Aksjologia – ogólna nauka o wartościach (moralnych, estetycznych, religijnych, utylitarnych itd.),
próbująca m.in. zdefiniować ich hierarchię oraz status (np. czy istnieją subiektywnie czy obiektywnie).
Alienacja – Według Marksa sytuacja, w której człowiek w procesie pracy wyobcowuje się od swojej
istoty; produkt pracy oraz sama praca staje się pozbawioną sensu udręką, służącą jedynie czysto
biologicznemu przetrwaniu.
Anamneza – poznanie przez przypominanie sobie idealnego świata idei (Platon), z którymi dusza
obcowała przed połączeniem z ciałem.
Animizm – charakterystyczny dla społeczeństw archaicznych sposób postrzegania rzeczywistości, w
którym to na zjawiska przyrody ożywionej i nieożywionej projektowana jest duchowość ludzka
(żywioły, minerały, zwierzęta i rośliny mają duszę oraz kierują się nieznanymi nam intencjami).
Antropologia – w znaczeniu najszerszym: nauka o człowieku. Antropologia fizyczna – analizuje
zoologiczną osobliwość gatunku znanego jako homo sapiens, jego wewnątrzgatunkowe
zróżnicowanie, rozwój, zmienność cech fizycznych człowieka w czasie i przestrzeni oraz zróżnicowanie
rasowe; Antropologia kulturowa – analizuje sposoby zachowania człowieka oraz wytwory jego
działalności, to nauka o kulturze różnych ludów, wyjaśniająca różnorodność kulturową poprzez
porównawczą analizę obyczajów, norm, instytucji i uwarunkowań życia społeczności, początkowo
głównie tzw. „ludów pierwotnych”. Antropologia filozoficzna – to zbiorcze miano na refleksję
dotyczącą istoty i natury człowieka, jego roli i powołania, sensu jego istnienia i działania, w szerszym
pojęciu antropologia filozoficzna obejmować musi zatem również teorię wartości i filozofię kultury. W
dziejach dyscypliny, jaką jest antropologia filozoficzna, można rozróżnić dwa zasadnicze etapy:
antropologia filozoficzna próbowała najczęściej zdefiniować istotę człowieka, wyłowić jego
najważniejsze jakości i atrybuty (cechy istotowe danego obiektu czy też stanu rzeczy, bez których nie
byłaby ona tym, czym jest) oraz umiejscowić człowieka w hierarchii bytów (inaczej: jakie jest jego
stanowisko w kosmosie), często odwołując się do dorobku nauk biologicznych; współcześnie
antropologia najczęściej porzuca próby jednoznacznego zdefiniowania tego, czym jest człowiek,
zadowalając się rozumiejącym opisem istotnych sfer jego aktywności, zwrotnie kształtujących jego
specyfikę, częściej odwołując się do nauk społecznych i humanistycznych (socjologii, antropologii
kulturowej, historii, psychologii społecznej oraz psychoanalizy).
Czyste formy naoczności – u Kanta aprioryczne formy zmysłowości (postrzegania), dzięki którym
podmiotowi mogą jawić się fenomeny (postrzega przedmioty zewnętrzne); czyste formy zmysłowości
to czas (zmysł wewnętrzny) i przestrzeń (zmysł zewnętrzny).
Dialektyka oświecenia – oświecenie to u Horkheimera i Adorno nie nazwa epoki, lecz procesu
postępującej racjonalizacji świata, w którym dawna irracjonalna władza mitu (przesądów i
barbarzyństwa) miała zostać przezwyciężona przez naukę i postęp. Proces oświecenia jest jednak
również transmisją mitycznego lęku z epoki wcześniejszej (lęku, który oświecenie miało pokonać):
lęku przez zewnętrzem i tym, co od nas Inne (lęk wspólnot archaicznych przez wszechpotężną
przyrodą, innymi plemionami itd.). Oświecenie staje się w istocie ruchem brutalnego zawłaszczania i
eksploatacji przyrody (która istnieje tylko jako pole naszej technologicznej i naukowej ekspansji, sama
w sobie jest martwą materią) oraz podporządkowania sobie innych (poprzez przemoc i panowanie):
oświecenie zamienia się zatem mocą własnej logiki (początkowo nastawionej na wyzwolenie) w swoje
przeciwieństwo i miast promować uniwersalne wartości międzyludzkie jest odpowiedzialne za
autodestrukcyjne tendencje zachodniej cywilizacji (faszyzm, komunizm, technologizacja życia,
alienacja, industrializacja, biurokratyzacja).
Dusza – najogólniej: substancja niematerialna traktowana jako zasada życia; u Platona i Augustyna to
substancja duchowa (rozumna), władająca ciałem. Platon rozróżniał a\. duszę rozumną, b\. duszę
impulsywną (zapalczywą, thymos), oraz c\. duszę pożądliwą, zmysłową. Dusza była według Platona
wieczna i była źródłem wiedzy (miała dostęp do świata idei); dla Hume’a i Kanta dusza była całością
zorganizowanych procesów i czynności psychicznych, przypisywanych zazwyczaj indywidualnym
istotom żywym.
Dyskurs – system poglądów, idei, postaw, działań, przekonań i praktyk, które konstytuują świat oraz
autodefinicję podmiotu, który w tym świecie działa. Foucault przez dyskurs rozumiał medium,
poprzez które relacje władzy wytwarzają mówiące podmioty.
Egzystencjalizm – typ refleksji filozoficznej oraz – szerzej – pewna postawa i światopogląd
przejawiający się przede wszystkim w twórczości artystycznej oraz specyficznej obyczajowości,
akcentujący absurdalność świata i życia, odpowiedzialność człowieka za wybrany przez siebie projekt
życia, czyniąc samotność, uczucie lęku przed śmiercią, wyizolowanie oraz niezgodę na bierną
akceptację zastanych ról społecznych podstawowymi doświadczeniami każdej jednostki. W filozofii
najwybitniejszymi przedstawicielami byli Kierkegaard, Jaspers, Sartre i Heidegger.
Empiryzm – stanowisko w teorii poznania, według którego poznanie wywodzi się z całkowicie
(empiryzm skrajny, sensualizm) lub w decydującym stopniu (empiryzm umiarkowany) z doświadczenia
(empirii, zmysłowego kontaktu z rzeczywistością); doświadczenie zdaniem empirystów (Bacon, Locke,
Hume) jest jedynym źródłem prawomocnej wiedzy. Poznanie oparte na doświadczeniu to inaczej
poznanie a posteriori.
Etyka – refleksja o zjawiskach moralnych, najczęściej normatywna (mówiąca o tym, jak należałoby
postępować). Najczęstsze pytania etyki: czym jest dobro? Co powinienem czynić? itd.
Fantazmat – wyobrażeniowy scenariusz (odnajdywany w marzeniach sennych, fantazjach, filmach
bądź powieściach), w którym nierozwiązywalne konflikty życia codziennego zostają zawieszone bądź
znajdują swoje rozwiązanie.
Hipoteza Sapira-Whorfa –język nie jest neutralnym medium kategoryzacji świata, lecz aktywnym
czynnikiem kształtującym jego rozumienie i postrzeganie (ontologię świata).
Idea – u Platona: abstrakcyjne byty duchowe stanowiące wzory myśli i obiektów naturalnych;
potocznie: końcowy produkt poznania, idealny (umysłowy, świadomościowy) wytwór aktu poznania.
Idealizm – w metafizyce: przekonanie, że idee konstytuują całą rzeczywistość (Platon), bądź że istnieją
niezależne od rzeczywistości materialnej wieczne esencje bądź abstrakcje matematyczne. W teorii
poznania: przekonanie, że podmiot poznaje nie rzeczywistość, lecz własne idee, wyobrażenia, myśli i
wrażenia. Rzeczywistość nie istnieje nie będąc postrzeganą przez podmiot (Berkeley, Fichte).
Ideologia – wszelki zespół poglądów, przekonań, sposobów wartościowania i konceptualizowania
rzeczywistości przejawiający się w światopoglądach, myśleniu potocznym, obiegowych opiniach,
programach politycznych czy nawet myśleniu naukowym, który uzasadnia i legitymizuje określoną
wizję świata. Ideologia najczęściej wiąże się z usprawiedliwieniem dominacji jednej grupy nad drugą
bądź nakłanianiem do zmiany zastanej sytuacji polityczno-społecznej. Ideologia ma za zadanie w
sposób zawoalowany uniwersalizować interesy określonej grupy społecznej i przedstawiać je jako
powszechnie ważne i słuszne.
Imperatyw kategoryczny – bezwarunkowy nakaz zachowania zdefiniowany przez Kanta jako jedyna
rozumna zasada prawdziwie moralnego zachowania. I sformułowanie IK: „Postępuj zawsze tak, aby
maksyma Twojego postępowania mogła stać się prawem powszechnym”. II sformułowanie IK:
„Postępuj tak, byś człowieczeństwa zarówno w twej osobie, jak też w osobie każdego innego używał
zawsze zarazem jako celu, nigdy jako tylko środka”.
Indukcja – procedura ustalania praw empirycznych przez zebranie dużej liczby szczególnych
przypadków. W metodologii: wszelkie rozumowanie, które ze zdań o przedmiotach jednostkowych
dochodzi do wniosku, które jest zdaniem ogólnym.
Intencjonalność – własność świadomości, polegająca na tym, że zawsze jest ona nakierowana na
przedmiot; znaczenie jest konstytuowane w polu samej świadomości (Husserl, Sartre).
Irracjonalizm – w metafizyce: przekonanie, że rzeczywistość jest niezdeterminowana, wewnętrznie
sprzeczna, a istnienie jako takie pozbawione jest głębszej racji (przypadkowość bytu, przypadkowość
egzystencji); w znaczeniu teoriopoznawczym: pogląd, że istnieje poznanie niezależne od rozumu i
doświadczenia, takie jak intuicja pozaintelektualna, instynkt, popęd (filozofia życia).
Język – społeczny system komunikacji i przekazywania informacji za pomocą znaków i symboli.
Kategorie estetyczne - sposób prezentacji przedmiotów (obiektów bądź zjawisk naturalnych czy dzieł
sztuki), dzięki którym zyskują one wartość estetyczną, czyli prowokują do określonej reakcji
emocjonalnej czy też poruszenia emocjonalno-intelektualnego. Najważniejsze kategorie estetyczne:
piękno, wzniosłość, komizm, patos, groteska, tragizm, wdzięk, brzydota, ironia itd.
Kompleks – w psychoanalizie: splot silnie zabarwionych emocjonalnie przedstawień, powstałych we
wczesnym dzieciństwie, wypartych ze świadomości w dzieciństwie, a wywierających wpływ na
późniejsze zachowanie.
Konsekwencjalizm – typ refleksji etycznej, która ocenia działanie jednostki w kategoriach skutków,
jakie ono przyniosło. Najbardziej znane doktryny konsekwencjalistyczne to utylitaryzm, egoizm,
altruizm i hedonizm.
Kultura – materialny i duchowy dorobek ludzkości lub określonej społeczności, wytworzony w
ogólnym rozwoju historycznym lub w określonej epoce; dorobek ten tworzą sposoby rozumienia
rzeczywistości w jej najrozmaitszych sferach, do których tradycyjnie zalicza się systemy
światopoglądowe, religię, moralność, systemy wiedzy (w tym naukę), etykę, sztukę (formy ekspresji
artystycznej) oraz obyczajowość; w skład tak pojętej kultury wchodzą systemy norm i wartości,
wierzenia, wszelkie społecznie wyuczone zachowania, wzory tych zachowań oraz ich wytwory, które
są społecznie tworzone, przekazywane oraz przetwarzane. W ujęciu J. Kmity kulturę stanowią
systematycznie ugrupowane przekonania (akceptowane świadomie lub milcząco), które regulują
powszechnie, w obrębie danej społeczności, sposób podejmowania przez nie obszernej klasy działań.
Przekonania te dzielą się na normatywne (wskazują cele i wartości, mówią co należy czynić) oraz
dyrektywalne (mówiące jak należy określone przekonania normatywne realizować). Funkcją kultury
jest regulowanie działań ludzi (praktyk społecznych). Kultura dzieli się w koncepcji Kmity (zwanej
społeczno-regulacyjną) na sferę techniczno-użytkową (podejmowane w niej działania odnoszą skutek
bez względu na to czy są rozumiane przez wszystkich, np. wbijanie gwoździa w ścianę) oraz
symboliczną (zrealizowanie konkretnego działania jest możliwe tylko wtedy, kiedy zostanie właściwie
zinterpretowane, np. zdawanie ustnego egzaminu, pozdrowienie na ulicy itd.).
Lacan i „faza lustra” – etap w życiu dorastania dziecka, w którym uzyskuje ono wyobrażeniową
(iluzoryczną, urojoną) jedność ego; jedność Ja dziecka wywodzi się z uzewnętrznienia spojrzenia
innych, przede wszystkim rodziców i rodzeństwa (którzy służą jako „symboliczne” lustra, w których
dziecko się przegląda). Zdaniem Lacana „faza lustra” dowodzi, iż tożsamość jest produktem procesów
społeczno-symbolicznych (kulturowych), a nie pochodną procesów naturalnych, zaprogramowanych
w mózgu.
Libido – energia instynktu seksualnego oraz instynktu życia, wyrażająca również intensywność energii
psychicznej – konstruktywnej (Eros) bądź destruktywnej (Tanatos).
Metafizyka – a\ w znaczeniu klasycznym: ogólna teoria dotycząca bytu jako takiego (ontologia). b\ W
ujęciu Kanta: rozważania o tym, co ponaddoświadczalne, pozazjawiskowe. c\ U pozytywistów:
spekulacje dotyczące tego, co nieempiryczne, pełniące funkcje emocjonalne, pozapoznawcze. d\ W
ujęciu filozofii życia i pragmatyzmu: pewien całościowy typ poznania rzeczywistości, metodycznie
opracowany światopogląd.
Moralność – relacja osobowa podmiotu do świata osób i świata wartości; wyraża się w ocenach,
normach, przyjmowanych bądź odrzucanych wzorach osobowych oraz nakazach i zakazach, jakimi
posługujemy się w życiu codziennym.
Moralność panów/moralność niewolników – wg Nietzschego fazy ewolucji świadomości moralnej i
politycznej; moralność panów (Rzymian) to moralność ludzi silnych i uprzywilejowanych, cenią sobie
bezwzględność, siłę, dostojeństwo, godność osobistą, honor; moralność niewolników (Żydów) ceni te
wartości, które chronią ludzi słabych (litość, przebaczenie, ubóstwo, pokora).
Nieświadomość – nieuświadamiany obszar psychiki; tworzą go treści o dużym potencjale
energetycznym (płynące z id), które nie przedostają się do świadomości z uwagi na ich
nieakceptowany społecznie charakter (uzewnętrznianie ich wywołuje poczucie winy i zagrożenia dla
jednostki) i wyładowują się w postaci pośredniej (przejęzyczenia, marzenia senne, halucynacje,
zaburzenia psychiczne).
Ontologia - ogólna teoria bytu (istniejącego jak i możliwego), dotycząca jego natury lub istoty.
Percepcja – bezpośrednie i naoczne (wzrokowe) doświadczanie czegoś.
Pole świadomości – ogół zjawisk psychicznych dostępnych świadomości.
Psychoanaliza – teoria psychologiczna, metoda terapii oraz ogólna teoria kultury, koncentrująca się
na badaniu zjawisk nieświadomych, nieświadomej motywacji, na źródłach konfliktów psychicznych
oraz zjawisku symbolizmu. Jako terapia opierała się na interpretacji snów oraz analizie swobodnych
skojarzeń słownych.
Psychologia ewolucyjna – nurt psychologii na przecięciu nauk społecznych oraz przyrodniczych, który
bada cechy ludzkiej psychiki z perspektywy współczesnej teorii ewolucji: ludzką psychiką sterują
motywy mające na celu zwiększenie szansy przekazania (reprodukcji) genów, natomiast sam umysł
jest wynikiem ewolucji, trwającej miliony lat adaptacji umysłu człowieka do określonego środowiska.
Racjonalizacja - opisowe pojęcie z teorii zmiany społecznej oraz antropologii, opisujące proces
zastąpienia społeczeństwa tradycyjnego przez społeczeństwo nowoczesne; racjonalizacja pociągała za
sobą zastąpienie dawnych legitymizacji władzy (przez tradycję i charyzmę) przez wiedzę i biurokrację,
ilościowe rozpatrywanie zjawisk (matematyzacja przyrody, triumf racjonalności instrumentalnej i
formalnej), przejście od feudalizmu i agraryzmu do kapitalizmu w gospodarce, wyparcie przekonania
o istotności religijnych odniesień światopoglądowych jako zalegitymizowanych, oraz industrializację
(technologizację życia) i urbanizację, odpowiedzialne za powstanie kultury masowej.
Racjonalizm – w teorii poznania przekonanie, iż właściwym źródłem wiedzy oraz kamieniem
probierczym jej roszczeń poznawczych jest rozum; tylko poznanie rozumowe jest w stanie
zagwarantować właściwe poznanie rzeczywistości, spełniając przy tym kryteria absolutnej pewności
(niezawodności rozumowania) i konieczności; naukami uprzywilejowanymi przez racjonalistów były
matematyka i logika. Doświadczenie jest w racjonalizmie bądź to traktowane jako element
pomocniczy (Descartes, Leibniz, Kant) w poznawaniu rzeczywistości (racjonalizm umiarkowany), bądź
całkowicie deprecjonowane i służy jedynie uświadomieniu sobie przez umysł danych wcześniejszych
od doświadczenia (Platon – racjonalizm skrajny). Poznanie rozumowe to inaczej poznanie a priori.
Represja – podstawowy mechanizm obronny, dzięki któremu ego odrzuca automatycznie i
nieświadomie daną motywację bądź emocję, jeśli tylko wywołuje ona poczucie winy lub zagrożenia.
Resentyment – najogólniej: uraza, moralizujące oburzenie pozbawionych władzy; negatywnie
naładowany uczuciowo proces myślowy, w którym ograniczenia i niemoc prowadzą do tworzenia
wartości iluzorycznych, wyimaginowanych, które kompensują nasze ograniczenia. Resentyment
doprowadził do stworzenia religii chrześcijańskiej, w której Niewolnicy (ludzie słabi) gloryfikowali
wartości dokładnie przeciwstawne wartościom znienawidzonych przez nich Panów (ludzi silni).
Rozum obiektywny/rozum subiektywny – podstawowe przeciwieństwo w filozofii Horkheimera:
rozum obiektywny uznaje ontyczną (strukturalną) jedność świata rzeczywistego, świata ludzi i
obiektywnych wartości (uniwersalnych celów), do których człowiek (ludzie winni dążyć (uniwersalna
sprawiedliwość, równość, autonomia, wolność). Rozum subiektywny z kolei wyraża jedynie zdolność
adaptacyjną indywiduum, jest organem przetrwania, nie reguluje zachowaniem jednostki z uwagi na
doniosłość celów, lecz dostarcza jedynie środków
Równość – sytuacja społeczna, w której w ramach danej wspólnoty bądź grupy społecznej mają taki
sam status prawny (równość względem prawa). Równość ekonomiczna zakłada równość w dostępie
do podstawowych dóbr.
Samowiedza – potocznie: zbiór informacji na swój temat, obejmuje aktualne i przeszłe dane
samoświadomości.
Sublimacja – nieświadomy proces odnajdowania społecznie akceptowanych form dla realizacji
nieakceptowanego bezpośrednio popędu. Zdaniem Freuda kultura pełni funkcję represywno-
sublimacyjną; produkty kultury są namiastką niespełnionych satysfakcji dla nie dających się do końca
ujarzmić popędów.
Symbol – znak umowny, utworzony sztucznie na oznaczenie określonego przedmiotu; symbol
przedstawia jakąś rzecz i równocześnie określa jej sens, odkrywając inne zakresy rzeczywistości; w
przeciwieństwie do znaku symbol nie posiada jasno przypisanego znaczenia (może potencjalnie mieć
ich wiele).
Świadomość – w fenomenologii termin oznaczający właściwe podmiotowi poczucie przeżywania bądź
doznawania czegoś, poczucie obecności czy zachodzenia czegoś w polu wewnętrznej percepcji.
Teoria poznania – (inaczej: epistemologia) dział filozofii zajmujący się stosunkiem między wiedzą,
poznaniem ludzkim i rzeczywistością. Teoria poznania zajmuje się sposobami, w jaki poznajemy
rzeczywistość, pyta o źródło naszej wiedzy oraz jej funkcję (przeznaczenie). Naczelnym pytaniem teorii
poznania jest pytanie o prawdę bądź też źródło naszych przekonań i sądów na temat rzeczywistości.
Trójczłonowa struktura psychiki według Freuda – zdaniem Freuda ludzka psychika dzieli się na: a\ id
(siedlisko nieuświadomionych bądź wypartych ze świadomości impulsów, działa zgodnie z zasadą
przyjemności); b\ ego (kontaktująca się ze światem zewnętrznym świadoma warstwa psychiki,
mediująca między impulsami id a wymaganiami superego, działa zgodnie z zasadą rzeczywistości);
oraz c\ superego (zinternalizowana instancja moralna ukształtowana przez wzory i normy moralne
przyjęte w dzieciństwie, głównie od rodziców; reguluje zachowaniem ego poprzez wzbudzanie w nim
poczucia dumy i zadowolenia ze spełnienia obowiązku bądź winy i wyrzutów sumienia w wypadku
naruszenia norm społecznych).
Utylitaryzm – pogląd etyczny, zdaniem którego użyteczność jest naczelną zasadą ludzkiego
zachowania jak i drogą do osiągnięcia szczęścia. Najwyższą wartością jest to, co dostarcza
największych przyjemności zmysłowo-materialnych (Bentham) bądź najwyższych, najbardziej
uduchowionych przyjemności (John Stuart Mill).
Wartość – pożądana cecha, którą przypisujemy przedmiotowi, osobie, idei bądź stanowi rzeczy.
Wartości dzieli się na instrumentalne (takie, które realizujemy, gdyż prowadzą do innego,
istotniejszego celu) oraz autoteliczne, do których dążymy ze względu na nie same, nie mając na
uwadze innych wartości/celów.
Wiedza/władza – zbitka pojęciowa utworzona przez Michela Foucault, wykazująca nierozerwalną
jedność wiedzy oraz relacji władzy, która wytwarza nową formę legitymizacji przekonań w
społecznościach nowoczesnych, tj. sytuację, gdzie władza jest sprawowana poprzez wiedzę, która
dostarcza normatywnego wzorca tego, jak powinno się postępować; wiedza stanowi biurokratyczny
(bezosobowy) autorytet oparty na pojęciu prawdy, transmitowany przez instytucje naukowe i tzw.
wiedzę ekspercką.
Władza – zdolność do wywarcia wpływu na czyjeś zachowanie i skłonienie go do postępowania, które
może być niezgodne z jego wolą bądź obiektywnym interesem; władza może być egzekwowana przez
autorytet (jeśli jest zalegitymizowana, to znaczy prawowita, akceptowana przez ludzi) lub też może
być sprawowana przy użycia przymusu bądź wręcz przemocy.
Wola – w znaczeniu szerokim: ogół sił psychicznych wiodących do, w znaczeniu węższym: władza
określania siebie na podstawie motywów lub racji (Kant), różnych od impulsów czy popędów. U
Schopenhauera wola życia to metafizyczna zasada bytu, zgodnie z którą wszystkie organizmy dążą do
utrzymania życia za wszelką cenę w formie właściwej ich rodzajowi czy gatunkowi.
Wola mocy – wg Nietzschego wola życia charakteryzująca ludzi silnych, witalność i postawa akceptacji
względem wszystkich (dobrych i złych) przejawów życia; jednostka obdarzona wolą mocy nastawiona
jest na rozwój i czerpanie z życia przyjemności estetycznej, a nie jedynie na utrzymanie się przy życiu
(postawa cechująca ludzi słabych oraz chrześcijan, krępująca spontaniczność, promująca moralność
reaktywną, niewolniczą, blokującą ludzi silnych).
Zła wiara – według Sartre’a fenomen uchylania się od wzięcia odpowiedzialności za własne życie,
które powoduje, że żyjemy nieautentycznie (życie autentyczne polega na świadomym wyborze
projektu swojej egzystencji), przekonani, że czynniki zewnętrzne zmusiły nas do jakiegoś zachowania;
człowiek zdaniem Sarte’a jest skazany na wolność, tzn. czynniki zewnętrzne nie determinują
całkowicie naszych wyborów.