komuda

Agnieszka Komuda

IV rok socjologii UMK

KOBIETY WIEJSKIE A PRZEDSIĘBIORCZOŚĆ

I. Problemy kobiet wiejskich (bariery w rozwoju kobiecej przedsiębiorczości na wsi):

•

specyfika pracy

w rolnictwie

nierozerwalna jedność gospodarstwa rolnego i

gospodarstwa domowego, odznaczającą się brakiem czasowego i przestrzennego

oddzielenia sfery produkcji od działań na rzecz gospodarstwa domowego, powoduje

permanentny deficyt wolnego czasu. NaleŜy podkreślić, Ŝe ścisłe połączenie tych

dwóch sfer aktywności dotyka przede wszystkim kobiety. Wynika to z kolejnej

przyczyny generującej brak czasu w jego budŜecie u mieszkanek wsi.

•

tradycyjny podział pracy w gospodarstwie rolnym na prace kobiece i męskie - jedną z

cech specyficznych wiejskiego gospodarstwa domowego jest historycznie i

obyczajowo utrwalony patriarchalny układ stosunków. Układ ten uczynił kobietę

odpowiedzialną zarówno za całokształt prac domowych, jak równieŜ szereg czynności

produkcyjnych. Ten tradycyjny układ ról między kobietą i męŜczyzną nie uległ

zmianie na skutek społeczno-ekonomicznych przemian właściwych okresowi

transformacji w Polsce. Tradycyjnie do ich obowiązków związanych z produkcją

rolniczą, naleŜą: sadzenie i zbiór roślin okopowych, zbiór zbóŜ, sianokosy, pielęgnacja

i suszenie roślin. Jest to pomoc udzielana męŜowi przy produkcji roślinnej, jednakŜe

na tym nie kończą się obowiązki, bowiem do kobiety „od zawsze” naleŜy opieka nad

produkcją zwierzęcą, czyli obrządek, karmienie zwierząt oraz udój. Kobieta pracuje w

gospodarstwie rolnym na równi z męŜem, poŜytkując na to ok. 7 godzin dziennie,

podczas gdy męŜczyzna niewiele więcej – 8 godzin

. Natomiast w gospodarstwie

domowym panuje dominacja wkładu i zaangaŜowania prawie wyłącznie kobiety,

której tylko czasami i w niektórych czynnościach pomagają mąŜ lub dzieci. Do

obowiązków pań naleŜy Ŝywienie rodziny, zakupy (daje się tu zauwaŜyć pewną

Referat powstał na podstawie pracy licencjackiej p. Agnieszki Komudy pt. „Przedsiębiorczość kobiet wiejskich

na przykładzie powiatu nowomiejskiego”, napisanej w Zakładzie Socjologii Obszarów Rustykalnych IS UMK w
Toruniu, pod kierunkiem dr Wojciecha Kniecia.

Gutkowska, K. 1998. Zagadnienie przedsiębiorczości na wsi w teoretycznych koncepcjach przystosowania

gospodarstw domowych do zmian makroekonomicznych, w: Sawicka, J. Aktywizacja zawodowa kobiet wiejskich
poprzez rozwój drobnej przedsiębiorczości. Tom I. Społeczno-kulturowe i ekonomiczne uwarunkowania
przedsiębiorczości kobiet. Warszawa: Fundacja Rozwój SGGW. s. 85.

pomoc męŜów w zakupach okresowych), przetwarzanie produktów rolnych,

gotowanie, zmywanie, sprzątanie i utrzymywanie estetycznego wyglądu domu, opieka

nad dziećmi i ich wychowywanie. Nie trudno zauwaŜyć, Ŝe przewaŜająca ilość prac w

gospodarstwie domowym została złoŜona na braki kobiety. „Kobieta zarówno czynna,

jak i bierna zawodowo (co zresztą naleŜy na wsi do zupełnej rzadkości) dźwiga cięŜar

obsługi gospodarstwa domowego, zgodnie z ludowym porzekadłem, Ŝe ‘chłop trzyma

tylko jeden węgieł domu, a kobieta pozostałe trzy’”

. Owocować to moŜe niechęcią

rodziny do przejmowania niektórych obowiązków kobiety podejmującej aktywność

zawodową.

•

niedostateczny postęp w dziedzinie infrastruktury - Proces mechanizacji, jaki

dokonuje się na obszarach wiejskich dotyczy w o wiele większym stopniu czynności

wykonywanych przez męŜczyzn niŜ kobiety. Wpływa to znacznie na stopień

uciąŜliwości oraz czasochłonności zajęć związanych z obejściem, obrządkiem czy

uprawami

pielęgnacyjnymi.

Innym

czynnikiem

zwiększającym

obarczenie

mieszkanek obszarów wiejskich pracą jest niedorozwój infrastruktury technicznej, ale

takŜe komunalnej i społecznej. Co znamienne, dostępność dóbr i usług, która w

znacznej mierze zaleŜy od stopnia rozwoju sieci handlowo-usługowej, jest jednym z

głównych czynników kształtujących czasochłonność prac domowych. Brak

moŜliwości naprawy odzieŜy, skorzystania z usług fryzjera, czy pielęgniarki

powoduje, Ŝe kobiety wiejskie spędzają jeszcze więcej czasu na pracy na rzecz

rodziny. Z rozwojem przedsiębiorczości bezpośrednio wiąŜe się deficyt placówek

opiekuńczych dla dzieci, czyli przedszkoli, które znacznie odciąŜyłyby panie w

obowiązkach i umoŜliwiły zajęcie się prowadzeniem własnej firmy.

•

tradycyjny układ ról - Układ pozycji zajmowany przez poszczególnych członków

rodzinnych gospodarstw domowych na wsi wciąŜ jeszcze polega na patriarchalnej

hierarchii władzy i prestiŜu. Niechęć małŜonka do podejmowania nowych ról

zawodowych, dotąd niekojarzonych z pozycją kobiety, nie jest tutaj jedynym

problemem. Często sprzeciw wobec zachowań przedsiębiorczych wyraŜa równieŜ

społeczność lokalna, której zdanie ma dość duŜe znaczenie, szczególnie dla kobiet.

Tak więc istnieje mniejsze prawdopodobieństwo podjęcia działań w kierunku

załoŜenia prywatnej firmy, jeŜeli zachowanie to nie jest akceptowane przez

Tryfan, B, Rosner, A. Pięcek, B. 2003. Kobiety wiejskie wobec zmian systemowych. Warszawa: IRWiR PAN, s.

55.

najbliŜszych lub szerszą społeczność mieszkańców wsi. Tradycyjnie kojarzona z

kobietą rola matki, opiekunki i Ŝony, powoli zaczyna być poszerzana o role

zawodowe, ale jest to zjawisko związane bardziej z przymusem ekonomicznym niŜ ze

zmianami mentalnościowymi męŜczyzn. Warto zauwaŜyć takŜe, Ŝe podobne

stereotypy dotyczące sfer aktywności kobiet są utrwalone nie tylko w rodzinach

wiejskich, ale takŜe wśród pracodawców, między innymi wśród pracowników

banków, którzy mniej chętnie udzielają paniom kredytów na rozpoczęcie własnego

przedsięwzięcia.

•

Bariery psychologiczne – W hamowaniu rozwoju prywatnych inicjatyw

gospodarczych podejmowanych przez mieszkanki wsi nie sposób przecenić roli

specyficznego wychowania kobiety, którego skutkiem jest między innymi brak wiary

we własne siły, strach przed ponoszeniem ryzyka, a więc postawy bardzo

niesprzyjające podejmowaniu działań przedsiębiorczych. Proces socjalizacji polega na

tym, Ŝe „Kobietom aplikuje się wartości rodzinne jako najwaŜniejsze, męŜczyznom –

doskonałość w sytuacjach zadaniowych i zawodowych. Doskonałość kobieca ma

realizować się w rodzinie poprzez takie cechy jak uległość, przywiązanie,

opiekuńczość (zawodami tradycyjnie i typowo kobiecymi są: pielęgniarka i

nauczycielka), doskonałość męŜczyzny zaś wyraŜa się w cechach o charakterze

progresywnym: przywództwo, przedsiębiorczość, zdolności intelektualne”.

II. Problemy kobiet wiejskich związane z rynkiem pracy:

Bezrobocie:

Wszystkie kobiety w Polsce są w większym stopniu dotknięte bezrobociem niŜ

męŜczyźni. Notuje się ich większy udział w populacji bezrobotnych i wyŜszą stopę

bezrobocia niŜ u panów. JednakŜe brak zatrudnienia wśród mieszkanek wsi jest

powaŜniejszym problemem niŜ bezrobocie kobiet z miasta oraz niŜ bezrobocie męŜczyzn z

terenów wiejskich. Jest tak dlatego, Ŝe bezrobocie kobiet wiejskich jest trudniej zredukować i

cięŜej mu przeciwdziałać, ma ono bowiem wiele źródeł oraz specyficzny charakter.

Bezrobocie występujące na wsi dotknęło kobiety wiejskie dotychczas pracujące wyłącznie lub

dodatkowo poza rolnictwem, a takŜe samodzielnie prowadzące gospodarstwa rolne. Jest ono

wynikiem restrukturyzacji w róŜnych gałęziach gospodarki narodowej, bowiem zwolnienia

będące następstwem transformacji zazwyczaj najpierw dotykały kobiety. Szczególnie w

sektorach ulegających szybkim zmianom. NaleŜy takŜe wspomnieć o pracownicach

uspołecznionego sektora rolnictwa, które straciły zatrudnienie. Innym powodem jego braku

jest powrót na wieś dwuzawodowców, którzy byli w swoich gospodarstwach zastępowani

przez Ŝony. Niegdysiejsze kierowniczki gospodarstw rolnych stały się zbędne i zasiliły

szeregi niepotrzebnej siły roboczej, jednocześnie powiększając zjawisko ukrytego bezrobocia.

MoŜna wysnuć wniosek, iŜ transformacja w pierwszej kolejności pogorszyła warunki

bytowania kobiet wiejskich. Dotyczy ono bowiem w znacznym stopniu takŜe absolwentek

szkół ponadpodstawowych, które nie mogą znaleźć w obrębie gospodarstwa rolnego

adekwatnego do zdobytych kwalifikacji zatrudnienia. MoŜliwość zaangaŜowania się kobiet

wiejskich w prace zawodową determinowana jest fazą rozwoju rodziny, a takŜe ograniczona

faktem, iŜ muszą wykazywać stałą gotowość do pracy we własnym gospodarstwie rolnym i

poszukiwać pracy w pobliŜu lub w miejscu zamieszkania. Bezrobotne to najczęściej kobiety

mające 18-24 i 25-34 lata

. PrzewaŜnie pozostają one na utrzymaniu rodziców. Jest to

niezwykle niekorzystna tendencja, bowiem to właśnie młode pokolenie powinno mieć

największe szanse na pracę i największą siłę przebicia na rynku zatrudnienia. Co więcej, na

obszarach wiejskich istnieje dominacja lepiej wykształconych bezrobotnych kobiet niŜ

męŜczyzn; wskazuje to na przewagę wcześniej juŜ wspomnianych absolwentek szkól

ponadpodstawowych nad ich absolwentami w grupie osób bezrobotnych. Na tym nie koniec

deformacjom struktury rynku pracy, jako Ŝe kobiety częściej dotknięte są długotrwałym

bezrobociem. Średni okres pozostawania bez pracy wynosi dla męŜczyzny 9,6 miesięcy, a dla

kobiet 12,2

. Prowadzi do wykluczenia i izolacji osób pozostających bez pracy przez długi

czas. Wszystkie cechy sytuacji kobiet na rynku pracy wskazują na proces feminizacji

bezrobocia, co moŜe w następstwie prowadzić do feminizacji ubóstwa.

Postępująca defeminizacja obszarów wiejskich:

Kobiety, szczególnie młode, które nie mogą znaleźć odpowiedniej lub literalnie Ŝadnej

pracy, opuszczają wieś, w poszukiwaniu lepszej przyszłości. Liczą na lepsze zatrudnienie,

większe dochody, albo po prostu na poprawę warunków bytowych. Motywem wyjazdu ze wsi

moŜe być takŜe chęć uniknięcia losu swojej matki i babki, czyli cięŜkiego, pełnego trudów i

obowiązków Ŝycia kobiety wiejskiej. Córki właścicieli gospodarstw rolnych, pragną opuścić

wieś, by nie wiązać swej przyszłości z męŜem-rolnikiem. Niedobór kobiet jest szczególnie

Duczkowska-Małysz, K i Duczkowska-Piasecka, M. 1998. Przedsiębiorczość wśród kobiet wiejskich, w:

Sawicka, J.(red.). Kobieta wiejska w Polsce. Rodzina, praca, gospodarstwo. Warszawa: Wyd. Jardan, s. 40

Tryfan, B., Kobiety wiejskie a aktywność zawodowa, bezrobocie i przedsiębiorczość. „Wieś i Rolnictwo”, nr 4,

s. 74.

widoczny w grupie wiekowej 20-29 i 30-44 lata

. Rozmiary tego zjawiska są niezwykle

niepokojące, ogólnie w latach 1976-1992 wieś opuściło na stałe około 1,4 mln kobiet

. W

przedziałach wiekowych typowych dla zawierania związków małŜeńskich przeciętnie

przypada około 10 kobiet mniej na stu męŜczyzn; proporcje te są szczególnie niekorzystne w

gospodarstwach rolnych, gdzie na 100 męŜczyzn w wieku 20-34 lat przypadało tylko 75

kobiet

. Odpływ młodych kobiet do miasta oznacza równieŜ przyspieszone starzenie się

ludności. Konsekwencją tego jest malejąca liczba gospodarstw domowych na wsi, co

powoduje depopulację obszarów wiejskich. A co za tym idzie, osłabienie infrastruktury

społeczno-ekonomicznej na wsi, zamykanie szkół, placówek opieki zdrowotnej oraz punktów

usługowych, co przekłada się bezpośrednio na pogorszenie się warunków Ŝycia ludności

wiejskiej.

III. Dlaczego przedsiębiorczość?

Przedsiębiorczość ma pozytywne konsekwencje nie tylko słuŜące zmianie oblicza wsi,

i polepszenia standardu Ŝycia jej mieszkańców, ale takŜe transformacjom ludzkiej

wiadomości. Dzięki rozwojowi działań przedsiębiorczych dokonuje się zmiana na

płaszczyźnie wartości, takŜe w postrzeganiu roli kobiety, juŜ nie tylko jako matki, Ŝony i

gospodyni, ale takŜe jako osoby zawodowo aktywnej, która moŜe tak jak i mąŜ dostarczać

rodków finansowych i dokładać się do rodzinnego budŜetu.

Prowadzenie prywatnej działalności gospodarczej wpływa korzystnie równieŜ na sferę

emocjonalną. Kobiety wiejskie coraz częściej wyraŜają potrzebę pracy zarobkowej, chęć

aktywności i współuczestniczenia w poprawie sytuacji dochodowej rodziny. Jest to pierwsza

tendencja, jaką daje się zauwaŜyć wśród kobiet wiejskich.

Łatwa do zauwaŜenie jest takŜe potrzeba uzyskania niezaleŜności finansowej, która

umoŜliwia zerwanie z tradycyjnym postrzeganiem roli kobiety. W ten właśnie sposób

dokonuje się walka ze stereotypami. Co samo w sobie jest zjawiskiem wyjątkowo

korzystnym, a nie istnieje lepsze pole do udowadniania swoich umiejętności i zdolności niŜ

prowadzenie firmy na własną odpowiedzialność oraz własne ryzyko.

Gutkowska, K. i śelazna, K. 1995. Kobieta we współczesnym chłopskim gospodarstwie domowym. „Wieś i

Rolnictwo”, nr 1. s 94.

Ibidem, s. 93.

Ibidem, s. 21.

Mieszkanki wsi dzięki samozatrudnieniu mają szansę na potwierdzenie swoich

umiejętności oraz uŜyteczności. Odpowiadają za losy swoje i rodziny, bez ingerencji osób

trzecich lub pomocy męŜa. Kobiety, nie tylko wiejskie, przez prowadzenie własnych

przedsięwzięć gospodarczych, realizują siebie, zaspokajają własne aspiracje.

Przedsiębiorczość słuŜy zaspokajaniu własnych ambicji, ale równieŜ poprawie

przyszłości pokoleń kobiet wiejskich, losów córek i wnuczek współczesnych

przedsiębiorczyń, czyli awansu społecznego kobiet w ogóle.

Zaspokajanie materialnych potrzeb rodziny przez rezydentki wsi sprzyja

egzekwowaniu bardziej partnerskich układów w domu. Przedsiębiorczość kobiet wiejskich

wymusza reorganizację w obrębie stosunków między męŜem a Ŝoną, tak aby kobieta

otrzymywała tyle samo władzy i prestiŜu co męŜczyzna, jako Ŝe ponosi takie same obciąŜenia

i pełni jednakowe obowiązki.

Podsumowując korzyści jakie przynosi rozwój kobiecej przedsiębiorczości wiejskiej

naleŜy wspomnieć o tym, Ŝe dzięki samozatrudnieniu wszystkie, nie tylko wiejskie, kobiety

zyskują swoistą podmiotowość, a ich prawa i potrzeby manifestują się poprzez ich pracę.