Czynniki kształtujące osobowość człowieka
1. Pojęcie osobowości i jej rozwój
Jednoznaczne zdefiniowanie pojęcia osobowości jest bardzo trudne. Istnieje wiele koncepcji
osobowości i wiele różnorodnych jej definicji.
Pytanie, na które próbują odpowiedzieć uczeni zajmujący się problematyką osobowości,
dotyczy zrozumienia tego, jaki człowiek jest oraz w jaki sposób działa?
W zależności od przyjętych poglądów filozoficznych, jedni uważają osobowość za nadrzędną
instancję dynamizującą i ukierunkowującą działanie, inni ujmują ją jako zespół
podmiotowych, głównie psychicznych, warunków działania.
Niektóre koncepcje osobowości uwypuklają znaczenie wpływów wrodzonych dla
kształtowania się struktury osobowości. Na przeciwległym biegunie znajdują się teorie
wskazujące rolę czynników środowiskowych jako wyznaczników osobowości.
Rozwój psychiczny jest to proces, ciąg przeobrażeń dokonujących się w psychicznym
funkcjonowaniu człowieka.
W rozwoju psychicznym, a więc i w rozwoju osobowości, można wyróżnić kilka faz.
Pierwszą z nich, trwającą od okresu narodzin do czasu osiągnięcia dorosłości, cechują zmiany
intensywne. Polegają one na dynamicznym zdobywaniu coraz to nowych jakości (wiedzy,
sprawności, umiejętności, cech, postaw, nawyków itp.).
Faza druga obejmuje okres życia od zakończenia rozwoju intensywnego, a więc od
osiągnięcia dorosłości, do momentu pojawienia się zmian regresywnych, charakterystycznych
dla okresu starzenia się. W fazie tej zaczyna się wyraźnie spadek tempa i ilości osiągania
nowych jakości rozwojowych na rzecz utrwalania i rozbudowy tego, co zostało nabyte
w fazie pierwszej. Rozwój w fazie drugiej staje się ekstensywny. Zdobycze okresu rozwoju
intensywnego ulegają utrwaleniu i - mówiąc obrazowo - poszerzeniu.
Dla trzeciej i ostatniej zarazem fazy rozwoju osobowości jako typowe można wskazać zmiany
regresywne, polegające na stopniowym, lecz nieubłaganie postępującym, zakłóceniu - a nawet
rozpadzie - większości funkcji psychicznych. Obserwując to zjawisko mówić można
o zmianach w psychice i osobowości, charakterystycznych dla okresu starzenia się, wieku
senioralnego czy starczego.
2. Czynniki wpływające na kształtowanie się osobowości człowieka
Osobowość rozwija się w trakcie życia jednostki. Nie jest więc ukształtowana z chwilą
narodzin dziecka. Istnieją jedynie wrodzone zadatki anatomiczno-fizjologiczne, wpływające
na dalszy rozwój, ale nie określające go ściśle.
Człowiek od urodzenia nawiązuje kontakty ze środowiskiem społecznym, co wpływa
w decydujący sposób na kształtowanie się osobowości. Poznaje świat, rozwija swe zdolności
i zainteresowania, kształtuje potrzeby i postawy - wchodząc ze środowiskiem w aktywny
kontakt. Aktywność ta ma istotny i ukierunkowany wpływ na rozwój osobowości.
Aktywność własna
Aktywność jednostki wywodzi się z jej wrodzonej zdolności do czynnego zaspokajania
potrzeb. Już od wczesnego dzieciństwa człowiek reaguje aktywnie na bodźce płynące ze
środowiska. Aktywność człowieka wyznaczona jest zarówno przez biologiczne właściwości
organizmu, jak również przez uwarunkowania społeczne. W zależności od cech
temperamentalnych jednostka może podejmować działania w określony dla siebie sposób.
Percepcja otaczającego świata uwarunkowana jest zarówno tym, jaki jest świat, jak i tym,
w jaki - specyficznie indywidualny - sposób jednostka może go odzwierciedlać i włączać
w zakres swego doświadczenia poznawczego. Świat otaczający człowieka wyznacza
w pewnym sensie zakres jego aktywności. Zjawisko to jest bardziej wyraźne w odniesieniu do
małego dziecka, uzależnionego fizycznie od otoczenia.
W miarę dorastania człowiek poszerza swój świat i wzbogaca swoją psychikę. Każdy
człowiek modyfikuje oddziałujące nań wpływy zewnętrzne. Przyczynia się tym samym do
biegu zdarzeń.
Dorastający człowiek, także w oparciu o własną aktywność, zdobywa coraz nowe
doświadczenia, wchodzi w coraz bardziej różnorodne interakcje z różnymi ludźmi, podejmuje
złożone zadania, pełni coraz bardziej skomplikowane role społeczne, a tym samym
zasadniczo wpływa na kształtowanie własnej osobowości.
Środowisko biologiczne i
społeczne
Człowiek żyje w określonym środowisku biologicznym, zróżnicowanym geograficznie,
a zatem i klimatycznie. Przystosowuje się do życia w różnym klimacie i w różnej szerokości
geograficznej, nie może jednak żyć w atmosferze pozbawionej tlenu lub w temperaturze
100 stopni Celsjusza. Przystosowanie do środowiska biologicznego ma więc pewne granice.
Ludzie przystosowują się dzięki swej wiedzy nawet do wybitnie niekorzystnych warunków
środowiska biologicznego. Ta wiedza jest wytworem ludzkości. Jest ona zatem elementem
środowiska społecznego człowieka.
Człowiek żyje wśród ludzi zawsze w określonej formacji historycznej i w określonej
strukturze. Od chwili urodzenia wchodzi w skład grupy społecznej. Jest członkiem narodu,
obywatelem państwa, członkiem rodziny, która z kolei należy do jakiejś grupy społecznej.
Każda trwała grupa społeczna posiada tradycje i reguły postępowania, obowiązujące
wszystkich jej członków. Tak więc wszyscy obywatele powinni przestrzegać praw
obowiązujących w danym państwie. Istnieją też reguły obowiązujące jedynie członków
określonej, mniejszej grupy: student musi podporządkować się regulaminowi Uczelni,
pracownik - przepisom obowiązującym w jego miejscu pracy, dziecko - nakazom rodziców.
Człowiek przyswaja sobie reguły postępowania w oparciu o różnorodne doświadczenia
społeczne. Przyswojone reguły postępowania powstają jako wynik wymagań grupy
społecznej w stosunku do jednostki. W zależności od tego, kim jest dany człowiek,
podporządkowuje się on określonym wymaganiom.
Role społeczne
Każdy człowiek pełni w społeczeństwie różnorodne role społeczne. Rola społeczna to sposób
zachowania, którego oczekuje się od jednostki ze względu na miejsce, jakie zajmuje ona
w grupie społecznej. Z podjęciem danej roli wiąże się przyjęcie systemu reguł postępowania.
Innego zachowania oczekuje się od ucznia, innego od nauczyciela itp. Określona kultura
wymaga specyficznego sposobu pełnienia roli. Na przykład zupełnie inne reguły
postępowania obowiązywały młodą dziewczynę sto lat temu, inne obowiązują dziś.
Człowiek niemal od pierwszych chwil swego życia podlega różnorodnym oddziaływaniom
społecznym. Rodzice, wychowawcy, rówieśnicy stawiają jednostce wymagania dotyczące jej
sposobu zachowania się. Człowiek uczy się zatem zachowywać się w taki sposób, który
przynosi mu aprobatę grupy społecznej. Unika zaś tych rodzajów zachowania, które są
sprzeczne z wymogami grupy.
Niektóre role są narzucane jednostce przez społeczeństwo. Są to role wywodzące się z różnic
biologicznych między ludźmi oraz z różnic wieku. Są jednak także role, które człowiek
wybiera sobie sam. Niezależnie od tego, czy jakąś rolę człowiek podejmuje dobrowolnie, czy
też jest mu ona narzucona przez społeczeństwo, musi przy jej pełnieniu przestrzegać
wymagań z nią związanych.
Nie zawsze człowiek przyjmuje rolę narzuconą mu przez społeczeństwo. Czasem dzieje się
tak dlatego, że dana rola jest dla niego za trudna, kiedy ma jakieś negatywne doświadczenia
związane z jej pełnieniem. Odrzucanie roli wiąże się często z brakiem właściwych wzorów
postępowania.
Osoby znaczące
Na wybór i sposób pełnienia ról społecznych, a jednocześnie na kształtowanie się
osobowości, wywierają duży wpływ tzw. osoby znaczące. Osobami tymi są zazwyczaj ludzie,
z którymi przebywamy przez dłuższy czas, którzy są dla nas szczególnie ważni i często
decydują o naszym postępowaniu. Osobami znaczącymi są przede wszystkim rodzice,
rodzeństwo, wychowawcy, przyjaciele. Taką osobą może być również ulubiony aktor czy
piosenkarz, a zatem osoby, z którymi nie wchodzimy w bezpośredni kontakt.
Osoby znaczące są wzorami do naśladowania. W toku rozwoju jednostka przechodzi
stopniowo od naśladownictwa cenionych i atrakcyjnych sposobów zachowania się innych
ludzi do przyswojenia sobie rozmaitych reguł postępowania w sposób bardziej świadomy i do
samodzielnego stosowania ich w różnych sytuacjach.
Przejmowanie wzorów
Proces przyswajania sobie reguł, które jednostka ma pełnić, konstruowania obrazu samego
siebie, uświadamiania sobie potrzeb i sposobów ich zaspokajania (postaw) jest długotrwały.
We wczesnych stadiach życia człowieka przejmowanie wzorów odbywa się na drodze
empatii, naśladowania, modelowania i identyfikacji.
Empatia to wczuwanie się w stany psychiczne innych osób. Z jednej strony może to być
trafne rozumienie czyichś uczuć, z drugiej - doznawanie reakcji emocjonalnej, wywołanej
przez spostrzeżenie cudzych emocji.
Naśladowanie jako forma gromadzenia doświadczenia występuje wtedy, gdy jednostka,
obserwując zachowanie osoby znaczącej, naśladuje je. Występuje ono wtedy, gdy jednostka
znajduje się w podobnej sytuacji jak osoba, którą naśladuje. Naśladowanie wiąże się
z zewnętrznym przejmowaniem reguł postępowania. Dziecko naśladuje matkę nie dlatego, iż
uważa, że to, co ona robi, jest moralnie słuszne, lecz dlatego, że jest ona dla niego
pierwszoplanową osobą znaczącą.
Naśladowane mogą być nie tylko osoby z najbliższego kręgu dziecka. Występuje przecież
także naśladowanie bohaterów seriali telewizyjnych, filmów, bohaterów książkowych czy też
ulubionych aktorów bądź piosenkarzy. Ten rodzaj naśladownictwa wiąże się z chęcią
ukształtowania siebie na wzór ideału. Wpływa zatem na kształtowanie obrazu JA idealnego.
Bardziej złożonym sposobem przeniesienia doświadczenia jest modelowanie. Jednostka
przejmuje od osoby znaczącej (modelu) nie tylko określone formy zachowania, ale również
tendencje uczuciowo-motywacyjne. Przejmowanie emocjonalno-motywacyjnych zachowań
od modelu może sprzyjać kształtowaniu się emocjonalnie pozytywnego lub też negatywnego
stosunku do innych ludzi.
Kształtowanie osobowości może odbywać się także drogą identyfikacji. Niektórzy uczeni
uważają, że identyfikacja to zgeneralizowane modelowanie. Identyfikacja obejmuje tendencję
do przejmowania zachowań zewnętrznych i wewnętrznych stanów emocjonalno-
motywacyjnych. Identyfikacja wiąże się z chęcią całkowitego upodobnienia się do osoby,
z którą jednostka się identyfikuje.
W okresie, kiedy dziecko uczęszcza do szkoły, może identyfikować się także z nauczycielami
i swoimi rówieśnikami. W niektórych przypadkach identyfikowanie się z rówieśnikami może
prowadzić do kształtowania się osobowości społecznie nieakceptowanej. Dzieje się to wtedy,
gdy rówieśnicy, z którymi identyfikuje się jednostka, kierują się aspołecznymi zasadami
zachowania.
Rola oddziaływań wychowawczych
Całokształt oddziaływań środowiskowych wpływa na rozwój jednostki. Niektóre z tych
oddziaływań są oddziaływaniami niekontrolowanymi, przebiegającymi spontanicznie, inne
stanowią wyraźnie sformułowane programy.
Oddziaływanie środowiska przypadkowe i spontaniczne można określić jako wychowanie
niezamierzone; oddziaływania zaplanowane i celowe nazywamy zachowaniem zamierzonym.
Zmierzają one do uzyskania określonych efektów wychowawczych.
Wychowanie niezamierzone polega na przyswajaniu sobie niejako okazjonalnie różnych
zasad zachowania i postępowania.
Przebywając wśród ludzi i obserwując ich, człowiek przyswaja sobie wiele różnorodnych
zachowań, poszerzając tym samym swoje doświadczenia indywidualne.
Na ogół matka jest dla dziecka osobą znaczącą. Uczy je ona, że nie wolno kłamać. Kiedy
jednak w obecności dziecka mija się z prawdą, nie zdaje sobie sprawy z tego, że choć
świadomie dąży do tego, ażeby dziecko wychowywać na prawdomównego człowieka,
dostarcza mu swym zachowaniem innych wzorów postępowania. Dziecko uczy się tego, że
w niektórych sytuacjach kłamstwo jest wygodne i dlatego dopuszczalne.
Z oddziaływaniem wychowawczym niezamierzonym stykamy się na każdym kroku.
Doświadczenia, które dzięki niemu gromadzimy, są bardzo różnorodne i trudno na ich
podstawie wypracować jednolity stosunek do wymagań społeczeństwa.
Wychowanie zamierzone to proces celowych i zaplanowanych oddziaływań,
ukierunkowanych na efekt wychowawczy. Rodzice i nauczyciele świadomie dążą do tego,
aby wychowanek kierował się w życiu określonymi zasadami i w sposób przemyślany
dostarczają mu tych wzorów.
Wychowanie zamierzone, świadome, zmierza do kształtowania charakteru człowieka. Jest to
zadanie bardzo trudne, ponieważ na jednostkę oddziałuje w toku wiele rodzajów oddziaływań
wychowawczych. Niekiedy oddziaływania te są ze sobą sprzeczne.
W procesie wychowania kształtują się trwałe nastawienia wyższego rzędu, składające się na
osobowość. Kształtowanie osobowości jest procesem trudnym i długotrwałym, albowiem
istnieją sprzeczności między zamierzonymi i niezamierzonymi oddziaływaniami
wychowawczymi, a także między wychowaniem świadomym i nieświadomym.
Należy zawsze pamiętać o tym, że wychowawca (rodzic, nauczycielka w szkole czy
w przedszkolu), a zwłaszcza wychowawca małego dziecka, ma do spełnienia niesłychanie
ważną rolę. Od tego, w jaki sposób będzie się zachowywał i jak będzie postępował z dziećmi
zależy w ogromnej mierze proces prawidłowego kształtowania ich osobowości.
Literatura:
1) J. Fenczyn "Dojrzałość jako problem psychopedagogiczny". Zeszyty naukowe WSOMSW,
nr 1; Szczytno 1989.
2) J. Fenczyn "Psychologia"; Kraków 1996.
3) M. Przetacznikowa, G. Makiełło-Jarża "Podstawy psychologii ogólnej"; Warszawa 1982.
4) W. Szewczuk "Psychologia"; Warszawa 1966.
5) T. Tomaszewski "Psychologia"; Warszawa 1975.
6) T. Tomaszewski "Wstęp do psychologii"; Warszawa 1963.
7) M. Żebrowska "Psychologia rozwojowa dzieci i młodzieży"; Warszawa 1979.