Operator_maszyn_lesnych_833[02]Z2.01

„Projekt finansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

SPIS TREŚCI

Wprowadzenie

Wymagania wstępne

Cele kształcenia

Materiał nauczania

4.1.

Ogólne zasady selekcji drzew leśnych

4.1.1. Materiał nauczania

4.1.2. Pytania sprawdzające

4.1.3. Ćwiczenia

4.1.4. Sprawdzian postępów

4.2.

Nasiona, szyszki i owoce drzew leśnych

4.2.1. Materiał nauczania

4.2.2. Pytania sprawdzające

4.2.3. Ćwiczenia

4.2.4. Sprawdzian postępów

4.3.

Zbiór nasion drzew leśnych

4.3.1. Materiał nauczania

4.3.2. Pytania sprawdzające

4.3.3. Ćwiczenia

4.3.4. Sprawdzian postępów

4.4.

Wyłuszczanie nasion drzew iglastych

4.4.1. Materiał nauczania

4.4.2. Pytania sprawdzające

4.4.3. Ćwiczenia

4.4.4. Sprawdzian postępów

4.5.

Siew nasion

4.5.1. Materiał nauczania

4.5.2. Pytania sprawdzające

5.5.3. Ćwiczenia

4.5.4. Sprawdzian postępów

4.6.

Rodzaje i lokalizacja szkółek leśnych

4.6.1. Materiał nauczania

4.6.2. Pytania sprawdzające

4.6.3. Ćwiczenia

4.6.4. Sprawdzian postępów

4.7.

NawoŜenie i deszczowanie szkółek leśnych

4.7.1. Materiał nauczania

4.7.2. Pytania sprawdzające

4.7.3. Ćwiczenia

4.7.4. Sprawdzian postępów

4.8.

Prace pielęgnacyjne i ochronne w szkółkach oraz pozyskanie
i przygotowanie materiału sadzeniowego do transportu

4.8.1. Materiał nauczania

4.8.2. Pytania sprawdzające

4.8.3. Ćwiczenia

4.8.4. Sprawdzian postępów

„Projekt finansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

WPROWADZENIE

Poradnik będzie Ci pomocny w przyswajaniu wiedzy z zakresu prowadzenia prac

dotyczących gospodarki nasiennej i produkcji szkółkarskiej.

W poradniku znajdziesz:

−

wymagania wstępne – wykaz umiejętności, jakie powinieneś mieć juŜ ukształtowane,
abyś bez problemów mógł korzystać z poradnika,

−

cele kształcenia – wykaz umiejętności, jakie ukształtujesz podczas pracy z poradnikiem,

−

materiał nauczania – wiadomości teoretyczne niezbędne do opanowania treści jednostki
modułowej,

−

zestaw zadań testowych, abyś mógł sprawdzić, czy juŜ opanowałeś określone treści,

−

wiczenia, które pomogą Ci zweryfikować wiadomości teoretyczne oraz ukształtować

umiejętności praktyczne,

−

sprawdzian postępów,

−

sprawdzian osiągnięć, przykładowy zestaw zadań. Zaliczenie testu potwierdzi
opanowanie materiału całej jednostki modułowej,

−

literaturę uzupełniającą.

Bezpieczeństwo i higiena pracy

W czasie wykonywania ćwiczeń musisz stosować się do poleceń prowadzącego ćwiczenia,

przestrzegać regulaminów, przepisów bezpieczeństwa i higieny pracy oraz instrukcji
przeciwpoŜarowych obowiązujących podczas poszczególnych rodzajów prac.

„Projekt finansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

2. WYMAGANIA WSTĘPNE

Przystępując do realizacji programu nauczania jednostki modułowej powinieneś umieć:

−

rozpoznawać gatunki drzew leśnych,

−

rozpoznawać podstawowe gatunki fauny leśnej,

−

posługiwać się terminologią dotyczącą środowiska leśnego,

−

określić wymagania siedliskowe drzew leśnych,

−

obsługiwać maszyny uŜywane w produkcji leśnej,

−

posługiwać się podstawowymi narzędziami stosowanymi w leśnictwie,

−

wykorzystywać wiadomości i umiejętności opanowane podczas realizacji programów
nauczania innych jednostek modułowych,

−

korzystać z róŜnych źródeł informacji,

−

selekcjonować, porządkować i przechowywać informacje,

−

oceniać jakość wykonanej pracy,

−

zorganizować stanowisko pracy zgodnie z zasadami bhp.

„Projekt finansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

3. CELE KSZTAŁCENIA

W wyniku realizacji programu jednostki modułowej powinieneś umieć:

−

określić sposoby prowadzenia selekcji drzew leśnych,

−

rozpoznać szyszki drzew iglastych,

−

rozpoznać nasiona drzew i krzewów leśnych,

−

określić terminy dojrzewania i zbioru nasion,

−

określić sposoby zbioru nasion i szyszek,

−

określić zasady i sposoby wyłuszczania nasion,

−

określić sposoby przechowywania nasion,

−

scharakteryzować sposoby przysposabiania nasion do siewu,

−

określić zasady lokalizacji szkółki,

−

scharakteryzować metody siewu,

−

określić metody nawoŜenia w szkółkach,

−

wykonać prace pielęgnacyjne w szkółce,

−

wykonać prace związane z ochroną upraw w szkółce,

−

wykonać prace związane z pozyskaniem i przygotowaniem materiału sadzeniowego do
transportu,

−

określić zasady produkcji sadzonek z zakrytym systemem korzeniowym,

−

określić zasady produkcji sadzonek w warunkach kontrolowanych,

−

zastosować przepisy bezpieczeństwa i higieny pracy, ochrony przeciwpoŜarowej oraz
ochrony środowiska.

„Projekt finansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

4. MATERIAŁ NAUCZANIA

4.1. Ogólne zasady selekcji drzew leśnych

4.1.1. Materiał nauczania

Selekcja jest procesem trwale związanym z istnieniem gatunków, ich ewolucją

i trwaniem. W naturalnych populacjach selekcja działa w kierunku dostosowania populacji do
warunków wzrostu. Proces dostosowywania się do warunków jest moŜliwy dzięki istnieniu
zmienności. Źródła zmienności biologicznej dzieli się na dziedziczne (genetyczne)
i niedziedziczne (środowiskowe).

Zmienność dziedziczną wywołują:

−

mutacje,

−

rekombinacje.
Zmienność niedziedziczną wywołują:

−

wpływy środowiska – temperatura, oświetlenia, gleba itp.

Człowiek wykorzystuje zmienność w obrębie gatunku prowadząc ukierunkowaną

selekcję  sztuczną.  Polega  ona  na  wyborze  i  popieraniu  populacji  i  osobników  o  przydanych
cechach  hodowlanych.  Selekcja  sztuczna  prowadzi  do  zuboŜenia  zróŜnicowania
genetycznego,  dlatego  powinna  być  prowadzona  rozwaŜnie,  z  uwzględnieniem  zachowania
istniejącego bogactwa genetycznego.

Selekcja pozwala na hodowlę drzewostanów zdrowych i stabilnych, o wysokiej jakości

w czasach zwiększającego się zagroŜenia od niekorzystnych czynników abiotycznych
i

biotycznych. WyróŜnia się następujące rodzaje selekcji [2, s. 8]:

−

selekcja populacyjna – jest to wybór i wykorzystanie jako bazy nasiennej drzewostanów
najlepszych w danych warunkach wzrostu,

−

selekcja rodowa – polega na wykorzystaniu potomstwa wybranych drzew, z tego

potomstwa po przeprowadzeniu selekcji zakłada się plantacyjne uprawy nasienne,

−

selekcja indywidualna – polega na wyborze drzew doborowych, które wykazują najlepsze

cechy jakościowe i przyrostowe, wykorzystuje się je do pozyskania partii nasion
i zrzezów do rozmnaŜania wegetatywnego, które słuŜą do zakładania plantacji
nasiennych i plantacyjnych upraw nasiennych.
Spośród wyŜej wymienionych największe efekty hodowlane daje selekcja indywidualna,

natomiast  najbardziej  na  zwiększenie  trwałości  przyszłych  drzewostanów  wpływa  selekcja
populacyjna.  Biorąc  pod  uwagę  aspekty  genetyczne,  trwałość  przyszłej  produkcji  i  aspekty
ekonomiczne  za  główny  kierunek  selekcji  drzew  leśnych  w  Polsce  przyjęto  selekcję
populacyjną.

Nasiona z wyłączonych drzewostanów nasiennych, plantacji i plantacyjnych upraw

nasiennych,  oraz  drzew  aprobowanych  słuŜą  do  zakładania  rejestrowanych  upraw
pochodnych.  Uprawy  te  w  przyszłości  będą  stanowić  główną  bazę  nasienną  do  zakładania
upraw  gospodarczych.  Obecnie  nasiona  do  zakładania  upraw  pozyskuje  się  głównie
z gospodarczych drzewostanów nasiennych.

Drzewostany nasienne wybiera się i uznaje, aby trwale zachować wartościowe i swoiste

dla  nich  cechy  rodzimych  ekotypów  drzew.  Wybór  tych  drzewostanów  ma  umoŜliwić
stworzenie  cennego  źródła  pozyskiwania  nasion  do  hodowania  nowych  pokoleń
drzewostanów o ulepszonej jakości. Drzewostany te stanowią jednocześnie podstawę wyboru
drzew  doborowych.  Przy  typowaniu,  a  następnie  uznawaniu  drzewostanów  za  nasienne

„Projekt finansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

analizuje  się:  rodzimość  pochodzenia,  wiek,  zdrowotność,  jakość,  produkcyjność,  otoczenie
i obszar. Podczas typowania rozpatrywane mogą być tylko drzewostany, co do których moŜna
przyjąć,  Ŝe  są  rodzimego  pochodzenia.  Rodzime  drzewostany  reprezentują  ekotypy,  które
ukształtowały się przez wiele pokoleń pod wpływem miejscowych warunków glebowych oraz
klimatycznych  i  w  wyniku  długotrwałego  doboru  naturalnego  osiągnęły  najwyŜszy  stopień
przystosowania.. WyróŜnia się:

−

wyłączone  drzewostany  nasienne  (WDN)  –  są  to  drzewostany,  które  po  wytypowaniu
i  uznaniu  wyłącza  się  z  produkcji,  słuŜą  one  tylko  i  wyłącznie  do  pozyskania  z  nich
nasion;  w  drzewostanach  tych  przeprowadza  się  cięcia  sanitarne  w  celu  usunięcia
niepoŜądanych  składników  drzewostanu;  zbiór  nasion  w  tych  drzewostanach  wykonuje
się z ziemi lub z drzew.

−

gospodarcze drzewostany  nasienne (GDN) – są to drzewostany  w których wykonuje się
zbiór  nasion  w  roku  urodzaju  poprzez ścięcie  drzew  i  zbiór  z ziemi,  wyróŜniają  się  one
jakością  hodowlaną.  Od  drzewostanów  tych  wymaga  się  aby  były  rodzime,  w  wieku
rębnym  lub  bliskorębnym,  a  drzewa  charakteryzowały  się  pełną  zdrowotnością,  dobrą
jakością i duŜą produkcyjnością

Rys. 1. Gospodarcze drzewostany nasienne [2, s. 58]

Drzewa doborowe – wybiera się je tylko w wyłączonych drzewostanach nasiennych
i gospodarczych drzewostanach nasiennych; przy wyborze tych drzew bierze się pod uwagę
cechy jakościowe, drzewa te oznacza się trwale i nadaje odpowiednie numery.

Plantacje nasienne – sadzi się na nich wegetatywne potomstwo określonej liczby drzew
doborowych, reprezentujące genotypy tych drzew.

Plantacyjna uprawa nasienna obejmuje generatywne sadzonki wyhodowane z nasion
określonej liczby drzew doborowych, ale reprezentujących tyle genotypów ile w tej uprawie
rośnie drzew, dlatego pula genetyczna jest o wiele bogatsza.

„Projekt finansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Rys. 2. Oznaczenie drzewa doborowego numerem [opracowanie własne]

Rys. 3. Plantacyjna uprawa nasienna [opracowanie własne]

4.1.2. Pytania sprawdzające

Odpowiadając na pytania, sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń.

Czym zajmuje się selekcja w leśnictwie?

Jakie znasz rodzaje selekcji w leśnictwie?

Jakie są źródła zmienności genetycznej?

Jakie znasz rodzaje drzewostanów nasiennych?

Jaka jest róŜnica pomiędzy WDN a GDN?

Co to są drzewa doborowe?

Jakie kryteria powinny spełniać drzewostany nasienne?

4.1.3. Ćwiczenia

Ćwiczenie 1

Scharakteryzuj zasady selekcji stosowanej w leśnictwie.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

obejrzeć film edukacyjny na temat selekcji,

odszukać i przeczytać literaturę pomocną przy wykonaniu ćwiczenia,

opisać zasady selekcji,

opisać rodzaje selekcji,

ocenić prawidłowość wykonania ćwiczenia.

„Projekt finansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

WyposaŜenie stanowiska pracy:

−

film edukacyjny na temat selekcji,

−

poradnik dla ucznia,

−

ołówek/długopis,

−

notatnik,

−

literatura z rozdziału 6 Poradnika dla ucznia.

Ćwiczenie 2

Opisz schemat selekcji stosowanej.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

odszukać informacje, które będą pomocne przy wykonaniu ćwiczenia,

przeanalizować schemat selekcji stosowanej,

opisać schemat wraz z zaleŜnościami pomiędzy poszczególnymi etapami,

ocenić prawidłowość wykonania ćwiczenia.

WyposaŜenie stanowiska pracy:

−

plansze, foliogramy,

−

notatnik,

−

ołówek/długopis,

−

literatura z rozdziału 6 Poradnika dla ucznia.

4.1.4. Sprawdzian postępów

Czy potrafisz:

Tak

Nie

określić czym zajmuje się selekcja w leśnictwie

podać rodzaje selekcji stosowanej w leśnictwie?

określić źródła zmienności genetycznej?

podać rodzaje drzewostanów nasiennych?

określić róŜnice pomiędzy WDN a GDN?

scharakteryzować drzewa doborowe?

określić jakie kryteria powinny spełniać drzewostany nasienne?

„Projekt finansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

4.2. Nasiona, szyszki i owoce drzew leśnych

4.2.1. Materiał nauczania

Nasiona słuŜą do rozmnaŜania generatywnego roślin, w tym drzew i krzewów.
Nasiona, szyszki i owoce drzew i krzewów leśnych cechują się duŜą róŜnorodnością

budowy, kształtu, wielkości itp. ZróŜnicowanie to wynika z: przynaleŜności systematycznej
danej rośliny, sposobu rozsiewania się nasion, przystosowania się rośliny do środowiska,
biologii danego gatunku.

WyróŜnia się następujące sposoby rozsiewania nasion przy pomocy: wiatru, wody,

zwierząt  (ptaki,  ssaki,  owady).  U  drzew  i  krzewów  leśnych  najczęściej  występuje  sposób
rozsiewania  przez  wiatr  –  nasiona  są  wyposaŜone  w  aparat  lotny  najczęściej  w  postaci
skrzydełka,  przez  wodę  np.  olsze,  oraz  przez  zwierzęta  –  limba  jest  rozsiewana  przez
orzechówkę.

PoniŜej jest krótka charakterystyka nasion, owoców i szyszek drzew i krzewów leśnych.

Zapoznaj się z nią zwracając uwagę na cechy charakterystyczne, które są pomocne
w rozpoznawaniu.

Drzewa
Cis pospolity – Taxus baccata:

−

nasiona twarde, owalne z zaostrzonym wierzchołkiem,
zakończone dwoma wyraźnymi szwami,

−

długość 6–8mm,

−

barwa oliwkowo brązowa, po dojrzeniu ciemnobrązowa,

−

nasionko całkowicie otoczone jaskrawą koralowo czerwoną
osnówką, kielichowato otwartą na końcu.

Jodła pospolita – Abies alba:
Nasiona:

−

duŜe nieforemnie trójkątne,

−

długość ok. 10mm,

−

barwy brązowo-brunatno-fioletowej,

−

skrzydełko trójkątne, najszersze w części wierzchołkowej, dwa razy
dłuŜsze od nasiona, kruche i łatwo obłamujące się, na nasieniu
zawsze przyrośnięte,

−

pęcherzyki Ŝywiczne w okrywie.

Szyszki:

−

przez cały czas wzniesione ku górze,

−

końcem lata dochodzą do kilkunastu cm długości i 5–6 cm grubości,

−

dojrzałe maja barwę brązową,

−

brzeg łusek nasiennych okrągły, łuski dachówkowato zachodzą na siebie,

−

łuski wspierające języczkowate, ich koniec wystaje poza łuski nasienne,

−

po dojrzeniu szyszki rozpadają się na drzewie, pozostaje po nich tzw. Trzpień.

Świerk pospolity – Picea abies:
Nasiona:

−

barwy

jednolitej

ciemno-rdzawo-brazowej

(nie

czarne)

umieszczone w łyŜeczkowanym zagłębieniu skrzydełka,

−

łyŜeczka skrzydełka lekko zachodzi na górną stronę skrzydełka

„Projekt finansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

−

skrzydełko Ŝółtawe, tępo zakończone,

−

nasionko w jednym końcu grube i jajowato zaokrąglone, w drugim wydłuŜone, spiczaste
lekko świdrowato skręcone.

Szyszki:

−

długość 10–15 cm, grubość 3–4 cm,

−

barwa dojrzałych jest jasnobrązowa,

−

łuski nasienne, ułoŜone dachówkowato, wykazują dość duŜą zmienność kształtów.

Jedlica zielona – Pseudotsuga taxifolia:
Nasiona:

−

trójkątne o zaostrzonych wierzchołkach,

−

strona zrośnięta ze skrzydełkiem brązowa, lśniąca, wypukła,

−

strona przeciwna jaśniejsza, Ŝółtawa z brązowymi zaciekami –
marmurkowato płaska,

−

skrzydełko tempo zakończone, słomkowe,

−

nasiona bez Ŝywicy.
Szyszki:

−

długości 7–10 cm, grubość 3–4 cm,

−

łuski nasienne zaokrąglone,

−

łuski okrywowe dłuŜsze od nasiennych, wystają na zewnątrz.

Modrzew europejski – Larix decidua.
Nasiona:

−

w zarysie zbliŜone do trójkąta,

−

w części najszerszej wachlarzykowato wygięte, długości 4 mm,
szerokości 2 mm,

−

od strony zrośniętej ze skrzydełkiem płaskie, brązowe, lśniące,

−

strona przeciwna nasiona wypukła, nakrapiana, matowa.

Szyszki:

−

dojrzałe szyszki kształtu jajowatego,

−

wielkość zmienna, 2–4 cm długości,

−

barwa brązowa,

−

łuski miseczkowate, brzegi lekko karbowane.

Sosna limba – Pinus cembra.
Nasiona:

−

duŜe do 12 mm orzeszki, bez skrzydełek, nieregularnie owalne,

−

barwa rdzawo-brązowa.

Szyszki:

−

kształtu jajowatego,

−

długość 6–8 cm, grubość 4–6 cm,

−

łuski szerokie z tarczkami mało wypukłymi.

„Projekt finansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Sosna czarna – Pinus nigra.
Nasiona:

−

duŜe owalne, 5–7 mm długości,

−

barwa brązowa lub biało – płowe, matowe,

−

skrzydełko

duŜe

zarysie

podobne

P. sylvestris, obejmuje nasiono kleszczowato,

−

po oddzieleniu od skrzydełka pozostaje „nagie, obłe”.

Szyszki:

−

do 8 cm długości,

−

jajowate, prawie siedzące,

−

barwy Ŝółtawobrązowej, z połyskiem,

−

łuski z tarczką zaokrągloną i krótkim ostrym wyrostkiem.

Sosna pospolita – Pinus sylvestris.
Nasiona:

−

do 5mm długości,

−

ubarwienie bardzo zróŜnicowane – czarne, szare, pstre,

−

kształtu nieregularnego, przypominającego spadającą kroplę
wody, z jednej strony lekko spłaszczone, z drugiej wypukłe,

−

skrzydełko duŜe, 3–4 razy dłuŜsze od nasionka, błoniaste
koloru płowego lub brązowego z ciemniejszym obrzeŜem,
a czasem „naciekami”,

−

skrzydełko daje się łatwo oddzielić od nasionka.

Szyszki:

−

kształtu jajowato-stoŜkowego,

−

długość 3–7 cm, grubość do 4 cm,

−

łuski z tarczką wypukłą o kształcie romboidalnym.

Sosna górska – Pinus mugo.
Nasiona:

−

podobne do P. silvestris, nieco krótsze – do 5 mm,

−

barwy jednolicie ciemnobrązowej, z lekkim tłustym połyskiem,

−

obustronnie wypukłe,

−

zebrane zbyt wcześnie barwy płowej,

−

skrzydełko mniejsze od P. sylvestris, z tępym wierzchołkiem, barwy płowej lub brązowej.

Szyszki:

−

mniejsze od sosny pospolitej,

−

prawie siedzące,

−

tarczka z wydatnym wyrostkiem, z czarna obwódką.

Brzoza brodawkowata – Betula verrucosa.
Nasiona:

−

ółto-brązowe

orzeszki

objęty

obustronnie

motylkowato

błoniastym skrzydełkiem, 2–3 razy szerszym od skrzydełka,

−

w szczytowym miejscu nasionka są widoczne resztki
uschniętych szyjek zaląŜni,

−

łuska nasienna trójklapowa, przypomina swoim kształtem lilijkę harcerską.

Brzoza omszona – Betula pubescens.
Nasiona:

−

w odróŜnieniu od wyŜej opisanej skrzydełko jest najczęściej 1,5
raza szersze od nasionka,

−

uschnięte szczątki szyjek zaląŜni są dłuŜsze i bardziej widoczne.

„Projekt finansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Olsza czarna – Alnus glutinosa.
Nasiona:

−

jednonasienne orzeszki otoczone wąskim skórzastym
skrzydełkiem,

−

barwa czekoladowo-brązowa,

−

owocostany to zdrewniałe nibyszyszeczki osadzone na szypułkach,
nie rozpadają się i długo wiszą w koronach drzew.

Olsza szara – Alnus incana.
Nasiona:

−

jednonasienny orzeszek podobnego kształtu jak wyŜej, nieco mniejszy i bardziej owalny,
kolor jaśniejszy.

Grab pospolity – Carpinus betulus:

−

jednonasienny orzeszek spłaszczony, kształtu gruszkowatego
z wyraźnymi Ŝeberkami,

−

osadzony jest na końcu trójklapowej okrywy długości do 5 cm,
odgrywa rolę skrzydełka.

Buk zwyczajny – Fagus sylvatica:

−

nasionkiem (bukiew) jest trójgraniasty orzeszek, długości ok. 1,5 cm,

−

barwa orzeszka brązowa,

−

posiada ostre kanty zbiegające się u szczytu nasiona, boki orzeszka gładkie, połyskujące,

−

dwa takie orzeszki pokryte są 4 klapową miseczką pokrytą wyrostkami.

Dąb szypułkowy – Quercus robur:

−

nasiono – Ŝołądź – bezbielmowe, kształtu zmiennego, u nasady
ś

cięte (dają się postawić na płaskiej powierzchni),

−

wierzchołek Ŝołędzi łagodnie zaostrzony, średnica max.
w połowie długości nasiona, na świeŜych lub nawilŜonych
widoczne są oliwkowo – brązowe prąŜki wzdłuŜ Ŝołędzi.

Dąb bezszypułkowy – Quercus petraea:

−

ołędzie wydłuŜone, owalne, na wierzchołku często zaostrzone,

−

rednica max. W 1/3 lub ½ długości,

−

u podstawy zaokrąglone – przewracają się po postawieniu,

−

barwa w okresie opadania zielona, później ciemnieje do
brązowej.

Wiąz górski – Ulmus glabra:

−

owocostany w pęczkach składają się z owoców,

−

owocem jest oskrzydlony orzeszek,

−

kolor seledynowy,

−

orzeszek jest połoŜony centrycznie w prawie okrągłym
skrzydełku.

Wiąz polny – Ulmus campestris:

−

owocem jest krótkoszypułkowy, wąsko oskrzydlony orzeszek,

−

skrzydełko w zarysie sercowate,

−

orzeszek osadzony bliŜej wierzchołka przeciwległego do krótkiej szypułki,

−

w górnej części skrzydlaka wycięcie dochodzi do orzeszka,

−

skrzydlaki nieco mniejsze i delikatniejsze niŜ u wiązu górskiego,

−

barwa początkowo zielona.

„Projekt finansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Wiąz szypułkowy – Ulmus laevis:

−

skrzydlaki najmniejsze z wiązów,

−

skórzaste skrzydełka orzęsione na brzegach,

−

orzeszek osadzony centrycznie w skrzydełku,

−

owocostany

pęczkach

osadzonych

długich

3 – 4 cm szypułkach.

Klon zwyczajny – Acer platanoides:

−

owocostany składają się ze skrzydlaków zrośniętych pod katem
silnie rozwartym,

−

owoc – skrzydlak – jest długości ok. 3,5 do 5 cm,

−

skrzydełka prawie równo – szerokie, Ŝywo zielone później
Ŝ

ółte i jasnobrązowe,

−

nasionem jest duŜy spłaszczony, bezbielmowy orzeszek,
osadzony w miejscu zrośnięcia się z drugim skrzydlakiem.

Klon jawor – Acer pseudoplatanus:

−

owocostany zebrane w kiście długości 8–30 cm, składają się ze
skrzydlaków ok. 14 par,

−

para skrzydlaków zrośnięta pod kątem 60–90

−

nasionem jest bezbielmowy, wypukły, kulisty orzeszek,

−

skrzydełko

3–6

długości,

przy

nasionku

węŜsze

i rozszerza się ku wierzchołkowi,

−

barwa skrzydełka początkowo zielona, później ciemniejąca,

Klon polny – Acer campestre:

−

owocem jest skrzydlak długości 4 cm, początkowo
zielonkawy, po dojrzeniu brazowy,

−

skrzydlaki

zrośnięte

pod

katem

silnie

rozwartym,

ok. 180

, niekiedy lekko odchylone ku górze,

−

nasiono-orzeszek mniejszy niŜ u klonu zwyczajnego, spłaszczony.

Lipa drobnolistna – Tilia cordata:

−

owocostany składają się z owoców częściowo zrośniętych z
języczkowatą podsadką ułatwiającą rozsiewanie przez wiatr,

−

owoce kuliste lub owalne, niepękające, nagie lub słabo
owłosione, ze słabo wyczuwalnym Ŝeberkowanie,

−

łatwo pękają zgniecione w palcach,

−

dojrzałe

orzeszki

są

brązowo-Ŝółte

zielonkawym

odcieniem.

Lipa szerokolistna – Tilia plathyphylos:

−

orzeszki większe niŜ u lipy drobnolistnej,

−

szarobrązowe z kutnerowatym nalotem,

−

posiadają grubą, zdrewniałą skorupkę z wyraźnymi Ŝeberkami.

Jesion wyniosły – Fraxinus excelsior:

−

owocostany zebrane w pęczki składają się z lancetowatych
skrzydlaków długości ok. 4 cm,

−

skrzydlaki zielono-Ŝółte, w miarę dojrzewania brązowieją,

„Projekt finansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

−

skórzaste skrzydełko jest języczkowate, tępo zakończone, nieco skręcone,

−

skrzydełko obejmuje boczne krawędzie orzeszka i nie daje się od niego oddzielić,

−

orzeszek owalny, wydłuŜony i spłaszczony, długości ok. 2 cm i szerokości ok. 5 mm,
sięga do połowy skrzydełka,

−

barwa po dojrzeniu jasno-brązowa.

Krzewy
Jałowiec – Juniperus communis.

−

owoc w postaci szyszkojagody:

−

w pierwszym roku jest owalna barwy zielonej,

−

w drugim roku na jesień dorasta do 1 cm długości, barwa
ciemnofioletowa, z nalotem woskowatym,

−

na wierzchołku szyszkojagody trzy blizny tworzące figurę
podobna do trójkąta,

−

w środku szyszkojagody znajdują się 3 nasionka – trójgraniaste, szersze u nasady,
zwęŜające się klinowato ku wierzchołkowi.

Jarząb pospolity – Sorbus aucuparia:

−

owoce kuliste, barwy krwistoczerwonej, gorzkawocierpkie
w smaku,

−

nasiona jednostronnie spłaszczone, długości 6 mm,
szerokości 1,5 mm, półksięŜycowatego kształtu, barwy
jasnobrązowej lub brązowo-czerwonej, lekko błyszczące.

Głóg jednoszyjkowy – Cratageus monogyna:

−

owoce zawierają jedno nasionko,

−

nasiona silnie zdrewniałe, pestka bardzo twarda,

−

często okryte kruchą osłonka powstałą z wewnętrznej warstwy
miąŜszu owocowego,

−

posiadają dwa wgłębienia na powierzchni,

−

barwa brązowo-beŜowa,

−

kształt lekko jajaowaty z zaostrzonym jednym wierzchołkiem.

Głóg dwuszyjkowy – Catageus oxycantha:

−

nasionami są pestki o silnie zdrewniałej skorupce, silnie bruzdkowanej,

−

kształt

półksięŜycowaty,

wgłębienia

powierzchni

ostrokrawędziste

−

nasiona z jednej strony wypukłe z drugiej płaskie,

−

kolor lekko pomarańczowy.

Śliwa tarnina – Prunus spinosa:

−

owoce kształtu kulistego, barwy fioletowo-czarnej z sinym
nalotem, cierpkie,

−

nasiona kuliste, silnie zdrewniałe, do 1cm długości,

−

pestka

bruzdkowana,

pomarszczona

wyraźnymi

podłuŜnymi Ŝebrami.

„Projekt finansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Czeremcha zwyczajna – Prunus padus:

−

owoce – czarne, błyszczące, kuliste pestkowce, miąŜsz
granatowo – czarny, po rozgniecieniu lepki,

−

nasiono – okrągła lub jajowata pestka wielkości groszku,
pokryta drobnym charakterystycznym bruzdkowaniem.

Trzmielina zwyczajna – Evonymus europaea:

−

owocostan – czterokomorowa torebka, po dojrzeniu róŜowa,
ś

rednicy 1,5cm,

−

nasiona – eliptyczne, długości ok. 12 mm, białe lub lekko
zaróŜowione, całkowicie pokryte pomarańczowa otoczką.

Trzmielina brodawkowata – E. verrucosus:

−

nasiona okrągłe lub jajowate, do ½ długości ujęte czerwono-
-pomarańczową

osnówką,

jednej

strony

spiczasto

zakończone,

−

owocem jest czterokomorowa torebka.

Szakłak pospolity – Rhamnus cathartica:

−

owocostany zebrane w kiście,

−

owocem są kuliste pestkowce, początkowo zielone, w miarę
dojrzewania czernieją,

−

wewnątrz zarnej mięsistej owocni 2–4 nasiona,

−

nasiona jajowato – trójkątne, długości ok. 3 mm, szerokości
4 mm, barwy szaro – czarne, z jedną krawędzią wyraźnie ostrą.

Kalina koralowa – Viburnum opulus:

−

owocostany w postaci wiszących kiści,

−

owoce jednonasienne pestkowce, kulisto owalne, długości ok.
8 mm, szkliste, koralowo czerwone,

−

nasionka w postaci płaskiej, zdrewniałej pestki, lekko
sercowatej, kolor płowy z czerwonym odcieniem.

Kalina hordowina – V. lantana:

−

owoce czerwone, po dojrzeniu czarne, wewnątrz mięsistej
owocni znajduje się jedno nasiono,

−

nasiona płaskie, eliptyczne, długości 8, szerokości 6 mm, z jednej
strony posiadają 2 z drugiej 3 rowki podłuŜne, kolor kremowo biały.

Dereń świdwa – Cornus sangiunea:

−

owocostany luźne, groniasto złoŜone z kulistych granatowo-
-czarnych pestkowców,

−

nasiona zdrewniałe, wielkości grochu w postaci kulistej pestki,
lekko bruzdkowane, koloru płowo-zielonego.

Dereń właściwy – C. mas:

−

owocostany luźne, grona złoŜone z owoców – pestkowców,

−

owoc wydłuŜony, oliwkowaty, ciemnoczerwony,

−

nasionem jest płytko bruzdkowana, walcowata, płowa pestka.

[fotografie zamieszczone w rozdziale stanowią zbiór własny autora]

„Projekt finansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

4.2.2. Pytania sprawdzające

Odpowiadając na pytania, sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń.

Jakie znasz sposoby rozsiewania się nasion drzew leśnych?

Jakie znasz gatunki, których nasiona są wyposaŜone w aparat lotny?

Czy wiesz jaką cechę charakterystyczną mają szyszki jodły?

Jakie są rodzaje ujęcia nasiona przez skrzydełko u drzew iglastych?

Jak nazywa się nasiono dębu, a jak buka?

Po czym moŜna rozróŜnić nasiona klonów?

Jak moŜna rozróŜnić nasiona dębów?

4.2.3. Ćwiczenia

Ćwiczenie 1

Rozpoznaj i scharakteryzuj na podstawie własnych obserwacji nasiona drzew iglastych.

W opisach szczególną uwagę zwróć na cechy róŜnicujące nasiona poszczególnych gatunków.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

odszukać i przeczytać literaturę pomocną przy wykonaniu ćwiczenia,

przejrzeć odpowiedni zbiór nasion,

rozpoznać nasiona do gatunków,

dokonać krótkiej charakterystyki rozpoznanych nasion,

dokonać oceny poprawności wykonanego ćwiczenia.

WyposaŜenie stanowiska pracy:

−

zbiór nasion,

−

szkło powiększające, pęseta, biała podkładka pod nasiona,

−

notatnik, ołówek,

−

literatura z rozdziału 6 Poradnika dla ucznia.

Ćwiczenie 2

Rozpoznaj i scharakteryzuj na podstawie własnych obserwacji szyszki drzew iglastych.

W opisach szczególną uwagę zwróć na cechy róŜnicujące szyszki poszczególnych gatunków.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

odszukać informacje, które będą pomocne przy wykonywaniu ćwiczenia,

przejrzeć odpowiedni zbiór szyszek,

rozpoznać gatunki szyszek,

dokonać krótkiej charakterystyki rozpoznanych szyszek,

dokonać oceny poprawności wykonanego ćwiczenia.

WyposaŜenie stanowiska pracy:

−

odpowiedni zbiór szyszek,

−

szkło powiększające, pęseta, podkładka pod szyszki,

−

notatnik, ołówek,

−

literatura z rozdziału 6 Poradnika dla ucznia.

„Projekt finansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Ćwiczenie 3

Rozpoznaj i scharakteryzuj na podstawie własnych obserwacji nasiona i owoce drzew

liściastych. W opisach szczególna uwagę zwróć na cechy róŜnicujące nasiona poszczególnych
gatunków.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

odszukać i przeczytać literaturę pomocną przy wykonaniu ćwiczenia,

przejrzeć zbiór nasion i owoców,

rozpoznać nasiona do gatunków,

dokonać krótkiej charakterystyki rozpoznanych nasion,

dokonać oceny poprawności wykonanego ćwiczenia.

WyposaŜenie stanowiska pracy:

−

odpowiedni zbiór nasion i owoców,

−

szkło powiększające, pęseta, biała podkładka pod nasiona,

−

notatnik, ołówek,

−

literatura z rozdziału 6 Poradnika dla ucznia.

Ćwiczenie 4

Rozpoznaj i opisz na podstawie własnych obserwacji nasiona i owoce krzewów leśnych.

W opisach szczególną uwagę zwróć na cechy róŜnicujące nasiona poszczególnych gatunków.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

odszukać informacje, które będą pomocne przy wykonywaniu ćwiczenia,

przejrzeć odpowiedni zbiór nasion i owoców,

rozpoznać nasiona do gatunków,

dokonać krótkiej charakterystyki rozpoznanych nasion,

dokonać oceny poprawności wykonanego ćwiczenia.

WyposaŜenie stanowiska pracy:

−

odpowiedni zbiór nasion i owoców,

−

szkło powiększające, pęseta, podkładka pod szyszki,

−

poradnik dla ucznia,

−

notatnik, ołówek,

−

literatura z rozdziału 6 Poradnika dla ucznia.

4.2.4. Sprawdzian postępów

Czy potrafisz?

Tak Nie

określić sposoby rozsiewania się nasion drzew leśnych?

rozpoznać nasiona wyposaŜone w aparat lotny?

rozróŜnić szyszki jodły?

wymienić rodzaje ujęcia nasionka przez skrzydełko?

narysować nasiono dębu i buka?

scharakteryzować nasiona klonów?

rozróŜnić nasiona dębów?

„Projekt finansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

4.3.

Zbiór nasion drzew leśnych

4.3.1. Materiał nauczania

Sposoby zbioru

Zbiór wykonuje się po osiągnięciu przez nasiona (owoce) dojrzałości pełnej (przed lub po

opadnięciu),  lub  w  niektórych  przypadkach  wykonuje  się  zbiór  „na  zielono”.  Zbiór  „na
zielono”  polega  na  zbiorze  owoców  (nasion)  nie  w  pełni  dojrzałych.  Dotyczy  takich
gatunków  jak:  rodzime  klony,  lipy,  grab,  jesion  i  czereśnia  ptasia.  Wybór  pory  i  sposobu
zbioru  zaleŜy  m.in.  od  gatunku  i  zaplanowanego  postępowania  z  nasionami  po  zbiorze.
Decyzja  o  rozpoczęciu  zbioru  musi  być  poprzedzona  zbiorem  próbnym  w  celu  prostego
określenia jakości nasion, która decyduje o celowości czynności.

MoŜna wyróŜnić następujące sposoby zbioru nasion:

−

Zbiór z ziemi – jest sposobem najprostszym; znajduje zastosowanie w przypadku
gatunków cięŜkonasiennych i wykształcających duŜe, mięsiste owoce. MoŜna tu zaliczyć:
Ŝ

ołędzie dębów, bukiew, orzechy, skrzydlaki klonów, nasiona kasztanowca, owoce

dzikiej  gruszy  i  jabłoni,  oraz  szyszki  limby.  Zbiór  ten  jest  pracochłonny  i  powolny
dlatego  teŜ  naleŜy  dąŜyć  do  ułatwień  i  udoskonaleń  sposobu  zbioru.  MoŜna  je  uzyskać
poprzez:  uprzątnięcie  gałęzi,  grabienie  i  odmiecenie  miejsc  nie  pokrytych  roślinnością,
rozkładanie  siatek,  płacht,  folii  pod  drzewami  nasiennymi.  Ułatwieniem  moŜe  być
wykorzystanie  mechanicznych  otrząsaczy  napędzanych  przez  ciągnik  (grab,  jesion,
klony)  lub  wykorzystanie  śmigłowca  do  strząsania  np.  orzeszków  buka.  Do  zbioru
przystępuje  się  po  pierwszym,  naturalnym  opadzie  części  nasion  (owoców),  które  są
najczęściej  złej  jakości.  Takie  postępowanie  pozwala  na  wyeliminowanie  części  nasion
złych z plonu głównego bez konieczności wykonywania dodatkowych czynności.

Za zbiór „z ziemi” moŜna równieŜ uznać obrywanie szyszek lub owocostanów ze
ś

ciętych drzew, w gospodarczych drzewostanach nasiennych [2, s. 41–42].

Rys. 4. Siatka rozpostarta na ziemi w d-stanie bukowym [9, s. 28]

„Projekt finansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Specyficzną odmianą zbioru z ziemi jest zbiór nasion olszy. Pozyskuje się je wiosną
zbierając je z powierzchni wody za pomocą sit, przetaków lub specjalnych niewodów.

−

Zbiór z drzew stojących – jest wykonywany w wyłączonych lub nie przeznaczonych do
wyrębu w danym roku drzewostanach nasiennych. W przypadku zbioru nasion (owoców)
z  niskich  krzewów,  robotnik  stoi  na  ziemi  i  przy  pomocy  odpowiednich  narzędzi
pozyskuje nasiona.
W  przypadku  drzew  wysokich  zbieracz  musi  dotrzeć  w  korony  i  tam  ręcznie,  lub  przy
pomocy narzędzi pozyskuje nasiona (owocostany). Wykorzystuje się do tego celu: lekkie
drabiny  wielosegmentowe,  które  zbieracz  składa  i  mocuje  do  drzewa  w  miarę
wchodzenia  po  pniu,  włazów  obręczowych  i  hakowych  –  tylko  w  drzewostanach  gdzie
moŜna kaleczyć pnie lub gdy drzewo ma grubą korowinę, wysokie zwyŜki hydrauliczne.
W  celu  poprawy  bezpieczeństwa  i  ułatwienia  zbioru  wykorzystuje  się  techniki  i  sprzęt
zapoŜyczony  ze  wspinaczki  wysokogórskiej.  Zebrane  w  koronach  nasiona  są  zrzucane
bezpośrednio  na  ziemię,  gromadzone  w  worku  i  dopiero  zrzucane,  lub  w  przypadku
nasion  delikatnych  gromadzone  w  worku  i  spuszczane  na  linie  w  worku  na  ziemię.
MoŜna teŜ strząsać nasiona na rozłoŜone na ziemie płachty.

Rys. 5. Ekwipunek do zbioru szyszek z drzew stojących: 1 – włazy kolcowe, 2 – segment drabiny metalowej,

3 – pas bezpieczeństwa z siodełkiem, 4 – karabinki zakręcane,

5 – linka asekuracyjna robocza 2m, 6 – linka asekuracyjna pomocnicza1,5m,

7 – rep do wykonania pętli prusika, 8 – lina asekuracyjno-zjazdowa, 9 – kotwiczka z linką,

10 – sekator, 11 – przyginacz gałęzi, 12 – ochronna i wygodna odzieŜ,

13 – mocne i wygodne obuwie, 14 – hełm ochronny, 15 – torby, 16 – kosze, 17 – worki do szyszek [9, s. 25]

„Projekt finansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Rys. 6. Zbiór z drzewa liściastego

przy pomocy włazów kolcowych

Rys. 7. Zbiór z drzewa iglastego

przy pomocy drabiny

Organizacja zbioru

Obecnie zbiór materiału siewnego jest w pełni kontrolowany. Oznacza to, Ŝe nasiona

mogą być pozyskane tylko w drzewostanach wyznaczonych do tego celu, a dalsze
postępowanie i obrót materiałem siewnym, podlega odpowiednim przepisom.

Przy wykonywaniu prac pozyskania nasion mają zastosowanie odpowiednie przepisy

bezpieczeństwa i higieny pracy:

−

prace przy zbiorze szyszek, nasion i pędów z drzew stojących mogą być wykonywane
tylko przez pełnoletnich męŜczyzn posiadających aktualne orzeczenie lekarskie o braku
przeciwwskazań do pracy na wysokościach,

−

prace przy zbiorze szyszek, nasion i pędów z drzew stojących mogą być wykonywane
wyłącznie przez co najmniej dwóch pracowników pod nadzorem stałym,

−

zabrania się prowadzenia zbioru podczas burzy, opadów atmosferycznych, silnego
wiatru, ograniczonej widoczności oraz przy temperaturze poniŜej minus 5

−

kaŜdy zbieracz musi byś wyposaŜony w odpowiedni sprzęt ochrony osobistej, kaŜdy
robotnik naziemny musi być wyposaŜony w hełm ochronny,

−

robotnicy naziemni i zbieracze powinni znać strefy niebezpieczne i strefy zagroŜenia
związane z wykonywaną pracą, a takŜe mieć ustalone zasady porozumiewania się
i sygnalizacji,

−

robotnicy naziemni mają zakaz podchodzenia do drzewa, na odległość mniejszą niŜ 2m
od obrysu korony, na którym pracuje zbieracz,

−

podczas wchodzenia, schodzenia i prac w koronie drzewa zbieracz jest obowiązany
uŜywać sprzętu asekuracyjnego, który chroni go przed upadkiem,

−

nie wolno w sposób nieodpowiedni obchodzić się z osobistym sprzętem
zabezpieczającym (zrzucanie z drzewa, traktowanie ostrymi narzędziami, itp.)

−

podczas zbioru z drzew ściętych na zrębie, moŜna zbierać szyszki w odległości min.
dwóch wysokości drzewostanu od miejsca aktualnej ścinki, oraz w odległości min. 10m
od drwala okrzesującego drzewa obalone.

„Projekt finansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Podczas zbioru i wstępnego przechowywania powinno się stosować do następujących

zasad:

−

nasiona  mogą  być  zebrane  do  odpowiednich  naczyń,  worków,  pojemników,  które
powinny  być  przede  wszystkim  przewiewne,  lub  nie  zamykane  szczelnie.  Nie  wolno
zbierać i przechowywać nasion w  workach foliowych!!

−

nie moŜna mieszać nasion (szyszek): róŜnych rodzajów i gatunków, zebranych
w wyłączonych

gospodarczych

d-stanach

nasiennych

oraz

plantacji,

z  poszczególnych  WDN-ów,  drzew  doborowych  i  plantacji  nasiennych  pomiędzy  sobą,
moŜe być równieŜ wydane zarządzenie oddzielnego zbioru  i przechowywania nasion dla
kaŜdego klonu z plantacji,

−

bezpośrednio  po  zbiorze  nasiona  (owoce)  naleŜy  rozłoŜyć  cienką  warstwą  (do  5  cm  –
brzoza,  wiązy,  klony,  jesion,  lub  10  cm  –  bukiew,  Ŝołędzie,  szyszki  iglaków)
w przewiewnym  miejscu,  ma  to  na  celu  podsuszenie  i  niedopuszczenie  do  zaparzenia
zbioru,

−

nasiona powinno się przegarniać kilka razy dziennie, przez okres kilkunastu dni, przy
pomocy szufli, gdy utracą część wilgoci moŜna je zsypywać w grubsze warstwy,
i przekazać do leśniczego szkółkarza lub nadleśnictwa

−

mięsiste owoce naleŜy jak najszybciej po zbiorze przekazać do leśniczego szkółkarza,
który zajmie się oddzieleniem nasion od owocni,

−

kaŜda  partia  materiału  siewnego  która  jest  przekazywana  do  innej  jednostki
organizacyjnej  LP,  lub  teŜ  do  wyłuszczarni  musi  być  odpowiednio  i  czytelnie
zaetykietowana,  z  podaniem  m.in.  dokładnego  miejsca  pozyskania,  gatunku,  daty
pozyskania.

Tabela 1. Terminy dojrzewania i zbioru nasion, oraz sposób zbioru [2, s. 39]

Termin

Gatunek

Dojrzałości nasion

Zbioru

Sposób zbioru owoców (nasion)

1. Cis pospolity

VIII–IX

IX–X

Z drzew, po dojrzeniu.

2. Jedlica zielona

IX–X

Z drzew stojących lub ściętych, po

dojrzeniu, przed wysypaniem nasion.

3. Jodła pospolita

15.IX–15.X

15.IX–15X

Z drzew stojących, przed rozsypaniem

szyszek.

4. Modrzew europejski

X–XI

XI–II

Z drzew stojących lub ściętych po ich

dojrzeniu.

5. Sosna czarna

VIII–IX*

XI–II

j. w.

6. Sosna górska

VIII–IX*

XII–II

Z krzewów po dojrzeniu.

7. Sosna limba

VII–IX*

Zbiór szyszek zaraz po ich opadnięciu.

8. Sosna pospolita

VIII–IX*

X–II

Z drzew stojących lub ściętych po ich

dojrzeniu.

9. Świerk pospolity

X–II

j. w.

10. Brzoza brodawkowata

VII–VIII

Z drzew stojących lub ściętych przed

całkowitym dojrzeniem, gdy szyszeczki są

jeszcze zamknięte.

11. Buk zwyczajny

IX–X

Z ziemi po opadnięciu orzeszków, lub z

drzew ściętych w zamkniętych łupinach.

12. Dąb bezszypułkowy

IX–X

Z ziemi po opadnięciu Ŝołędzi.

13. Dąb czerwony

15.IX–31.X*

IX–X

j. w.

14. Dąb szypułkowy

IX–X

j. w.

15. Grab zwyczajny

Z drzew stojących, „na zielono” lub po

dojrzeniu.

16. Jesion wyniosły

IX–X

15IX–X

j. w.

17. Klon jawor

Z drzew stojących „na zielono”, lub po

dojrzeniu z drzew lub z ziemi.

18. Klon polny

Z drzew stojących przed opadnięciem

skrzydlaków.

„Projekt finansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

19. Klon zwyczajny

Jak u jaworu.

20. Lipa drobnolistna

IX, VIII**

Z drzew stojących „na zielono” lub po

dojrzeniu.

21. Lipa szerokolistna

IX–X

X–XI,

VIII**

j. w.

22. Olsza czarna

IX–X

Z drzew stojących, lub niedawno ściętych

(szyszeczki), lub z wody – nasiona.

23. Topola osika

Z drzew przed całkowitym dojrzeniem.

24. Wiąz górski

1–15.VI

15–31.V

Z drzew „na zielono”, lub po osiągnięciu

pełnej dojrzałości.

25. Wiąz pospolity

1–15.VI

15–31.V

j. w.

26. Wiąz szypułkowy

1–15.VI

15–31.V

j. w.

27. Bez czarny

VIII–IX

15.VIII–

30.IX

28. Bez koralowy

VII

VIII–IX

29. Czeremcha
amerykańska

VIII

1–15.VIII

30. Czeremcha zwyczajna

15.VII–31.VIII

VIII

31. Dereń biały

VIII

32. Dereń jadalny

15–30.VIII

33. Dereń świdwa

15–30.VIII

34.Głóg dwuszyjkowy

35. Głóg jednoszyjkowy

36. Jałowiec pospolity

IX–X*

X–XII

37. Kalina hordowina

38. Kalina koralowa

39. Karagana syberyjska

VII

40. Kruszyna pospolita

VIII–IX

15–30.VIII

41. Leszczyna

42. Rokitnik zwyczajny

VIII

43. RóŜa dzika

VIII

44. RóŜa fałdzistolistna

VIII

45. Szakłak pospolity

46. Śliwa ałycza

VIII–IX

VIII

47. Tarnina

15.VIII–15.IX

48.

Trzmielina brodawkowata

VIII–IX

15.VIII–IX

49. Trzmielina zwyczajna

IX–X

50.

Wiciokrzew suchodrzew

VII

VII–VIII

Nasiona (owoce) krzewów zbiera się

bezpośrednio z roślin, i w zaleŜności od

gatunku odpowiednio z nimi postępuje po

zbiorze.

* nasiona są dojrzałe w drugim roku po kwitnieniu
** zbiór nasion na zielono

Nasiona przechodzą dwa stadia dojrzałości: morfologiczną i fizjologiczną. W obydwu

tych  fazach  nasienie  jest  zdolne  do  wykiełkowania  w  sprzyjających  ku  temu  warunkach.
Nasienie dojrzałe morfologicznie ma właściwe dla gatunku wymiary i w pełni wykształcony
zarodek.  Nie  ma  jednak  właściwego  koloru,  a  substancje  zapasowe  nie  są  gotowe  do
spoczynku.  Dojrzałość  fizjologiczna  cechuje  się  odpowiednią  barwą,  oraz  taką  formą
substancji  zapasowych,  które  umoŜliwią  przetrwanie  nasieniu  warunków  niekorzystnych  do
kiełkowania.

Termin dojrzewania i zbioru nasion drzew i krzewów nie jest stały. ZaleŜy od wielu

czynników, przede wszystkim od połoŜenia geograficznego, wysokości nad poziomem morza
oraz przebiegu pogody. Pora zbioru nasion jest równieŜ ściśle związana z właściwościami
biologicznymi gatunku, oraz z zaplanowanym sposobem postępowania z nasionami po
zbiorze.

Zbiór nasion naleŜy przeprowadzać:

−

po upewnieniu się o ekonomicznej opłacalności zbioru,

−

po wcześniejszym zbiorze próbnym w celu ustalenia orientacyjnej jakości nasion,

„Projekt finansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

−

w dni suche i słoneczne,

−

w okresie oddzielania się nasion (owoców) od rośliny matecznej.

4.3.2. Pytania sprawdzające

Odpowiadając na pytania, sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń.

Kiedy powinno się przystąpić do zbioru nasion?

Jakie znasz sposoby zbioru nasion?

Jakie znasz główne kryteria, które powinny spełniać pojemniki lub worki do zbioru
i wstępnego przechowywania nasion?

Gdzie wolno pozyskiwać nasiona przeznaczone do siewu?

Jakie znasz czynniki wpływające na porę zbioru nasion?

Jakie znasz czynniki wpływające na termin dojrzewania nasion?

Jakie znasz stadia dojrzałości nasion?

Czy wiesz co powinna posiadać kaŜda partia nasion lub szyszek przekazywana do
wyłuszczarni lub innej jednostki organizacyjnej Lasów Państwowych?

Jakie przepisy bezpieczeństwa i higieny pracy mają zastosowanie przy zbiorze nasion?

10.

Jakie znasz sposoby ułatwienia wykonania zbioru nasion?

4.3.3. Ćwiczenia

Ćwiczenie 1

Scharakteryzuj metodę zbioru nasion z ziemi.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

obejrzeć tematyczny film edukacyjny na temat zbioru nasion,

scharakteryzować metodę zbioru nasion z ziemi,

opisać przygotowanie drzewostanu do zbioru nasion,

opisać moŜliwości ułatwień tej metody zbioru,

scharakteryzować cechy prawidłowego pojemnika uŜywanego podczas zbioru
i przechowywania wstępnego,

dokonać oceny prawidłowości wykonania ćwiczenia.

WyposaŜenie stanowiska pracy:

−

film edukacyjny przedstawiający zbiór nasion,

−

notatnik,

−

ołówek/długopis,

−

literatura z rozdziału 6 Poradnika dla ucznia,

Ćwiczenie 2

Dokonaj zbioru nasion z ziemii.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

odszukać i przeczytać literaturę pomocną przy wykonaniu ćwiczenia,

obejrzeć film edukacyjny na temat zbioru nasion,

„Projekt finansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

dobrać narzędzia pomocne przy wykonaniu zbioru,

zapoznać się z przepisami bhp obowiązującymi przy takim sposobie zbioru,

przygotować miejsce pracy,

dokonać zbioru nasion,

ocenić prawidłowość wykonanego ćwiczenia.

WyposaŜenie stanowiska pracy:

−

film na temat zbioru nasion,

−

powierzchnia na której moŜna dokonać zbioru nasion,

−

narzędzia do oczyszczenia powierzchni gleby (grabie),

−

worek lub inny pojemnik na zebrane nasiona,

−

literatura z rozdziału 6 Poradnika dla ucznia.

Ćwiczenie 3

Scharakteryzuj na podstawie własnej obserwacji metodę zbioru nasion z drzew stojących.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

obejrzeć film edukacyjny na temat zbioru nasion z drzew stojących i uczestniczyć
w pokazie terenowym zbioru nasion z drzew stojących,

przypomnieć sobie zasady bezpieczeństwa i higieny pracy dotyczące tej metody zbioru,

scharakteryzować narzędzia wykorzystane do zbioru nasion tym sposobem,

opisać technikę zbioru nasion,

określić jakie zagroŜenia zdrowia i Ŝycia występują podczas zbioru,

ocenić prawidłowość wykonania ćwiczenia.

WyposaŜenie stanowiska pracy:

−

film edukacyjny przedstawiający zbiór nasion z drzew stojących,

−

notatnik,

−

ołówek lub długopis,

−

literatura z rozdziału 6 Poradnika dla ucznia.

Ćwiczenie 4

Dokonaj podziału gatunków drzew leśnych ze względu na sposób i porę zbioru.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

opisać, od czego zaleŜy termin dojrzewania i zbioru nasion,

opisać, kiedy naleŜy przystąpić do zbioru nasion,

dokonać podziału ze względu na metodę zbioru nasion na zbiór z ziemi i zbiór z drzew
stojących,

dokonać podziału ze względu na porę zbioru nasion – wiosna, lato jesień czy zima,

ocenić prawidłowość wykonania ćwiczenia.

WyposaŜenie stanowiska pracy:

−

materiał nauczania z rozdziału 4.3 Poradnika dla ucznia,

−

ołówek lub długopis,

−

notatnik,

−

literatura z rozdziału 6 Poradnika dla ucznia.

„Projekt finansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

4.3.4. Sprawdzian postępów

Czy potrafisz:

Tak Nie

określić, kiedy powinno się przystąpić do zbioru nasion?

wymienić sposoby zbioru nasion?

określić główne kryteria jakie powinny spełniać pojemniki do zbioru
i wstępnego przechowywania nasion?

określić miejsca w których moŜna pozyskać nasiona do siewu?

wymienić czynniki wpływające na porę zbioru nasion?

wymienić czynniki wpływające na termin dojrzewania nasion?

określić stadia dojrzałości nasion?

odpowiednio zaetykietować partię nasion lub szyszek?

zastosować przepisy bezpieczeństwa i higieny pracy przy zbiorze nasion?

10)

opisać i zastosować ułatwienia przy zbiorze nasion?

„Projekt finansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

4.4. Wyłuszczanie nasion drzew iglastych

4.4.1. Materiał nauczania

Nasiona drzew iglastych przed uŜyciem ich do wysiewu musza być wydobyte z szyszek,

oskrzydlone i oczyszczone. Odbywa się to w wyłuszczarniach, które posiadają odpowiednie
do tego celu urządzenia [5, s. 156].

Tylko szyszki jodły, umieszczone w odpowiednich warunkach, same się rozsypują

uwalniając  nasiona.  Szyszki  pozostałych  gatunków  (sosny,  modrzewia,  świerka)  musza  być
poddane  sztucznym  zabiegom,  które  tworzą  proces  zwany  wyłuszczaniem  lub  łuszczeniem
szyszek.  W

przyrodzie nasiona wypadają z szyszek wskutek działania czynników

atmosferycznych: ciepła promieni słonecznych, mrozu i wiatru. Powodują one otwieranie się
szyszek i wypadanie nasion. Nasiona modrzewia uwalniane są stopniowo dzięki
wielokrotnemu przesychaniu i namakaniu szyszek [2, s. 45].

W Polsce stosuje się następujące sposoby wyłuszczania:

−

termiczne (cieplne) dla nasion sosny i świerka,

−

mechaniczne lub cieplno-mechaniczne dla modrzewia,

−

nasiona jodły w zaleŜności od posiadanych urządzeń moŜna pozyskać wszystkimi wyŜej
wymienionymi sposobami.

Wyłuszczanie cieplne

Wydobycie nasion z szyszek moŜliwe jest dzięki rozchylaniu się łusek. Dzieje się tak

dzięki  odmiennej  budowie  ścian  komórek  w  poszczególnych  warstwach  łuski  [9,  s.  65].
Najcieńsze  ścianki  maja  komórki  znajdujące  się  od  strony  wewnętrznej  łuski,  na  najgrubsze
od  strony  zewnętrznej.  Dzięki  takiej  budowie,  w  czasie  odparowania  wilgoci  łuska  odchyla
się na zewnątrz i uwalnia nasiona.

Ze względu na konstrukcje urządzeń słuŜących do wyłuszczenia szyszek dzielimy

wyłuszczarnie i wyłuszczarki na: bębnowe, szufladowe, szufladowo-bębnowe, kolumnowe
i kontenerowe.

Nasiona podczas procesu wyłuszczania przebywają w warunkach które mogą pogorszyć

ich jakość (zdolność i energia kiełkowania). Czynnikami decydującymi o jakości nasion
podczas procesu wyłuszczania są: wilgotność i temperatura otaczającego nasiona powietrza i czas
przebywania nasion w granicznych warunkach. Dzięki przestrzeganiu określonego reŜimu cieplno –
wilgotnościowego podczas procesu technologicznego, moŜliwe jest uniknięcie obniŜenia jakości
nasion. ReŜim ten wymaga, aby zawartość pary wodnej w 1 m

powietrza, uŜytego do

wyłuszczania, nie przekraczała 40 gramów bez względu na wysokość temperatury [2, s. 44].
Wartości  te  mają  zastosowanie  dla  szyszek  świerka  i  sosny  w  sztucznych  wyłuszczarniach
bez  względu  na  ich  typ  i  proces  technologiczny  [9,  s.  66].  Nad  prawidłowością  wartości
temperatury  i  wilgotności  powietrza  czuwają  obecnie  urządzenia  sterowane  komputerowo;
dawniej  korzystało  się  z  psychrometrów  i  tablic  psychrometrycznych  opracowanych  przez
Tyszkiewicza i Tomanka.

Tradycyjnym rozwiązaniem technicznym procesu wyłuszczania są wyłuszczarnie

bębnowe.  Były  one  budowane  w  Polsce  od  lat  czterdziestych  XX  w.  Są  to  obiekty
o stosunkowo  małym  stopniu  zmechanizowania  prac  i  automatyki  procesu  wyłuszczania.
Proces  wyłuszczania  jest  dwustopniowy:  podsuszanie  szyszek  (wyłuszczanie  wstępne)
i właściwe  wyłuszczanie  w  bębnach  wyłuszczarskich.  Taka  wyłuszczarnia  w  zaleŜności  od
stopnia  zaawansowania  technicznego,  umoŜliwia  pozyskanie  od  9  do  20  kg  nasion  sosny
w  ciągu  doby.  PoniŜej  zostaną  opisane  dwa  podstawowe  typy  wyłuszczarni,  które  miały
zastosowanie w gospodarce leśnej:

„Projekt finansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

starszy – w którym szyszki są podsuszane – składa się z komory grzewczej z paleniskiem
i radiatorami, które ogrzewają powietrze; dwóch komór wyłuszczarskich z sześcioma
bębnami o poj. 900dm

kaŜdy. Bębny, podzielone na komory, mają perforowany płaszcz,

który umoŜliwia wysypywanie się z nich nasion. KaŜdą z komór zasypuje się oddzielnie
do ¼ objętości. Robi się tak dlatego, Ŝe szyszki podczas wyłuszczania powiększają
znacznie zajmowaną przez siebie przestrzeń. Szyszki sosny 2–2,5 krotnie, świerka 3
krotnie [2, s. 45]. Podział bębna na komory i mały zasyp sprzyjają swobodnej cyrkulacji
powietrza i ułatwiają obrót bębnów. Ogrzane do ok. 50

C powietrze jest doprowadzane do

komór  wyłuszczarskich  kanałami  od  góry,  dzięki  temu  opływa  szyszki  i  oziębiając  się
opada  ku  dołowi  komory  skąd  jest  odprowadzane.  Część  ogrzanego  powietrza  jest
kierowana  do  górnej  części  wyłuszczarni,  gdzie  znajduje  się  podsuszarnia.  Znajdują  się
tam sita na których cienko rozłoŜone są szyszki. Temperatura w tym pomieszczeniu waha
się w zakresie 30–35

C. dzięki temu szyszki w ciągu doby tracą do 25% zawartości wody.

Jeden cykl wyłuszczania zasypu bębnów trwa dobę, przy wydajności 9–12 kg nasion
sosny na dobę.

nowszy  –  w  którym  szyszki  są  poddawane  wyłuszczaniu  wstępnemu  i  głównemu.
Większa mechanizacja i automatyka procesu wyłuszczania pozwoliła skrócić cykl z 24 do
12  godzin  na  jeden  zasyp.  Proces  wyłuszczania  wygląda  następująco.  Nowa  partia
szyszek po wstępnym oczyszczeniu trafia do aŜurowych koszy umieszczonych w komorze
wstępnego  wyłuszczania.  Komora  ta  znajduje  się  nad  komorą  główną,  a  kosze
umieszczone są bezpośrednio nad bębnami, w celu ułatwienia napełniania. Pomieszczenie
jest  ogrzewane  powietrzem  z  głównej  komory  łuszczarskiej.  Temperatura  waha  się
w granicach  25–40°C,  a  wilgotność  względna  wynosi  40%.  Po  12  godzinach  szyszki  są
zsypywane  przez  luki  załadowcze  do  pięciu  bębnów,  a  kosze  są  napełniane  nową  partia
szyszek.  Proces  wyłuszczania  głównego  trwa  12–15  godzin  w  temperaturze  65–70°C
i wilgotności względnej 15–30% [2, s. 46; 3, s. 141]. Bębny obracają się w tym czasie co
pół  godziny  po  7–8  minut.  Nasiona  wyłuszczone  z  szyszek  opadają  na  przenośniki
taśmowe  znajdujące  się  pod  bębnami  i  są  transportowane  do  pojemników  nasion.
Wyłuszczarnie  te  dzięki  większej  mechanizacji  procesu  załadunku  i  rozładunku  szyszek,
wykorzystaniu  lepszych  urządzeń  grzewczych  (grzejniki  wodne  i  elektryczne)
i automatyki  nadzoru  nad  procesem  wyłuszczania  pozwalają  uzyskać  15–20  kg  nasion
sosny w ciągu doby.

Opisane wyŜej metody dobrze się sprawdzały dla duŜych partii szyszek. UniemoŜliwiały

jednak wyłuszczanie niewielkich partii szyszek z drzew doborowych, klonów i małych
plantacji [2, s. 46].

Do takich potrzeb uŜywa się małych wyłuszczarni szafowych i komorowych. Te ostatnie

mogą  równieŜ  być  uŜywane  do  partii  duŜych.  Specyfika  procesu  wyłuszczania  w  tych
urządzeniach  polega  na  dwuetapowości.  Najpierw  w  szafach  bądź  komorach  otwiera  się
szyszki  pod  wpływem  gorącego,  osuszonego  powietrza.  Następnie  otwarte  szyszki  przenosi
się  do  drugiego  urządzenia,  którym  jest  bęben  z  perforowanymi  ściankami.  Tam  pozyskuje
się nasiona.

Wyłuszczarnie szafowe

Szyszki rozdzielone w ramach dowolnej partii umieszcza się w szufladach (skrzyniach)

łuszczarskich.  Szuflady  mają  dno  z  siatki  metalowej  o  oczkach  mniejszych  od  wielkości
pozyskiwanych  nasion.  Skrzynie  umieszcza  się  w  szafach  jedna  nad  drugą.  Odwodnione
powietrze wprowadza się do kaŜdego segmentu lub kaŜdej skrzyni oddzielne. Kierunek jego
ruchu jest zazwyczaj od góry ku dołowi, uniemoŜliwia to porwanie uwolnionych nasion przez
prąd  powietrza,  natomiast.  Ruch  powietrza  jest  wymuszony  przez  wydajną  i  odpowiednio
ukierunkowana  wentylację.  Ogromną  zaletą  tego  typu  urządzenia  jest  nieustanna  cyrkulacja
stale  osuszanego  powietrza  w  cyklu  zamkniętym.  Powietrze  jest  osuszane  w  chłodnicy

„Projekt finansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

w której  skondensowana  para  wodna  osiada  na  stale  zimnym  parowniku  (chłodnicy).  Proces
wyłuszczania  trwa  stosunkowo  krótko,  a  powietrze  przechodzące  przez  szyszki  jest  silnie
odwodnione  i  nie  tak  ciepłe  jak  w  starych  wyłuszczarniach  bębnowych.  Regulacja
wilgotności i temperatury  powietrza sterowana jest zazwyczaj elektronicznie. Wyłuszczarnie
szafowe  nie  są  urządzeniami  duŜymi,  przykładowy  wymiar  skrzyń  to  58  x  58  cm  i  18  cm
wysokości.  UmoŜliwia  to  wyłuszczanie  szyszek  nawet  z  pojedynczych  drzew.  Istnieje
moŜliwość umieszczenia kilku skrzyń w jednej szafie, a szafy moŜna łączyć w segmenty po
kilka. Daje to juŜ moŜliwość łuszczenia większych partii szyszek [9, s. 69–70].

Wyłuszczarnie komorowe

Ten typ wyłuszczarni jest obecnie najlepszym rozwiązaniem technicznym w dziedzinie

wyłuszczania  szyszek.  Wyłuszczarnia  taka  składa  się  z  kilku,  niezaleŜnie  funkcjonujących
komór.  W  kaŜdej  komorze  ustawia  się  kolumnę  składającą  się  z  skrzyń  wyłuszczarskich.
Przykładowe  wymiary  skrzyń  to  150  x  150  x  50  cm.  KaŜda  skrzynia  wykonana  jest  ze  stali
nierdzewnej  oraz  posiada  podwójne  dno  wykonane  z  litej  płyty  blaszanej  oraz  siatki  która
przepuszcza  powietrze  a  zatrzymuje  nasiona.  Zasada  działania  wyłuszczarni  jest  bardzo
podobna jak w wyłuszczarniach szafowych. Do części komory w której znajdują się skrzynie
tłoczone  jest  od  góry  ogrzane  i  silnie  odwodnione  powietrze.  Przechodzi  ono  przez  kaŜdą
skrzynie oddzielnie nasycając się parą wodną i osuszając szyszki. Następnie kierowane jest do
części komory gdzie zostaje wymieszane, odwodnione i dogrzane. Cyrkulacja powietrza jest
w  obiegu  zamkniętym.  Nad  prawidłowością  i  optymalizacją  warunków  wyłuszczania  czuwa
system  komputerowy.  Długość  procesu  wyłuszczania  zaleŜy  od  wilgotności  początkowej
szyszek  i  gatunku.  Dla  szyszek  sosny  wynosi  12–22  godzin,  pozostałych  gatunków  10–12
godzin. [9, s.71–74]

Rys. 8. Wyłuszczarnia szafowa [opracowanie własne]

Rys. 9. Odsiewacz nasion z szyszek otwartych

[opracowanie własne]

Pozyskiwanie nasion z szyszek otwartych

Szyszki otwarte są przenoszone do odsiewacza nasion, urządzenia które powoduje

wypadanie  nasion  z  otwartych  szyszek.  We  współczesnych  wyłuszczarniach  odsiewacz
nasion  jest  urządzeniem  oddzielnym,  zwykle  zaopatrzonym  w  kosz  zasypowy,  z  którego
otwarte  szyszki  są  przenoszone  do  bębna.  Bęben  jest  wykonany  z  perforowanej  blachy,
obraca  się  wokół  osi  pochylonej  pod  pewnym  kątem,  dobieranym  w  zaleŜności  od  gatunku.
UmoŜliwia  to  swobodne  przemieszczanie  się  szyszek  do  niŜej  połoŜonego  wylotu.  Przez
bęben  przepływa  powietrze  takie  jakie  jest  wewnątrz  pomieszczenia  wyłuszczarni.  Nasiona
uwalniane  z  szyszek  przelatują  przez  perforację  bębna  (otwory  podłuŜne),  która  jest  róŜnej
wielkości na danym odcinku, kierowane są przez odpowiednie rękawy do oddzielnych pudeł.
Takie rozwiązanie pozwala na wstępną segregację nasion ze względu na wielkość [9, s. 74–75].

„Projekt finansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Pozyskiwanie nasion modrzewia (cieplno-mechaniczne)

Pozyskanie nasion modrzewia sposobami tradycyjnymi okazało się mało efektywne.

Spowodowane to było opornością w otwieraniu się szyszek. Dlatego teŜ opracowano metodę,
która powodowała mechaniczne rozkruszenie się łusek na szyszce. W ten sposób efektywność
procesu wyłuszczania znacznie wzrosła.

Obecnie wykorzystuje się do tego celu wyłuszczarki TD. Małą partię dobrze

wysuszonych  i maksymalnie  otwartych  szyszek  wsypuje  się  do  pojemnika  urządzenia
i szczelnie zamyka. Urządzenie działa na zasadzie wahnięć. Szyszki znajdujące się w środku
obijają  się  o  siebie  wzajemnie  i  kruszą  łuski.  Dzięki  temu  nasiona  są  uwalniane.  Wadą  tej
metody jest duŜe zanieczyszczenie nasion łuskami, pyłem i okruchami.

Odskrzydlanie wyłuszczonych nasion

Oskrzydlanie to zabieg zmierzający do oddzielenia skrzydełka od nasionka. Stopień

przywierania skrzydełek do nasion jest u róŜnych gatunków róŜny: jedne  zaledwie obejmują
nasiona szczypczykowatymi końcami (sosna zwyczajna), inne przyrastają  mocniej do łupiny
nasiennej  tworząc  niby  łyŜeczkę  (świerk)  lub  obejmują  nasiona  dość  silnie  (jodła).
W  pierwszym  przypadku  wystarczy  przez  ocieranie  oskrzydlonych  nasion  pozbawić  je
skrzydełek,  w  drugim  konieczne  jest  do  osiągnięcia  tego  celu  uŜycie  znacznego  nacisku
mechanicznego.  Wszystkie  sposoby  oskrzydlania  zmierzają  do  efektywnego  oddzielenia
skrzydełek  od  nasion.  Przy  osiąganiu  tego  celu  powinno  się  dąŜyć  do  minimalizacji
uszkodzeń  nasion  o  charakterze  mechanicznym.  Obecnie  moŜna  wyróŜnić  następujące
sposoby odskrzydlania nasion:
–

odskrzydlanie w wodzie,

–

odskrzydlanie przez wibrację,

–

odskrzydlanie nasion przez pocieranie,

–

odskrzydlanie nasion przez obłamywanie skrzydełek [9, s. 85–90].

Czyszczenie nasion

Ostatnim zabiegiem przed siewem lub przechowywaniem nasion jest ich oczyszczenie.

MoŜe  on  mieć  na  celu:  oddzielenie  zanieczyszczeń  stałych  od  nasion,  oddzielenie  nasion
uszkodzonych  i  pustych  od  całych  i  pełnych,  podział  nasion  ze  względu  na  wielkość,
oddzielenie nasion gatunków nieporządanych [9, s. 91–93].

Rys. 10. Pneumatyczny separator grawitacyjny

do czyszczenia i podziału nasion

[opracowanie własne]

Rys. 11. Czyszczalnia sitowo pneumatyczna

[opracowanie własne]

„Projekt finansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

MoŜna wyróŜnić następujące metody i urządzenia słuŜące do czyszczenia:

−

czyszczalnie sitowe,

−

czyszczalnie pneumatyczne,

−

czyszczalnie sitowo-pneumatyczne,

−

sortowniki wibracyjne,

−

czyszczenie przez spławianie w wodzie,

−

czyszczenie przez spławianie nasion w roztworach innych cieczy,

−

kombinowane sposoby czyszczenia.

4.4.2. Pytania sprawdzające

Odpowiadając na pytania, sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń.

Co nazywamy procesem wyłuszczania?

Jakie znasz metody wyłuszczania nasion drzew iglastych?

Dlaczego łuski szyszek otwierają się?

Wymień rodzaje urządzeń słuŜących do wyłuszczania?

Jak działa wyłuszczarnia szafowa?

Jakie są róŜnice pomiędzy wyłuszczarnia szafową i bębnową?

Jak pozyskuje się nasiona z szyszek otwartych?

W jaki sposób pozyskuje się nasiona modrzewia?

Co nazywamy procesem odskrzydlania nasion?

10.

Jakie są sposoby odskrzydlania nasion?

11.

Co ma na celu proces oczyszczania nasion?

12.

Jakie znasz sposoby oczyszczania nasion?

4.4.3. Ćwiczenia

Ćwiczenie 1

Scharakteryzuj proces wyłuszczania nasion metodą cieplną dwuetapową.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

odszukać i przeczytać literaturę pomocną przy wykonaniu ćwiczenia,

obejrzeć film edukacyjny na temat wyłuszczania nasion metodą dwuetapową,

opisać proces wyłuszczania nasion w wyłuszczarni szafowej lub komorowej,

opisać proces pozyskania nasion z otwartych szyszek,

ocenić prawidłowość wykonania ćwiczenia.

WyposaŜenie stanowiska pracy:

−

notatnik,

−

ołówek lub długopis,

−

literatura z rozdziału 6 Poradnika dla ucznia.

„Projekt finansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Ćwiczenie 2

Scharakteryzuj proces odskrzydlania i czyszczenia nasion.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

odszukać informacje, które będą pomocne przy wykonaniu ćwiczenia,

obejrzeć film edukacyjny na temat oczyszczania i odskrzydlania nasion,

opisać proces wyłuszczania nasion dowolną metodą,

opisać proces czyszczenia nasion,

scharakteryzować maszyny uŜywane do oczyszczania i odskrzydlania nasion,

ocenić prawidłowość wykonania ćwiczenia.

WyposaŜenie stanowiska pracy:

−

film edukacyjny przedstawiający oczyszczanie i odskrzydlanie nasion,

−

ołówek/ długopis,

−

notatnik,

−

literatura rozdziału 6 Poradnika dla ucznia.

4.4.4. Sprawdzian postępów

Czy potrafisz:

Tak Nie

zdefiniować proces wyłuszczania nasion?

wymienić metody wyłuszczania nasion?

wytłumaczyć dlaczego łuski szyszek ulegają otwarciu?

wymienić rodzaje urządzeń słuŜących do wyłuszczania?

opisać działanie wyłuszczarni szafowej?

opisać róŜnice pomiędzy wyłuszczarnia szafowa i bębnową?

pozyskać nasiona z szyszek otwartych?

opisać sposób pozyskania nasiona modrzewia?

zdefiniować proces odskrzydlania nasion?

10)

wymienić sposoby odskrzydlania nasion?

11)

wymienić sposoby oczyszczania nasion?

12)

wymienić metody oczyszczania nasion?

„Projekt finansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

4.5.

Siew nasion

4.5.1. Materiał nauczania

Przechowywanie nasion

Przechowalnictwo to zespół czynności związanych z takim zabezpieczeniem nasion,

owoców i szyszek, który zapewni nie tylko zachowanie i przedłuŜenie ich zdolności
Ŝ

yciowych (energia i zdolność kiełkowania), ale równieŜ osiągnięcie tych wartości

w odpowiedniej porze.

Przechowywanie nasion ma na celu zapewnienie ciągłości produkcji szkółkarskiej

podczas lat nieurodzaju lub słabego urodzaju. Dlatego teŜ naleŜy gromadzić zapasy nasion
w latach nasiennych, gdy ich jakość jest z reguły najwyŜsza.

Ze względu na długość okresu przechowywania wyróŜniamy:

−

przechowywanie krótkoterminowe – do 2 lat od zbioru,

−

przechowywanie średniookresowe – od 3 do 7–10 lat po zbiorze,

−

przechowywanie długookresowe – ponad 10 lat po zbiorze.

Nasiona gatunków roślin drzewiastych ze strefy klimatu umiarkowanego moŜna podzielić

na dwie grupy [2, s. 53]:
1)

nasiona  znoszące  podsuszenie  do  niskiego  poziomu  wilgotności  lub  odwodnienie
całkowite  –  kategoria  „orthodox”,  do  tej  kategorii  naleŜy  większość  naszych  gatunków
drzew  i  krzewów  liściastych  i  iglastych,  m.  in.:  buk,  limba,  świerk,  sosna,  jedlica,
modrzew,  cis,  jałowiec,  jodła.  Nasiona  z  tej  kategorii  moŜna  natychmiast  po  zbiorze
podsuszyć  do  wilgotności  8–10%  (gatunki  liściaste)  lub  5–10%  (gatunki  iglaste),  co
umoŜliwia ich przechowywanie w szczelnych pojemnikach przez dłuŜszy czas.

nasiona  nie  znoszące  odwodnienia  lub  tolerujące  odwodnienie  tylko  częściowe,  do
wysokiego  progu  wilgotności  –  kategoria  „recalcitrant”,  do  tej  kategorii  naleŜą:  dęby,
kasztanowce, jawor, klon srebrzysty, klon polny, klon pospolity, jesion wyniosły. Dolne
wartości  dopuszczalnej  wilgotności  są  dla  tych  gatunków  wysokie  i  wynoszą
przykładowo:  dla  kasztanowca  38%,  dla  Ŝołędzi  dębu  40%,  dla  jaworu  24%,  dla
skrzydlaków  klonu  srebrzystego  52%.  Tak  duŜa  wilgotność  utrudnia  przechowywanie
nasion, ze względu na moŜliwość zaparzenia i zepsucia się nasion. Dlatego przechowuje
się te nasiona w obniŜonej temperaturze, aby zminimalizować proces oddychania nasion.

Nasiona gatunków drzew i krzewów leśnych ze względu na ich zdolność do kiełkowania

po zbiorze lub opadnięciu dzielimy na 3 grupy (wg. Tyszkiewicza):
1)

nasiona zdolne do skiełkowania bezpośrednio po opadnięciu, opadają na początku okresu
wegetacyjnego (So, Św), lub latem w terminie wystarczającym do skiełkowania
i uformowania siewki przed końcem okresu wegetacyjnego,

nasiona potrzebujące stosunkowo krótkiego okresu spoczynkowego; dojrzewają i opadają
jesienią, kiełkują na wiosnę – klon, dęby, jawor, większość krzewów.

nasiona potrzebujące stosunkowo długiego okresu spoczynkowego, kiełkują na drugą
wiosnę – lipa, sosna limba, głóg, grab, jałowiec.

Przechowywanie na potrzeby bieŜące (krótkookresowe)

Stosuje się dla nasion które maja być wysiane w niedługim czasie po zbiorze, najczęściej

podczas pierwszej wiosny. MoŜna wyróŜnić następujące sposoby:
–

przechowywanie luzem – polega na złoŜeniu nasion w luźnej warstwie w pomieszczeniu
z łatwym dostępem powietrza z zewnątrz lub w przewiewnych workach, nieszczelnych

„Projekt finansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

skrzyniach. Tym sposobem moŜna przechowywać nasiona jodły, sosny limby, brzozy,
grabu, jesionu, lipy, wiązu.

–

przechowywanie  nasion  na  sucho  –  odbywa  się  w  szczelnie  zamkniętych  pojemnikach.
Nasiona  przed  umieszczeniem  pojemnikach  powinny  być  podsuszone  do  odpowiedniej
wilgotności. Butle lub inne hermetycznie zamknięte naczynia umieszcza się w chłodnym
i ciemnym  pomieszczeniu,  gdzie  temperatura  jest  w  miarę  stabilna.  Tym  sposobem
moŜna  przechowywać  nasiona  jedlicy,  sosny  pospolitej,  sosny  czarnej,  sosny  górskiej,
ś

wierka, olszy, topoli.

–

przechowywanie nasion w warunkach umiarkowanej wilgotności – nasiona umieszcza się
w środowisku chroniącym je przed nadmierna utratą wilgoci. MoŜna do tego wykorzystać
ś

wieŜy piasek z którym miesza się nasiona. Następnie umieszcza się taki substrat w miejscu

chroniącym przed mrozem lecz bardzo chłodnym [8, s. 60]. Do przechowywania większych
ilości bukwi i Ŝołędzi tym sposobem nadają się szopy Alemanna. Szopy takie stawiamy
w

miejscu zacisznym, osłoniętym budynkami lub drzewostanem, z dobrym odpływem wody

opadowej. W wybranym miejscu kopiemy dół głębokości 0,5 m i szerokości 2,5 m. Długość
dobieramy  do  własnych  potrzeb.  Na  dłuŜszym  brzegu  rowu  formujemy  wałki  w  odległości
25  cm  od  krawędzi  i  wysokości  50  cm.  Nad  dołem  stawiamy  szopę  drewnianą  z  drzwiami
szczytowymi, o dachu pokrytym słoma lub trzciną [2, s. 54]. Całą szopę okopujemy dookoła
rowkiem,  zabezpieczającym  przed  gryzoniami.  Nasiona  przechowuje  się  w  szopie  warstwą
około 30 cm grubości, szufluje się je okresowo do nastania mrozów. Podczas silnych mrozów
powinno się przykryć nasiona warstwą słomy. Ten sposób stosuje się do takich gatunków jak
dąb, kasztanowiec, buk.

Rys. 12. Przechowywanie nasion w szopie Allemanna [2, s. 54]

–

przechowywanie  pod  drzewostanem  –  jest  najprostszą  i  chyba  najstarszą  metodą
przechowywania  nasion  przez  pierwsza  zimę  po  zbiorze.  Miejsce  do  przechowywania
wybieramy w starszym drzewostanie, na wzniesieniu. Zdzieramy warstwę runa osłaniając
glebą mineralną. Wstępnie podsuszone Ŝołędzie rozsypujemy warstwa grubości 5–6 cm,
jodłę 10 cm i buka do 10 –15 cm na glebie mineralnej. Przykrywamy gałązkami jałowca
w  celu  zabezpieczenia  przed  gryzoniami,  następnie  warstwa  słomy  lub  liści  o  grubości
20–30 cm a na wierzchu gałęziami. W celu uniknięcia szybkiego kiełkowania nasion na
wiosnę,  całość  przykrywamy  warstwa  mocno  ubitego  śniegu.  ObniŜa  to  temperaturę
przechowywanych  nasion  i  opóźnia  kiełkowanie.  Sposób  ten  nadaje  się  do  niewielkich
partii nasion takich gatunków jak buk, jodła, dąb [2, s. 54].
WyŜej  opisane  sposoby  przechowywania  nasion  moŜna  prowadzić  na  zapleczu  szkółki.

Nie wymagają one stosowania skomplikowanych urządzeń. Wystarczą przewiewne
magazyny, piwnice o temp. do +5

C, pomieszczenia o temp. ok. +20

C i wiedza jaką powinna

posiadać osoba odpowiedzialna za przechowywanie.

„Projekt finansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Średnio i długookresowe przechowywanie zapasów nasion

Długoterminowe przechowywanie rezerw nasion na lata nieurodzaju wymaga

zastosowania komór chłodniczych o regulowanych parametrach wilgotności i temperatury.
W

zaleŜności od wymagań nasion w przechowalniach długookresowych są stosowane 3 typy

komór chłodniczych [2, s. 55]:

−

z temperaturą od +1 do -1

C i regulowaną wilgotnością, w których przechowuje się przez

2–3 lata nasiona dębu,

−

z temp. od +1 do -5

C, do przechowywania przez okres do 10 lat nasion gatunków

iglastych pozyskiwanych w wyłuszczarniach, oraz do przechowywania w razie potrzeby
cennych partii gatunków liściastych, takich jak: brzoza, olsza, jesion, wiąz,

−

z temp. od-5 do -10

C do przechowywania przez okres 2–3 lat nasion jodły i buka.

Przechowywanie Ŝołędzi

ołędzie po chemio lub termoterapii, o wilgotności ok. 40–45% miesza się z torfem lub

piaskiem w proporcji objętościowej 1:1. Taki substrat przesypuje się do pojemnika, który jest
wyposaŜony w perforowana rurę sięgającą dna na którym jest wysypana warstwa miału
torfowego lub suchych trocin. Następnie przykrywa się Ŝołędzie perforowanym papierem,
pojemnik zamyka się nieszczelnie. Tak przygotowane pojemniki umieszcza się w chłodniach
typu 1.

Rys. 13. Długoterminowe przechowywanie Ŝołędzi:

1 – beczka plastikowa, 2 – wieko, 3 – paski tektury

uniemoŜliwiające szczelne zamknięcie wieka,

4 – perforowana rura plastikowa, 5 – Ŝołędzie,

6 – suche trociny, 7 – perforowana tektura lub

warstwa włókniny [9, s. 166]

Rys. 14. Sposób przechowywania orzeszków buka

zwyczajnego w szczelnie zamkniętym blaszanym

pojemniku, do którego włoŜono woreczek wypełniony

bukwią [7, s. 59]

Komory  chłodnicze  drugiego  typu  są  instalowane  w  magazynach  nasion  znajdujących  się
przy  wyłuszczarniach  [2,  s.  55].  Nasiona  przechowywane  są  w  szczelnych  pojemnikach
np.:  butlach  szklanych,  bańkach  plastykowych,  blaszanych  puszkach.  Wilgotność  nasion
wynosi  ok.  6–7%.  Przechowuje  się  tak  m.in.  nasiona  świerka,  sosny  zwyczajnej,  wejmutki,
jedlicy, modrzewia oraz gatunków liściastych kategorii orthodox.

„Projekt finansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Przechowywanie nasion buka

Wilgotność nasion obniŜa się stopniowo do poziomu 8–9%. Następnie przesypuje się je

do plastykowych woreczków umieszczonych w sztywnych naczyniach (blaszanych lub
plastykowych). Naczynia szczelnie się zamyka i umieszcza w chłodni, najpierw w temp. 0°C
przez jedna dobę , a następnie obniŜa się temp do -10°C. Tak zabezpieczone nasiona moŜna
przechowywać do 5 lat.

Przysposabianie nasion do siewu

Nasiona niektórych gatunków drzew leśnych wymagają przysposobienia przedsiewnego,

które ma za zadanie przerwanie stanu spoczynku (skrócenie go) i przygotowanie nasion do
skiełkowania w odpowiednim czasie, ma równieŜ na celu zabezpieczenie nasion przed
szkodami w siewach.

Nasiona w pełni dojrzałe, w nienaruszonych okrywach, dzieli się na:

−

nasiona wolne od spoczynku – są one gotowe do natychmiastowego skiełkowania
i

wzejścia w odpowiednich warunkach,

−

nasiona znajdujące się w stanie spoczynku – nie kiełkują i nie wschodzą w warunkach
sprzyjających.

Podział na wyŜej wymienione grupy jest wyrazisty, nie ma stanów pośrednich. Do grupy

nasion nie spoczynkowych mogą naleŜeć nasiona kategorii orthodox (np. sosna zwyczajna,
ś

wierk pospolity, olsza czarna, topola osika) jak równieŜ recalcitrant (np. dąb szypułkowy

i  bezszypułkowy,  klon  srebrzysty).  RównieŜ  do  grupy  nasion  spoczynkowych  mogą  naleŜeć
nasiona  obu  kategorii,  orthodox  (cis,  grab  pospolity),  recalcitrant  (kasztanowiec,  klon
zwyczajny) [9, s. 184].

W warunkach naturalnych proces przezwycięŜania spoczynku nasion przebiega

samoistnie.  Jest  on  zaleŜny  od  wielu  czynników,  m.in.  głębokości  na  której  znajdują  się
nasiona w glebie,jakości i grubości warstwy okrywającej glebę, struktura i skład gleby, opady
atmosferyczne  i wiatr  [2,  s.  60].  W  gospodarce  szkółkarskiej  trzeba  spoczynek  nasion
zwalczyć  w  sposób  sztuczny,  dostosowując  czas  przysposabiania  do  planowanego  wysiewu
nasion w szkółce.

Spoczynek nasion jest wywołany róŜnymi czynnikami natury biologicznej, zaleŜą one od

gatunku i mają wpływ na sposób przerwania spoczynku. MoŜna wyróŜnić następujące typy
spoczynku [2, s. 60]:

−

spoczynek wywołany czynnikami natury anatomicznej – nieprzepuszczalne okrywy
nasienne lub niedorozwój zarodka,

−

spoczynek wywołany czynnikami fizjologicznymi – nagromadzenie inhibitorów wzrostu,
brak niektórych enzymów,

−

spoczynek wywołany jednoczesnym działaniem czynników anatomicznych i fizjologicznych.

Spoczynek nasion dzieli się równieŜ na [9, s.184]:

−

względny – nasiona kiełkują natychmiast po likwidacji czynników utrudniających
kiełkowanie, np. nieprzepuszczalna okrywę nasienną,

−

bezwzględny – zaleŜy od takich czynników jak obecność niewyrośniętego zarodka, braku
odpowiednich hormonów i enzymów.

Sposobami przerwania spoczynku nasion są:

dołowanie  nasion  –  stosuje  się  do  nasion  które  moŜna  przysposobić  do  siewu  w  ciągu
6  miesięcy  po  zbiorze,  w  czasie  trwania  pierwszej  zimy;  zabieg  ten  polega  na
umieszczeniu  nasion  w  odpowiedniej  wilgotności  przy  odpowiedniej  temperaturze
i dostępie powietrza; dołowanie wykonuje się w skrzyniach, piwnicach lub dołach; moŜna
je zastąpić jesiennym siewem w szkółce.

„Projekt finansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

stratyfikacja – zabieg polegający na przetrzymywaniu nasion w warunkach kontrolowanej
temperatury i wilgotności przez odpowiednio długi czas, przy czym nasiona mogą się
znajdować w podłoŜu stratyfikacyjnym lub nie. PodłoŜem zazwyczaj jest wilgotny piasek,
mieszanka piasku z torfem, torf, wermikulit lub perlit. WyróŜnia się następujące modele
stratyfikacji [9, s. 187]:

−

chłodna – klon zwyczajny, jawor, buk zwyczajny, jabłoń płonka,

−

ciepło-chłodna z krótkotrwała fazą ciepłą – grab pospolity, czereśnia ptasia, jarząb
pospolity,

−

ciepło-chłodna-ciepło-chłodna – czereśnia ptasia,

−

ciepło chłodna z długotrwałą faza ciepłą – jesion wyniosły, limba, lipy, głogi,

−

ciepło-chłodna z fazą ciepłą w temperaturze cyklicznej umiarkowanej – cis pospolity

−

ciepło chłodna z fazą ciepłą w temperaturze cyklicznej wysokiej – dereń jadalny.

skaryfikacja nasion – polega na uszkodzeniu łupiny nasiennej w celu umoŜliwienia
dostępu wody do wnętrza nasiona i ułatwienia wymiany gazowej, wyróŜnia się
następujące sposoby skaryfikacji [9, s. 207]:

–

skaryfikacja mechaniczna – polega na potraktowaniu łupiny nasiennej szorstkimi
materiałami ściernymi, urządzenie które wykonuje ten zabieg nazywa się skaryfikatorem;

–

skaryfikacja wrzątkiem – ma zastosowanie do twardych nasion z rodziny motylkowatych,
zwłaszcza  wielkonasiennych  (Robinia,Gledicia),  jest  ona  prosta  w  wykonaniu,  nie
wymaga  Ŝadnego  specjalnego  urządzenia;  polega  na  zalaniu  nasion  wrzątkiem
i pozostawieniu na około 12 godzin;

–

skaryfikacja chemiczna – polega na traktowaniu łupiny nasiennej silnie Ŝrącym środkiem
chemicznym, najczęściej jest to stęŜony kwas siarkowy, ma na zastosowanie dla wielu
gatunków, a efektywność zabiegu jest wysoka; sposób ten jest stosowany najczęściej ze
wszystkich sposobów skaryfikacji.

impakcja nasion – polega na uderzaniu o gładką, twardą powierzchnię, dzięki temu pęka
pokrywa nasienna.

Zabiegami zabezpieczającymi nasiona przed szkodami w siewach są:

−

miniowanie nasion – powlekanie nasion na sucho lub mokro tlenkiem ołowiu, barwi
nasiona na czerwono, co odstrasza ptaki od zjadania kiełków,

−

zaprawianie nasion – zabezpiecza nasiona przed chorobami grzybowymi, uŜywa się do
tego celu specjalnych, gotowych, wieloskładnikowych zapraw nasiennych,

Metody siewu nasion w szkółce

Siew ma na celu wprowadzenie nasion do gleby oraz stworzenie korzystnych warunków

dla ich kiełkowania i wschodów.

Ze względu na róŜne tempo wzrostu siewek poszczególnych gatunków drzew i krzewów

leśnych oraz odmienność celów hodowlanych stawianych produkcji materiału sadzeniowego
(materiał  leśny,  zadrzewieniowy,  jednoroczny  lub  wieloletni,  szkółkowany  lub  nie
szkółkowany)  stosuje  się  w  szkółkach  leśnych  metody  siewu  i  szkółkowania  według
wariantów  TL  (szkółki  leśne),  a  w  szkółkach  zadrzewieniowych  według  wariantów  TZ
(szkółki zadrzewieniowe) [6, s. 39].

WyróŜnia się następujące metody siewu:

siew pełny – polega na równomiernym rozmieszczeniu nasion na całej obsiewanej glebie
(substracie), następnie nasiona np. sosny lub świerka przykrywa się gleba lub substratem,
natomiast  nasion  gatunków  lekkonasiennych  takich  jak  topola,  wierzba,  brzoza  nie
przykrywa się tylko wgniata w glebę poprzez wałowanie i deszczowanie; stosowany jest
głównie  dla  nasion  drzew  których  siewki  po  jednym  okresie  wegetacyjnym  moŜna
wysadzić  na  uprawie  lub  przeznaczyć  do  szkółkowania.  Gleba  lub  substrat  na  kwaterze

„Projekt finansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

przeznaczonej  pod  siew  pełny  powinna  być  odpowiednio  przygotowana,  wolna  od
chwastów,  prawidłowo  spulchniona.  Nie  moŜna  siewu  pełnego  stosować  na  glebach
cięŜkich  i  zlewnych.  Zaletą  siewu  pełnego  jest:  najlepsze  wykorzystanie  obsiewanej
powierzchni, brak kierunkowości zagęszczenia, otrzymanie materiału wyrównanego pod
względem jakości z dobrze rozwiniętym systemem korzeniowym [2, s. 95; 8, s. 71]

siew częściowy – polega na obsiewie tylko części kwatery siewnej; wyróŜnia się dwa
rodzaje siewu częściowego: taśmowy (szerokość pasa obsiewanego do 12 cm) i rzędowy
(szerokość pasa obsiewanego do 2cm). Jest prostszy w wykonaniu i ułatwia mechanizację
prac pielęgnacyjnych na kwaterach, nasiona są umieszczane w wyciśniętych rządkach lub
taśmach siewnych na odpowiedniej głębokości, dostosowane do grubości przykrycia
nasion [2, s. 95; 8, s. 71].

siew punktowy – wkracza on obecnie do produkcji szkółkarskiej, znajduje zastosowanie
zarówno do siewów na powierzchni otwartej jak równieŜ do kwater pod osłoną (szklarnie
lub  namioty  foliowe);  cechuje  się  wieloma  zaletami  m.  in.:  mniejszą  pracochłonnością,
wysoka  skutecznością,  duŜa  precyzją  siewu,  zmniejszeniem  ilości  wysiewanych  nasion,
bardziej równomiernymi wschodami oraz późniejszym równomiernym wzrostem siewek;
są  jednak  warunki  które  musza  być  spełnione  aby  siew  ten  był  wysoce  efektywny:
powinna być przeprowadzona odpowiednia uprawa gleby polegająca na spulchnieniu na
odpowiednia  głębokość  wraz  z  wałowaniem  wałem  strunowym,  nasiona  do  siewu
powinny być wyłącznie najlepszej jakości i wysokiej czystości.

Rys.15. Siew pełny na kwaterze namiotu foliowego

[opracowanie własne]

Rys. 16. Siew częściowy rzędowy na

kwaterze szkołki otwartej

[opracowanie własne]

Siew moŜe być ręczny lub mechaniczny. Siew ręczny ze względu na swą pracochłonność

i małą precyzję naleŜy wykonywać tylko w małych szkółkach podokapowych lub w tunelach
foliowych gdzie jest utrudnione uŜycie sprzętu mechanicznego, oraz przy wysiewie nasion
drobnych lub skrzydlaków. Przy siewie mechanicznym i ręcznym trzeba przestrzegać zasady
równomiernego rozmieszczenia nasion [8, s. 72].

Szerokość kwater na których wykonywane są siewy jest dostosowana do rozstawu kół

uŜywanego sprzętu mechanicznego (ciągnika, maszyn i urządzeń stosowanych do róŜnych
prac szkółkarskich).

„Projekt finansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Rys. 18. Schemat układu taśm i rzędów w szkółkach zadrzewieniowych wg wariantów technologii TZ,

wymiary w cm, [8, s. 40]

4.5.2. Pytania sprawdzające

Odpowiadając na pytania, sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń.

Co to jest przechowalnictwo?

Jak dzielimy przechowywanie ze względu na długość okresu przechowywania?

Jakie gatunki mają nasiona kategorii orthodox?

Jakie gatunki mają nasiona kategorii recalcitrant?

Dla jakich nasion stosuje się przechowywanie krótkookresowe?

Jakie znasz sposoby przechowywania na potrzeby bieŜące?

Jakie są cele przysposabiania przedsiewnego nasion?

Jaki znasz podział nasion ze względu na spoczynek?

Jakie znasz czynniki wywołujące spoczynek u nasion?

10.

Jakie znasz sposoby przerwania spoczynku nasion?

11.

Jakie są metody siewu w szkółkach?

4.5.3. Ćwiczenia

Ćwiczenie 1

Scharakteryzuj podział nasion ze względu na kategorie i zdolność do kiełkowania.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

odszukać i przeczytać literaturę pomocną przy wykonaniu ćwiczenia,

„Projekt finansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

dokonać podziału nasion na kategorie orthodox i recalcitrant,

dokonać podziału nasion wg Tyszkiewicza,

ocenić poprawność wykonania ćwiczenia.

WyposaŜenie stanowiska pracy:

−

foliogramy, plansze,

−

notatnik,

−

ołówek/długopis,

−

literatura z rozdziału 6 Poradnika dla ucznia.

Ćwiczenie 2

Scharakteryzuj sposoby przechowywania nasion.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

obejrzeć film edukacyjny na temat przechowywania nasion,

odszukać i przeczytać literaturę pomocną przy wykonywaniu ćwiczenia,

scharakteryzować przechowywanie krótkookresowe,

scharakteryzować przechowywanie średnio i długookresowe,

ocenić prawidłowość wykonania ćwiczenia.

WyposaŜenie stanowiska pracy:

−

film edukacyjny przedstawiający przechowywanie nasion,

−

foliogramy, plansze,

−

notatnik, ołówek lub długopis,

−

literatura rozdziału 6 Poradnika dla ucznia.

Ćwiczenie 3

Przygotuj Ŝołędzie do przechowywania długookresowego w chłodni.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

odszukać i przeczytać literaturę pomocną przy wykonaniu zadania,

obejrzeć film na temat długoterminowego przechowywania nasion,

przygotować Ŝołędzie do przechowywania poprzez wymieszanie z piaskiem lub torfem,

przygotować pojemnik plastikowy do przechowywania,

wypełnić pojemnik Ŝołędziami i poprawnie zamknąć,

ocenić prawidłowość wykonania ćwiczenia.

WyposaŜenie stanowiska pracy:

−

film edukacyjny przedstawiający długoterminowe przechowywanie nasion,

−

odpowiednia ilość Ŝołędzi,

−

piasek lub torf do sporządzenia substratu,

−

odpowiedni plastikowy pojemnik,

−

perforowana rura plastikowa,

−

suche trociny, arkusz perforowanego papieru,

−

literatura rozdziału 6 Poradnika dla ucznia.

„Projekt finansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Ćwiczenie 4

Wykonaj siew ręczny nasion drobnych.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

obejrzeć film edukacyjny na temat siewu ręcznego nasion,

odszukać i przeczytać literaturę pomocną przy wykonaniu zadania,

przygotować wyciskane bruzdy w glebie,

wykonać w sposób równomierny siew ręczny częściowy,

przykryć nasiona warstwą gleby,

ocenić prawidłowość wykonania ćwiczenia.

WyposaŜenie stanowiska pracy:

−

film edukacyjny na temat siewu ręcznego nasion,

−

narzędzie do wyciskania bruzd w glebie,

−

partia nasion do wysiewu,

−

naczynie do odmierzania równych porcji nasion,

−

literatura z rozdziału 6 Poradnika dla ucznia.

4.5.4. Sprawdzian postępów

Czy potrafisz:

Tak Nie

zdefiniować pojęcie przechowalnictwa?

podzielić sposoby przechowywania ze względu na długość??

wymienić gatunki drzew leśnych zaliczonych do kategorii orthodox?

wymienić gatunki drzew leśnych zaliczonych do kategorii recalcitrant?

określić dla jakich nasion stosuje się przechowywanie krótkookresowe?

opisać sposoby przechowywania nasion na potrzeby bieŜące?

przedstawić cele przysposabiania przedsiewnego nasion?

przedstawić podział nasion ze względu na spoczynek?

określić czynniki wywołujące spoczynek u nasion?

10)

wymienić sposoby przerwania spoczynku nasion?

11)

wymienić metody siewu w szkółkach?

„Projekt finansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

4.6. Rodzaje i lokalizacja szkółek leśnych

4.6.1. Materiał nauczania

Szkółka leśna jest to wydzielona powierzchnia na której produkuje się materiał

sadzeniowy drzew i krzewów leśnych do odnowień i zalesień.

Rodzaje szkółek

Szkółki leśne dzielimy ze względu na róŜne kryteria podziału. WyróŜniamy następujące

rodzaje szkółek:

Z punktu widzenia celów produkcyjnych
a.

leśne w których prowadzi się produkcję:

−

materiału sadzeniowego drzew i krzewów – jednorocznego lub kilkuletniego,
szkółkowanego lub nie szkółkowanego, przeznaczonego do odnowień, zalesień,
zakładania plantacji drzew leśnych , do poprawek, uzupełnień, dolesień
i wprowadzania podszytów,

−

materiału sadzeniowego na specjalne cele, w zaleŜności od wymagań stawianych
przez odbiorcę,

−

materiału sadzeniowego wyjściowego do dalszej produkcji drzew i krzewów
w szkółkach zadrzewieniowych nie prowadzących działu rozmnaŜania,

−

materiału wyjściowego przeznaczonego do rozmnaŜania wegetatywnego
w matecznikach elitarnych i gospodarczych,

zadrzewieniowe – w których prowadzi się produkcję wieloletnich drzew i krzewów
przeznaczonych do zadrzewień,

Ze względu na rozplanowanie kwater i układ powierzchni szkółki:
a.

szkółki scalone – tworzą jedną duŜą powierzchnię, bez pasów i kulis drzew
rozdzielających

kwatery,

charakteryzują

się

niekorzystnymi

warunkami

mikroklimatycznymi dla wzrostu i rozwoju sadzonek, na tych szkółkach szybko
następuje pogorszenie się warunków siedliskowych; zaletą tych szkółek jest
koncentracja, która ułatwia prace gospodarcze, organizacyjne i transportowe; obecnie
nie tworzy się takich szkółek,

szkółki zespolone – składają się z kilku odrębnych pól (kwater), połoŜonych wewnątrz
drzewostanu i oddzielonych szerokimi pasami (kulisami) tego drzewostanu, kulisy te
poprawiają warunki mikroklimatyczne na kwaterach, przeciwdziałając wysuszającym
wiatrom  i  częściowo  ocieniając  glebę,  dzięki  temu  warunki  produkcji  są
korzystniejsze;  wielkość  pojedynczych  pól  waha  się  w  granicach  od  0,5  do  3  ha,
zasadniczo  do  1  ha;  poszczególne  kwatery  produkcyjne  nie  powinny  być  zbyt
oddalone  od  siebie,  łatwiej  wtedy  o  ekonomiczne  wykorzystanie  sprzętu
mechanicznego i organizację pracy,

Z uwagi na wielkość dzieli się na:

duŜe – o powierzchni ponad 10 ha,

rednie – o powierzchni od 3–10 ha,

małe inaczej gospodarcze – poniŜej 3 ha – cechują się bardzo dobrymi warunkami
mikroklimatycznymi, najczęściej są one zakładane czasowo,

Z uwagi na długotrwałość gospodarowania wyróŜnia się szkółki:
a.

stałe – sadzonki produkuje się przez wiele lat,

czasowe – uŜytkowane tylko przez kilka lat, a po wyczerpaniu się składników
pokarmowych w glebie – likwidowane,

Ze względu na kryterium osłony górnej:

„Projekt finansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

otwarte – zakładane na powierzchni otwartej, wykarczowanej,

podokapowe  –  zakładane  pod  osłona  górną  odpowiednio  prześwietlonego
drzewostanu,  hoduje  się  w  nich  sadzonki  gatunków  cienioznośnych,  głównie  jodły,
buka;  mogą  one  występować  jako  samodzielne  obiekty  gospodarcze  lub  wchodzić
w skład szkółki zespolonej,

Ze względu na warunki produkcji szkółkarskiej:
a.

szkółki z produkcją w warunkach kontrolowanych – pozwala na maksymalizację
produkcji szkółkarskiej poprzez uniezaleŜnienie się od zewnętrznych warunków
atmosferycznych,

skuteczne

wykorzystanie

powierzchni

przy

produkcji

wysokojakościowego materiału sadzeniowego oraz bardzo skuteczne nawadnianie
i nawoŜenie,

szkółki kontenerowe, produkujące sadzonki z bryłką,

szkółki tradycyjne z produkcją na powierzchni otwartej – efekt końcowy produkcji
szkółkarskiej jest w bardzo duŜym stopniu uzaleŜniony od warunków
atmosferycznych.

Lokalizacja szkółek leśnych

Właściwa lokalizacja szkółki ma ogromny wpływ na wyniki produkcji szkółkarskiej,

zwłaszcza w obecnych czasach gdy zakłada się przewaŜnie szkółki wieloletnie, które mają za
zadanie zaspokoić potrzeby nadleśnictwa na materiał sadzeniowy.

Szkółki leśne powinny być zakładane na gruntach leśnych o glebach mineralnych,

niezasklepiających  się  i  nieskaŜonych,  próchnicznych,  głębokich,  świeŜych  o  naturalnym
profilu i dobrych stosunkach powietrzno – wodnych oraz z dobrze rozwiniętymi  grzybniami
grzybów  mikoryzowych.  Lokalizacja  nowej  szkółki  leśnej  powinna  uwzględniać  równieŜ:
dobry  dojazd,  bliskość  linii  energetycznej,  źródła  wody,  zaplecza  robotniczego,  moŜliwości
pozyskiwania  i  składowania  masy  kompostowej,  lokalizacji  zaplecza  technicznego
i magazynowego, chłodni – przechowalni nasion i sadzonek oraz dozoru [6, s. 38].

Poszczególne czynniki powinny spełniać pewne kryteria:

–

konfiguracja  terenu  –  najodpowiedniejszy  jest  teren  równy,  dopuszcza  się  następujące
spadki  2–3°  na  nizinach  i  3–5°  w  górach,  jeŜeli  spadek  w  górach  jest  za  duŜy  trzeba
wykonać  tarasowanie  terenu,  naleŜy  jednak  tego  unikać  ze  względu  na  duŜe  koszty  tej
pracy, nie powinno być zagłębień terenu na powierzchni szkółki ze względu na tworzenie
się  zastoisk  zimnego  powietrza  i  wody,  dla  szkółek  zespolonych  lokalizacja  ze  względu
na  konfiguracje  terenu  jest  łatwiejsza,  naleŜy  zadbać  o  to  aby  odległość  pomiędzy
kwaterami  nie  przekraczała  500  m,  co  ma  wpływ  na  względy  ekonomiczne  inwestycji,
wystawa powinna być zachodnia z odchyleniami ku południowi, lub północy, gwarantuje
to  mniejsze  zróŜnicowanie  temperatur  na  początku  i  końcu  okresu  wegetacyjnego
i  korzystniejsze  warunki  wilgotnościowe,  nie  nadają  się  pod  szkółki  doliny  otoczone
wzniesieniami, a takŜe obniŜenia wzdłuŜ cieków wodnych,

–

warunki  glebowe  –  dla  szkółek  zadrzewieniowych  muszą  być  lepsze  jak  dla  szkółek
leśnych,  najodpowiedniejsze  są  gleby  bielicowe  słabo  zbielicowane,  rdzawe,  płowe
i  brunatne  występujące  na  siedliskach  boru  mieszanego  świeŜego  i  lasu  mieszanego
ś

wieŜego; nie nadają się głębokie, suche gleby piaszczyste, cięŜkie gliny i iły oraz gleby

silnie  szkieletowe,  powinno  się  unikać  tzw.  gleb  „godzinowych”;  waŜny  jest  udział
próchnicy,  który  powinien  wynosić  4–5%  warstwy  akumulacyjnej,  gleba  powinna  mieć
decydujące znacznie przy wyborze miejsca pod szkółkę tradycyjną, produkującą sadzonki
w  glebie,  a  nie  w  sztucznym  substracie,  naleŜy  dąŜyć  do  tego  aby  na  całej  powierzchni
szkółki były zbliŜone warunki glebowe,

–

warunki wodne – poziom wody gruntowej powinien się wahać w granicach 150–200 cm,
nie powinno być na powierzchni szkółki zagłębień terenu w którym mogłaby się
gromadzić woda, bardzo istotne jest zabezpieczenie dla szkółki stałego i wydajnego
ź

ródła wody, które dostarczy wody przynajmniej III klasy czystości, źródłami takimi

„Projekt finansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

mogą  być  wody  powierzchniowe  lub  głębinowe,  waŜne  jest  wybudowanie  zbiornika,
w  którym  woda  przed  uŜyciem  będzie  ogrzana  do  temperatury  nie  powodującej  szoku
termicznego u sadzonek,

–

warunki  klimatyczne  –  szkółki  powinno  się lokalizować  do  wysokości 450 m n.p.m., do
tej wysokości są warunki klimatyczne które umoŜliwiają dobrą i bardzo dobrą  produkcję
szkółkarską  bez  konieczności  produkcji  w  warunkach    kontrolowanych,  powyŜej  tej
wysokości okres wegetacyjny jest niewystarczająco długi, a warunki klimatyczne są zbyt
ostre;  oprócz  warunków  klimatycznych,  naleŜy  równieŜ  zwrócić  uwagę  na  warunki
mikroklimatyczne, te tworzy się poprzez: odpowiednie szerokości kwater produkcyjnych
otoczonych  drzewostanem  lub  kulisami  drzew  i  krzewów,  zabezpieczają  one  przed
nadmierną  insolacją,  wysuszającymi  i  mroźnymi  wiatrami;  ściany  drzewostanu  nie
powinny  znajdować  się  bezpośrednio  przy  kwaterach  produkcyjnych  lecz  w  pewnej
odległości,

–

warunki  transportowe  i  komunikacyjne  –  szkółka  powinna  się  znajdować  się  moŜliwie
centralnie  na  obsługiwanym  terenie,  w  miarę  moŜliwości  blisko  dróg  publicznych  drogi
dojazdowe  do  szkółki  powinny  być  utwardzone  i  w  dobrym  stanie,  drogi  wewnętrzne
szkółki powinny być mądrze rozplanowane w celu dobrego dojazdu do kwater,

–

zaplecze  robotnicze  i  socjalne  –  obecnie  prace  w  szkółkach  wykonują  zakłady  usług
leśnych,  naleŜy  jednak  do  tego  dąŜyć  aby  robotnicy  byli  w  miarę  moŜliwości  stali  ze
względu  na  nabieranie  doświadczenia  wraz  z  dłuŜszym  staŜem,  naleŜy  jeszcze  zwrócić
uwagę  na  to  aby  szkółka  znajdowała  się  w  pobliŜu  miejsc  z  których  potencjalni
pracownicy  będą  pochodzić,    szkółki  o  powierzchni  powyŜej  5ha  powinny  być
wyposaŜone w zaplecze socjalne dla pracowników,

–

ródła substancji organicznej – na szkółce jest prowadzona gospodarka z intensywnymi

zabiegami  agrotechnicznymi,  przyspiesza  to  rozkład  materii  organicznej;  dlatego  teŜ
powinno  się  systematycznie  nawozić  organicznie  w  celu  uzupełnienia  start  materii
organicznej,  zapewni  to  stałą  wysoką  efektywność  produkcji  szkółkarskiej.  W  pobliŜu
szkółki  powinny  znajdować  się  większe  zasoby  substancji  organicznej  przydatnej  na
kompost,  np.  torfowiska,  kora  drzew  iglastych,  obornik  i  inne  [2,  s.  76].  Zasadniczym
nawozem dla szkółki powinien być kompost, dlatego szkółki o powierzchni powyŜej 5 ha
powinny mieć stałe pole kompostowe,

–

dostarczenie energii elektrycznej – jest niezbędne do prowadzenia nowoczesnej produkcji
szkółkarskiej, m.in. dla deszczowania, chłodni – magazynów, dla zaplecza socjalnego.

4.6.2. Pytania sprawdzające

Odpowiadając na pytania, sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń.

Co to jest szkółka leśna?

Jak dzieli się szkółki ze względu na cel produkcyjny?

Co to są szkółki podokapowe?

Jaka jest róŜnica pomiędzy szkółkami zespolonymi a scalonymi?

Na jakich glebach powinny być zakładane szkółki?

Jakie są dopuszczalne spadki terenu na szkółkach?

Do jakiej wysokości n.p.m. powinno się lokalizować szkółki?

Jakie szkółki powinny być wyposaŜone w zaplecze dla pracowników?

„Projekt finansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

4.6.3. Ćwiczenia

Ćwiczenie1

Scharakteryzuj podział szkółek leśnych ze względu na róŜne kryteria.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

odszukać i przeczytać literaturę pomocną przy wykonaniu ćwiczenia,

obejrzeć film edukacyjny na temat podziału szkółek,

dokonać podziału szkółek ze względu na moŜliwe kryteria,

ocenić prawidłowość wykonania ćwiczenia.

WyposaŜenie stanowiska pracy:

−

film edukacyjny dotyczący szkółek leśnych,

−

notatnik,

−

ołówek/długopis,

−

literatura rozdziału 6 Poradnika dla ucznia.

Ćwiczenie 2

Scharakteryzuj kryteria lokalizacji szkółek leśnych.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

odszukać i przeczytać literaturę pomocną przy wykonaniu ćwiczenia,

obejrzeć film edukacyjny na temat kryteriów wyboru miejsca pod szkółkę,

scharakteryzować kryteria lokalizacji szkółek leśnych,

ocenić prawidłowość wykonania ćwiczenia.

WyposaŜenie stanowiska pracy:

−

film edukacyjny dotyczący szkółek leśnych,

−

notatnik,

−

ołówek lub długopis,

−

literatura rozdziału 6 Poradnika dla ucznia.

4.6.4. Sprawdzian postępów

Czy potrafisz:

Tak Nie

zdefiniować pojęcie szkółki leśnej?

podzielić szkółki ze względu na cel produkcyjny?

określić co to są szkółki podokapowe?

opisać róŜnice pomiędzy szkółkami scalonymi a zespolonymi?

scharakteryzować gleby na jakich powinny być zakładane szkółki?

określić dopuszczalne spadki terenu przeznaczone pod szkółki?

określić do jakiej wysokości n.p.m. powinno się lokalizować szkółki?

określić na jakich szkółkach powinno być zaplecze socjalne dla pracowników?

„Projekt finansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

4.7. NawoŜenie i deszczowanie szkółek leśnych

4.7.1.

Materiał nauczania

NawoŜenie ma na celu uzupełnienie niedoborów substancji odŜywczych, w postaci

mineralnej lub organicznej, w glebie. Odpowiednie i regularne nawoŜenie przedłuŜa
zdolności produkcyjne gleby, podnosi Ŝyzność i zasobność gleby w składniki pokarmowe,
podnosi zdolności produkcyjne szkółki oraz jakość produkowanego materiału sadzeniowego.

NawoŜenie szkółek wykonuje się poprzez:

−

nawoŜenie organiczne,

−

nawoŜenie zielone

−

nawoŜenie mineralne.

NawoŜenie organiczne – polega na dostarczeniu do gleby substancji organicznej, która

uzupełni ubytki i niedobory tej substancji powstające w wyniku naturalnych procesów
biochemicznych zachodzących w glebach.

Substancja organiczna jest składnikiem gleb decydującym o ich przydatności do

produkcji szkółkarskiej [2, s. 82]. Ten rodzaj nawoŜenia wpływa na powstanie próchnicy
w glebie, która wpływa bardzo wyraźnie na właściwości fizyczne, biologiczne i chemiczne
gleb.

Poprawia strukturę i teksturę gleby, zawiera związki mineralne które po procesie

mineralizacji  są  przyswajane  przez  rośliny  z  roztworu  glebowego.  Wpływają  na  warunki
wodne,  termiczne  i  powietrzne  kształtując  przez  to  specyficzny  klimat  glebowy  [2,  s.  82].
Tempo  procesu  mineralizacji  jest  zaleŜne  od  warunków  środowiskowych,  jak  równieŜ  od
intensywności i sposobu uprawy gleby.

Większe wymagania pod względem nawoŜenia organicznego mają gleby piaszczyste

i ubogie, oraz gleby gliniaste, cięŜkie, które są ubogie w próchnicę.

NawoŜenie organiczne, a przez to zwiększenie zawartości próchnicy w glebie, moŜna

wykonać poprzez:

−

nawoŜenie gleby surowym torfem,

−

nawoŜenie specjalnie przygotowanymi kompostami,

−

nawoŜenie korą,

−

nawoŜenie obornikiem,

−

przyorywanie specjalnie uprawianych roślin – nawoŜenie zielone.

W praktyce nawoŜenie organiczne najczęściej wykonuje się poprzez nawoŜenie

kompostami, oraz nawoŜenie zielone.

Kompost otrzymywany jest w wyniku rozkładu tlenowego substancji organicznej przez

drobnoustroje, głównie przez bakterie tlenowe. Procesy kompostowania przebiegają
prawidłowo, jeŜeli w stosie kompostowym zachowane są odpowiednie warunki rozwojowe
dla tych mikroorganizmów – odpowiedni odczyn i wilgotność i dostęp powietrza [2, s. 83].

Do tworzenia kompostów nadaje się praktycznie kaŜda substancja organiczna, z tą

róŜnicą,  Ŝe  niektóre  ulęgają  procesom  kompostowania  łatwiej  i  szybciej,  a  inne  wolno
i trudno. Dlatego teŜ naleŜy sortować materiał przeznaczony do kompostowania. Najtrudniej
i  najwolniej  procesowi  kompostowania  ulega  drewno  i  kości,  dlatego  tez  nie  powinno  się
stosować  tych  substancji  do  kompostowania.  Szybciej  rozkładowi  ulegają:  kora,  torf,
krzewinki  wrzosu,  borówek  i  innych;  najszybciej  kompost  uzyskuje  się  z  soczystych  i  nie
zdrewniałych roślin, liści, z torfu niskiego. Na szybkość rozkładu równieŜ ma wpływ:

„Projekt finansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

−

stopień rozdrobnienia kompostowanych materiałów,

−

zasobność w łatwo rozkładające się węglowodany, białka, fosfor, wapń i inne składniki,

−

sposób i częstość przerabiania stosów kompostowych,

−

lokalizacja stosu kompostowego.

Jeśli substrat na kompost jest ubogi w składniki przyśpieszające proces rozkładu naleŜy

wzbogacić pryzmy kompostowe poprzez dodanie obornika, zielonego łubinu, gnojowicy,
nawozów mineralnych.

WyróŜnia się następujące, podstawowe rodzaje kompostów:

Komposty  torfowe  –  dzięki  szerokiej  dostępności  materiału  podstawowego,  którym  jest
torf,  są  one  najczęściej  sporządzane  w  gospodarce  szkółkarskiej.  Na  komposty  torfowe
najlepiej  nadają  się  torfy  z  torfowisk  przejściowych  i  niskich,  dzięki  odpowiedniemu
stopniowi  rozkładu  i  odpowiedniemu  odczynowi.  Jako  dodatki  do  torfów  przy
sporządzaniu  kompostów  stosuje  się:  domieszki  roślinne,  obornik,  gnojowicę,  nawozy
mineralne.  W  zaleŜności  od  domieszki  wyróŜnia  się  rodzaje  kompostów  torfowych,  np.
obornikowo – torfowe.

Komposty  korowe  –  są  sporządzane  z  kory  otrzymanej  w  wyniku  procesów  obróbki
drewna  na  składnicach,  tartakach,  przedsiębiorstw  przerobu  drewna.  Na  komposty
korowe najlepiej nadaje się korowina iglasta zwłaszcza świerka i sosny. Powinna ona być
dobrze  rozdrobniona  i  poddana  procesowi  leŜakowania  przed  uformowaniem  w  pryzmy
[2, s. 85]. Tradycyjny kompost korowy powstaje 12 miesięcy, gdy jako komponentu doda
się gnojowicy czas ten moŜna skrócić do 3 miesięcy [2, s. 85].

Pryzmy z kompostami powinny być regularnie zalewane wodą w okresie suszy, aby

utrzymać wysokie tempo rozkładu substancji organicznej. Dla kompostów torfowych jest to
30 l na 1 m

kompostu, dla korowych jest to 100–150 l wody na 1m

Zasady nawoŜenia kompostem [8, s. 40]:

−

naleŜy stosować nie rzadziej niŜ co 2–3 lata,

−

dawki wynoszą 200–300 m

na 1ha – w zaleŜności od jakości kompostu,

−

najlepsza porą nawoŜenia jest jesień,

−

nawoŜenie najlepiej wykonać rozrzutnikiem obornika wyposaŜonym w specjalny adapter,

−

nie naleŜy przesuszyć kompostu podczas nawoŜenia,

−

naleŜy dobrze wymieszać kompost z glebą.

NawoŜenie zielone

Do nawoŜenia zielonego przeznacza się rośliny dające wysoki plon zielonej masy

i korzeni zasobny w azot i inne składniki mineralne. Rośliny te po przyoraniu w fazie
kwitnienia, wzbogacają warstwę orną gleby w substancję organiczną i składniki pokarmowe,
wywierając jednocześnie bardzo korzystny wpływ na jej właściwości fizykochemiczne
i

biologiczne [ 8, s. 41].

Najbardziej rozpowszechnionymi roślinami, uŜywanymi na nawóz zielony są:

łubiny – zazwyczaj sieje się łubin Ŝółty lub wąskolistny,

peluszka,

seradela,

wyka siewna,

mieszanki roślin nie motylkowych z wyŜej wymienionymi, najczęściej stosuje się grykę,
gorczycę, rzepik, rzepak , słonecznik i Ŝyto.

„Projekt finansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Celami nawoŜenia zielonego są [2, s. 86]:

−

wzbogacenie gleby w próchnicę,

−

wzbogacenie gleby w azot, co ma miejsce przy uprawie roślin motylkowatych,

−

przenoszenie mineralnych składników odŜywczych z głębszych warstw gleby do warstwy
ornej,

−

przeciwdziałanie erozji wietrznej i wodnej,

−

uruchomienie składników mineralnych z form trudno dostępnych dla roślin,

−

zapobieganie uwstecznianiu się niektórych składników mineralnych, to jest
przechodzeniu ich w formy trudno dostępne,

−

ochrona przed wyługowaniem mineralnych składników odŜywczych, gdy na określonej
powierzchni chwilowo nie prowadzi się produkcji,

−

pogłębienie profilu glebowego,

−

aktywizacja edafonu.
NawoŜenia zielonego stosuje się co 4–6 lat.

NawoŜenie mineralne

Gleba w szkółce jest bardziej eksploatowana z odŜywczych składników mineralnych,

które są niezbędne do prawidłowego wzrostu i rozwoju sadzonek. Dzieje się tak poniewaŜ:

sadzonki po osiągnięciu odpowiedniego wieku są wyciągane z gleby, a wraz z nimi
składniki odŜywcze pobrane z gleby,

sadzonki na szkółkach maja płytki system korzeniowy przez który pobierają
składniki odŜywcze z wierzchnich warstw gleby,

jest intensywna uprawa agrotechniczna gleby,

poprzez deszczowanie i silne opady deszczu następuje wymywanie składników
odŜywczych poza zasięg korzeni sadzonek.

Potrzebę nawoŜenia moŜna stwierdzić po wykonaniu oceny potrzeb nawoŜenia

mineralnego. Ocena ta opiera się na następujących kryteriach [8, s. 45–46]:

−

wymaganiach pokarmowych róŜnych gatunków, zaleŜnie od wieku,

−

kontroli zasobności gleby w składniki pokarmowe i próchnicę,

−

kontroli odczynu glebowego,

−

uwzględnieniu oddziaływań róŜnych czynników na wzrost i rozwój roślin w warunkach
nawoŜenia.

Na potrzebę zastosowania nawoŜenia mineralnego mogą wskazywać pewne symptomy

takie jak [2, s. 88]:

−

przy niedoborze azotu – krótkie igły, małe blaszki liściowe o zabarwieniu Ŝółtozielonym
i Ŝółtym,

−

przy niedoborze fosforu – barwa igieł i liści szara, niebieskawa, fioletowa, objawy dobrze
widoczne na końcach igieł i brzegach liści, szczególnie w końcu lata,

−

niedobór potasu – przebarwienie igieł i liści na kolor Ŝółtozielony i Ŝółty zwłaszcza na
końcach i brzegach, najpierw w dolnej części pędów; pędy wierzchołkowe są wyraźnie
skrócone pozbawione pączków wierzchołkowych,

−

przy niedoborze magnezu – końce igieł i miejsca pomiędzy nerwami na blaszce liściowej
są przebarwione na kolor pomarańczowo Ŝółty,

−

niedobór wapnia – zabarwienie igieł i liści brunatne, skrócone przyrosty.

„Projekt finansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Wielkości dawek poszczególnych składników pokarmowych w nawoŜeniu mineralnym

powinny być uzasadnione wynikami analiz glebowych, wykonanych przez specjalistyczne
stacje gleboznawcze.

Nawozy w szkółkach są wysiewane pogłównie i doglebowo. Stosuje się równieŜ

nawoŜenie dolistne przy pomocy opryskiwaczy z odpowiednimi dyszami zamgławiającymi.
Ogólne terminy wykonywania nawoŜenia są następujące:

−

dla nawozów azotowych od połowy do końca maja, oraz od połowy do końca czerwca,

−

dla nawozów fosforowych, potasowych i magnezowych – jesienią lub wiosna,
przynajmniej 2 tygodnie wcześniej od wapnowania,

−

nawoŜenie przedsiewne – 2 tygodnie przed wysiewem.

Do wysiewu nawozów i wapna stosuje się siewniki i rozrzutniki nawozów tej samej

konstrukcji co stosowane w rolnictwie. Na mniejszych powierzchniach moŜna zabieg
nawoŜenia wykonać ręcznie. Przy wykonywaniu nawoŜenia naleŜy przestrzegać zasad BHP,
poniewaŜ niektóre nawozy mineralne mogą być szkodliwe dla człowieka, np. po spoŜyciu.

Deszczowanie w szkółkach

Deszczownia jest nieodzownym elementem kaŜdej nowoczesnej szkółki. Deszczownie

słuŜą nie tylko do nawadniania szkółki, lecz równieŜ wspomagają człowieka w ochronie
sadzonek i procesach technologicznych produkcji szkółkarskiej.

Deszczowanie jest to nawadnianie powierzchni szkółki za pomocą sztucznego deszczu,

wytwarzanego przez deszczownię.

W porównaniu z innymi systemami nawadniania deszczowanie charakteryzuje się

wieloma zaletami takimi jak:

−

zapewnia lepsze kiełkowanie nasion

−

wpływa na zwiększenie ilości i poprawę jakości materiału sadzeniowego,

−

zapewnia najoszczędniejsze dawkowanie wody oraz najbardziej równomierny jej podział
na powierzchni szkółki,

−

eliminuje straty powierzchni na sieć rowów doprowadzających i odprowadzających
wodę,

−

umoŜliwia rozprowadzanie z wodą nawozów mineralnych i organicznych,

−

nie wymusza wyrównania terenu,

−

stwarza najdogodniejsze warunki do pełnej mechanizacji i automatyzacji nawadniania.

Główne wady deszczowania to:

−

zuŜycie energii i wysokie koszty urządzeń technicznych,

−

rozmywanie struktury gleby,

−

zaskorupianie gleby,

−

ograniczona moŜliwość stosowania przy wietrznej pogodzie,

−

występowanie chorób grzybowych i bakteryjnych związanych ze zwiększeniem
wilgotności.

KaŜda deszczownia, w zaleŜności od typu, składa się z następujących elementów:

−

ujęcia wody – wody stojące i płynące, rowy melioracyjne, sztuczne zbiorniki, studnie
głębinowe,

−

pompy przenośnej lub stałej,

−

systemu rozprowadzającego wodę po całej powierzchni szkółki – rurociąg główny
i rurociągi zasilające zraszacze, obecnie wykonane najczęściej z tworzyw sztucznych
(węŜe), rur aluminiowych,

−

odpowiednich zraszaczy: nasadkowych, wielostrumieniowe, obrotowe (spręŜynowo
młoteczkowe, turbinowe),

„Projekt finansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

−

wyposaŜenia dodatkowego – dozatory nawozów mineralnych oraz środków ochrony,
przyczepy do przewozu rur i zraszaczy,

−

elementy automatyki: sterownik nawadniania, elektrozawory, regulatory ciśnienia
i natęŜenia przepływu, czujniki temperatury otoczenia, wilgotności gleby oraz wielkości
opadu.
ZaleŜnie od sposobu instalacji, montaŜu i eksploatacji wyróŜnia się deszczownie:

Przenośne – składające się z przenośnego agregatu pompującego o napędzie spalinowym,
z przenośnego rurociągu głównego dostarczającego wodę do szkółki oraz z przenośnych
rurociągów aluminiowych wraz z umieszczonymi na nich zraszaczami; rurociąg główny
układany  jest  raz  na  cały  sezon  wegetacyjny,  natomiast  rurociągi  ze  zraszaczami  są
przenośne  w  zaleŜności  od  potrzeby  deszczowania,  zaletą  tych  deszczowni  jest  prostota
montaŜu  i  niskie  koszty  instalacji,    przy  której  nie  trzeba  specjalnych  planów
technicznych,  zezwoleń  wodno-prawnych  a  parce  montaŜowe  mieszczą  się  w  zakresie
obowiązków  pracowników  obsługujących  szkółkę.  Wadą  jest  moŜliwość  uszkodzenia
rurociągów  podczas  prac  w  szkółce,  oraz  konieczność  przenoszenia  zestawów  rur  po
kaŜdym zabiegu [7, s. 153],

Półstałe  –  mają  stałą  przepompownie  i  na  stałe  zainstalowany  rurociąg  główny,  do
którego  za  pomocą  hydrantów  dołączane  są  zestawy  przenośne  wraz  z  zraszaczami,
zaletą  jest  moŜliwość  wykorzystania  elektrycznych  agregatów  pompujących,  częściowe
ukrycie  rurociągów,  wadą  jest  moŜliwość  uszkodzenia  rurociągów  zasilających,
konieczność  ich  przenoszenia  na  zabiegi  oraz  konieczność  uzyskania  zezwoleń
i sporządzenia stosownych planów technicznych budowy [7, s. 153],

Stałe  –  mają  wszystkie  elementy,  począwszy  od  pompy  kończąc  na  rurociągach
zasilających  zraszacze,  zamontowane  na  stałe,  rurociągi  są  zamontowane  pod  ziemią  na
głębokości  poniŜej  zamarzania  gruntów,  pompy  znajdują  się  zazwyczaj  w  oddzielnym
budynku,  zaleta  jest  łatwość  obsługi  i  moŜliwość  nawadniania  jednocześnie  róŜnych
kwater  na  szkółce,  wadami  są  wysokie  koszty  instalacji,  problematyka  usuwania  awarii
rurociągów, konieczność uzyskania pozwoleń i sporządzenia odpowiednich planów [7, s. 153].

SamobieŜne  –  zespół  urządzeń  stanowiących  samodzielna  konstrukcję  zamontowanych
na układzie jezdnym  (kołowym, szynowym), mających  własny napęd (silnik spalinowy,
elektryczny, turbina wodna), wykorzystuje się je powszechnie w rolnictwie, w leśnictwie
znajdują  zastosowanie  w  szkółkach  prowadzących  produkcję  w  warunkach
kontrolowanych oraz produkując sadzonki z zakrytym systemem korzeniowym.

Rys. 19. Fragment rurociągu zasilającego

zraszacze na powierzchni szkółki

[opracowanie własne]

Rys. 20. Zbiornik zasilający deszczownię na szkółce

[opracowanie własne]

„Projekt finansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

WyróŜnia się następujące rodzaje deszczowania:

Wegetacyjne – to uzupełnianie w glebie wody łatwo dostępnej dla produkowanego
materiału sadzeniowego. RozróŜnia się tu dwa okresy nawadniania (przy produkcji
jednorocznego materiału sadzeniowego):

−

I okres nawadniania – trwa od wysiewu nasion do ulistnienia się i zakorzenienia siewek
(druga dekada czerwca), charakteryzuje się niewielkimi ale częstymi dawkami
polewowymi,

−

II okres nawadniania – trwa od drugiej dekady czerwca do końca okresu deszczowania
(koniec sierpnia). Wielkość dawek polewowych przyjmuje się biorąc pod uwagę zasięg
systemów korzeniowych oraz skład mechaniczny gleby

Technologiczne – pozwala na łatwiejsze i skuteczniejsze wykonanie niektórych
zabiegów na szkółce, wyróŜnia się następujące rodzaje:

−

nawoŜące – do nawoŜenia nawozami mineralnymi lub organicznymi – potrzebne jest
wówczas wyposaŜenie deszczowni w urządzenia dodatkowe, pozwalające na
wprowadzenie do wody nawozów mineralnych

−

związanie ze szkółkowaniem – wykonuje się je dwuetapowo: zwilŜanie gleby
bezpośrednio przed szkółkowaniem oraz zraszanie zaszkółkowanych sadzonek co sprzyja
ich ukorzeniu,

−

związane z podcinaniem korzeni – wykonuje się po zabiegu celem uzupełnienia ubytku
wody łatwo dostępnej,

Ochronne – mające na celu ochronę:

−

przed upałem – celem jest obniŜenie temperatury i zmniejszenie niedosytu wilgoci
w bezpośrednim otoczeniu roślin, przeprowadza się je wcześnie rano gdy spodziewamy
się wzrostu temperatury powietrza powyŜej 28

−

przed przymrozkami – odbywa się w czasie trwania przymrozków i ma na celu ochronę
wraŜliwych  na  nie  gatunków  –  dąb,  jesion,  buk,  jodła;  stosujemy  opad  o  jak
najmniejszych  kroplach  (zamgławianie),  aby  na  liściu  zamarzła  minimalna  warstwa
wody,  która  będzie  utrzymywała  jego  temperaturę,  deszczowania  nie  przerywamy
bezpośrednio  w  momencie  pojawienia  się  dodatniej  temperatury,  gdyŜ  gwałtowne
rozmarzanie mogłoby uszkodzić liść,

−

podczas zwalczania chorób, chwastów, szkodników – stosując herbicydy powinno się
mieć moŜliwość stosowania deszczowni gdyŜ wiele herbicydów działa w określonej
wilgotności gleby,

−

przed skutkami erozji wietrznej – stosuje się w okresie posusznym i wietrznym na
glebach piaszczystych.

Konserwacja deszczowni [7, s. 164]:

−

agregaty pompowe powinny być konserwowane zgodnie z fabryczna instrukcją obsługi

−

agregaty przewoźne umieścić w suchym pomieszczeniu zamkniętym,

−

pompy muszą być pozbawione wody,

−

pompy elektryczne muszą być odłączone od zasilania,

−

wszystkie podziemne rurociągi tłoczne muszą być osuszone na czas zimy,

−

hydranty czerpalne oczyścić, nasmarować i zabezpieczyć,

−

rury przenośne lub węŜe naleŜy osuszyć i oczyścić, oraz przechowywać w odpowiednich
warunkach,

−

uszczelki szybkozłącz naleŜy przechowywać oddzielnie w suchym i zamkniętym
pojemniku.

„Projekt finansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

4.7.2. Pytania sprawdzające

Odpowiadając na pytania, sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń.

Czemu słuŜy nawoŜenie w szkółkach?

Jakie znasz sposoby nawoŜenia szkółek?

Wymień sposoby nawoŜenia organicznego?

Jakie znasz rodzaje kompostów?

Jakie znasz rośliny nadające się na nawoŜenie zielone?

Wymień cele nawoŜenia zielonego?

Co to jest deszczowanie?

Jakie znasz zalety deszczowania?

Jakie znasz wady deszczowania?

10.

Jakie znasz rodzaje deszczowni?

11.

Jakie znasz rodzaje deszczowania?

4.7.3. Ćwiczenia

Ćwiczenie1

Oceń na podstawie objawów zewnętrznych, jakiego składnika pokarmowego brakuje

w glebie.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

obejrzeć plansze edukacyjne, lub okazy zielnikowe roślin z objawami niedoboru
składników pokarmowych,

odszukać i przeczytać literaturę pomocną przy wykonaniu ćwiczenia,

rozpoznać objawy niedoboru na okazach zielnikowych lub na Ŝywych roślinach
w terenie,

ocenić jakiego składnika pokarmowego brakuje roślinie,

ocenić prawidłowość wykonania ćwiczenia.

WyposaŜenie stanowiska pracy:

−

okazy zielnikowe z niedoborami składników pokarmowych,

−

plansze poglądowe,

−

notatnik,

−

ołówek/długopis,

−

literatura rozdziału 6 Poradnika dla ucznia.

Ćwiczenie 2

Opisz rodzaje nawoŜenia w szkółkach.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

odszukać i przeczytać literaturę pomocną przy wykonaniu ćwiczenia,

obejrzeć film na temat sposobów nawoŜenia w szkółkach,

scharakteryzować rodzaje nawoŜenia w szkółkach,

ocenić prawidłowość wykonanego ćwiczenia.

„Projekt finansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

WyposaŜenie stanowiska pracy:

−

film edukacyjny przedstawiający sposoby nawoŜenia w szkółkach,

−

notatnik,

−

ołówek lub długopis,

−

literatura rozdziału 6 Poradnika dla ucznia.

Ćwiczenie 3

Scharakteryzuj rodzaje deszczowni i deszczowania.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

obejrzeć film edukacyjny na temat deszczowania w szkółkach,

odszukać i przeczytać literaturę pomocną przy wykonaniu ćwiczenia,

scharakteryzować rodzaje deszczowni,

scharakteryzować rodzaje deszczowania,

ocenić prawidłowość wykonanego ćwiczenia.

WyposaŜenie stanowiska pracy:

−

film edukacyjny przedstawiający deszczowanie w szkółkach,

−

notatnik,

−

ołówek lub długopis,

−

literatura z rozdziału 6 Poradnika dla ucznia.

4.7.4. Sprawdzian postępów

Czy potrafisz:

Tak Nie

określić w jakim celu wykonuje się nawoŜenie w szkółkach?

wymienić sposoby nawoŜenia w szkółkach?

wymienić sposoby nawoŜenia organicznego?

określić rodzaje kompostów?

wymienić rośliny nadające się do nawoŜenia zielonego?

określić cele nawoŜenia zielonego?

zdefiniować pojęcie deszczowania?

scharakteryzować zalety deszczowania?

scharakteryzować wady deszczowania?

10)

wymienić rodzaje deszczowni?

11)

wymienić rodzaje deszczowania?

„Projekt finansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

4.8. Prace pielęgnacyjne i ochronne w szkółkach oraz pozyskanie

i przygotowanie materiału sadzeniowego do transportu

4.8.1. Materiał nauczania

Prace pielęgnacyjne

Prace pielęgnacyjne mają na celu eliminacje lub ograniczenie niekorzystnych czynników

oddziaływujących na siewki i sadzonki, wraz z poprawieniem warunków wzrostu
Rodzaj  i  liczba  zabiegów  pielęgnacyjnych  zaleŜą  przede  wszystkim  od  wymagań
poszczególnych  gatunków  oraz  istniejących  warunków  glebowych  i  klimatycznych.  Sposób
wykonywania  zabiegów  zmienia  się  zaleŜnie  od  wyposaŜenia  technicznego  szkółki
[5, s. 194]. Do zabiegów pielęgnacji moŜna zaliczyć:
1.

Spulchnianie  gleby  –  na  kwaterach  zajętych  przez  sadzonki  moŜliwe  jest  do  wykonania
tylko  na  międzyrzędach,  na  kwaterach  wolnych  spulchnia  się  całą  powierzchnię.  Ma  na
celu  głównie  zatrzymanie  wilgoci  w  glebie  poprzez  skruszenie  skorupy,  powstałej  po
deszczach  lub  deszczowaniu,  i  przerwanie  przestworów  kapilarnych.  Kapilary  są  to
drobne  kanaliki  w  glebie,  przez  które  podsiąka  woda  z  głębszych  warstw  gleby,
a  następnie  wyparowuje  do  atmosfery.  Skorupa  utrudnia  równieŜ  wymianę  gazową
pomiędzy  powietrzem  atmosferycznym  i  glebowym.  Częstotliwość  i  głębokość  zabiegu
spulchniania  uzaleŜniona  jest  od  rodzaju  gleby  –  im  cięŜsza  tym  częściej  i  głębiej,
przebiegu  pogody  i  stadium  rozwoju  siewek.  Zabiegi  naleŜy  rozpocząć  wcześnie,  od
momentu  skiełkowania  nasion,  gdy  widoczne  będą  pasy  siewne  [7,  s.  86].  Zabieg
spulchniania  na  międzyrzędach  wykonuje  się  narzędziami  ręcznymi  jak  i  maszynami
mechanicznymi.  Do  ręcznych  moŜna  zaliczyć  róŜnego  rodzaju  motyki,  opielacze.  Przy
pracach  zmechanizowanych  uŜywa  się  kultywatorów,  aktywnych  lub  nieaktywnych,
i opielaczy.  Urządzenia  te  są  zaczepiane  do  ciągnika  rolniczego.  Zabieg  musi  być
wykonywany  przez  dwie  osoby  –  jedna  kieruje  traktorem,  druga  za  pomocą  specjalnej
„kierownicy”  maszyną,  tak  aby  narzędzie  robocze  poruszało  się  w  międzyrzędziach  nie
uszkadzając roślin.

Zwalczanie chwastów – jest konieczne na szkółkach z tego względu, Ŝe chwasty stanowią
konkurencje dla siewek i sadzonek, poprzez zajmowanie przestrzeni Ŝyciowej,
ocienianie, zabieranie składników pokarmowych, wody; powoduje to obniŜenie wartości
sadzonek lub nawet ich zamieranie. WyróŜnia się następujące sposoby zwalczania
chwastów:

−

zwalczanie mechaniczne – poprzez właściwą uprawę gleby przed siewem jak i po
wschodach, z uŜyciem odpowiednich do tego celu urządzeń takich jak: pługi, włóki,
kultywatory, glebogryzarki, wały ugniatające itp.,

−

zwalczanie ręczne – jest stosowane w małych szkółkach, w warunkach gdzie moŜna uŜyć
maszyn, wykonuje się je prostymi narzędziami takimi jak motyki, opielacze itp.,

−

zwalczanie  chemiczne  –  jest  wykonywane  przy  uŜyciu  herbicydów,  stosowane  przy
niedoborze  ludzi  do  pracy,  oraz  niedostatecznej  mechanizacji  lub  niemoŜności
stosowania  jej  w  kaŜdych  warunkach.  Środki  chemiczne  nie  zwalczają  wszystkich
chwastów
w  szkółce  dlatego  nie  mogą  one  zastąpić  prac  ręcznych  lub  mechanicznych.  Herbicydy
stosować moŜna przy przygotowaniu gleby pod szkółkę, na kwaterach ugorowanych oraz
siewnych i kwaterach z wielolatkami, drogach, ścieŜkach, terenach trudno dostępnych do
pracy sprzętu mechanicznego, na obrzeŜach szkółek itp. [1, s. 48].

Przerzedzanie siewów – ma ono na celu doprowadzenie do równomiernego zagęszczenia
siewek, zaleŜnego od gatunku i wieku; przy właściwie obliczonej normie siewu

„Projekt finansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

i prawidłowym  wykonaniu  zabiegu  najczęściej  nie  trzeba  wykonywać  przerzedzania.
ZdąŜają  się  jednak  przypadki  gdy  przerzedzanie  trzeba  wykonać:  w  przypadku
doskonałych  warunków  kiełkowania  i  wzrostu  siewek,  oraz  gdy  zostanie  zmieniony  cel
produkcji  z  sadzonek  jednorocznych  na  wieloletnie.  Zabieg  moŜna  wykonać  poprzez
wyrywanie  –  przy  siewkach  młodszych,  lub  przez  wycinanie  –  przy  siewkach  starszych
z dobrze wykształconym systemem korzeniowym [7, s. 86].

Prace ochronne [7, s. 171–187].

Wykonuje się je w szkółce w celu zapewnienia wysokiej jakości i ciągłości produkcji.

Istnieje  nieodzowna  potrzeba  ciągłego  baczenia  na  zdrowotność  produkowanych  roślin,
zwłaszcza  w  początkowej  fazie  wzrostu.  Wzrastające  sadzonki  w  kaŜdym  stadium  rozwoju,
począwszy od nasiona, są naraŜone na niekorzystne działanie czynników natury nieoŜywionej
(niskie  i  wysokie  temperatury,  wiatry,  promieniowanie  słoneczne,  nadmiar  lub  niedobór
wody) lub oŜywionej (patogeniczne grzyby, szkodliwe owady, ptaki i ssaki).

Ochrona przed niekorzystnymi czynnikami atmosferycznymi

Niskie temperatury – mogą spowodować:

−

wymarzanie roślin przy wystąpieniu silnych mrozów bez pokrywy śnieŜnej, zazwyczaj
dotyczy drzew liściastych,

−

opadzina mrozowa – przejawia się czerwienieniem i opadaniem igieł, najbardziej
uszkadza świerka, jodłę i jedlicę; sadzonki potrafią się zregenerować jeśli paczki i pędy
nie zostały uszkodzone,

−

gołomróz – powstaje w wyniku rozmarzania i zamarzania nasiąkniętej wodą gleby przez
co  zwiększa  i  zmniejsza  swoja  objętość,  przy  dłuŜszym  występowaniu  tego  zjawiska
sadzonki  „wychodzą”  na  powierzchnię  zrywając  korzenie  włośnikowe  i  odcinając
pobieranie  wody,  w  skrajnych  przypadkach  sadzonki  nie  mogą  juŜ  utrzymać  pozycji
pionowej i przewracają się,

−

uszkodzenia  przez  przymrozki  –  są  powodowane  zarówno  przez  przymrozki  wczesne
występujące  jesienią,  i  późne  występujące  wiosną.  Objawami  jest  stopniowe  zamieranie
końców  pędów  –  przy  wczesnych,  oraz  zwisanie  i  zamieranie  pędów  przy  późnych.
NajwraŜliwszymi gatunkami na przymrozki są: jodła, jesion, buk i dąb.

Sposoby ochrony siewek przed przymrozkami:

−

właściwe stosowanie nawozów azotowych – zbyt późne zastosowanie moŜe opóźnić
drewnienie pędów i spowodować uszkodzenia od przymrozków,

−

osłanianie jesiennych siewów po zamarznięciu gleby warstwą ściółki lub innym
materiałem termoizolacyjnym, np. słomą, torfem, matami trzcinowymi,

−

zadymianie i zraszanie roślin sztuczną mgłą – ma na celu zmniejszenie intensywności
wypromieniowania ciepła z powierzchni roślin i przestrzeni wokół nich, co zmniejsza
ryzyko wystąpienia przymrozku.

Uszkodzenia przez wysokie temperatury – polegają na zabiciu Ŝywych tkanek roślinnych

przez  temperaturę  powyŜej  45°C,tak  wysoka,  a  nawet  wyŜsza  temperatura  tworzy  się  na
skutek  nagrzania  powierzchni  gleby  przez  promieniowanie  słoneczne  (nawet  do  60°C);
uszkodzenia  roślin  polegają  na  przewęŜeniu  w  szyi  korzeniowej,  uschnięciu  i przewróceniu
się  siewek,  taki  zespół  uszkodzeń  nazywamy  zgorzelą  słoneczną  siewek.  Gatunkami
wraŜliwymi na zgorzel słoneczna są iglaki, a z liściastych buk. Zapobieganie szkodom polega
na:  zwiększeniu  współczynnika  odbicia  promieni  słonecznych  przez  glebę,  uzyskuje  się  to
poprzez  posypywanie  powierzchni  szkółki  piaskiem  (jasny  kolor);ocienianie  gleby;
deszczowanie.

„Projekt finansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Ochrona przed chorobami grzybowymi występującymi w szkółkach

Grzyby patogeniczne są jednym z najbardziej niebezpiecznych czynników szkodotwórczych

natury oŜywionej. Atakują one w kaŜdym stadium rozwoju rośliny. Nasiona dębu są atakowane
przez  grzyby  powodujące  mumifikację  Ŝołędzi,  nasiona  kiełkujące  i  młode  siewki  są
atakowane  przez  grzyby  powodujące  grzybową  zgorzel  siewek,  wyrośnięte  sadzonki  mogą
być  atakowane  np.  przez  mączniaka  prawdziwego  dębu.  Aby  skutecznie  chronić  produkcję
szkółkarska przed chorobami grzybowymi trzeba mieć szeroką wiedzę z tego zakresu i bogate
doświadczenie.  Ochrona  siewów  oraz  zwalczanie  grzybów  pasoŜytniczych  jest  róŜna  dla
kaŜdej choroby.

Do waŜniejszych chorób powodowanych przez grzyby moŜna zaliczyć:

Patogeniczną  zgorzel  siewek  –  powodują  ją  grzyby  znajdujące  się  w  glebie  lub
przenoszone z nasionami, naleŜące do róŜnych grup systematycznych. Grzyby te atakują
kiełkujące  nasiona  (zgorzel  przedwschodowa)  i  kilkumiesięczne  siewki  (zgorzel
powschodowa). Najczęstszymi objawami poraŜenia siewek przez grzyba są: przewęŜenie
w  szyi  korzeniowej,  zanik  korzeni  oraz  przebarwienia  strzałek  na  kolor  Ŝółtobrunatny,
u gatunków  liściastych,  np.  buka  pojawiają  się  plamy  koloru  czerwonobrunatnego  na
liściach  i  łodydze.  Rozwojowi  choroby  sprzyja  wilgotna  i  ciepła  pogoda,  lecz  nawet
podczas temperatur niŜszych grzyb potrafi skutecznie zaatakować dzięki temu Ŝe rozwój
siewek  jest  utrudniony.  Zwalcza  i  zapobiega  się  przy  uŜyciu  chemicznych  środków
zwanych fungicydami.

Szara  pleśń  gatunków  iglastych  –  chorobie  sprzyja  duŜa  wilgotność  powietrza  –
zwłaszcza  opady  deszczu.  Grzyb  poraŜa  pączki  oraz  pędy  siewek  i  sadzonek,  które
brunatnieją,  a następnie  pokrywają  się  szarą  dobrze  widoczną  pleśnią.  Szczególnie
wraŜliwe  na  chorobę  są  modrzew  i  świerk.  Zwalczanie  polega  na  opryskach
odpowiednim  fungicydem,  częściowo  moŜna  zapobiegać  występowaniu  w  namiotach
foliowych poprzez częste ich wietrzenie,

Opadzina modrzewiowa – grzyb atakuje modrzewie, szczególnie wraŜliwy jest modrzew
europejski.  Objawy  są  następujące:  przebarwienia  igieł,  począwszy  od  koloru  Ŝółtego,
następnie brunatnego, więdnięcie przebarwionych igieł, oraz ich opad. Jeśli poraŜenie jest
silne  to  jedno  lub  dwuletnie  sadzonki  często  giną.  Zapobieganie  moŜe  polegać  na:
właściwej  lokalizacji  kwater  modrzewia  w  miejscach  przewiewnych  i  niezbyt
ocienionych. W razie wystąpienia objawów stosuje się opryski fungicydem.

Rdza pęcherzykowata igieł sosny – powoduje ją dwudomowy grzyb poraŜający na
sadzonkach sosny igły, drugim gospodarzem grzyba są takie rośliny jak starzec, podbiał
pospolity, lepięŜnik, pszeniec i inne. W celu zapobiegania naleŜy usuwać ze szkółki
chwasty będące drugim Ŝywicielem. Istnieje moŜliwość chemicznego zwalczania.

Mączniak prawdziwy dębu – choroba atakuje bardzo silnie dęby rodzime, w mniejszym
stopniu  dąb  czerwony.  Biała  grzybnia  rozwija  się  na  powierzchni  liścia  powodując
ograniczenie  docierania  promieni  słonecznych  do  chlorofilu.  Roślina  aby  temu
przeciwdziałać  powiększa  blaszkę  liściową  przez  co  staje  się  ona  cienka  i  mało
wytrzymała. Bardzo silnie poraŜone liście zwijają się niekiedy i zamierają. RównieŜ przy
duŜym nasileniu pędy nie drewnieją i przemarzają jesienią.

Ochrona przez szkodliwymi owadami

Owady mogą wyrządzić róŜnorakie szkody na róŜnych częściach sadzonek, a nawet na

nasionach. Ze względu na miejsce uszkodzeń moŜna podzielić szkodliwe owady na:
1.

Owady uszkadzające korzenie sadzonek – uszkodzenia te powodują głównie larwy
owadów z rodziny chrabąszczowatych – tzw. pędraki i spręŜykowatych – tzw. drutowce,
imago i larwy turkucia podjadka oraz w mniejszym stopniu larwy niektórych ryjkowców.

„Projekt finansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Najgroźniejsze  z  pędraków  są  larwy  chrabąszcza  majowego  (Melolontha  melolontha),
chrabąszcza  kasztanowca  (M.  hippocastani),  wałkarza  lipczyka  (Polyphylla  fullo)
i guniaka czerwczyka (Amphimallon solstitialis). Larwy te w powaŜnym stopniu zagraŜają
korzeniom  sadzonek,  wyrośnięte  larwy  chrabąszczy  potrafią  zjeść  korzenie  do  2cm
grubości.  W  wyniku  Ŝeru  larw  sadzonki  tracą  korzenie,  a  przez  to  nie  mogą  pobierać
z gleby wody wraz ze składnikami pokarmowymi. Efektem jest zamieranie roślin. W celu
stwierdzenia zagroŜenia szkółki od pędraków, wykonuje się kontrole zapędraczenia gleby.
Kontrola  ta  polega  na  dokładnym  przeglądnięciu  gleby  w  dołach  próbnych.  Wymiary,
liczba  dołów  na  jednostkę  powierzchni,  sposób  postępowania  z  zebranymi  larwami,  są
określone  w  Instrukcji  Ochrony  Lasu.  Bardzo  waŜnym  elementem  profilaktyki  przed
występowaniem chrabąszczy jest odpowiedni wybór miejsca pod szkółkę. Do zwalczania
bezpośredniego  uŜywa  się  środków  chemicznych,  które  naleŜy  wymieszać  dokładnie
z glebą na odpowiednią głębokość.

Owady  ogryzające  strzałki  siewek  i  korę  sadzonek  –  szkody  w  tym  przypadku
wyrządzają:  larwy  komarnic,  które  potrafią  ogryźć  korę  na  szyjce  korzeniowej  siewki;
gąsienice  rolnic,  które  ogryzają  liście,  igły,  przegryzają  strzałki  siewek  i  młodych
sadzonek;  zakorki,  które  płatowo  ogryzają  korę  na  korzeniach  i  strzałkach  sadzonek,
szeliniaki  ogryzające  w  stadium  imago  korę  z  młodych  sadzonek  drzew  iglastych.
Zwalczanie  wykonuje  się  za  pomocą:  doglebowych  środków  owadobójczych  (rolnice,
komarnice),  karczowania  powierzchni  pod  szkółkę  oraz  stosowania  insektycydów
kontaktowych(zakorki, szeliniak).

Owady ogryzające igły i liście – grupa tych szkodników jest bardzo liczna, zostaną tutaj
wymienione te najgroźniejsze i najpospolitsze. Zwalczanie dla wszystkich jest jednakowe
poprzez zastosowanie insektycydów kontaktowych. Do tych szkodników naleŜą m. in.:
hurmak

olchowiec

(Agelastica

alni),

rynnica

(Melasoma

sp.),

wskaźnica

modrzewianeczka  (Zeiraphera  indiana),  zwójka  zielonecka  (Tortrix  viridiana),  piędzik
(Cheimatobia  sp.),  zimowek  (Hibernia  sp.),  szczotecznica  (Dasychira  sp.),  brudnica
mniszka  (Lymantria  monacha),  brudnica  nieparka  (L.  dispar),  naroŜnica  zbrojówka
(Phalera bucephala).

Owady wysysające soki z igieł i liści – największa uwagę naleŜy tu zwrócić na mszyce,
które odŜywiają się sokami roślinnymi. Zwalczanie polega na oprysku roślin
insektycydami systemicznymi.

Owady niszczące pączki – ich szkodliwość polega na uszkadzaniu pączków szczytowych
i bocznych, przez co sadzonki ulegają deformacji lub karłowaceniu. Zwalczanie podobnie
jak przy mszycach.

Owady Ŝerujące w drewnie strzałek – szczególne znaczenie mają szkodniki Ŝerujące na
strzałkach drzew liściastych. Zwalczanie polega na dokładnym oprysku miejsca wokół
Ŝ

eru preparatem o działaniu systemicznym.

Ochrona przed szkodami powodowanymi przez ptaki i drobne gryzonie

Ptaki powodują szkody polegające głównie na ścinaniu i ogryzaniu pędów, niszczeniu

pączków, wybieraniu wysianych nasion, niszczeniu kiełków i siewek.

Metody ochrony przeciwko szkodom od ptaków moŜna podzielić na:

Chemiczne – polega na ochronie nasion poprzez zabarwienie ich na kolor czerwony, który
skutecznie odstrasza ptaki; zabieg ten moŜna połączyć z zabiegiem ochronnym przeciwko
chorobom grzybowym,

Mechaniczne – polegają na stosowaniu róŜnego rodzaju grzechotek odstraszających,
odtwarzanie przez głośniki głosów spłoszonych ptaków, lub ptaków drapieŜnych,
stosowanie świateł błyskowych, pełnienie dyŜurów w celu płoszenia ptaków.

„Projekt finansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Drobne gryzonie powodują szkody polegające na:

−

zjadaniu w okresie od jesieni do wiosny nasion, siewek, pączków i pędów sadzonek
iglastych i liściastych,

−

uszkadzaniu korzeni sadzonek podczas rycia nor.

Masowemu pojawowi szkodników sprzyjają śnieŜne zimy oraz zachwaszczenie

powierzchni szkółki i terenów sąsiednich. Do najgroźniejszych szkodników naleŜą: mysz
leśna, nornica ruda, nornik bury.

W celu zmniejszenia rozmiaru szkód powodowanych przez gryzonie naleŜy:

−

ograniczyć jesienne siewy,

−

unikać zakładania szkółek w sąsiedztwie zachwaszczonych powierzchni,

−

usuwać z sąsiedztwa stosy chrustu stanowiące schronienie dla drobnych gryzoni,

−

odchwaszczać przed jesienią kwatery i drogi w szkółce,

−

chronić oraz tworzyć korzystne warunki bytowe dla naturalnych wrogów gryzoni –
drapieŜnych ptaków i ssaków.

Pozyskanie i przygotowanie materiału sadzeniowego do transportu

Wyjmowanie materiału sadzeniowego oraz jego pakowanie do transportu lub

przechowywania  są  zabiegami  kończącymi  cykl  produkcyjny  na  szkółce.  Czynności  te
powinny  być  wykonane  z  duŜą  starannością,  według  przyjętych  zasad,  norm  oraz  poleceń
osoby  nadzorującej  pracę,  poniewaŜ  przyczyniają  się  one  w  duŜym  stopniu  do  końcowej
jakości sadzonek. Podczas wyjmowania sadzonki mogą być uszkodzone w poprzez:

−

zranienie, oberwanie lub obcięcie części korzenia,

−

złamanie lub okaleczenie części nadziemnej,

−

poprzez przesuszenie korzeni wyjętych sadzonek.

Aby uniknąć uszkodzeń mechanicznych korzeni i części nadziemnej powinno się

wyciągać sadzonki z odpowiednio przygotowanej gleby. Przygotowanie to polega na
odpowiednim uwilgotnieniu gleby oraz jej rozkruszeniu. W celu zapewnienia ochrony przed
przesuszeniem korzeni roślin naleŜy:

−

wyjmowanie przeprowadzać moŜliwie wcześnie rano, przy pochmurnej, bezwietrznej
pogodzie,

−

nie dopuszczać do dłuŜszego przebywania sadzonek na otwartej powierzchni bez osłony
na korzeniach,

−

do transportu i przechowywania uŜywać odpowiednich pojemników.

Ze względu na czas wyjmowania moŜemy wyróŜnić:

−

wyjmowanie jesienne – uwaŜane za najbardziej korzystne poniewaŜ: pozwala rozładować
wiosenne  spiętrzenie  prac  w  szkółkach,  zwalnia  kwatery  przed  zimą  co  umoŜliwia
przeprowadzenie  zabiegów  agrotechnicznych  w  najkorzystniejszym,  terminie.  Minusem
wyjmowania  jesiennego  jest  konieczność  zapewnienia  właściwego  przechowywania
sadzonek  przeznaczonych  na  wiosenne  sadzenie.  Jesienne  wyjmowanie  sadzonek  trwa
zazwyczaj od września do listopada. Podstawowym warunkiem rozpoczęcia zabiegu jest
zakończenie wegetacji przez sadzonki. Najwcześniej naleŜy wyjąć sadzonki zimozielone,
które posadzone powinny się ukorzenić przed nastaniem zimy.

−

wyjmowanie wiosenne – prowadzone w okresie od zejścia pokrywy śnieŜnej
i rozmarznięcia gleby do czasu rozpoczęcia wegetacji. Jest ono stosowane
najpowszechniej.

−

wyjmowanie letnie – odnosi się jedynie do niektórych gatunków drzew iglastych, przede
wszystkim przeznaczonych do letniego szkółkowania, a tylko wyjątkowo do letniego
sadzenia. Wyjęty materiał powinien być niezwłocznie posadzony lub szkółkowany.

„Projekt finansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Wyjmowanie materiału sadzeniowego moŜna prowadzić w następujący sposób [7, s. 91]:

−

ręcznie – polega na wykopaniu rowka wzdłuŜ rzędu sadzonek na głębokość przynajmniej
długości korzeni, następnie szpadel lub widły amerykańskie wbija się w międzyrząd
i wywaŜa bryłę ziemi wraz z sadzonkami do rowka. NaleŜy zadbać o to Ŝeby gleba uległa
rozkruszeniu na tyle aby moŜliwe było wyjmowanie sadzonek bez uszkodzenia korzeni.
Po wyjęciu sortuje się sadzonki i wiąŜe w pęczki, najczęściej po 50 szt.

−

częściowo  zmechanizowany  –  polegające  na  rozluźnieniu  gleby  przy  pomocy
wyorywacza  sadzonek  zagregowanego  z  ciągnikiem  rolniczym.  Wyorywacze  mogą  być
róŜnego typu: klamrowe, grzędowe z wahliwym rusztem lub przenośnikiem, do sadzonek
duŜych  uŜywa  się  wyorywacza  jednorzędowego.  WaŜna  przy  pracy  wyorywaczem  jest
moŜliwość  regulowania  głębokości  pracy,  w  celu  dostosowania  do  długości  korzeni
sadzonek.  Wyorywacz  powinien  działać  na  tyle  sprawnie  aby  moŜliwe  było  ręczne
wyciąganie sadzonek z rozkruszonej gleby, bez obawy ich uszkodzenia.

−

mechaniczny – wykonuje się za pomocą urządzeń które wykonują podczas jednego
przejazdu operacje wyciągania, otrząsania z ziemi oraz pakowania sadzonek w pęczki
i układaniu ich na grzędzie.

Transport sadzonek

Transport sadzonek jest waŜnym elementem odnawiania i zalesiania lasu. Konieczność

transportowania  sadzonek  wynika  z  oddzielenia  terytorialnego  miejsca  wyhodowania  lub
pozyskania sadzonek od powierzchni odnawianych lub zalesianych. Materiał sadzeniowy jest
przemieszczany  w  obrębie  szkółki  (transport  wewnętrzny),  jak  teŜ  przewoŜony  na  miejsca
sadzenia  lub  przekazywany  innym  odbiorcom  (transport  zewnętrzny).  Zasadniczy  warunek,
który musi być spełniony w czasie transportu to zachowanie Ŝywotności sadzonek.

Sadzonki mogą być transportowane w pojemnikach lub luzem. Przy transporcie sadzonek

w  pojemnikach  do  transportu,  uszkadzanie  korzeni  w  zasadzie  nie  występuje.  Mogą
powstawać  uszkodzenia  pędów  sadzonek  przy  transporcie  luzem,  jak  i  opakowanych,  jeŜeli
opakowania  te  nie  chronią  pędów.  NaleŜy  zwrócić  uwagę  na  łatwe  do  przeoczenia
obłamywanie pączków wierzchołkowych sosny.

W leśnictwie uŜywane są pojemniki wykonane z róŜnych materiałów: jednorodnych

(drewno,  tektura,  papier,  polietylen  i  polipropylen,  metal,  styropian)  lub  niejednorodnych
(połączenie  plastyku  z  metalem  itp.).  PrzewaŜają  pojemniki  skrzynkowe  wielokrotnego
uŜytku.  Do  transportu  sadzonek  uŜywane  są  pojemniki  przeznaczone  zwykle  do  hodowli
i transportu oraz specjalne pojemniki do przechowywania i transportu sadzonek.

WyróŜnia się cztery sposoby układania sadzonek z odkrytym systemem korzeniowym:

−

poziomo-równoległa  (PR)  –  polega  na  układaniu  sadzonek  poziomo.  Postępowanie
szczegółowe  zaleŜy  od  wielkości  sadzonek  i  pojemnika.  Jeśli  wielkość  pojemnika  na  to
pozwala, sadzonki układa się naprzeciwległymi warstwami tak, aby systemy korzeniowe
kolejnych  warstw  zachodziły  na  siebie  i  okrywa  się  substratem  według  potrzeb.  Ten
sposób pakowania szczególnie nadaje się dla sosny, gdyŜ objętość jej części nadziemnej
jest kilkakrotnie większa niŜ korzeni. Sadzonki zapakowane tym sposobem są całkowicie
zabezpieczone przed uszkodzeniami mechanicznymi w czasie transportu.

−

pionowo-równoległa  (PS)  –  polega  na  ustawianiu  w  pojemnikach  kolejnych  warstw
sadzonek  pionowo  i  okrywaniu  systemów  korzeniowych  substratem.  JeŜeli  wysokość
pojemnika  jest  równa  lub  większa  od  całkowitej  długości  sadzonek,  uzyskuje  się  pełną
ochronę przed uszkodzeniami mechanicznymi.

−

ukośno-równoległa (UR) – jest powszechnie stosowana przy dołowaniu sadzonek.
Polega na ukośnym układaniu kolejnych warstw sadzonek i okrywaniu ich systemów

„Projekt finansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

korzeniowych.  Stosowana  jest  przy  pakowaniu  duŜych  sadzonek,  zwłaszcza  gatunków
liściastych  do  pojemników.  Ten  sposób  pakowania  wykazuje  zalety  przy  ustawianiu
pojemników  na  stelaŜach  w  przechowalni,  gdyŜ  odległość  między  półkami  moŜe  być
mniejsza  niŜ  przy  pakowaniu  pionowo-równoległym.  RównieŜ  przy  przewoŜeniu
sadzonek  na  przyczepie  ciągnikowej  moŜna  je  odpowiednio  ustawić,  aby  powietrze
w  czasie  ruchu  pojazdu  opływało  je.  Metoda  ta  jednak  nie  chroni  części  nadziemnych
sadzonek przed uszkodzeniami mechanicznymi.

−

poziomo-cylindryczna  (PC)  –  polega  na  układaniu  sadzonek  poziomo  na  kolistej  lub
kwadratowej  podstawie,  korzeniami  do  środka.  Stosowana  jest  do  pakowania  sosny
w  pojemniki  PO-1  i  PO-2.  Sposób  ten  nie  chroni  sadzonek  przed  uszkodzeniami
mechanicznymi w czasie transportu.

Rys. 21. Sposoby układania sadzonek w pojemnikach do transportu [2, s. 109]

4.8.2. Pytania sprawdzające

Odpowiadając na pytania, sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń.

Jaki znasz cel prac pielęgnacyjnych?

Jakie znasz zabiegi pielęgnacyjne?

Jakie znasz sposoby zwalczania chwastów?

Jakie znasz czynniki zagraŜające produkcji szkółkarskiej?

Jakie szkody mogą wywołać niskie temperatury?

Jakie znasz sposoby ochrony przed przymrozkami?

Na czym polegają szkody wywołane przez wysokie temperatury,

Jakie znasz choroby wywołane przez patogeniczne grzyby?

Jakie znasz grupy owadów wg podziału na rodzaj wyrządzonych szkód?

10.

Jakie znasz metody ochronne przed ptakami wyrządzającymi szkody?

11.

W jaki sposób moŜna uszkodzić sadzonki podczas wyjmowania z gleby?

12.

Jakie znasz pory wyjmowania sadzonek?

13.

Jakie znasz sposoby wyjmowania sadzonek z gleby?

„Projekt finansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

4.8.3. Ćwiczenia

Ćwiczenie1

Wykonaj prace pielęgnacyjne na szkółce polegające na spulchnianiu gleby i zwalczaniu

chwastów.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

obejrzeć film edukacyjny na temat prac pielęgnacyjnych w szkółkach,

odszukać i przeczytać literaturę pomocną przy wykonaniu ćwiczenia,

dobrać prawidłowo narzędzia do wykonywanej pracy,

wykonać spulchnianie na międzyrzędach siewów,

wykonać odchwaszczanie na międzyrzędach siewów,

określić prawidłowość wykonania ćwiczenia.

WyposaŜenie stanowiska pracy:

−

film edukacyjny przedstawiający prace pielęgnacyjne w szkółce,

−

kwatera na szkółce przeznaczona do pielęgnacji,

−

motyka, opielacz,

−

rękawiczki ogrodnicze,

−

literatura z rozdziału 6 Poradnika dla ucznia.

Ćwiczenie 2

Scharakteryzuj ochronę przed szkodami powstającymi na szkółkach, zapobieganie

i zwalczanie czynników szkodotwórczych.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

odszukać i przeczytać literaturę pomocną przy wykonaniu ćwiczenia,

obejrzeć film na temat ochrony szkółek przed szkodliwymi czynnikami,

opisać rodzaje szkód powstających na szkółkach,

opisać zapobieganie i zwalczanie czynników szkodotwórczych,

ocenić prawidłowość wykonania ćwiczenia.

WyposaŜenie stanowiska pracy:

−

film edukacyjny przedstawiający ochronę szkółek przed szkodliwymi czynnikami,

−

notatnik,

−

ołówek lub długopis,

−

literatura rozdziału 6 Poradnika dla ucznia.

Ćwiczenie 3

Wykonaj prace związane z ręcznym wyjmowaniem sadzonek.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

obejrzeć film edukacyjny na temat ręcznego wyjmowania sadzonek w szkółce,

odszukać i przeczytać literaturę pomocną przy wykonaniu zadania,

„Projekt finansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

wykonać ręczne wyjmowanie sadzonek,

powiązać wyjęte sadzonki w pęczki po 50 szt,

zabezpieczyć sadzonki do czasu transportu,

ocenić prawidłowość wykonania ćwiczenia.

WyposaŜenie stanowiska pracy:

−

film edukacyjny na temat ręcznego wyjmowania sadzonek w szkółce,

−

kwatera na szkółce z sadzonkami przeznaczonymi do pozyskania,

−

szpadel,

−

sznurek do wiązania sadzonek,

−

literatura z rozdziału 6 Poradnika dla ucznia.

Ćwiczenie 4

Przygotuj do transportu sadzonki z odkrytym systemem korzeniowym.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

odszukać i przeczytać literaturę pomocną przy wykonaniu ćwiczenia,

obejrzeć film edukacyjny na temat przygotowania sadzonek do transportu,

przygotować i zabezpieczyć sadzonki do transportu,

ocenić prawidłowość wykonanego ćwiczenia.

WyposaŜenie stanowiska pracy:

−

film edukacyjny przedstawiający przygotowania sadzonek do transportu,

−

sadzonki przeznaczone do transportu,

−

odpowiednie pojemniki transportowe,

−

literatura rozdziału 6 Poradnika dla ucznia.

4.8.4. Sprawdzian postępów

Czy potrafisz:

Tak Nie

określić cel prac pielęgnacyjnych?

wymienić zabiegi pielęgnacyjne wykonywane w szkółkach?

określić sposoby zwalczania chwastów na szkółkach?

określić czynniki zagraŜające produkcji szkółkarskiej?

scharakteryzować szkody wywołane niskimi temperaturami?

określić sposoby ochrony przed szkodami od przymrozków?

określić na czym polegają szkody wywołane przez wysokie temperatury?

wymienić choroby wywołane przez patogeniczne grzyby?

wymienić grupy owadów wywołujące szkody w szkółkach?

10)

określić metody ochrony przeciwko szkodom wyrządzanym przez ptaki?

11)

uniknąć wyrządzania szkód podczas wyjmowania sadzonek z gleby?

12)

wymienić i scharakteryzować pory wyjmowania sadzonek?

13)

wymienić sposoby wyjmowania sadzonek z gleby?

„Projekt finansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

4.9. Produkcja sadzonek z zakrytym systemem korzeniowym oraz

w warunkach kontrolowanych

4.9.1. Materiał nauczania

Produkcja sadzonek z zakrytym systemem korzeniowym – szkółkarstwo kontenerowe

Szkółkarstwo kontenerowe jest kolejnym etapem ewolucji szkółkarstwa, po produkcji

sadzonek  w  warunkach  kontrolowanych.  Produkcja  sadzonek  w  warunkach  kontrolowanych
umoŜliwia  uniezaleŜnienie  warunków  wzrostu  sadzonek  od  czynników  zewnętrznych,  co
niewątpliwie polepsza jakość produkowanych sadzonek. Ma jednak jedną podstawową wadę,
sadzonki wyprodukowane w takich warunkach często miały zaburzone procesy drewnienia –
po  przeniesieniu  na  powierzchnie  odnawiane  –  chorowały,  długo  się  aklimatyzując,  a  duŜy
ich odsetek zamierał. Na słaby wynik odnowienia wpływał fakt przesuszenia korzeni podczas
długiego  transportu,  oraz  często  ich  zniekształcenie  przy  nieprawidłowo  wykonanym
sadzeniu  [10,  s.  14].  Dlatego  tez  poszukiwano  technologii  produkcji,  która  pozwoliłaby
wyeliminować  wady  technologii  poprzedniej,  przy  zachowaniu  opłacalności  i  wysokiej
jakości  produkcji.  Przyjęty  w  szkółkach  Lasów  Państwowych  sposób  produkcji  bazuje  na
technologii, która [10, s. 15]:

−

zapewnia kiełkującym nasionom optymalne warunki termiczne i wilgotnościowe,

−

stwarza rosnącym sadzonkom optymalne warunki wilgotnościowo – nawoŜeniowe,

−

zapobiega deformacjom systemu korzeniowego rosnących sadzonek,

−

podczas transportu, przechowywania i sadzenia zapewnia przebywanie systemu
korzeniowego w bryłce podłoŜa,

−

inicjuje

sposób

kontrolowany

mikoryzę

systemu

korzeniowego,

przez

wyselekcjonowany gatunek grzyba.

Hodowla sadzonek z zakrytym systemem korzeniowym róŜni się od tradycyjnej

produkcji między innymi [10, s. 86]:

−

sadzonki rosną w sztucznym podłoŜu, w oderwaniu od gruntu,

−

w hodowli uŜywa się zblokowanych pojemników z tworzyw sztucznych o pojemności
dostosowanej do cyklu produkcyjnego i gatunku, które nie powodują deformacji systemu
korzeniowego,

−

większość gatunków jest hodowana w cyklu jednorocznym, a tylko niektóre w cyklu
dłuŜszym,

−

nasiona musi cechować bardzo duŜa czystość oraz zdolność i energia kiełkowania, zaś
podlegające stratyfikacji wysiewa się podkiełkowane,

−

cały proces hodowli podlega ścisłej kontroli na kaŜdym etapie i jest w duŜym stopniu
niezaleŜny od czynników atmosferycznych.

W skrócie proces produkcji polega na wysianiu nasion do specjalnych pojemników, które

na  czas  kiełkowania  są  przetrzymywane  w  namiotach  foliowych  lub  szklarniach,  w  celu
zapewnienia optymalnych warunków zewnętrznych. Zapewnienie warunków kontrolowanych
skraca  do  minimum  długość  okresu  kiełkowania,  zapewniając  przy  tym  równomierne
wschody.  Wykorzystanie  tuneli  i  szklarń  wiąŜe  się  równieŜ  z  moŜliwością  wcześniejszego
wysiewu.  Daje  to  w  efekcie  wydłuŜenie  sezonu  wegetacyjnego,  przez  co  jesienią  moŜna
uzyskać  materiał  sadzeniowy  z  parametrami  umoŜliwiającymi  uŜycie  go  do  prac
zalesieniowych i odnowieniowych.

Siewki jeszcze w fazie liścieni przenosi się z namiotów na otwartą powierzchnię,

o zmiennych warunkach, dzięki czemu wykształcają się normalne mechanizmy obronne

„Projekt finansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

i odpornościowe.  Na  powierzchni  otwartej  dostarcza  się  siewkom  i  sadzonkom  tylko
odpowiednią  ilość  wody  i  nawozów,  dostarczanych  przewaŜnie  dolistnie.  Intensywność
nawadniania  i  nawoŜenia  dostosowana  jest  do  aktualnego  zapotrzebowania  danych  siewek
i sadzonek. Dzięki spełnieniu wyŜej wymienionych warunków jednoroczne sadzonki osiągają
pod  koniec  okresu  wegetacyjnego  rozmiary  dwuletnich  sadzonek  produkowanych  w  sposób
tradycyjny, wraz z wykształconymi mechanizmami odpornościowo-obronnymi [10, s. 17–18].

Pojemniki do wysiewu nasion są róŜnej konstrukcji, o róŜnych kształtach i rozmiarach,

wykonane są z róŜnego rodzaju materiałów. Ich prawidłowy dobór jest bardzo waŜnym
elementem procesu produkcji. Dobór jest uzaleŜniony od: parametrów linii napełniającej
pojemniki, sianego gatunku, oraz przeznaczenia tego materiału sadzeniowego.

Zadania jakie powinien spełnić pojemnik są następujące:

−

umoŜliwienie wyhodowania silnej sadzonki z korzeniami otoczonymi substratem,

−

nie moŜe powodować deformacji systemu korzeniowego.
Dobór pojemnika powinien być taki aby jak najmniejszym kosztem wyhodować

sadzonkę o oczekiwanych parametrach jakościowych, z niezdeformowanym systemem
korzeniowym [10, s. 25].

Ze względu na materiał uŜyty do produkcji pojemników moŜna wyróŜnić [10, s. 25–30]:

−

pojemniki torfowo celulozowe,

−

pojemniki z kartonu lub papieru – typu Paperpot lub Bio-Container,

−

pojemniki z tworzyw sztucznych – wykonane najczęściej z polietylenu PE, polipropylenu
PP, polichlorku winylu – styropian.

Ze względu na budowę pojemniki mogą być:

−

w przekroju okrągłe czworokątne lub zbliŜone do ośmiokątnej gwiazdy,

−

pojedyncze lub wielokomorowe w formie kaset – kontenerów,

−

jednokrotnego lub wielokrotnego uŜytku.
Pojemniki zblokowane – kontenery, w formie kaset z polipropylenu lub podobnego

tworzywa, powinny [10, s. 30]:

−

zapewniać warunki najbardziej sprzyjające niezakłóconemu wzrostowi i rozwojowi

systemu korzeniowego,

−

mieć duŜą wytrzymałość mechaniczną pozwalająca na uŜytkowanie przez około 10 lat,

−

być odporne: na działanie skrajnych temperatur w przedziale -30

do 120

, na środki

chemiczne uŜywane przy hodowli sadzonek oraz przy dezynfekcji kontenerów, a takŜe
działanie promieni UV,

−

umoŜliwiać takie składanie, aby minimalizować niezbędną przestrzeń składowo
transportową,

−

zapewniać swobodne wyjmowanie bryłki korzeniowej z pojemnika.

Rys. 22. Zespolone pojemniki plastikowe,

przygotowane do przechowywania

[opracowanie własne]

Rys. 23. Zespolone pojemniki styropianowe

z sadzonkami jodły [opracowanie własne]

„Projekt finansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Substraty

W produkcji sadzonek z zakrytym systemem korzeniowym substrat jest czynnikiem,

który w duŜym stopniu warunkuje udatność produkcji. Od substratu uŜywanego w produkcji
kontenerowej oczekuje się przede wszystkim stałych cech fizyko-chemicznych, dobranych do
potrzeb roślin.

Podstawowym komponentem sztucznych substratów jest torf wysoki, ze względu na

szereg korzystnych cech [10, s.74]:

−

naturalną porowatość,

−

zdolność gromadzenia wody, która w większości jest łatwo dostępna dla roślin,

−

odpowiednie lub zbliŜone i łatwe do regulacji pH,

−

nieobecność zarodników grzybów chorobotwórczych,

−

brak nasion chwastów i innych niepoŜądanych roślin,

−

nieobecność składników pokarmowych, a tym samym moŜliwość dowolnego dobierania
dawki nawoŜeniowej uzaleŜnionej od potrzeb rośliny.

Torf jest tylko jednym ze składników substratów, które przewaŜnie są dwu lub trzy składnikowe.

W celu zmniejszenia kosztów produkcji, lub w celu polepszenia nieodpowiednich właściwości torfu
dodaje się do niego [10, s.74; 7, s. 125]:

−

ciołę, szczególnie świerkową,

−

trociny – najodpowiedniejsze są drzew iglastych,

−

korę, szczególnie sosnową, mieloną,

−

szyszki mielone, szczególnie świerkowe,

−

perlit.

Tabela 3. PodłoŜa mieszane przydatne do produkcji sadzonek z zakrytym systemem korzeniowym [7, s. 125]

Skład podłoŜa

Proporcja składników

Gatunek drzewa

Torf + ściółka

9:1 do 6:4

Sosna, świerk, modrzew, brzoza i olsza

Torf + kora

9:1 do7:3
9:1 do 6:4

Sosna
Ś

wierk, modrzew, brzoza i olsza

Torf + trociny

9:1 do 7:3

wierk, brzoza, olsza

Torf + szyszki

9:1 do 6:4
7:3 do 6:4

wierk

Modrzew

Torf + perlit

9:1 do 8:2
9:1 do 7:3
7:3

Sosna i świerk
Brzoza i olsza
Modrzew

Torf + kora + ściółka

8:1:1 do 5:4:1
6:3:1 do 5:4:1

Sosna i świerk
Modrzew

Torf + Trociny + ściółka

8:1:1 do 7:2:1

wierk

Torf + szyszki + ściółka

8:1:1 do 5:4:1
6:3! Do 5:4:1

wierk

Modrzew

Torf + perlit + ściółka

8:1:1 do 7:2:1
6:3:1

Sosna i świerk
Modrzew

Woda

Wilgotność podłoŜa jest bardzo waŜnym czynnikiem warunkującym prawidłowy wzrost

sadzonek.  Celem  nawadniania  jest  ciągłe  dostarczanie  rozwijającej  się  sadzonce  optymalnej
ilości  wody.  Jest  to  bardzo  waŜne  z  uwagi  na  to,  Ŝe  podłoŜa  cechują  się  duŜą  pojemnością
wodną, a ubytki wody na parowanie i transpiracje są znaczne. Do nawodnienia szkółek uŜywa
się róŜnego rodzaju deszczowni, jednak w szkółkach kontenerowych najbardziej przydatne są
rampy  deszczujące,  najrównomierniej  dozujące  wodę.  Poprzez  nawadnianie  i  urządzenia
nawadniające  moŜemy  jeszcze  wykonywać  nawoŜenie  sadzonek,  oraz  ochronę  przed
przymrozkami [10, s. 82].

„Projekt finansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Przed wykorzystaniem źródła wody naleŜy je zbadać, zwracając w szczególności uwagę

na [10, s.83]:

−

pH wody,

−

twardość wody,

−

zawartość związków azotu,

−

zawartość jonów w wodzie,

−

ogólne wysycenie jonami,

−

temperaturę wody.

Rys. 24. Schemat automatycznej linii do napełniania kontenerów i siewu nasion [10, s. 51]

Infrastruktura szkółki

W kaŜdej szkółce kontenerowej powinny funkcjonować następujące obiekty

o konkretnym przeznaczeniu, które składają się na infrastrukturę szkółki [10, s. 32–33]:
1.

Budynek linii napełniania kontenerów substratem i obsiewu,

Kompleks nasienny – w jego skład wchodzą stacja oceny nasion, pomieszczenia do
przyjmowania, obróbki, przechowywania i przysposabiania nasion do siewu,

Hala przygotowania substratu,

Biuro oraz pomieszczenia socjalne,

Pomieszczenia składowe i magazyny, miedzy innymi na nawozy i środki ochrony roślin,

Budynek hydroforni,

Namioty foliowe lub szklarnie,

Pola produkcyjne i drogi transportowe,

Ujęcie wody i zbiorniki,

10.

Sieci wodne i elektryczne.

Zakres stosowania sadzonek z bryłką

Obszar zastosowania sadzonek z zakrytym systemem korzeniowym, to przede wszystkim

tereny [10, s. 200]:

−

trudne, połoŜone wysoko w górach,

„Projekt finansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

−

zdegradowane emisjami przemysłowymi lub inna działalnością człowieka –
przeznaczone do rekultywacji,

−

zatrzcinniczone i zadarnione,

−

po poŜarach, zwłaszcza wielkoobszarowych,

−

róŜnego rodzaju nieuŜytki,

−

tereny porolne – wykorzystanie sadzonek mikoryzowanych.

Wady i zalety hodowli sadzonek z zakrytym systemem korzeniowym [10 s. 200–201].

Najistotniejsze zalety to:

−

moŜliwość szybkiego reagowania na nieprzewidziane zwiększenie zapotrzebowania na
sadzonki,

−

moŜliwość precyzyjnego zaplanowania (tylko z jednorocznym lub kilkumiesięcznym
wyprzedzeniem) rozmiaru hodowli,

−

zapewnienie duŜej udatności nasadzeń, zwłaszcza na powierzchniach trudnych,

−

znaczne zmniejszenie nakładów na poprawki,

−

skrócenie okresu pielęgnacji upraw o co najmniej jeden rok w stosunku do upraw
z sadzonek tradycyjnych,

−

wyeliminowanie błędów sadzenia,

−

wyeliminowanie strat i uszkodzeń w wyniku przesuszenia systemu korzeniowego,

−

zmniejszenie kosztów sadzenia dzięki uŜyciu specjalnych kosturów,

−

lepsza adaptacja sadzonek po posadzeniu dzięki powolnemu przerastaniu korzeni z bryłki
do otaczającej gleby,

−

zmniejszenie liczby sadzonek na hektar dzięki większej udatności,

−

wydłuŜenie okresu sadzenia z kilku tygodni do kilku miesięcy,

−

moŜliwość zabezpieczenia juŜ w szkółce sadzonek repelentami,

−

moŜliwość rezygnacji w niektórych przypadkach z przygotowania gleby,

−

moŜliwość wyhodowania dobrze zmikoryzowanych sadzonek, gwarantujących przeŜycie
mikoryzy i jej dalszy rozwój w uprawie.

Najistotniejsze wady to:

−

konieczność poniesienia bardzo duŜych kosztów inwestycyjnych,

−

większy koszt jednostkowy sadzonek w porównaniu z tymi ze szkółek otwartych,

−

bardzo duŜe wymagania jakości podłoŜa, przez co jest drogie i coraz trudniej dostępne,

−

drogi transport sadzonek,

−

zagroŜenie trwałą deformacja systemu korzeniowego – przy uŜyciu nieodpowiednich
pojemników.

Produkcja sadzonek w warunkach kontrolowanych

W tej metodzie produkcji sadzonek wykorzystuje się specjalnie przygotowane podłoŜa,

a takŜe sztuczne osłony ze szkła lub folii. Dzięki temu produkcja jest całkowicie uzaleŜniona
od zewnętrznych czynników które mogą wpłynąć na wynik produkcji. Stosowanie róŜnych
urządzeń technicznych, najczęściej zautomatyzowanych, zapewnia moŜliwość kontroli
i regulacji warunków świetlnych, wilgotnościowych, cieplnych i pokarmowych, oraz ochronę
sadzonek. Pozwala to na zwiększenie intensywności produkcji, wraz z polepszeniem jakości
produkowanych sadzonek [7, s. 102].

PodłoŜa do produkcji sadzonek w warunkach kontrolowanych

PodłoŜe do takiego typu produkcji powinno się charakteryzować [7, s. 102]:

−

sterylnością,

−

duŜa porowatością,

„Projekt finansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

−

dobrymi stosunkami powietrznymi,

−

duŜa pojemnością wodną,

−

znaczna zdolnością sorpcyjną i dostępnością związków pokarmowych dla korzeni roślin,

−

trwałością struktury,

−

łatwością przygotowania,

−

łatwością regulowania odczynu i zawartości składników pokarmowych.

WyróŜnia się następujące podłoŜa [7, s. 102–105]:

PodłoŜa jednorodne:

−

podłoŜa torfowe – ze względu na swe właściwości są one najczęściej wykorzystywane,
na podłoŜa nadają się wszystkie rodzaje torfów – wysokie, przejściowe i niskie, torf
wolny od nasion chwastów pozyskuje się z głębokości min. 50 cm,

−

podłoŜa korowe – najlepsze właściwości wykazuje kora sosnowa, nieco mniejsze
ś

wierkowa, korę naleŜy poddać procesowi rozdrobnienia i kompostowania,

−

podłoŜa ściółkowe – na te podłoŜa nadaje się najbardziej nie rozłoŜona ścioła świerkowa
i jodłowa, a następnie modrzewiowa i jedlinowa; ściołę pozyskujemy w drzewostanach
starszych klas wieku, wyŜszej bonitacji, na lepszych siedliskach i tylko tam gdzie
nagromadziła się jej grubsza warstwa,

−

podłoŜa pochodzenia mineralnego – wykorzystywane w uprawie hydroponicznej, stosuje
się tu najczęściej Ŝwir i piasek,

−

podłoŜa wytworzone sztucznie – do tego rodzaju moŜna zaliczyć: perlit, wermikulit,
wełnę mineralną, keramzyt i stromull, stosowane są one najczęściej jako domieszki do
substratów wieloskładnikowych,

2. PodłoŜa mieszane:

−

podłoŜa torfowo-korowe – naleŜą one do najwaŜniejszych podłoŜy mieszanych,

−

podłoŜa torfowo piaskowe,

−

podłoŜa torfowo-trocinowe,

−

inne podłoŜa mieszane.

Siew

Przy produkcji sadzonek w warunkach kontrolowanych wykonuje się najczęściej siew

pełny aby maksymalnie wykorzystać powierzchnię kwatery. Siew częściowy stosuje się gdy
wysiewane partie nasion trzeba w wyraźny sposób oddzielić, lub jeśli są one małe i zaleŜy
nam na maksymalnej udatności siewu. Ostatnio zaczyna się stosować siew punktowy, którego
zalety opisano w rozdziale dotyczącym siewu.

Pielęgnacja sadzonek [7, s. 108–110]

W warunkach kontrolowanych zabiegi pielęgnacyjne obejmują:

−

zraszanie  –  powinno  ono  zapewnić  optymalna  wilgotność  podłoŜa,  co  w  znaczącym
stopniu wpływa na efekt produkcji, ze względu na większe parowanie i transpiracje roślin
rosnących  pod  osłonami  konieczne  jest  nawet  kilkakrotne  zraszanie  w  ciągu  jednego
dnia;  zraszanie  najlepiej  prowadzić  przez  dysze  rozpryskujące  wodę  płasko  drobnymi
kroplami  lub  przez  dysze  zamgławiające;  dysze  naleŜy  zamontować  nad  grzędami  na
specjalnych stelaŜach, bądź na ścieŜkach pomiędzy grzędami,

−

nawoŜenie  –  wyróŜnia  się  startowe,  którego  dawka  jest  najczęściej  dodana  do  podłoŜa,
oraz  pogłówne,  które  uzupełnia  niedobory  składników  pokarmowych  podczas  okresu
wzrostu;  nawozi  się  najczęściej  azotem;  nawoŜenie  takie  wykonuje  się  gdy  siewki  mają
pierwsze  właściwe  igły  lub  liście;  nawoŜenie  takie  moŜna  wykonać  przy  pomocy
deszczowni  jeśli  jest  wyposaŜona  w  specjalny  dozownik  nawozów;  w  przypadku
zagroŜenia przez choroby grzybowe, nawoŜenie moŜe być wykonane razem z zabiegiem
ochronnym,

„Projekt finansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

−

zwalczanie chwastów – najczęściej wykonuje się poprzez pielenie ręczne; naleŜy dąŜyć
do uŜycia jak najbardziej sterylnych podłoŜy, co przekłada się na mniejsze nakłady na
odchwaszczanie.

Produkcja sadzonek pod osłonami z folii i szkła

Osłony pozwalają przede wszystkim kontrolować w czasie produkcji sadzonek warunki

cieplne i wilgotnościowe, tak aby intensywność fotosyntezy była wysoka.
Intensywność fotosyntezy jest regulowana przez następujące czynniki:

−

temperaturę – optimum to 25

C zarówno dla drzew iglastych jak i liściastych, waŜna jest

równieŜ temperatura podłoŜa – optimum to 20–22

C; regulacja temperatury jest

łatwiejsza jeśli pod osłona zainstaluje się urządzenia grzewcze i umoŜliwiające
wietrzenie,

−

wilgotność

powietrza

–

wysoka

wilgotność

względna,

70–80%

umoŜliwia

intensywniejszą fotosyntezę nawet przy niŜszej niŜ optymalna wilgotności podłoŜa,

−

stęŜenie dwutlenku węgla w powietrzu – zwiększenie zawartości tego gazu w powietrzu
wpływa  w  sposób  istotny  na  intensywność  fotosyntezy,  moŜna  stęŜenie  podnieść
w  sposób  naturalny  poprzez  aktywizację  procesów  zachodzących  w  podłoŜu,  lub
w  sposób  sztuczny  poprzez  wykładanie  suchego  lodu,  lub  spalanie  gazu  w  specjalnych
palnikach,

−

dostęp światła – uŜycie sztucznych źródeł światła wpływa na przedłuŜenie trwania
procesu fotosyntezy w poszczególnych cyklach dobowych, wpływa to na intensywniejszy
wzrost sadzonek.

Namioty foliowe

Umocowane na róŜnej wysokości osłony foliowe mogą okrywać grzędy lub skrzynie

z sadzonkami,  lub  teŜ  przybierają  postać  namiotów  i  cieplarni.  Do  osłon  uŜywa  się  folii
polietylenowej, przeźroczystej o grubości ok. 0,2 mm, która przepuszcza 90% światła [7, s. 114].
Namioty  powinny  stać  na  powierzchni  otoczonej  drzewostanem,  który  łagodzi  negatywny
wpływ  wiatrów.  Namioty  najlepiej  zakładać  na  terenie  równym,  lub  o  łagodnym
jednostronnym spadku do 5

. Na ogół namioty ustawia się dłuŜszą osią w kierunku wschód –

zachód, zgodnie z panującymi wiatrami, ułatwia  to ich wietrzenie, a takŜe zmniejsza ryzyko
uszkodzenia przez wiatr. Konstrukcja namiotu foliowego zazwyczaj jest stalowa, zdarzają się
konstrukcje plastikowe lub drewniane. Folia zachowuje swoje właściwości zwykle do dwóch
sezonów. Folie moŜna wzmocnić zakładając na cały namiot siatkę sznurkową, moŜna równieŜ
kupić  juŜ  gotową  wzmacnianą  syntetycznymi  włóknami  folię.  Temperaturę  i  wilgotność
w namiotach kontroluje się poprzez  nawadnianie i wietrzenie.

Osłony ze szkła

Produkcja taka moŜe być prowadzona w inspektach lub szklarniach. WyróŜnia się przy

tym  inspekty  jedno  i  dwuspadowe.  Przy  skrzyniach  jednospadowych  ustawia  się  je
w  kierunku  wschód-zachód,  a  przy  dwuspadowych  na  kierunku  północ-południe.  Teren
przeznaczony pod inspekty powinien być równy, a gleba odchwaszczona i przepuszczalna.
Szklarnie mogą być wolnostojące lub blokowe. Konstrukcja szklarni jest przewaŜnie stalowa
[7, s. 117–118].

Cechy sadzonek wyprodukowanych w warunkach kontrolowanych w porównaniu do

metody tradycyjnej są następujące [7, s. 121–122]:

−

większe wymiary, szczególnie części nadziemnej,

−

mniejsza ilość krótkich korzonków na jednostce długości,

−

większe wymiary Ŝywych komórek i elementów budowy drewna.

„Projekt finansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

4.9.2. Pytania sprawdzające

Odpowiadając na pytania, sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń.

Na jakiej technologii bazuje sposób produkcji sadzonek z bryłką?

Jakie znasz róŜnice pomiędzy produkcją sadzonek z zakrytym systemem korzeniowym
a produkcją tradycyjną?

Jakie znasz rodzaje pojemników ze względu na materiał uŜyty do produkcji?

Jakie warunki powinny spełniać pojemniki do produkcji sadzonek?

Jakie znasz rodzaje pojemników ze względu na budowę?

Jakie znasz korzystne cechy torfu wysokiego?

Jakie znasz dodatki do tworzenia substratów z torfem?

Na czym polega badanie źródła wody do nawadniania szkółki?

Jakie znasz obiekty wchodzące w infrastrukturę szkółki?

10.

Jakie znasz moŜliwości wykorzystania sadzonek z bryłką?

11.

Jakie znasz wady i zalety produkcji sadzonek z bryłką?

12.

Czym powinno się charakteryzować podłoŜe do produkcji w warunkach
kontrolowanych?

13.

Jakie wyróŜnia się podłoŜa do produkcji w warunkach kontrolowanych?

14.

Jakie znasz czynniki wpływające na proces fotosyntezy?

15.

Jakie znasz róŜnice pomiędzy produkcją sadzonek w warunkach kontrolowanych,
a z zakrytym systemem korzeniowym?

4.8.3. Ćwiczenia

Ćwiczenie 1

Scharakteryzuj

na czym polega produkcja sadzonek z zakrytym systemem korzeniowym.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

obejrzeć film edukacyjny na temat produkcji sadzonek z zakrytym systemem
korzeniowym,

zapoznać się z planszami, foliogramami i przeczytać literaturę pomocną przy wykonaniu
zadania,

scharakteryzować proces produkcji,

opisać substraty i pojemniki uŜywane do produkcji,

opisać nowoczesne rozwiązania techniczne uŜyte w produkcji,

określić prawidłowość wykonania ćwiczenia.

WyposaŜenie stanowiska pracy:

−

film edukacyjny przedstawiający produkcję sadzonek z zakrytym systemem
korzeniowym,

−

plansze, foliogramy

−

notatnik,

−

ołówek lub długopis,

−

literatura z rozdziału 6 Poradnika dla ucznia.

Ćwiczenie 2

Określ wady i zalety produkcji sadzonek z bryłką.

Sposób wykonania ćwiczenia

„Projekt finansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

obejrzeć edukacyjny film na temat produkcji sadzonek z bryłką,

odszukać i przeczytać literaturę pomocną przy wykonaniu zadania,

opisać zalety produkcji sadzonek z bryłką,

opisać wady produkcji sadzonek z bryłką,

ocenić prawidłowość wykonania ćwiczenia.

WyposaŜenie stanowiska pracy:

−

film edukacyjny przedstawiający produkcję sadzonek z bryłką,

−

notatnik,

−

ołówek lub długopis,

−

literatura rozdziału 6 Poradnika dla ucznia.

Ćwiczenie 3

Określ róŜnice pomiędzy produkcją sadzonek z bryłką, sadzonek w warunkach

kontrolowanych, sadzonek produkowanych metodą tradycyjną.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

obejrzeć tematyczny film o produkcji sadzonek z bryłką oraz w warunkach kontrolowanych,

odszukać i przeczytać literaturę pomocną przy wykonywaniu ćwiczenia,

opisać róŜnicę pomiędzy poznanymi sposobami produkcji sadzonek,

ocenić prawidłowość wykonania ćwiczenia.

WyposaŜenie stanowiska pracy:

−

film edukacyjny przedstawiający produkcję sadzonek z bryłką oraz w warunkach
kontrolowanych,

−

notatnik,

−

ołówek lub długopis,

−

literatura z rozdziału 6 Poradnika dla ucznia.

4.8.4. Sprawdzian postępów

Czy potrafisz:

Tak Nie

określić technologię produkcji sadzonek z bryłką?

podać róŜnice pomiędzy produkcją sadzonek z bryłką a produkcją tradycyjną?

wymienić rodzaje pojemników ze względu na materiał uŜyty do ich produkcji?

podać zadania jakie powinien spełnić pojemnik do produkcji sadzonek?

wymienić rodzaje pojemników ze względu na ich budowę?

podać korzystne cechy torfu wysokiego?

wymienić dodatki do wyrobu substratów?

scharakteryzować badanie wady do nawadniania szkółki?

określić jakie obiekty wchodzą w skład szkółki kontenerowej?

10)

podać moŜliwości zastosowania sadzonek z bryłką?

11)

określić wady i zalety produkcji sadzonek z bryłką?

12)

określić cechy podłoŜa do produkcji w warunkach kontrolowanych?

13)

wymienić podłoŜa do produkcji w warunkach kontrolowanych?

14)

podać czynniki wpływające na intensywność fotosyntezy?

15)

określić róŜnice pomiędzy produkcją w warunkach kontrolowanych
a z zakrytym systemem korzeniowym?

„Projekt finansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

5. SPRAWDZIAN OSIĄGNIĘĆ

INSTRUKCJA DLA UCZNIA

Przeczytaj uwaŜnie instrukcję.

Podpisz imieniem i nazwiskiem kartę odpowiedzi.

Zapoznaj się z zestawem zadań testowych.

Test zawiera 20 zadań Do kaŜdego zadania dołączone są cztery moŜliwości odpowiedzi.
Tylko jedna jest prawdziwa.

Udzielaj odpowiedzi tylko na załączonej karcie odpowiedzi, stawiając w odpowiedniej
rubryce znak X. W przypadku pomyłki naleŜy błędną odpowiedź zaznaczyć kółkiem,
a następnie ponownie zakreślić odpowiedź prawidłową.

Pracuj samodzielnie, bo tylko wtedy będziesz miał satysfakcję z wykonanego zadania.

Jeśli udzielenie odpowiedzi będzie Ci sprawiało trudność, wtedy odłóŜ jego rozwiązanie
na później i wróć do niego, gdy zostanie Ci wolny czas.

Na rozwiązanie testu masz 45 minut.

Powodzenia!

ZESTAW ZADAŃ TESTOWYCH

Głównym kierunkiem selekcji nasion przyjętej w Polsce jest selekcja
a)

indywidualna.

rodowa.

populacyjna.

naturalna.

Głównym źródłem pozyskania nasion do zakładania upraw gospodarczych są
a)

plantacyjne uprawy nasienne.

wyłączone drzewostany nasienne (WDN).

gospodarcze drzewostany nasienne (GDN).

drzewa doborowe.

Aparat lotny posiadają nasiona
a)

buka pospolitego, wiązu szypułkowego, brzozy brodawkowatej.

wierka pospolitego, sosny limby.

brzozy brodawkowatej, graba, sosny czarnej.

dębu, sosny górskiej, modrzewia europejskiego.

Ujęcie kleszczowate przez skrzydełko występuje u

wierka pospolitego i sosny zwyczajnej.

sosny zwyczajnej i modrzewia europejskiego.

wierka pospolitego i sosny czarnej.

sosny czarnej i sosny pospolitej.

Na zielono moŜna zbierać nasiona
a)

buka i jesionu.

dębu i grabu.

grabu i buka.

jesionu i lipy.

„Projekt finansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Zbiór nasion z drzew stojących poza plantacjami moŜe wykonywać pracownik, który
a)

jest męŜczyzną lub kobietą w wieku powyŜej 18 lat.

jest męŜczyzną który ukończył 21 lat i posiada odpowiedni kurs zbieracza szyszek.

jest męŜczyzną lub kobietą w wieku minimum 21 lat.

jest męŜczyzną który ukończył 18 lat i nie ma przeciwwskazań do wykonywania tej
pracy.

Zbiór nasion podstawowych gatunków drzew leśnych wykonuje się
a)

wiosną.

wiosną i latem.

jesienią i zimą.

zimą.

Termin dojrzewania i zbioru nasion
a)

jest stały.

jest zaleŜny od połoŜenia geograficznego, wysokości n.p.m. i przebiegu pogody.

nie zaleŜy od przebiegu pogody.

jest zmienny, ale nie zaleŜy od połoŜenia geograficznego.

Metodę termiczną wyłuszczania nasion stosuje się dla
a)

sosny i modrzewia.

modrzewia i jodły.

wierka i modrzewia.

sosny i świerka.

10.

Nasiona sosny po wyłuszczeniu w pierwszej kolejności powinny być
a)

oczyszczone.

odskrzydlone.

podsuszone.

złoŜone do przechowania.

11.

Do nasion kategorii orthodox naleŜą nasiona
a)

nie znoszące odwodnienia.

nasiona świerka, sosny, dębu.

nasiona buka, świerka, modrzewia.

nasiona klonu, sosny, jesionu.

12.

Do przechowywania nasion na potrzeby bieŜące moŜna zaliczyć
a)

w komorach chłodniczych w temperaturze -15

w komorach chłodniczych w temperaturze -20

luzem w komorach chłodniczych.

na sucho w szczelnie zamkniętych pojemnikach.

13.

Sposobem przerwania spoczynku nasion jest
a)

miniowanie nasion.

skaryfikacja nasion.

zaprawiane nasion.

termoterapia nasion.

„Projekt finansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

14.

Największą precyzją cechuje się
a)

siew pełny.

siew częściowy rzędowy.

siew punktowy.

siew częściowy taśmowy.

15.

Szkółki małe mają powierzchnię poniŜej
a)

1,5 ha.

3 ha.

4 ha.

5 ha.

16.

Dopuszczalne spadki terenu szkółki wynoszą
a)

1,5

2–3

na nizinach.

6–7

w górach.

17.

Do prac pielęgnacyjnych na szkółkach zaliczamy
a)

siew nasion.

deszczowanie.

przerzedzanie siewów.

jesienną orkę.

18.

Gołomróz powstaje w wyniku
a)

opadu deszczu, który zamarza na roślinach.

rozmarzania i zamarzania nasiąkniętej wodą gleby.

rozmarzania i zamarzania suchej gleby.

gwałtownego rozmarzania lodu pokrywającego rośliny.

19.

Sadzonki moŜna wyciągać z gleby
a)

zamarzniętej.

silnie zaskorupionej.

latem z przeznaczeniem na przechowywanie.

wzruszonej i odpowiednio wilgotnej.

20. Pojemniki zespolone na sadzonki w szkółkach kontenerowych

mogą powodować deformację korzeni.

muszą być wyposaŜone w prowadnice, aby uniknąć deformacji korzeni.

nie muszą być odporne na działanie czynników atmosferycznych, poniewaŜ
produkcja jest prowadzona pod osłonami.

mogą być niedostosowane do maszyn wysiewających.

„Projekt finansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

KARTA ODPOWIEDZI

Imię i nazwisko ………………………………………………………........................................

Prowadzenie gospodarki nasiennej i produkcji szkółkarskiej

Zakreśl poprawną odpowiedź.

zadania

Odpowiedź

Punkty

10.

11.

12.

13.

14.

15.

16.

17.

18.

19.

20.

Razem:

„Projekt finansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

6. LITERATURA

Gorzelak A., Niski A.: Ochrona szkółek przed chwastami. Państwowe Wydawnictwo
Rolnicze i Leśne, Warszawa 1987

Murat E.: Hodowla lasu cz. II. Wydawnictwo Świat 1996

Murat E.: Poradnik hodowcy lasu. Wydawnictwo Świat 1999

Obmiński Z.: Botanika dla techników leśnych. Wydawnictwo Świat 1996

Poradnik leśniczego. Wydawnictwo Świat, Warszawa, 1991

Rozwałka Z. (red.): Zasady hodowli lasu. OWRLP w Bedoniu 2003

Sobczak R. (red.): Szkółkarstwo leśne, ozdobne i zadrzewieniowe, Wydawnictwo Świat
1999

Sobczak R. (red.): Szkółkarstwo leśne. Wydawnictwo Świat 1991

Suszka B: Nowe technologie w nasiennictwie leśnym. Bogucki Wydawnictwo Naukowe 2000

10.

Szabla K., Pabian R.: Szkółkarstwo kontenerowe. Centrum Informacyjne Lasów
Państwowych, Warszawa 2003

11.

www.wiki.lasypolskie.pl

Czasopisma:

−

Echa leśne,

−

Przegląd leśny.