Rozróżnia się trzy fazy:

•

1570 - 1630: barok wczesny (architektura surowa i monumentalna), którego

ośrodkiem był Rzym;

•

1630 - 1720: barok rozwinięty (w architekturze - wirtuozeria formy,

rozczłonkowanie brył, silny kontrast światłocienia, przepych dekoracji, wielkie
założenia pałacowo-ogrodowe) -ośrodkiem jest Paryż;

•

1720 - 1770: barok późny (uspokojenie formy, jako zapowiedź klasycyzmu).

Materiały i konstrukcje w okresie baroku w zasadzie nie różnią się od
renesansowych. Obok cegły murarskiej zmniejszającej grubość do 4+6 cm stosowana
jest cegła jeszcze cieńsza - tzw. strychówka. Jawi się natomiast pewna nierzetelność
materiału - np. zamiast odkuwania gzymsów i pilastrów z kamienia stosowano ich
imitację z drewna, pokrytego warstwą wymodelowanego gipsu (czyli stiuku), z
kolei oryginalny marmur zastępowano materiałem tańszym, naśladującym go.

Zamek w Nowym Wiśniczu

Architektura korzysta z doświadczeń rzeźby i malarstwa iluzjonistycznego, fałszując
perspektywę linearną i powietrzną. Świadomie zaciera się granice między
rzeczywistością a złudzeniem. Rzeźby figuralne ukazywane są w ruchu lub w
geście patetycznym. Efekt dynamizmu osiągano poprzez załamywanie belkowania,
przerywanie gzymsów i tympanonów, skręcanie trzonu kolumn i grę
światłocienia. Wrażenie oszałamiającego bogactwa uzyskiwano stosując liczne
złocenia oraz wyłożenia materiałem szlachetniejszym (np. fornirowanie, inkrustacja),
a także - zwielokrotnianie półkolumn i pilastrów oraz rozbudowaną
ornamentykę jak np. kartusze, girlandy, zwisy roślinne, wstążki z kokardami,
urny i wazony, ornament chrząstkowy, esownice i woluty.

Kolumny: zbrojone, kręcone, pilaster wielokrotny

Zarówno wewnątrz jak i na zewnątrz eksponowano schody, zakładane
niejednokrotnie na wygiętych rzutach.

Barok wprowadził do budownictwa dachy naczółkowe i mansardowe o załamanych
połaciach. Nowością były lukarny o łuku koszowym, eliptycznym lub
półeliptycznym. Natomiast wieże przykrywano hełmami o cebulastych kształtach.

Elementy formy barokowej: a) obramienie okienne z uszakami, b) lukarny,

c) naczółki nad otworami okiennymi i drzwiowymi

W okresie baroku wykształcił się typ teatru publicznego z podkowiastą widownią
otoczoną pierścieniem kilkupoziomowych lóż oraz głęboka sceną z wymiennymi
dekoracjami. Jego schemat funkcjonalny z późniejszymi ulepszeniami obowiązuje
praktycznie do dnia dzisiejszego.

W budownictwie pałacowym - w miejsce amfilad wprowadzono układy korytarzowe.
Centralnie usytuowana sala reprezentacyjna miała wysokość dwu kondygnacji, z
wysokimi oknami sięgającymi podłogi.

Pałac Krasińskich w Warszawie

Kompleksy pałacowo-ogrodowe komponowano wzdłuż osi, przebiegającej przez
dziedziniec, pałac i park. W parku wg wzorów francuskich - obok rabatów
kwietnych przy poziomie terenu - nasadzano krzewy, przycinane następnie do formy
stożka, kuli, labiryntu, a na obrzeżu - wyższe szpalery drzew. Przy alejach ustawiano
rzeźby, altany, zakładano sztuczne potoki i sadzawki, budowano fontanny i kaskady
wodne.

U schyłku baroku wykształca się jego odmiana, zwana rokoko. Wyróżniają go formy
lekkie, nieregularne, subtelne oraz pastelowa kolorystyka, w której przeważa:
kość słoniowa, lila, jasne odcienie różu, błękitu i zieleni oraz delikatne złocenia i
srebrzenia. Architektura rokoko rozpoznawana jest przede wszystkim po
dekoracjach i wystroju wnętrza. Oprócz rocailli występują zdobienia w formie
gałązek i motywów chińskich. Rozwija się sztukateria i snycerstwo. Bryły budynków
są rozczłonkowane, mają ścięte naroża i łamane dachy. Fasady już bez
monumentalności zdobione są delikatnie dekoracją nawiązującą kształtem do muszli,

girlandy, kwiatów i owoców. Gzymsy wież urozmaica często podwójne,
przeciwbieżne, półkoliste wygięciem.

Wnętrza pomieszczeń rokoko utrzymywane są w jasnych odcieniach. Ich ściany
dzieli się kompozycyjnie na pionowe pola, tzw. panneau - za pomocą stiukowych
obramowań. Poszczególne pola wypełniają malowidła lub lustra. W przestrzeni
pomieszczeń wstawia się delikatne, lekkie meble gięte oraz porcelanę z Miśni
(Saksonia), Sevres (Francja) lub Korca (Wołyń).

Kościół św. Piotra i Pawła w Krakowie

Elementy zdobnicze:

kartusz - ozdobne obramienie herbu, emblematu,
monogramu, napisu lub malowidła

esownica - element dekoracyjny złożony z dwóch
(najczęściej jednej mniejszej i drugiej większej) wolut na
kształt litery "S"

konsola - wspornik podpierający rzeźbę, gzyms, balkon,
kolumnę

wykusz - wystający z lica elewacji element poszerzający
przylegające wnętrze

rocaille - ornament wyglądem naśladujący muszle

Najbardziej znanymi i cenionymi twórcami epoki baroku byli wspomniany już
Mikołaj Sęp Szarzyński, Hieronim Morsztyn, Jan Andrzej Morsztyn, Zbigniew
Morsztyn, Daniel Naborowski, Wacław Potocki. Poezja barokowa stosowała
bardzo ciekawe środki wyrazu artystycznego, do których można zaliczyć oksymoron
będący zestawieniem wyrazów o przeciwnym znaczeniu (np zimny ogień czy ciepły
lód) stosowany między innymi przez Szarzyńskiego w Sonecie IV O wojnie naszej,
którą wiedziemy z szatanem, światem i ciałem. Koncept, również charakterystyczny
dla twórczości barokowej, to z kolei bardzo zaskakujący pomysł, mający za zadanie
wywołać w odbiorcy zdziwienie. Jako doskonały przykład może tu posłużyć sonet
Do trupa Jana Andrzeja Morsztyna, gdzie autor porównuje zakochanego do trupa:
„Leżysz zabity i jam też zabity,

Ty – strzałą śmierci, ja – strzałą miłości,

Ty krwie. ja w sobie nie mam rumianości.

Ty jawne świece, ja mam płomień skryty(…)”

Innymi interesującymi środka są gradacja, antyteza, anafora, paradoks, hiperbola.

W ówczesnych czasach w granicach Rzeczypospolitej powstało wiele kościołów w
tym stylu:

- wybudowany w latach 1584-1593 kościół w Nieświeżu, którego budowniczym był
Giovanni Bernardoni,

- w Kaliszu, wybudowany w latach od 1592 do1597 kościół św. Wojciecha oraz św.
Stanisława Biskupa, który był dziełem Bernardoniego,

- w Krakowie św. Piotra i Pawła, budowa rozpoczęta przez Britiusa, ukończona
przez Trevano w latach od 1605 do1619,

- w Jarosławiu budowany od 1591 do 1594 roku, który był dziełem Britiusa,

- pojezuicki w Lublinie, wybudowany w latach od 1586 do1604 roku, wg planów
Bernardoniego,

- pojezuicki we Lwowie – św. Piotra i Pawła, budowany od 1610 do1630 roku,

- kościół w Wilnie – św. Teresy, budowany od 1635 do 1650 roku,

- w Wilnie – św. Kazimierza powstały w latach 1604-1618 projektu Frankiewicza.

Formą, która charakteryzowała budownictwo sakralne w okresie baroku to
sanktuaria, które pozwalały wiernym aby mogli odbywać w nich wielkie procesje,
do których należały m.in. Droga Krzyżowa. Poszczególne stacje w formie kaplic
zlokalizowane były pośród lasów lub na pagórkowatych terenach. Pierwsze z
sanktuarium takiego typu zbudowano w Kalwarii Zebrzydowskiej, według zlecenia
Mikołaja Zebrzydowskiego. Projekt klasztoru sporządził Bernardoni.
Wybudowany w w okresie od 1603 do 1609 roku kościół szybko okazał się za mały
do tego aby pomieścić pielgrzymów. W czasie rozbudowy nawa zastała zmieniona na
prezbiterium i dobudowany został nowy korpus.

Wczesnobarokową budowlą sakralną jest również bernardyński klasztor znajdujący
się w Leżajsku. Tak jak klasztor z Kalwarii Zebrzydowickiej cechuje się pałacowo-
obronnym charakterem. Projektantem był Pellaccini – włoski architekt. Klasztor
wybudowano na planie, którym jest czworobok otaczający wirydarz, posiadający na
narożach niewysokie pawilony. Bazylikę zbudowano w latach od 1618 do 1628.
Wystrojem wnętrz zajęli się zakonnicy. Całość otoczono murami obronnymi z
basztami.

Na Bielanach pod Krakowem w latach 1618-1630 wybudowano klasztor
kamedułów. Posiadał dwuwieżową fasadę, która została zaprojektowana przez
Spezza. Budynek został wybudowany pośród czworobocznego dziedzińca. Z trzech
stron zabudowany został budynkami, w których znajdowały się pomieszczenia
administracyjno-gospodarcze.

Wczesnobarokową budowlą jest także karmelicki klasztor znajdujący się w
Czernej. Pośród zabudowań klasztornych zlokalizowano kościół, którego plan to
krzyż grecki.
Nowy Wiśnicz posiada barokowy karmelicki klasztor i kościół parafialny
wybudowany w latach 1616-1621. Prace przy nim prowadził Trapola.

Zupełnie inne rozwiązania posiada kolegiata w Klimontowie – św. Józefa

wybudowana w latach 1643-1650. Zaprojektowana została przez Laurentiusa de
Sent. Jej plan to elipsa z dwupoziomową nawą, która otacza wnętrze świątyni.

Budownictwa sakralne to również kaplice rodowe, które znane już były wcześniej,
budowane nadal w epoce baroku. Przykładami tych zabytków są:

- kaplica królewska na Wawelu, zbudowana od 1664 do 1676. Na zewnątrz
wzorowana była na kaplicy Zygmuntowskiej, natomiast wewnątrz udekorowana
została czarnym marmurem oraz symbolami śmierci, które mówią o przemijaniu
życia oraz jego znikomości,

- kaplica w Wilnie - św. Kazimierza, zaprojektowana została przez Tencallę, a
zbudowana w latach 1623-1636,

- kaplica św. Katarzyny w Krakowie w kościele św. Trójcy, wybudowana 1627-
1633 roku. Projekt przypisywany Tencalli, natomiast prace budowlane były
nadzorowane przez Andrea oraz Antonio Castelli.