Alergiczne choroby zawodowe
Alergiczne choroby zawodowe dotyczą najczęściej górnych i dolnych dróg oddechowych
oraz skóry. Charakterystyczną cechą alergii zawodowej jest pojawienie się objawów
choroby dopiero po pewnym czasie pełnej tolerancji czynników zawodowych
(uczulających oraz drażniących).
Biorąc pod uwagę obowiązujące przepisy dotyczące orzecznictwa zawodowego, alergiczne
choroby zawodowe zostały podzielone na cztery grupy:
1) alergiczne choroby górnych dróg oddechowych,
2) alergiczne choroby dolnych dróg oddechowych,
3) alergiczne choroby skóry,
4) alergiczne zapalenia spojówek.
Alergiczne choroby górnych dróg oddechowych często towarzyszą alergii skóry
i alergii dolnych dróg oddechowych. Dotyczą nosa, gardła, zatok oraz krtani. Początkowo
występują jako ostre objawy w kontakcie z czynnikami uczulającymi, po pewnym czasie
zaczynają mieć charakter przewlekły. Najczęściej wywołane są przez alergeny, takie jak
lateks, mąka, naskórki zwierząt, kalafonia. Choroby alergiczne górnych dróg
oddechowych to nieżyt gardła, krtani, nieżyt nosa, zatok.
Alergiczne choroby dolnych dróg oddechowych to przede wszystkim astma
oskrzelowa, ale także zapalenie pęcherzyków płucnych i zwłóknienie śródmiąższowe płuc.
Zawodowa astma oskrzelowa charakteryzuje się różnym stopniem zwężenia dróg
oddechowych, ustępującym spontanicznie lub pod wpływem leczenia (nie w pełni
u wszystkich chorych), zapaleniem dróg oddechowych oraz nadreaktywnością
oskrzelową. Zawodowa astma oskrzelowa wywołana jest przez czynniki obecne
w środowisku pracy i niespotykane poza nim (Droszcz Wacław, 1995: Astma oskrzelowa,
PZWL, Warszawa).
Astma zawodowa, ze względu na jej patomechanizm i etiologię oraz użyteczność
w praktyce orzeczniczej, dzielona jest na:
1) postać klasyczną — zwaną astmą z okresem utajenia,
2) zespół dysfunkcji reaktywnej dróg oddechowych (RADS — reactive airway dysfunction
syndrome) — zwany astmą bez okresu utajenia lub astmą z podrażnienia.
Postać klasyczna rozwija się powoli, poprzedzona jest zespołem zwiastunów, a wywołują
ją czynniki wielko- lub małocząsteczkowe, występujące w środowisku pracy, których
stężenie nie przekracza wartości normatywów higienicznych (patrz tabele 1 i 2).
Zespół dysfunkcji reaktywnej dróg oddechowych powstaje wskutek jednorazowego
narażenia na chemiczne czynniki drażniące w wysokich stężeniach, odpowiadających
wielokrotnościom normatywów higienicznych. RADS jest ciężką, długotrwałą, nieswoistą
nadreaktywnością oskrzelową.
Tabela 1. Czynniki (alergeny) wielkocząsteczkowe wywołujące zawodową astmę oskrzelową
Alergeny (czynniki etiologiczne)
Grupy narażonych
Alergeny zwierzęce
Mąka i jej zanieczyszczenia
Żywice (przede wszystkim kalofonia)
Antybiotyki
Lateks (oraz gumy)
Enzymy (alfa-amylaza, pepsyna, papaina)
Kraby, krewetki ostrygi
Pył liści tytoniu
Roztocze zbożowe
Hodowcy zwierząt, opiekunowie zwierzętarni, biolodzy,
weterynarze
Ciastkarze, piekarze, młynarze, kucharze
Elektronicy, lutownicy
Lekarze, pielęgniarki, wytwórcy antybiotyków
Lekarze, pielęgniarki, wytwórcy opon, rękawic
medycznych, materaców
Producenci proszków do prania, produktów
spożywczych
Pracownicy przetwórstwa rybnego
Rolnicy, producenci tytoniu
Młynarze, piekarze
Tabela 2. Czynniki (alergeny) małocząsteczkowe wywołujące zawodową astmę oskrzelową
Alergeny (czynniki etiologiczne)
Grupy narażonych
IgE-zależne
Pył metali (nikiel, chrom, cynk, platyna,
pallad, kobalt, wolfram, wanad)
Bezwodniki kwasów (trójmetylowego,
ftalowego, tetrachloroftalowego)
Formaldehyd (małe stężenia)
Izocjaniany
IgE-niezależne
Pyły drzew i kory
Leki (antybiotyki, morfina, hydralazyna,
wyciągi trzustki)
Lutownicy, szlifierzy, galwanizerzy, osoby
obrabiające skóry, ślusarze, spawacze
Producenci poliestrów, żywic, barwników
Pracownicy przemysłu papierniczego, stolarze,
fotograficy
Lakiernicy, wytwórcy poliuretanów, producenci
mas plastycznych
Drwale, pracownicy przemysłu meblowego,
leśnicy
Pracownicy przemysłu farmaceutycznego
i służby zdrowia
Alergiczne zapalenie pęcherzyków płucnych (na tle zawodowym) występuje najczęściej
przy narażeniu chorego na wdychanie pyłów organicznych. Alergeny to najczęściej
substancje białkowe zarodników promieniowców, grzybów, bakterii, białka ptasiego.
Objawy choroby to: ból w klatce piersiowej, nagły kaszel, duszność, bóle kończyn,
czasami gorączka, dreszcze czy nawet sinica. W późniejszym okresie pojawia się
wydzielina śluzowo-ropna z domieszką krwi. Podczas osłuchiwania stwierdza się
średniobańkowe rzężenia.
Najczęstsze czynniki wywołujące alergiczne zapalenie pęcherzyków płucnych to:
1) kurz butwiejącego siana (płuco farmera),
2) gnijąca kora dębu (korkowica),
3) kompost grzybowy (płuco hodowców grzybów),
4) trzcina cukrowa (bagassoza),
5) odchody ptasie (płuco hodowców ptaków).
Zwłóknienia śródmiąższowe płuc występują u osób narażonych na pyły, dymy i pary
metali twardych (np. kobaltu) oraz ich związków. Objawy choroby to: kaszel, duszność
podczas wysiłku, często występujące infekcje dróg oddechowych. Choroba rozwija się
w ukryciu i bardzo wolno.
Do alergii zawodowych skóry należy głównie wyprysk (90%), w tym alergiczny,
najczęściej dłoni. Chorobom skóry często towarzyszą objawy związane z innymi
narządami, zwłaszcza górnymi drogami oddechowymi. W środowisku skażonym coraz
częstsze występowanie alergii zawodowej skóry wiąże się ze wzrostem alergenów, ale
również z penetracją czynników dziedzicznych.
Alergiczne zawodowe zapalenie spojówek najczęściej wywołane jest przez lotne związki
uczulające. Może przebiegać jako choroba ostra lub przewlekła, a objawami są:
łzawienie, świąd i przekrwienie spojówek. Chorobie tej często towarzyszy odczyn
alergiczny skóry twarzy lub górnych dróg oddechowych.
W ostatnich latach w orzecznictwie chorób zawodowych duży problem stanowi alergia
zawodowa na pokarmy, która może być przyczyną zawodowych chorób skóry, ale także
dróg oddechowych. Alergia pokarmowa rzadko kojarzona jest z chorobami zawodowymi,
a przecież nie musi występować tylko po spożyciu pokarmu, możliwy jest także
zawodowy kontakt z uczulającym pokarmem. Do alergii zawodowej na pokarmy
predysponują niektóre zawody, na przykład piekarstwo, ogrodnictwo, cukiernictwo,
młynarstwo, przemysł mięsny, rybny, mleczarski. W rozpoznaniu alergii zawodowej na
pokarmy należy odróżnić występujące objawy chorobowe od odczynów podrażnieniowo-
toksycznych nie tylko na same pokarmy, ale także na zawarte w nich substancje
dodatkowe oraz na ich przetwory.
Alergia na lateks
Pierwszy przypadek alergii na lateks został opisany przez A. F. Nuttera w 1979 roku.
Choć od tamtej pory minęło wiele lat, problem alergii na lateks stale narasta, a wstrząs
anafilaktyczny po kontakcie z lateksem nie należy do rzadkości.
Lateks naturalny jest sokiem około 200 gatunków drzew i krzewów kauczukodajnych.
Jego główny składnik to węglowodór wielkocząsteczkowy — cis-1,4-poliizopren, tylko
5–10% stanowią w nim żywice, do 3% białka, cukry oraz związki nieorganiczne.
Z lateksu naturalnego przez koagulację otrzymuje się kauczuk naturalny
o właściwościach elastoplastycznych, z którego produkowana jest guma i ebonit. Do
wyrobów lateksowych zaliczamy: cewniki, stazy, termofory, fiolki, bandaże elastyczne,
strzykawki, a więc sprzęt i materiały używane w służbie zdrowia. W przemyśle gumowym
lateks używamy do produkcji rękawic, zabawek, balonów, smoczków, powlekanych
tkanin.
Alergeny lateksu reagują krzyżowo również z antygenami wielu owoców, przede
wszystkim bananami, daktylami, awokado, kiwi, jadalnymi kasztanami.
Wyróżniamy trzy kliniczne postaci alergii na lateks:
1) kontaktowe alergiczne zapalenie skóry pod postacią wyprysku alergicznego,
2) reakcje natychmiastowe wywołane inhalacją alergenów lateksu, pod postacią:
pokrzywki kontaktowej, kataru, podrażnienia spojówek, duszności, a nawet wstrząsu,
3) anafilaksję na lateks u osób poddanych inwazyjnym procedurom medycznym.
Do grup o wysokim ryzyku rozwoju alergii na lateks zalicza się: pracowników służby
zdrowia, głównie lekarzy i pielęgniarki oddziałów zabiegowych (około 20%), pracowników
przemysłu gumowego (6–11%), dzieci z rozszczepem kręgosłupa i przepukliną rdzenia
kręgowego (25%).
Badania diagnostyczne mające na celu potwierdzenie alergii na lateks, ze względu na
niebezpieczeństwo wystąpienia wstrząsu anafilaktycznego, powinny odbywać się
wyłącznie w wysoko wyspecjalizowanych ośrodkach alergologicznych i w warunkach
odpowiedniego zabezpieczenia pacjentów.