycznym. Gumplowicz już nigdy nie powrócił do
ojczystego kraju. Uzyskał habilitację , a w 1892 roku został profesorem zwyczajnym prawa
państwowego.   Przez   trzydzieści   lat   wykładał   na   Uniwersytecie   w   Grazu   prawo
administracyjne i teorię prawa uzupełniając wykłady swymi dociekaniami socjologicznymi.
Nie   było   wówczas   w   Europie   ani   w   Ameryce   katedry   socjologii.   Pierwsza   powstała   w
Bordeaux we Francji w roku 1888, druga w Chicago w 1895 roku. W Austrii pierwsza taka
katedra powstała w 1907 roku, kiedy Gumplowicz już nie wykładał. Dlatego właśnie fachowe
zajęcia uczonego nie pozwalały mu do końca przemyśleć jego teorii i hipotez socjologicznych
oraz   oddzielić   ich   wyraźniej   od   zainteresowań   czysto   prawnych.   Na   terenie
niemieckojęzycznym   rozpropagował   Gumplowicz   termin   „socjologia”,   a   samej   nauce
przysporzył  tu licznych  zwolenników.  Zmarł  tragicznie  śmiercią  samobójczą  w Grazu 19
sierpnia 1909 roku.

Formalnie uczony był związany z prawem, lecz jego prawdziwą pasją stała się

socjologia. W tej dziedzinie o jego sławie zadecydowała praca „Der Rassenkampf”. Śmiałe
tezy i idea zawarta w tytule zapewniły mu światowy rozgłos. Tym niemniej obok tego dzieła
znalazło się jeszcze kilka innych, w tym także przetłumaczony na język polski.: „System
socjologii”.

Przypisywano Gumplowiczowi, że jego pochodzenie żydowskie odbiło się nie tylko

na kierunku jego twórczości naukowej, ale także i na jej jakości. Należał on państwowo do
monarchii austro-węgierskiej, której cechą najbardziej charakterystyczną była „mozaika
narodowościowa”. Żyły tu obok siebie rasy (jak je nazywa Gumplowicz): słowiańska,
germańska, mongolska, łacińska i semicka. Uczony ten był podwójnie predysponowany do

postawienia teorii o walce ras, jako ogólnego prawa socjologicznego, był bowiem podwójnie
podległy i podwójnie uciskany - był Żydem i Polakiem. Uwarunkowania te łatwo dostrzec w
całej twórczości Gumplowicza, jak pisze on sam: „Ludzie jednej rasy państwa nie utworzą,
natura pcha jedną rasę do boju z drugą, rasa zwyciężająca staje się rycerstwem, szlachtą, a
rasa zwyciężana zamienia się w niewolników, w poddanych...”

Gumplowicz był pierwszą wybitną indywidualnością socjologii polskiej. Był

ewolucjonistą,   w   odróżnieniu   jednak   od   większości   przedstawicieli   tego   dominującego
wówczas kierunku nie wierzył w postęp i rosnącą harmonię ludzkiego życia społecznego.
Skłaniał się do poglądu, iż socjologia powinna przedstawiać raczej powtarzalne zjawiska i
procesy  niż   ukierunkowany   ciąg   faz   rozwojowych   społeczeństwa.   Główne   żywioły   życia
społecznego to jego zdaniem konflikt i walka pomiędzy grupami. Dlatego kwalifikuje się
zazwyczaj Gumplowicza jako klasycznego przedstawiciela teorii konfliktu.
Ciekawym  elementem  gumplowiczowskiej   teorii  socjologicznej  był  socjologizm   przez   jej
autora rozumiany jako fakt istnienia swoistych praw socjologicznych, nie będących prostym
przełożeniem uniwersalnych praw przyrody. Na tym założeniu oparł uczony krytykę swoich
poprzedników,   zarzucając   im   dedukcję   praw   socjologicznych   na   podstawie   obserwacji
całkowicie   odrębnych   sfer   rzeczywistości.   Tym   niemniej   krytyka   ta   sama   wypływała   z
krytykowanej   przezeń   naturalistycznej   koncepcji   nauki,   ponieważ   jego   zdaniem   rolą
socjologii jest badanie historii jako procesu przyrodniczego.
Gumplowicz   sprzeciwiał   się   jednocześnie   dedukcjonizmowi   w   naukach   społecznych,
zarzucając   jego   uprawianie   zwłaszcza   organicystom.   To   indukcyjne   badanie   zjawisk
społecznych   stanowi   jego   zdaniem   punkt   wyjścia   dla   socjologa,   zaś   koncepcje   uznające
wiedzę o jednostce ludzkiej za swoją podstawę są bezużyteczne.
Badacz życia społecznego ma do czynienia z określonymi grupami. Te grupy, na jakie dzieli
się  ludzkość  Gumplowicz  nazwał   rasami.   Nie  chodzi  jednak o  pojecie   rasy w  znaczeniu
antropologicznym.  Walka  ras,  których   badaniem  się   zajmował  to  zróżnicowane   elementy
etniczne   i   społeczne   –   wytworzone   historycznie   wspólnoty,   których   podstawą   są:   język,
religia, obyczaj, prawo, kultura. „Rasą” w gumplowiczowskim rozumieniu była każda grupa
odrębna od innych grup i zdolna na nie oddziaływać. Wykluczony został jakikolwiek podział
„ras” na lepsze i gorsze. Nie ma żadnych „ras” stałych. Za naturalne i pożądane Gumplowicz
uważał, że w ciągu dziejów nieustannie mieszają się one ze sobą . Trwały jest nie tylko
podział   ludzkości   na   „rasy”   ,   lecz   również   nieusuwalny   antagonizm   między   nimi.
Zainteresowanie swoje ukierunkował on na oddziaływanie wzajemne tych „ras”, u których
podłoża znajduje się zawsze wzajemna wrogość.
Gumplowiczowski   obraz   świata   społecznego   (podobnie   jak   u   Hobbes’a   i   darwinistów
społecznych), to obraz wojny wszystkich ze wszystkimi. Stronami konfliktu są tutaj grupy, a
o wyniku decyduje jakość i sposób zorganizowania grup. Konflikty między jednostkami są
zależne od konfliktów międzygrupowych. Poglądy Gumplowicza zbliżały się tu do poglądów
marksistów, choć różnili się oni w wielu punktach. Według niego „walka ras” będzie trwała
tak długo jak ludzkość.
Jego   zdaniem   walka   jest   zjawiskiem   społecznym   podporządkowanym   pewnym   dążeniom
takim jak pragnienie samozachowania siebie, żądza dobrobytu czy żądza wyzysku obcych lub
zostaje wywołana przez ludzkie namiętności i uczucia. Jeszcze innym  powodem walki, o
którym wspomina są przeciwieństwa rasowe: „Zależnie od tego w jakim stopniu różnorodne
wspólnoty   etniczne   stają   się   dla   siebie   mniej   lub   więcej   obce,   z   powodu   większej   lub
mniejszej  liczby  duchowych,  albo   cielesnych  cech  wspólnych,   zależnie   od  tego  powstają

Patrz „System socjologiczny Ludwika Gumplowicza. Studium krytyczne” Poznań 1930. Ks Franciszek Mirek

mniejsze lub większe przeciwieństwa rasowe. Ale już nawet najmniejsze przeciwieństwo
rasowe wystarcza, by w odpowiednich warunkach wywołać walkę i wojnę”.

Gumplowicz   rozróżnia   zasadniczo   dwa   rodzaje   walki.   Jego   zdaniem   grupy   najbardziej
pierwotne dążyły do eksterminacji swych wrogów, z czasem zaś regułą stawało się dążenie do
podporządkowania ich sobie i czerpania z tego podporządkowania trwałych korzyści. Innymi
słowy celem był wyzysk obcych. Drugi typ walki ma miejsce w ramach zorganizowanego już
państwa i jest to tzw. walka społeczna która tworzy rządzącą klasę zwycięzców i uciskaną
klasę   zwyciężonych.   W   tym   właśnie   kontekście   rozpatrywał   on   powstanie   nierówności
społecznych, a także państwa i prawa.
W   świetle   swojej   teorii   Gumplowicz   usiłował   zinterpretować   różne   ustroje   społeczne,
gospodarcze   i   polityczne.   Chciał   wyjaśnić   genezę   i   charakter   państwa   oraz   struktury
społecznej. Odnowił hipotezę podboju jako głównej przyczyny podziału społeczeństwa na
klasy i powstania władzy politycznej. Według Gumplowicza państwo to zjawisko społeczne.
Jest ono „naturalne” o tyle, że powstało w wyniku procesów żywiołowych i nie poprzedzał go
żaden ludzki projekt. Jego analiza państwa miała parę wymiarów. Chodziło m.in. o zbadanie
genezy państwa, które powstało w następstwie podporządkowania sobie grupy słabszej przez
grupę silniejszą, starając się utrwalić swoją przewagę i stworzyć warunki czerpania z niej
trwałych korzyści. Interesowała go także wewnętrzna budowa państwa, sądził bowiem, że jest
ono zawsze i wszędzie układem grup społecznych mających odrębne interesy i oczekujących
ich   zaspokojenia.   Mówił   tutaj   bardziej   o   klasach,   które   były   dla   niego   szczególnym
przypadkiem  „rasy”.  Każde państwo dzieli  się na rządzących  i rządzonych  – podział ten
uważał Gumplowicz za najważniejszy, choć uwzględniał również klasę średnią. O ile układ
tych grup jest zróżnicowany wewnętrznie, o tyle w różnych społeczeństwach ma podobny
charakter. Wynika to z faktu, że natura ludzka wszędzie jest taka sama, a zatem i potrzeby
ludzkie   są   wszędzie   jednakowe.   Grupy   społeczne   wyrosłe   na   wspólnym   gruncie   natury
ludzkiej,   polegają   wszędzie   i   zawsze   na   tych   samych   zasadach,   mają   te   same   dążenia   i
aspiracje, a rozwój ich do coraz większej władzy w społeczeństwie zależy tylko od większego
lub mniejszego zasobu środków, którymi albo z góry rozporządzają, albo które w ciągu walki
społecznej zdobywają. Te koła społeczne różnią się między sobą tylko co do stopnia siły i
władzy, dążeń, aspiracji i celów, które chcą osiągnąć. Istotę państwa można określić jako
organizację   panowania   jednych   nad   drugimi.   Natomiast   rozwój   prawa,   to  nic   innego   jak
konieczność regulacji stosunków między grupami istniejącymi wewnątrz państwa.
Przedmiotem   jego   zainteresowania   były   funkcje   państwa.   Państwu   zawdzięcza   się:
bezpieczeństwo,   prawa   osobiste,   obronę   własności,   rozwój   moralności,   cywilizacji   etc.
Państwo   pełni   również   rolę   socjotwórczą,   umożliwia     egzystowanie   grup   o   sprzecznych
interesach,   wytwarza   także   interesy   wspólne,   tworzy   warunki   rozwoju   solidarności
ponadgrupowej, pomimo że działanie to napotyka ciągle na opór płynący z niechęci grup do
zlania się z grupą obcą.

Socjologia Gumplowicza tonie tylko socjologia konfliktu, ale także solidarności

społecznej.   W   skład   tej   socjologii   wchodzi   teoria   syngenizmu   i   teoria   amalgamacji.
Syngenizm   to   solidarność   łącząca   członów   w   grupie   i   oddzielająca   ich   od   członków
wszystkich innych grup. Naturalna solidarność istnieje dzięki nieograniczonemu „obiegowi
krwi” w obrębie danej grupy, co oznacza że nie ma przeszkód w zawieraniu   małżeństw.
Dzięki temu wykształcają się różnego rodzaju więzi pomiędzy członkami grupy. Umacniają
się poprzez wrogość do obcych. W takiej sytuacji konflikt ma funkcję integracyjną.
Amalgamacja  to  zjawisko  innego  rodzaju. Dotyczy  mieszania  się  grup.  Ma miejsce,  gdy
zwycięstwo jednej z grup i podporządkowanie sobie przez nią drugiej wytwarza względnie

Patrz „System socjologiczny Ludwika Gumplowicza. Studium krytyczne” Poznań 1930 ks.Franciszek Mirek

s.60

trwały związek między nimi, który jest umacniany przez państwo i prawo. W ramach jednego
państwa powstają wspólne: język, religia, moralność, kultura, interesy. Trudnym elementem
jest kwesta małżeństw mieszanych, które z czasem dochodzą do skutku. Procesy amalgamacji
są skomplikowane i powolne, mimo to zachodzą one w każdym państwie. Z różnorodnych
elementów powstaje względnie jednolity naród. Proces ten jednak nie prowadzi do całkowitej
eliminacji konfliktu z życia społecznego, ponieważ amalgamacja nie jest nigdy całkowita, a
walka między państwami i narodami musi się toczyć – „będzie trwała tak długo jak ludzkość”
– nigdy nie ustanie, choć będzie przybierać różne formy. Gumplowicz nie żywił żadnych
złudzeń, że świat społeczny stanie się kiedykolwiek miejscem istnienia współpracy i pokoju.

Gumplowicz był twórcą rozległego systemu socjologii. Był przekonany, że głównym

żywiołem życia społecznego są i pozostaną konflikty i walka pomiędzy grupami. Główny
przedmiot jego zainteresowań stanowiły procesy tworzenia się i przekształcania organizacji
społecznej oraz państwa pod wpływem walki „ras” lub inaczej różnych grup etnicznych.
Z   powodu   nacisku   jaki   kładł   na   zjawiska   konfliktu   i   walki,   zalicza   się   go   często   do
przedstawicieli darwinizmu społecznego.
Gumplowicz odrzucał abstrakcyjne pojęcia społeczeństwa i ludzkości, które dominowały we
wczesnej socjologii. Twierdził, że przedmiotem badań socjologicznych powinny być grupy i
ich wzajemne stosunki.
Gumplowicz   stworzył   interesującą   i   oryginalną   koncepcję   socjologiczną,   nie   miała   ona
jednak   solidnej   podstawy   empirycznej.   Była   konstrukcją   dość   dowolną,   wspartą   na
fundamencie danych historycznych i etnologicznych.
Myśl   socjologiczna   Ludwika   Gumplowicza   mieści   się   w   ramach   szeroko   pojmowanego
naturalizmu. Jednak treści zawarte w jego koncepcji odbiegają w pewnych punktach dość
znacząco od ustalonych ram tego kierunku i tworzą w konsekwencji oryginalną i specyficzną
całość. Przyczyną takiego stanu rzeczy jest fakt, że pierwotnie koncepcja ta opierała się na
odważnej tezie walki ras i dopiero z czasem ewoluowała tak by ująć swe założenia w kanon
pojęciowy XIX-wiecznego naturalizmu.
Gumplowicz   miał   świadomość   tworzenia   nie   tylko   systemu   socjologicznego,   ale   też
budowania socjologii jako odrębnej nauki. Wg niego socjologia powinna być nauką nie tyle o
społeczeństwie, co o faktach społecznych. Przedmiotem jej zainteresowania należy uczynić
dwa  rodzaje faktów  –  czysto   społeczne  i  społeczno  –  psychiczne.  W  świetle  rozumienia
pierwszych socjologia powinna zajmować się wzajemnym oddziaływaniem grup i tym co w
konsekwencji powstaje, włącznie z najwyższym tworem czyli państwem. Fakty społeczno –
psychiczne z kolei dotyczyły wyniku oddziaływania grupy na umysł jednostki, co rozszerzało
zakres socjologii także o świat wytworów ludzkiego umysłu czyli o kulturę. Grupa społeczna
w takim kontekście stanowiła rzeczywistość pod wpływem której człowiek najpierw działa, a
potem   myśli,   tworząc   kulturę.   W   tak   zdefiniowanym   obszarze   socjologii   ważne   miejsce
znalazły grupy etniczne określane przez Gumplowicza mianem „ras”, które nie były grupami
społecznymi,   lecz   kulturowymi   i   wyłoniły   się   w   wyniku   określonych   procesów
historycznych.
Rozważania Gumplowicza koncentrowały się na dwóch kierunkach wyznaczanych z jednej
strony przez organizację społeczną, co kierowało jego uwagę ku państwu, z drugiej zaś przez
treści   społeczne,   kulturę,   świadomość   i   wreszcie   naród.   Oba   te   bieguny   wzajemnie   się
uzupełniały ukazując jednocześnie dwuaspektowość świata społecznego.

Minęło kilkadziesiąt lat od śmierci Gumplowicza zanim został on uznany za klasyka

teorii konfliktu. Dopiero wówczas w jego teorii dostrzeżono wartości takie jak perspektywa
historyczna, myślenie humanistyczne czy socjologizm. Za życia był ceniony jako umysł,
szanowany przez Warda, Smalla czy Ratzenhofera, nie miał jednak praktycznie rzecz biorąc
żadnych uczniów, choć można mówić o wpływie jaki wywarł m.in. na F.Oppenheimera.

Ludwik Gumplowicz został uznany za uczonego austriackiego, zaś jego koncepcja za

powstałą w skutek atmosfery panującej w Austro-Węgrzech. Tym niemniej był on również
Polakiem, który rozwinął i wprowadził do socjologii koncepcję kultury i narodu oraz relacji
państwo – naród, co stanowiło wszak specyficzną cechę polskiej myśli społecznej.

Bibliografia:

1. „System socjologiczny Ludwika Gumplowicza. Studium krytyczne” Poznań 1930.

ks. Franciszek Mirek

2. „Ewolucjonizm a początki socjologii” Wydawnictwo Polskiej Akademii Nauk 1966
3. „Sto lat socjologii polskiej” pod redakcją J.Szackiego. Wydawnictwo Naukowe PWN

Warszawa 1995

4. „Encyklopedia socjologii” T.1 Warszawa 1998

Document Outline