1
Prawa i obowi
ą
zki człowieka w
ś
wietle aktów prawnych
Po drugiej wojnie
ś
wiatowej jednym z najbardziej no
ś
nych problemów była ochrona praw człowieka.
Podejmowano szereg działa
ń
na arenie pa
ń
stwowej i mi
ę
dzynarodowej aby urzeczywistni
ć
idee
zapewnienia swobód i wolno
ś
ci demokratycznych. Problematyka ta obecna była w niemal ka
ż
dym
pa
ń
stwie demokratycznym. Nawet w samych Stanach Zjednoczonych, które s
ą
uznawane za ojczyzn
ę
wolno
ś
ci zaistniał ten problem. Chodziło tam o równouprawnienie czarnej ludno
ś
ci i kobiet. Osobami,
które na trwałe w zwi
ą
zku z tymi procesami weszły do historii byli Martin Luter King, Malcolm X. W
Europie sprawy te ogniskowały si
ę
głównie w zwracaniu uwagi na łamanie praw człowieka w krajach
komunistycznych. Innymi krajami, w których brak było poszanowania dla tych warto
ś
ci były pa
ń
stwa
afryka
ń
skie, azjatyckie, jak na przykład Chiny i Ameryka Południowa. Równie
ż
dzi
ś
sprawy te nadal
nie straciły na aktualno
ś
ci, nawet w naszym kraju.
Co to s
ą
prawa i obowi
ą
zki obywateli?
Pocz
ą
tkowo przez to pojecie rozumiano uprawnienia, które przysługiwały obywatelom danego
pa
ń
stwa oraz obowi
ą
zki na nich spoczywaj
ą
ce, które okre
ś
lały odpowiednie normy prawne. Obecnie
podstawowe prawa, obowi
ą
zki i wolno
ś
ci obywatelskie zamieszczone s
ą
w konstytucji. Znajdujemy
wi
ę
c tam takie zapisy jak gwarancja ochrony godno
ś
ci ka
ż
dego człowieka, wolno
ś
ci, zapis o równo
ś
ci
wszystkich obywateli, o zakazie dyskryminacji czy innych prze
ś
ladowa
ń
. Konstytucja gwarantuje
prawo do zgromadze
ń
, udziału w
ż
yciu gospodarczym, politycznym, społecznym i wiele innych.
Prawa człowieka mo
ż
na podzieli
ć
nast
ę
puj
ą
co:
a) prawa osobiste:
prawo do:
•
ż
ycia
•
rzetelnego s
ą
du
•
decydowania o swoim
ż
yciu
b) prawa i wolno
ś
ci polityczne:
Tzw. prawa negatywne - prawa słu
żą
ce ochronie wolno
ś
ci jednostki przed ingerencj
ą
ze strony
pa
ń
stwa
•
prawo do obywatelstwa
•
mo
ż
liwo
ść
uczestniczenia w
ż
yciu publicznym
•
czynne prawo wyborcze- mo
ż
liwo
ść
uczestnictwa w wyborach
•
bierne prawo wyborcze - mo
ż
liwo
ść
kandydowania w wyborach
•
wolno
ść
zrzeszania si
ę
•
prawo do uczestniczenia i organizowania pokojowych manifestacji
•
prawo do składania wniosków, petycji, skarg
•
dost
ę
p do informacji o działaniach władz i osób publicznych
•
równy dost
ę
p do słu
ż
by publicznej
c) wolno
ś
ci i prawa ekonomiczne, socjalne i kulturalne
Tzw. prawa pozytywne - uprawnienia jednostki do
ś
wiadcze
ń
na jej rzecz - prawa socjalne
prawo do: ochrony zdrowia, nauki, pracy, odpowiedniego i zadowalaj
ą
cego wynagrodzenia,
zapewniaj
ą
cego jednostce i jej rodzinie egzystencj
ę
odpowiadaj
ą
c
ą
godno
ś
ci ludzkiej, pomocy
socjalnej (ogólnie)
Prawa ekonomiczne: prawo do własno
ś
ci, prawo dziedziczenia
Prawo solidarno
ś
ciowe (w wi
ę
kszo
ś
ci nie posiadaj
ą
sformalizowanego charakteru prawnego) -
wszystkie prawa przysługuj
ą
ce grupom społecznym, np. prawo narodów do samostanowienia
Prawa kulturalne: wolno
ść
twórczo
ś
ci artystycznej, bada
ń
naukowych oraz ogłaszania ich wyników,
wolno
ść
korzystania z dóbr kultury i ich wytwarzania
Gwarancje:
1. materialne (dotycz
ą
głównie praw socjalnych, ekonomicznych i kulturowych)
2. formalne (prawo do ochrony prawnej jednostki): prawo ka
ż
dego człowieka do sprawiedliwego i
jawnego rozpatrzenia sprawy przez niezawisły s
ą
d, prawo do fachowej obrony w post
ę
powaniu
przed organami aparatu pa
ń
stwowego, prawo do skargi konstytucyjnej
2
Na prawa człowieka zwracano ju
ż
uwag
ę
w staro
ż
ytno
ś
ci.
Pierwszym tego typu dokumentem był Hammurabiego Kodeks, jeden z najstarszych kodeksów
ś
wiata,
opracowany za czasów króla Hammurabiego władcy Babilonii w XVIII/XVII w. p.n.e,. Celem Kodeksu
była unifikacja przepisów prawa zwyczajowego, które było do tego czasu nie spisane, co pozwalało na
liczne nadu
ż
ycia i dowolne interpretacje. Kodeks składaj
ą
si
ę
282 artykułów, prologu i epilogu, który
dotyczy prawa karnego, procesowego, prywatnego (mał
ż
e
ń
skiego, rzeczowego). Kodeks
Hammurabiego opierał si
ę
na zasadach kazuistycznych. Kary nakładane były w my
ś
l zasady "oko za
oko, z
ą
b za z
ą
b" i tak zwanych karach odzwierciedlaj
ą
cych (czyli je
ś
li syn uderzył ojca to odcinano mu
r
ę
k
ą
, któr
ą
to zrobił). T
ą
problematyk
ę
poruszał tak
ż
e Arystoteles oraz Cycero. Równie
ż
rzymskie
prawo gwarantowało cały szereg praw, które odnosiły si
ę
do sfery własno
ś
ci i wolno
ś
ci. Problem praw
człowieka mo
ż
na odnale
źć
w tekstach Starego Testamentu, nast
ę
pnie Nowego i w my
ś
li
chrze
ś
cija
ń
skiej. Równie
ż
w staro
ż
ytnych Chinach poruszano te kwestie. Zajmował si
ę
tym mi
ę
dzy
innymi Konfucjusz.
W
ś
redniowieczu aktem, który stanowił wa
ż
ny przełom w omawianych tutaj kwestiach była wydana w
1215 roku przez króla Jana bez Ziemi Magna Charta Libertatum, czyli Wielka Karta Swobód. Mówiła
ona mi
ę
dzy innymi: "
ż
aden wolny człowiek nie ma by
ć
pojmany ani uwi
ę
ziony albo wyrzucony z
posiadło
ś
ci, albo proskrybowany, ani wygnany lub innym sposobem pogn
ę
biony; i ani sami na niego
nie wyruszymy, ani nikogo innego przeciw niemu nie wy
ś
lemy, jak tylko na podstawie legalnego
wyroku równych jemu albo na podstawie prawa ziemskiego (...)".
W Polsce przywileje jedle
ń
sko-krakowskie, które zostały wydane przez Władysława Jagiełł
ę
w latach
1430-1433 gwarantowały szlachcie nietykalno
ść
osobist
ą
ii maj
ą
tkow
ą
, w my
ś
l zasady Neminem
captivabimus nisi iure victum (łac.nikogo nie uwi
ę
zimy bez wyroku s
ą
dowego). Rewolucyjnym, jak na
owe czasy, było wyst
ą
pienie na soborze w Konstancji (1414-1418) Pawła Włodkowica, rektora
Akademii Krakowskiej, który wyst
ą
pił wówczas z krytyk
ą
ś
redniowiecznych metod nawracania na
chrze
ś
cija
ń
stwo i precedensowej doktryny prawa narodów.
W 1628 wydano w Anglii Petycj
ę
o prawie (ang. Petition of Wright), dokument ten został
przedstawiony przez ang. parlament Karolowi I, domagano si
ę
w nim głównie przestrzegania
kompetencji parlamentu co do nakładania podatków oraz zabraniano wi
ę
zienia kogokolwiek bez
wyroku s
ą
dowego. Akt ten zaliczany jest do angielskich aktów konstytucyjnych. Dalszy rozwój praw
człowieka obserwujemy w o
ś
wieceniu. Twórcy tych przemian (jak mi
ę
dzy innymi John Lock, który jest
twórc
ą
nowo
ż
ytnego systemu politycznego) idee i systemy swoje tworzyli nie z miło
ś
ci czy chod
ź
my
sympatii do ludzi, ale z potrzeby własnych, osobistych interesów. Mo
ż
e o tym
ś
wiadczy
ć
fakt, i
ż
pierwsze decyzje jakie zostały w procesie wy
ż
ej wspomnianych. przemian podj
ę
te to było to nadanie
wolno
ś
ci od podda
ń
stwa, po tym posuni
ę
ciu uchwalano kar
ę
ś
mierci za włócz
ę
gostwo. Decyzje te w
praktyce miały na celu kierowanie mas ludzkich zaraz po uzyskaniu wolno
ś
ci od pa
ń
szczyzny
bezpo
ś
rednio do fabryk, natomiast poprzez wprowadzenie mechanizmów gospodarczych do
rozporz
ą
dzania tymi lud
ź
mi jak niewolnikami. Spopularyzowana na ówczesny czas koncepcja pa
ń
stwa
bur
ż
uazyjnego formalnie dawała człowiekowi wolno
ść
, ale faktycznie poprzez jej ograniczanie nie
dawała mu
ż
adnych mo
ż
liwo
ś
ci do korzystania z niej. Pomimo jednak, i
ż
rzeczywisto
ść
była dosy
ć
brutalna idee o
ś
wieceniowe w XVIII wieku popularyzowały si
ę
, a nowe pogl
ą
dy filozofów francuskich i
angielskich dotycz
ą
ce relacji pomi
ę
dzy jednostk
ą
a pa
ń
stwem zdobywały sobie coraz wi
ę
ksze
uznanie. Coraz powszechniejsze było te
ż
przekonanie co do istnienia "praw naturalnych" człowieka (a
były to prawa do wolno
ś
ci my
ś
li oraz wypowiedzi, nietykalno
ś
ci osobistej, własno
ś
ci), o naturalnej
równo
ś
ci ludzi, tak
ż
e o tym, i
ż
pa
ń
stwa powstaj
ą
przez "umow
ę
społeczn
ą
" jego mieszka
ń
ców i trwaj
ą
dzi
ę
ki ogólnej zgodzie na zakres władzy panuj
ą
cego oraz obowi
ą
zuj
ą
ce prawa. Sceptyczny stosunek
do zastanego porz
ą
dku społecznego oraz jego wad stał si
ę
przyczyn
ą
wydarze
ń
, które doprowadziły
do wywalczenia wolno
ś
ci przez Stany Zjednoczone Ameryki Północnej (Deklaracja Niepodległo
ś
ci
została ogłoszona w 1776) a tak
ż
e obalenia monarchii we Francji (Deklaracja Praw Człowieka i
Obywatela z 1789, zniesienie monarchii - 1792, stracenie Ludwika XVI - 1793).
Bardzo wa
ż
nym krokiem w dziedzinie szerzenia doktryn praw człowieka było uchwalenie w 1776 roku
w stanie Wirginia "Karty Praw stanu Wirginia" dokument ten opierał si
ę
na zasadach, które wyznawał
John Lock, zgodnie z nimi prawa człowieka stanowi
ą
podstaw
ę
istnienia pa
ń
stwa. 4 lipca 1776 roku
została przyj
ę
ta Deklaracja Niepodległo
ś
ci Stanów Zjednoczonych Dokument ten głosił i
ż
: " wszyscy
ludzie zostali stworzeni równi, zostali wyposa
ż
eni przez stwórc
ę
w pewne niezbywalne prawa, mi
ę
dzy
którymi s
ą
:
ż
ycie, wolno
ść
i d
ąż
enie do szcz
ęś
cia". Ponadto
ż
e dla zaprowadzenia tych praw zostały
ustanowione w społecze
ń
stwie rz
ą
dy wywodz
ą
ce swoja słuszn
ą
władz
ę
z pozwolenia rz
ą
dzonych.
3
Dalej mówiono, i
ż
je
ś
li kiedykolwiek która
ś
z form rz
ą
dów stałaby si
ę
niebezpieczn
ą
dla owych celów,
naród ma prawo do zmiany czy obalenia rz
ą
du, a nast
ę
pnie powołania nowego, który b
ę
dzie
sprawował władz
ę
na takich zasadach, jakie naród uzna za najodpowiedniejsze by zapewni
ć
sobie
bezpiecze
ń
stwo i szcz
ęś
cie. Ta deklaracja była w rzeczywisto
ś
ci oskar
ż
eniem trzynastu angielskich
kolonii w Ameryce, które zło
ż
yły je pod adresem króla angielskiego Jerzego III oraz jego rz
ą
du. Sedno
tej deklaracji sprowadzało si
ę
do zaakcentowania wolno
ś
ci kolonii jako pewnej zbiorowo
ś
ci ludzkiej,
nie ustosunkowuj
ą
c si
ę
jednak do wolno
ś
ci jednostki. Kwestie dotycz
ą
ce wolno
ś
ci obywateli
realizowane były w formie Konstytucji w poszczególnych stanach, dla których wzorcem została Karta
Praw Wirginii.
Przełomowym wydarzeniem je
ś
li idzie o kształtowanie si
ę
idei praw człowieka w
ś
wiecie była
rewolucja francuska. W 1789 roku we Francji przyj
ę
to Deklaracj
ę
Praw Człowieka i Obywatela. Ten o
doniosłym znaczeniu dokument rewolucji francuskiej został uchwalony 26 VIII 1789 przez
Konstytuant
ę
. Za przyczyn
ę
nadu
ż
y
ć
rz
ą
dów Zgromadzenie Narodowe, które reprezentowało lud
francuski uwa
ż
ało lekcewa
ż
enie i nieznajomo
ść
praw człowieka. W zwi
ą
zku z tym postanowiono wi
ę
c
ogłosi
ć
w uroczystej formie deklaracji, naturalne, niepowtarzalne, niepozbywalne i
ś
wi
ę
te prawa
człowieka. Mówiła ona mi
ę
dzy innymi: ludzie rodz
ą
si
ę
równi i wolni, a jedynym co mo
ż
e wyznacza
ć
ró
ż
nice społeczne mo
ż
e by
ć
tylko u
ż
yteczno
ść
poszczególnych ludzi, natomiast celem ka
ż
dego
politycznego stowarzyszenia jest zachowywanie praw człowieka czyli takich jak: własno
ść
i
bezpiecze
ń
stwo, wolno
ść
oraz prawo do oporu przeciwko uciskowi, postanawiano,
ż
e
ż
adne ciało czy
jednostka nie mo
ż
e dzier
ż
y
ć
władzy która nie byłaby wywodzona z narodu, a granice korzystania z
tych wolno
ś
ci zosta
ć
mog
ą
ograniczone tylko przez ustaw
ę
, ta znowu
ż
mo
ż
e zakazywa
ć
tylko działa
ń
,
które byłyby szkodliwe dla społecze
ń
stwa, ustawa mo
ż
e by
ć
tworzona jedynie przez społecze
ń
stwo
oraz musi by
ć
taka sama dla wszystkich (gdy
ż
wszyscy obywatele równi musz
ą
by
ć
wobec prawa, za
ś
ż
aden człowiek nie mo
ż
e by
ć
: oskar
ż
ony, aresztowany czy uwi
ę
ziony, inaczej jak tylko w sytuacji
okre
ś
lonej przez ustaw
ę
i zgodnie z form
ą
jak
ą
ona przewiduje, nikt te
ż
nie mo
ż
e by
ć
karany w inny
sposób ni
ż
na mocy ustawy wydanej i ogłoszonej jeszcze przed popełnieniem przest
ę
pstwa, w my
ś
l
zasady,
ż
e prawo nie działa wstecz, oraz ustanowionej zgodnie z prawem, ka
ż
dego człowieka uznaje
si
ę
te
ż
za niewinnego dot
ą
d, a
ż
nie zostanie uznany za winnego, nikt nie mo
ż
e te
ż
by
ć
niepokojony za
swoje przekonania, równie
ż
religijne, je
ś
li tylko ich manifestowanie nie zakłóca porz
ą
dku publicznego,
ka
ż
demu te
ż
obywatelowi przysługuje prawo do swobodnej wypowiedzi, pisania, druku i mo
ż
e
odpowiada
ć
za nadu
ż
ycie tej wolno
ś
ci, tylko w przypadkach, które okre
ś
laj
ą
ustawy, aby utrzyma
ć
sił
ę
publiczn
ą
, danina, czyli podatki musz
ą
by
ć
równo rozło
ż
ona na wszystkich członków społecze
ń
stwa i
odpowiednio do ich mo
ż
liwo
ś
ci, obywatele maj
ą
prawo
żą
da
ć
od ka
ż
dego urz
ę
dnika publicznego
sprawozdania z jego działalno
ś
ci, własno
ść
jest bowiem prawem, nienaruszalnym i
ś
wi
ę
tym i nikt nie
mo
ż
e zosta
ć
jej pozbawionym, za wyj
ą
tkiem tylko legalnej konieczno
ś
ci, i to pod warunkiem
sprawiedliwego i uprzedniego odszkodowania. Deklaracja ta uznawała przyj
ę
tych przez ni
ą
katalog
praw za wynikaj
ą
cy z praw natury. Dała ona pocz
ą
tek okre
ś
leniu podmiotowe prawa publiczne, a jej
postanowienia zamieszczane były pó
ź
niej w konstytucjach francuskich, stały si
ę
te
ż
wzorem dla
konstytucji innych pa
ń
stw. W Polsce Konstytucja Trzeciego Maja była pierwsz
ą
na w Europie
konstytucj
ą
przyjmuj
ą
c
ą
za podstaw
ę
statusu człowieka w pa
ń
stwie maj
ą
tek, a nie jak dotychczas jego
pochodzenie. Ten akt obok rewolucji francuskiej i ameryka
ń
skiej jest uznawany jako trzecia
najwa
ż
niejsza demokratyczna rewolucja ówczesnego
ś
wiata. Po raz pierwszy w Polsce wówczas
została zniesiona zasada, i
ż
pa
ń
stwo nie ingeruje w stosunki pomi
ę
dzy panem a chłopem.
Zagwarantowano tak
ż
e wolno
ść
osobist
ą
osadnikom, którzy przebywali w kraju, do konstytucji
wł
ą
czono postanowienia odno
ś
nie praw miast z 17 kwietnia 1791 rok. W sferze swobód obywatelskich
przyznano mieszczanom z miast królewskich nietykalno
ść
osobist
ą
, władz
ę
w pa
ń
stwie pozostawiono
w r
ę
kach tylko tej grupy szlachty, która posiadała maj
ą
tki, wył
ą
czono wi
ę
c z wpływu na losy pa
ń
stwa
szlacht
ę
gołot
ę
, za religi
ę
dominuj
ą
c
ą
uznano katolicyzm, zapewniono równie
ż
opiek
ę
ze strony
pa
ń
stwa innym wyznaniom. Rzeczpospolita miała by
ć
dziedziczn
ą
monarchi
ą
stanow
ą
, w pa
ń
stwie
tym najwa
ż
niejszym organem władzy ustawodawczej uznano dwuizbowy sejm, który składał si
ę
z Izby
Poselskiej oraz Izby Senatorskiej, w których decydowano wi
ę
kszo
ś
ci
ą
głosów. Władz
ą
wykonawcz
ą
w
my
ś
l konstytucji miała by
ć
Stra
ż
Praw w której skład wchodzili: król, prymas, a tak
ż
e pi
ę
ciu ministrów.
Została wprowadzona odpowiedzialno
ść
parlamentarn
ą
i stało si
ę
to po raz pierwszy na
ś
wiecie, w
prowadzono te
ż
odpowiedzialno
ść
karn
ą
członków rz
ą
du przed sejmem. Instrumentem do rz
ą
dzenia
dla Stra
ż
y miały by
ć
"Komisje Wielkie" (były to: komisja wojska, skarbu, policji i edukacji narodowej)
na ich czele sta
ć
mieli ministrowie, którzy nie wchodzili w skład Stra
ż
y. Zachowano federacyjny
charakter pa
ń
stwa polsko-litewskiego, zniesiono jednak dualizm urz
ę
dów, skarbu i wojska. Co do
ludno
ś
ci chłopskiej to mamy w tym dokumencie zapis, i
ż
jest ona wzi
ę
ta pod opiek
ę
rz
ą
du krajowego.
4
Pierwsz
ą
polsk
ą
Konstytucj
ę
ustanowiono w nast
ę
puj
ą
cych wymiarach, a wi
ę
c: w wymiarze
suwerenno
ś
ci narodowej, w wymiarze niepodległo
ś
ciowym kraju, , oraz w wymiarze wolno
ś
ci jednostki
ludzkiej.
Nast
ę
pnym wa
ż
nym dokumentem w dziedzinie rozwoju praworz
ą
dno
ś
ci i praw człowieka w Polsce
była Konstytucja Ksi
ę
stwa Warszawskiego. Ustawa Konstytucyjna Ksi
ę
stwa Warszawskiego została
nadana w dniu 22 lipca 1807 roku w Dre
ź
nie przez Napoleona I. było to tylko w nieznacznej formie
nawi
ą
zanie do postanowie
ń
Konstytucji 3 Maja. Zapisy dotycz
ą
ce ochrony praw jednostki zostały tu
wyra
ź
nie ograniczone. Sformułowane tam zasady ustrojowe były kopia rozwi
ą
za
ń
jakie zastosowano
głównie w napoleo
ń
skiej Francji. Konstytucja ta wprowadzała francuskie rozwi
ą
zania zawarte w
kodeksie cywilnym (Kodeks Napoleona), a tak
ż
e ustanawiała zasady równo
ś
ci wobec prawa i
wolno
ś
ci osobistych. Bardzo istotnym posuni
ę
ciem było zniesienie podda
ń
stwa chłopów, jednak ju
ż
bez ich uwłaszczenia (w zwi
ą
zku z tym chłop zgodnie z prawem był człowiekiem wolnym, ale ziemia
na której pracował oraz gospodarstwo nale
ż
ały wci
ąż
do dziedzica). Nale
ż
y zaznaczy
ć
, i
ż
to,
ż
e
wymienione fakty historyczne tycz
ą
ce si
ę
tworzenia praw człowieka, odnosz
ą
si
ę
w zdecydowanej
wi
ę
kszo
ś
ci praw politycznych, nie mówi
ą
c ju
ż
o prawach demokratycznych, gospodarczych i
socjalnych. W tym czasie przemilczane s
ą
całkowicie potrzeby człowieka, jak cho
ć
by: minimum
utrzymania, zasiłki dla nieposiadaj
ą
cych pracy, czy potrzebuj
ą
cych opieki medycznej. Aby te prawa
znalazły si
ę
na porz
ą
dku dziennym mieszka
ń
cy Europy musieli jeszcze długo poczeka
ć
. Te prawa,
je
ś
li idzie przynajmniej o wymiar teoretyczny przyznane zostaj
ą
dopiero: je
ś
li idzie o Wielk
ą
Brytani
ę
w
latach 1860 - 70, były to prawa demokratyczne, a w latach 70 XIX wieku zostały przyznane pierwsze
prawa socjalne, we Francji po roku 1870 za
ś
prawa demokratyczne, a po 1890 roku przyznano prawa
socjalne, a w Stanach Zjednoczonych prawa demokratyczne zostały nadane po 1830 roku, a za
ś
prawa socjalne dopiero w roku 1936. Za wła
ś
ciwy rozwój praw człowieka mo
ż
na uzna
ć
dopiero okres
po drugiej wojnie
ś
wiatowej. Najwa
ż
niejsze posuniecie w tym wzgl
ę
dzie to podpisano Kart
ę
Narodów
Zjednoczonych w 1945 roku.
W 1948 roku została przyj
ę
ta Powszechna Deklaracja Praw Człowieka.
Powszechna Deklaracja Praw Człowieka, która została podpisana10 grudnia 1948 roku przez
Zgromadzenie Ogólne Organizacji Narodów Zjednoczonych. Główne postanowienia zawarte w
Deklaracji to: ka
ż
dy człowiek jest wolny, niestosowanie dyskryminacji, prawo do s
ą
du, prawo do
sprawiedliwego procesu, prawo do własno
ś
ci, prawo do zrzeszania si
ę
, wyrzeczenie si
ę
niewolnictwa,
zagwarantowanie ochrony prywatno
ś
ci, zakaz tortur i nieludzkiego traktowania
Inne warto
ś
ci potwierdzone przez Deklaracj
ę
to: wolno
ść
sumienia, wolno
ść
wyznania,
równo
ść
płci.
W zwi
ą
zku z zako
ń
czeniem drugiej wojny
ś
wiatowej deklaracja była reakcj
ą
na wydarzenia tej wojny,
tym samym zamykała pewien niechlubny etap historii stosunków mi
ę
dzynarodowych. Jednocze
ś
nie
uznawana jest za podwalin
ę
konwencji mi
ę
dzynarodowych oraz deklarowanych formalnie intencji
pa
ń
stw i rz
ą
dów w tych kwestiach, cho
ć
tre
ść
obowi
ą
zuj
ą
cych aktualnie aktów prawnych rozwini
ę
ta
została znacznie wcze
ś
niej i przekształciła od czasów Deklaracji. Zakres obejmuj
ą
cy znaczenie
poj
ę
cia "prawa człowieka" zmieniał si
ę
ewoluuj
ą
c waz ze zmianami sytuacji w polityce
ś
wiatowej w
skali globalnej, regionalnej i lokalnej. Sens deklaracji podlegał tak
ż
e przemianom w zwi
ą
zku z
przeobra
ż
eniami w procesie realizacji owych praw. Idea dotycz
ą
ca praw człowieka była wielokrotnie
nadu
ż
ywana i wykorzystywana na pewnym etapie rozwoju stosunków mi
ę
dzynarodowych w walce
politycznej, odgrywała niekiedy rol
ę
instrumentaln
ą
i była wykorzystywan
ą
przez pa
ń
stwa, których siła
oddziaływania i przewodzenia w danej chwili była najsilniejsza. Tym niemniej stworzyła ona nowe
standardy zachowa
ń
pa
ń
stwa i to zarówno w aspekcie wewn
ę
trznym, ale te
ż
mi
ę
dzynarodowym.
Jak ka
ż
da inna idea, której stosowanie zale
ż
ne było od warunków politycznych i zale
ż
ne od nich,
równie
ż
i prawa człowieka przechodziły ewolucj
ę
. Rozszerzało si
ę
wi
ę
c ich znaczenie, zakres
poj
ę
ciowy i pole działania. Prawa człowieka mo
ż
na wi
ę
c podzieli
ć
na trzy generacje:
Pierwsza generacja zwi
ą
zana jest z:
•
wolno
ś
ciami osobistymi (czyli prawem do
ż
ycia, wolno
ś
ci osobistej, prawem do własno
ś
ci,
wolno
ś
ci
ą
sumienia i wyznania, wolno
ś
ci
ą
wypowiedzi, swobod
ą
wyboru miejsca pobytu i
poruszania si
ę
, tajemnica korespondencji,
•
prawami politycznymi, a wi
ę
c swobod
ą
udziału w
ż
yciu politycznym, zarówno biernym jak i
czynnym prawem wyborczym, prawem do zrzeszania si
ę
i innymi tego typu.
5
Prawa drugiej generacji s
ą
to prawa ekonomiczne i socjalne. Odnosz
ą
si
ę
one do dost
ę
pu do ochrony
zdrowia, zapewnienia nauki, opieki socjalnej. Wa
ż
n
ą
dat
ą
dla tego typu praw jest 16 grudnia 1966
roku, wówczas to Zgromadzenie Ogólne ONZ uchwaliło Konwencj
ę
Praw Człowieka, która
gwarantowała zarówno swobody osobiste, jak i polityczne, a tak
ż
e ekonomiczne, społeczne i
kulturalne.
Trzecia generacja omawianych praw dotyczy praw do rozwoju i datuje si
ę
j
ą
od roku 1986. wówczas
to przyj
ę
to Deklaracj
ę
dotycz
ą
c
ą
Prawa do Rozwoju, która została przyj
ę
ta przez Zgromadzenie
Ogólne ONZ dnia 4 grudnia 1986 roku. Uwa
ż
a si
ę
powszechnie,
ż
e idea prawa do rozwoju
zapocz
ą
tkowana została w roku 1969, gdy na posiedzeniu Algierskiej Komisji Justitia et Pax przyj
ę
to
odpowiednie decyzje zawieraj
ą
ce poszanowanie dla tych warto
ś
ci. Problematyka ta została
wprowadzona na forum mi
ę
dzynarodowe przez Senegal w 1972 roku. W maju 1981 roku ECOSOC
(czyli Economic and Social Council) powołała Grup
ę
Robocz
ą
Ekspertów Rz
ą
dowych do spraw Prawa
do Rozwoju, która opracowała te
ż
tekst Deklaracji.
Prawo do rozwoju oznacza, zgodnie z przyj
ę
tymi zało
ż
eniami, tworzenie warunków do pełnego
realizowania innych praw człowieka zawartych zarówno w pierwszej jak i drugiej generacji. Podkre
ś
la
ono zwłaszcza współzale
ż
no
ść
, niepodzielno
ść
i uniwersalizm dwóch Mi
ę
dzynarodowych Konwencji
dot. Praw Człowieka. Wiele kontrowersji budzi jednak charakter prawny tego prawa, wzbudza on tak
ż
e
wiele dyskusji. Jego znaczenie jest głównie humanitarne i polityczne oraz polega na powi
ą
zaniu ze
sob
ą
warto
ś
ci takich, jak rozwój, prawa człowieka i demokracja. Kraje najlepiej rozwini
ę
te, zachodnie
koncentruj
ą
si
ę
głównie w swoich postulatach politycznych na powi
ą
zaniu praw człowieka i
demokracji.
Prawa człowieka mo
ż
na wi
ę
c podzieli
ć
na trzy generacje:
•
Pierwsza generacja zwi
ą
zana jest z: wolno
ś
ciami osobistymi (czyli prawem do
ż
ycia, wolno
ś
ci
osobistej, prawem do własno
ś
ci, wolno
ś
ci
ą
sumienia i wyznania, wolno
ś
ci
ą
wypowiedzi, swobod
ą
wyboru miejsca pobytu i poruszania si
ę
, tajemnica korespondencji; prawami politycznymi, a wi
ę
c
swobod
ą
udziału w
ż
yciu politycznym, zarówno biernym jak i czynnym prawem wyborczym,
prawem do zrzeszania si
ę
i innymi tego typu.
•
Prawa drugiej generacji s
ą
to prawa ekonomiczne i socjalne. Odnosz
ą
si
ę
one do dost
ę
pu do
ochrony zdrowia, zapewnienia nauki, opieki socjalnej. Wa
ż
n
ą
dat
ą
dla tego typu praw jest 16
grudnia 1966 roku, wówczas to Zgromadzenie Ogólne ONZ uchwaliło Konwencj
ę
Praw
Człowieka, która gwarantowała zarówno swobody osobiste, jak i polityczne, a tak
ż
e ekonomiczne,
społeczne i kulturalne.
•
Trzecia generacja omawianych praw dotyczy praw do rozwoju i datuje si
ę
j
ą
od roku 1986.
wówczas to przyj
ę
to Deklaracj
ę
dotycz
ą
c
ą
Prawa do Rozwoju, która została przyj
ę
ta przez
Zgromadzenie Ogólne ONZ dnia 4 grudnia 1986 roku. Uwa
ż
a si
ę
powszechnie,
ż
e idea prawa do
rozwoju zapocz
ą
tkowana została w roku 1969, gdy na posiedzeniu Algierskiej Komisji Justitia et
Pax przyj
ę
to odpowiednie decyzje zawieraj
ą
ce poszanowanie dla tych warto
ś
ci. Problematyka ta
została wprowadzona na forum mi
ę
dzynarodowe przez Senegal w 1972 roku. W maju 1981 roku
ECOSOC (czyli Economic and Social Council) powołała Grup
ę
Robocz
ą
Ekspertów Rz
ą
dowych
do spraw Prawa do Rozwoju, która opracowała te
ż
tekst Deklaracji.
Prawo do rozwoju oznacza, zgodnie z przyj
ę
tymi zało
ż
eniami, tworzenie warunków do pełnego
realizowania innych praw człowieka zawartych zarówno w pierwszej jak i drugiej generacji. Podkre
ś
la
ono zwłaszcza współzale
ż
no
ść
, niepodzielno
ść
i uniwersalizm dwóch Mi
ę
dzynarodowych Konwencji
dot. Praw Człowieka. Wiele kontrowersji budzi jednak charakter prawny tego prawa, wzbudza on tak
ż
e
wiele dyskusji. Jego znaczenie jest głównie humanitarne i polityczne oraz polega na powi
ą
zaniu ze
sob
ą
warto
ś
ci takich, jak rozwój, prawa człowieka i demokracja. Kraje najlepiej rozwini
ę
te, zachodnie
koncentruj
ą
si
ę
głównie w swoich postulatach politycznych na powi
ą
zaniu praw człowieka i
demokracji.
SYSTEMATYKA PODSTAWOWYCH PRAW OBYWATELSKICH W RP
•
Prawo wyborcze: w znaczeniu przedmiotowym, jest to ogół norm prawnych, które reguluj
ą
przygotowanie oraz przeprowadzenie wyborów, a tak
ż
e ustalenie obsady organów
przedstawicielskich. Natomiast w znaczeniu podmiotowym - s
ą
to okre
ś
lone prawa obywatela, a
ś
ci
ś
lej mówi
ą
c ogół jego uprawnie
ń
wyborczych.
•
Czynne prawo wyborcze: według jednego ze znacze
ń
jest to całokształt przepisów, które
uprawniaj
ą
obywateli do oddziaływania na kreowanie przedstawicielskich organów ludno
ś
ci
6
poprzez ka
ż
dorazowe wybory. W innym znaczeniu to prawo obywatela brania udziału w wyborach
oraz do brania udziału w innych wyborczych czynno
ś
ci.
•
Bierne prawo wyborcze: przez to poj
ę
cie okre
ś
la si
ę
ogół norm prawnych, które okre
ś
laj
ą
warunki, jakim musi sprosta
ć
obywatel, aby mógł wystawi
ć
swoj
ą
kandydatur
ę
w wyborach, a
potem ewentualnie by
ć
wybranym do danego organu przedstawicielskiego
AKT WYBORCZY I JEGO CHARAKTER
Akt wyborczy jest odzwierciedlenie postaw i pogl
ą
dów wyborców wyra
ż
one poprzez okre
ś
lone
głosowanie i wybór na przykład odpowiednich przedstawicieli do okre
ś
lonego organu. Akt wyborczy
nosi znamiona aktu dwustronnego, stosunek prawny, który si
ę
przez to zawi
ą
zuje trwa przez okres
całej kadencji. Akt wyborczy to jednak nie tylko akt desygnacji, nie jest on tak
ż
e tylko aktem
głosowania i nie jest ograniczony czasowo. Bowiem dalsza cz
ęść
aktu wyborczego realizowana jest
poprzez wybranych przedstawicieli, którzy maj
ą
za zadanie nas reprezentowa
ć
, a wi
ę
c dalej
decydowa
ć
w naszym imieniu.
WOLNO
Ś
CI OBYWATELSKIE W RP
•
prawna ochrona
ż
ycia
•
wolno
ść
sumienia i wyznania
•
zakaz tortur i kar cielesnych
•
wolno
ść
przemieszczania si
ę
•
wolno
ść
słowa
•
prawo do ochrony prywatno
ś
ci
•
prawo do s
ą
du
•
nietykalno
ść
osobista
•
nienaruszalno
ść
lokum
•
wolno
ść
osobista
•
prawo azylu dla cudzoziemca
•
domniemanie niewinno
ś
ci
•
prawo do ochrony danych osobowych
•
zakaz ekstradycji obywatela polskiego
•
ochrona komunikowania si
ę
•
zakaz podejmowania eksperymentów naukowych bez zgody zainteresowanego
•
wolno
ść
komunikowania si
ę
ZASADA RÓWNO
Ś
CI WOBEC PRAWA
Odnosi si
ę
ona do wszystkich osób, którzy podlegaj
ą
jurysdykcji Rzeczpospolitej Polskiej. Jest ona
uzupełniona przez prawo do równego traktowania ka
ż
dego obywatela przez władze pa
ń
stwowe. W
praktyce decyzyjnej Trybunału Konstytucyjnego utrwalił si
ę
zwyczaj mówi
ą
cy, i
ż
równo
ść
wobec
prawa rozumie
ć
nale
ż
y tak,
ż
e wszystkie podmioty, które charakteryzuj
ą
si
ę
okre
ś
lon
ą
cech
ą
istotn
ą
w
takim samym stopniu musz
ą
by
ć
traktowane równo. Trybunał dopu
ś
cił swojej praktyce do zjawiska
tzw. dyskryminacji pozytywnej, która polega na aktywnym wspieraniu pewnym grup, wtedy gdy jest to
niezb
ę
dne dla doprowadzenia do rzeczywistej równo
ś
ci. Reszta norm zawartych w konstytucji to:
•
zakaz dyskryminacji oboj
ę
tnie jakiego człowieka w
ż
yciu politycznym, społecznym czy
gospodarczym z którejkolwiek przyczyny:
•
równy dost
ę
p obywateli do
ś
wiadcze
ń
pa
ń
stwowej opieki zdrowotnej
•
równouprawnienie kobiet i m
ęż
czyzn
•
zasada równo
ś
ci prawa wyborczego
•
równy dost
ę
p obywateli do wykształcenia
•
prawo dost
ę
pu obywateli do słu
ż
by publicznej
•
równy dost
ę
p do dóbr kultury
KONSTYTUCYJNE OBOWI
Ą
ZKI OBYWATELI RP
•
obowi
ą
zek wierno
ś
ci RP
•
obowi
ą
zek obrony ojczyzny i słu
ż
by wojskowej b
ą
d
ź
słu
ż
by zast
ę
pczej
•
obowi
ą
zek troski o dobro wspólne
7
RZECZNIK PRAW OBYWATELSKICH
POZYCJA USTROJOWA
RPO jest to organ jednoosobowy, który stoi na stra
ż
y praw i wolno
ś
ci człowieka oraz obywatela , które
zawarte s
ą
w Konstytucji i innych aktach normuj
ą
cych
ż
ycie społeczne. Jego kompetencje obejmuj
ą
swoim zasi
ę
giem całe terytorium Polski. RPO swoje działania wykonuje przy pomocy swojego biura.
Za zgod
ą
Sejmu mo
ż
e on, , powoła
ć
swoich pełnomocników. Na wniosek RPO Marszałek Sejmu
mo
ż
e powoła
ć
jednak nie wi
ę
cej ni
ż
3 zast
ę
pców Rzecznika. RPO powołuje Sejm za zgod
ą
Senatu na
kadencj
ę
5-letni
ą
(z mo
ż
liwo
ść
dwóch powtórnych wyborów tej samej osoby). Kandydatów na
stanowisko RPO przedstawia Marszałek Sejmu albo grupa 35 posłów. Pozycj
ę
w systemie ustrojowym
Rzeczpospolitej RPO okre
ś
la Konstytucja (w artykule 210). RPO jest wi
ę
c w swojej działalno
ś
ci
niezale
ż
ny od innych organów pa
ń
stwowych, niezawisły oraz odpowiada jedynie przed Sejmem.
Odwołany mo
ż
e by
ć
przez Sejm przed zako
ń
czeniem kadencji gdy:
•
zrzekł si
ę
wykonywania swoich obowi
ą
zków
•
sprzeniewierzył si
ę
zło
ż
onemu
ś
lubowaniu
•
stał si
ę
trwale niezdolny do ich pełnienia na skutek choroby, ułomno
ś
ci lub upadku sił
RPO ma obowi
ą
zek corocznego informowania Sejmu i Senatu o swoich poczynaniach oraz o tym jak
wygl
ą
da stan przestrzegania PiWCziO. Marszałek Sejmu Moz
ę
wnosi
ć
wnioski odno
ś
nie
przedstawiania informacji lub podejmowania czynno
ś
ci w okre
ś
lonych sprawach. RPO z własnej
inicjatywy mo
ż
e równie
ż
przedkłada
ć
Sejmowi i Senatowi sprawy, które wynikaj
ą
z jego działalno
ś
ci.
RPO nie mo
ż
e bez wcze
ś
niejszej zgody Sejmu by
ć
poci
ą
gni
ę
tym do odpowiedzialno
ś
ci karnej czy te
ż
pozbawiony wolno
ś
ci. Nie wolno go zatrzyma
ć
ani aresztowa
ć
, oprócz przypadku, gdy został
przyłapany na gor
ą
cym uczynku popełnienia przest
ę
pstwa. O jego ewentualnym zatrzymaniu
zawiadamia si
ę
Marszałka Sejmu, który mo
ż
e zwróci
ć
si
ę
o jego natychmiastowe zwolnienie. RPO nie
mo
ż
e piastowa
ć
innego stanowiska, z wyj
ą
tkiem profesora szkoły wy
ż
szej, ani te
ż
wykonywa
ć
innych
zaj
ęć
zawodowych. Nie mo
ż
e tak
ż
e by
ć
członkiem partii politycznej, zwi
ą
zku zawodowego ani te
ż
prowadzi
ć
działalno
ś
ci publicznej, której by si
ę
nie dało pogodzi
ć
ze sprawowaniem jego urz
ę
du.
KOMPETENCJE RPO
RPO ma za zadanie podejmowa
ć
czynno
ś
ci, których celem jest ochron praw człowieka i obywatela z
własnej inicjatywy albo na wniosek obywateli lub te
ż
ich organizacji czy organów samorz
ą
dowych
(wniosek tego typu nie musi zachowywa
ć
jaki
ś
szczególnych form, ani opłat). Po otrzymaniu takiego
wniosku RPO mo
ż
e:
•
poprowadzi
ć
samodzielnie całe procedur
ę
•
zwróci
ć
si
ę
do Sejmu w sprawie zlecenie NIK i przeprowadzenia koniecznej kontroli dla zbadania
okre
ś
lonej sprawy
•
zwróci
ć
si
ę
o zbadanie całej lub cz
ęś
ci sprawy do wła
ś
ciwych organów
•
nie przyj
ąć
sprawy i zawiadomi
ć
o tym wnioskodawc
ę
albo osob
ę
która jest zwi
ą
zana z dan
ą
sprawa
Po zbadaniu okre
ś
lonej sprawy RPO mo
ż
e:
•
przekaza
ć
wnioskodawcy wnioski, w których zawarte jest stanowisko Rzecznika nie stwierdzaj
ą
ce
narusze
ń
praw człowieka i obywatela
•
wnie
ść
wniosek do organu nadrz
ę
dnego o powzi
ę
cie odpowiednich
ś
rodków w zwi
ą
zku z
dokonanym naruszeniem praw obywatelskich przez jednostk
ę
podległ
ą
•
wyst
ą
pi
ć
z wnioskiem o uchylenie prawomocnego rozstrzygni
ę
cia w sprawach o wykroczenia lub
te
ż
wyst
ą
pi
ć
o ukaranie w post
ę
powaniu
•
zwróci
ć
si
ę
do instytucji, która naruszyła prawa obywatelskie i w okre
ś
li
ć
co powinno by
ć
zrobione
dla wła
ś
ciwego załatwienia tej sprawy. Instytucja, do której zwrócił si
ę
RPO zobligowana jest do
poinformowania rzecznika - w terminie 30 dni - tym jakie działania zostały podj
ę
te
•
za
żą
da
ć
rozpocz
ę
cia post
ę
powania cywilnego a tak
ż
e uczestniczy
ć
w ju
ż
tocz
ą
cych si
ę
sprawach
(na prawach prokuratora)
•
wyst
ą
pi
ć
o wszcz
ę
cie post
ę
powania administracyjnego albo zaskar
ż
a
ć
podj
ę
t
ą
decyzj
ę
s
ą
du
administracyjnego a tak
ż
e uczestniczy
ć
w tocz
ą
cym si
ę
ju
ż
post
ę
powaniu administracyjnym na
prawach przysługuj
ą
cych prokuratorowi
•
wyst
ą
pi
ć
do uprawnionego oskar
ż
yciela z
żą
daniem wszcz
ę
cia post
ę
powania przygotowawczego
w sprawach o przest
ę
pstwa
ś
cigane z urz
ę
du
8
Oprócz tego RPO:
•
jest uprawniony do tego by przedstawia
ć
wła
ś
ciwym organom, czy instytucjom lub organizacjom
ocen oraz wniosków, które zmierzaj
ą
do zapewnienia odpowiedniej ochrony praw człowieka i
obywatela i usprawnienia w celu załatwiania spraw jednostki, na to wszystko daje mu
upowa
ż
nienie prowadzenie okre
ś
lonych spraw
•
mo
ż
e zwraca
ć
si
ę
do wła
ś
ciwych organów z pro
ś
b
ą
o podj
ę
cie inicjatywy ustawodawczej lub te
ż
zmian
ę
okre
ś
lonych aktów prawnych w kwestiach dotycz
ą
cych zakresu kompetencji RPO
•
mo
ż
e zwróci
ć
si
ę
do Trybunału Konstytucyjnego z wnioskiem o wszcz
ę
cie post
ę
powania w
sprawach:
zgodno
ś
ci ustaw z ratyfikowanymi Umowami Mi
ę
dzynarodowymi
zgodno
ś
ci umów mi
ę
dzynarodowych i ustaw z ustaw
ą
zasadnicz
ą
zgodno
ś
ci przepisów prawa, które wydaj
ą
centralne organy pa
ń
stwowe z Konstytucj
ą
,
ustawami i ratyfikowanymi umowami mi
ę
dzynarodowymi
zgodno
ś
ci z Konstytucj
ą
celów a tak
ż
e działalno
ś
ci partii politycznych
mo
ż
e wyst
ę
powa
ć
do S
ą
du Najwy
ż
szego z wnioskiem o podj
ę
cie uchwały, która ma na celu
wyja
ś
nienie przepisów prawnych, które budz
ą
w
ą
tpliwo
ś
ci albo stosowanie których wywołuje
rozbie
ż
no
ś
ci w praktyce.