EKSPERTYZA _ B Chazan _2

Bogdan Chazan
Marian Gabryś
Maria Środoń
Wiktoria Wróblewska

Ekspertyza

Zdrowotne następstwa przedwczesnej

inicjacji seksualnej u dziewcząt

redakcja tekstu

Prof. dr hab. med. B. Chazan

Warszawa, 16.01.2007r.

Ekspertyza

przygotowana dla Rzecznika Praw Dziecka

pt. „Zdrowotne następstwa inicjacji seksualnej u dziewcząt”.

Wstęp

str. 3

Prof. dr hab. med. Bogdan Chazan – dyrektor Szpitala Ginekologiczo-PołoŜniczego
im. Św. Rodziny, ul. Madalińskiego 25, 02 544 Warszawa, przewodniczący Sekcji
Demografii Medycznej Komitetu Nauk Demograficznych PAN,

sekretariat@szpitalmadalinskiego.pl

Cześć I.

str. 7

Dr Wiktoria Wróblewska – adiunkt w Instytucie Statystyki i Demografii Szkoły Głównej
Handlowej al. Niepodległości 164, 02 554 Warszawa,

wwrobl@sgh.waw.pl

Wprowadzenie

Dane epidemiologiczne dotyczące inicjacji seksualnej młodzieŜy w
Polsce i na świecie

Społeczne, demograficzne i psychologiczne następstwa przedwczesnej
inicjacji seksualnej – przegląd literatury światowej

Wczesna inicjacja seksualna a wielopartnerstwo .

Społeczne i demograficzne aspekty ciąŜ i rodzicielstwa u nastolatek.

Piśmiennictwo

Cześć II.

str. 51

Prof. dr hab. med. Marian St. Gabryś – prof. nadzw. AM we Wrocławiu, Al. Wiązowa 8a ,
53 127 Wrocław ,

mst_garys@post.pop.pl

Rozwój układu immunologicznego u dziewcząt

Inicjacja seksualna a zdrowie kobiety

Wpływ inicjacji seksualnej kobiety na funkcje prokreacyjne w
przyszłości.

Medyczne aspekty macierzyństwa nieletnich.

Związek pomiędzy inicjacja seksualną i patogenezą nowotworów
narządów płciowych u kobiet.

Piśmiennictwo.

Cześć III.

str. 64

Maria Środoń, MA(Cantab)- dyrektor wykonawczy MaterCare Polska,

m.srodon@wp.pl

Psychologiczne i społeczne aspekty

Polityka zdrowotna w dziedzinie aktywności seksualnej nieletnich

Podsumowanie

Przegląd piśmiennictwa

Bogdan Chazan

Wstęp.

Zbyt wczesna aktywność seksualna często prowadzi do niekorzystnych

następstw zdrowotnych (choroby przenoszone drogą płciową, niepłodność i

powikłania przebiegu ciąŜ w przyszłości), urazów emocjonalnych, innych

ryzykownych dla zdrowia zachowań i urodzeń pozamałŜeńskich.

Choroby przenoszone drogą płciową (sexually transmitted diseases –

STD) pojawiają się najczęściej u osób młodych, jedna czwarta aktywnych

seksualnie nastolatek ulega takim zakaŜeniom. Szczególnie niebezpieczne są

zakaŜenia wirusowe: HIV, wirusem opryszczki a przede wszystkim wirusem

brodawczaka (HPV), który jest przyczyną zachorowań w dorosłym wieku na

raka szyjki macicy. Z kolei wśród zakaŜeń bakteryjnych najgroźniejsze dla

młodych dziewcząt jest zakaŜenie Chlamydia trachomatis, poniewaŜ prowadzi

do zapalenia jajowodów i niepłodności.

Istnieje korelacja pomiędzy aktywnością seksualną młodych osób i pojawieniem

się u nich innych antyzdrowotnych zachowań: paleniem tytoniu, piciem

alkoholu i uŜywaniem narkotyków.

Przedwczesna aktywność seksualna prowadzi nierzadko do urazów

psychologicznych, pojawienia się poczucia winy i depresji. Emocjonalne

trudności mogą wynikać z poczucia zagroŜenia chorobą lub pojawić się po

zakaŜeniu lub zajściu w nieplanowaną ciąŜę. Intymne związki wśród młodych są

często niestabilne i ich rozpad stanowić moŜe zagroŜenie dla trwałych relacji w

przyszłości. Relacje te mogą być zagroŜone poprzez pojawienie się niepłodności

czy trudności w donoszeniu ciąŜy, będących skutkiem zbyt wczesnych i

licznych kontaktów seksualnych.

Urodzenia pozamałŜeńskie zdarzają się szczególnie często wśród

młodocianych w porównaniu z innymi grupami wiekowymi. Szerzej o

problemach z tym związanych, czynnikach ryzyka jak i następstwach będzie

mowa w dalszych częściach ekspertyzy.

Jak widać, problem przedwczesnej aktywności seksualnej jest istotny z

punktu widzenia zdrowia publicznego. Walka z zagroŜeniami zdrowotnymi jest

najbardziej skuteczna wówczas, kiedy w działaniach prozdrowotnych skupimy

się na profilaktyce pierwotnej, to znaczy usuwaniu czynników ryzyka zachowań

niesprzyjających zdrowiu. Profilaktyka wtórna, to znaczy działania w kierunku

ograniczenia szkód wynikających z ryzykownych dla zdrowia zachowań jest

mniej skuteczna. Jako przykład moŜe słuŜyć zapobieganie przypadkom raka

płuca, którego jedną z przyczyn jest palenie papierosów Profilaktyka wtórna

polegać tu będzie na zaleceniu uŜywania papierosów z filtrem lub częstego

wykonywania

prześwietlenia

płuc.

Oczywiście,

takie

postępowanie

profilaktyczne będzie mniej skuteczne niŜ porzucenie palenia. Podobnie w

przypadkach zagroŜeń związanych z przedwczesną aktywnością seksualną

dobre rezultaty przynoszą programy prozdrowotne ukierunkowane na

profilaktykę pierwotną – wierność, wstrzemięźliwość seksualną, opóźnienie

podjęcia współŜycia seksualnego. Barierowe środki antykoncepcyjne (wtórna

profilaktyka) są mało skuteczne w zapobieganiu STD spowodowanych przez

wirusy. Rada jaką przedstawia się w niektórych programach edukacji

seksualnej: „JeŜeli podjęłaś współŜycie płciowe, powiemy ci jak to robić

bezpiecznie” osłabia podstawowy, skuteczny przekaz zachęcający do

przedmałŜeńskiej abstynencji seksualnej : „Nie rób tego jeszcze, poczekaj na

prawdziwą miłość i małŜeństwo”. Wychowanie seksualne nie moŜe być

oderwane od świata uczuć, przyjaźni i odpowiedzialności, tłumić wraŜliwości i

wstydu. Doświadczenie uczy (przykład Wielkiej Brytanii), Ŝe wdroŜenie

programów, których celem było zmniejszenie liczby niezamierzonych ciąŜ u

nastolatek poprzez zwiększenie dostępności środków antykoncepcyjnych nie

spowodowało zmniejszenia aktywności seksualnej w grupach docelowych ani

liczby ciąŜ.

Programy edukacyjne ukierunkowane na abstynencję seksualną nie tylko

przekazujące wiedzę ale takŜe wpływające na zachowania i postawy okazały się

skuteczne w zmniejszaniu aktywności seksualnej u ich uczestników. Niektóre z

tych programów dostarczają wiedzę rodzicom, potrzebną by doradzić dzieciom

jak zapobiec destrukcyjnym zachowaniom seksualnym, zmniejszyć ryzyko STD

i nieplanowanych ciąŜ. Doceniając konieczność rozumienia korzyści płynących

z abstynencji seksualnej trzeba jednak umoŜliwić młodym ludziom pełne

zrozumienie istoty ryzyka i moŜliwości zapobiegania.

Zmniejszenie częstości zakaŜeń HIV w Ugandzie jakie obserwuje się od

1993 roku, w tym wśród kobiet w ciąŜy przypisuje się w duŜej części zmianom

zachowań, przede wszystkim zmniejszeniu liczby partnerów seksualnych. Nie

uwaŜa się, by decydujące było znaczenie promocji stosowania barierowych

rodków antykoncepcyjnych.(J.A. Hogle – ed: What Happened in Uganda ?

Declining HIV prevalence, behavior change and the national response. USAID,

September 2002).

Zmniejszenie częstości niekorzystnych następstw zdrowotnych wczesnej

inicjacji seksualnej młodych ludzi moŜna uzyskać zwiększając dostępność

poradnictwa medycznego. Pamiętajmy, Ŝe łatwiej sprzedać lub podarować

prezerwatywę niŜ zachęcić do wizyty u ginekologa. Porada medyczna w

dostępnym miejscu, przyjazna dla pacjenta umoŜliwia podjęcie działań

wpływających na zmianę postaw i/lub minimalizujacych ryzyko powikłań.

Konieczne jest szkolenie personelu medycznego dotyczące zarówno

merytorycznej wiedzy jak i podejścia do młodego pacjenta i jego/jej rodziców.

Lekarz jest autorytetem, takŜe w edukacji dotyczącej zdrowia prokreacyjnego,

ale trzeba stwierdzić, Ŝe nie jest od do tej roli odpowiednio przygotowany. Nie

naleŜy pomijać potrzeb zdrowotnych chłopców. Dziewczęta są biologicznie

bardziej podatne na choroby przenoszone drogą płciową jednak chłopcy są

Wiktoria Wróblewska

Część I.

1. Wprowadzenie

Tło społeczne i kulturowe opisywanych procesów.

W wielu rozwijających się krajach Afryki, Azji i Ameryki Południowej,

młoda dziewczyna osiąga status dorosłości wkrótce po wystąpieniu regularnych

menstruacji. Jest to sytuacja, która powoduje, Ŝe w Ŝyciu nastolatek nie

występuje w zasadzie okres przejściowy pomiędzy czasem bycia dzieckiem a

dorosłym. W społeczeństwach określanych jako nowoczesne, objętych

procesem modernizacji, na który składa się szereg przeobraŜeń społecznych,

ekonomicznych, technicznych i kulturowych, sytuacja taka nie jest znana.

Wcześniejszy rozwój dzieci i młodzieŜy, przejawiający się w szybszym

dojrzewaniu fizycznym, wydłuŜony okres kształcenia, bez konieczności

wczesnego podejmowania pracy spowodowały, Ŝe znamienne stało się coraz

dłuŜej trwające przejście od okresu dzieciństwa do dorosłości, a więc okres

młodości w kolejnych generacjach staje się coraz dłuŜszy. Jednocześnie

zwiększenie swobody i sfer wolności ludzi młodych spowodowały zwiększenie

ich niezaleŜności od świata dorosłych. MłodzieŜ stała się odrębną,

autonomiczną i waŜną grupą społeczną, posiadającą swoje prawa, kulturę i

system norm, coraz mniej zbieŜny z normami poprzednich pokoleń. Dzieci i

młodzieŜ stanowią takŜe bardzo znaczącą grupę konsumentów, która podlega

działaniom rynkowym producentów towarów i usług. Proces ten moŜna określić

mianem "emancypacji młodzieŜy" i tworzy on tło dla omawianych zagadnień. Z

procesem tym łączą się takŜe zmiany, które zaszły w latach 60. i 70. w systemie

norm i obyczajowości seksualnej obejmujące m.in. związki kohabitacyjne i

związki seksualne wśród osób młodych..

Odkrywanie tematów tabu i odreagowanie ograniczeń przeszłości w

sferze płciowości i Ŝycia seksualnego człowieka stało się jednym z bardziej

widocznych elementów okresu transformacji systemowej lat 90. w Polsce.

Proces ten przyniósł niewątpliwie dowartościowanie sfery seksualnej i odkrycie

jej pozytywnego wymiaru, ale zawierał takŜe elementy negatywne. Intymność,

delikatność i piękno tej sfery Ŝycia bywały wypaczane przez wizje lansowane w

kulturze masowej, co nakładało się na naturalne trudności i napięcia związane z

okresem dojrzewania osób młodych. W Polsce obserwuje się takŜe proces

westernizacji, czyli przenikanie i przejmowanie, szczególnie przez młodzieŜ i

dzieci, róŜnych wartości i wzorców zachowań typowych dla krajów

zachodnich. WaŜnym elementem zachodzących przemian jest osłabienie roli

autorytetów i ich ograniczone oddziaływanie na Ŝycie społeczne oraz

kształtowanie osobowości osób dorastających. Znaczenie zaleŜności pionowych

zostało zastąpione odniesieniami poziomymi, które oznaczają opinie

rówieśników, środowisko kolegów oraz wpływ mediów (Wróblewska 2001).

Przemiany te łączą się z gwałtowną dekonstrukcją dotychczasowych wzorców

aksjologicznych młodzieŜy w Polsce i odchodzeniem od tradycyjnych norm i

wartości.

Podstawowe źródła danych wykorzystane w przygotowaniu ekspertyzy.

W opracowaniu wykorzystano dane źródłowe pochodzące z badań:

Wyniki Badania postaw młodzieŜy wobec spraw seksualności, które zostało

przeprowadzone we wrześniu 1996 roku przez Pracownię Badań

Społecznych w Sopocie. Badaniem objęto ogólnopolską kwotową próbę

uczniów szkół ponadpodstawowych wszystkich typów (bez szkół

specjalnych). Udział w badaniu wzięło 10106 uczniów ze 128 szkół w 58

miejscowościach. Badanie jest reprezentacyjne ze względu na płeć uczniów,

rodzaj szkoły oraz wiek. Badanie było realizowane metodą audytoryjną za

pomocą ankiety wypełnianej osobiście przez uczniów przy zapewnieniu

pełnej anonimowości respondentom (Wróblewska, 1998).

Wyniki ankietowego badania "Przemiany rodziny i wzorce dzietności w

Polsce” zrealizowanego w 1991 roku przez Instytut Statystyki i Demografii

SGH. Badanie miało charakter retrospektywny i objęło osoby w wieku 18-49

lat (4211 kobiet oraz 4313 męŜczyzn). Badanie było wykonane w ramach

międzynarodowego

projektu

Family

and

Fertility

Survey

(FFS)

rekomendowanego przez Population Activities Unit UN/ECE, a jego wyniki

są porównywalne z wynikami podobnych badań zrealizowanych w innych

krajach Europy. Badanie jest reprezentatywne dla dorosłej ludności Polski i

moŜe być wykorzystane do analizy w zakresie historii zdarzeń obejmujących

m.in. proces formowania rodziny i zachowań reprodukcyjnych (Holzer,

Kowalska, 1997).

Międzynarodowe badanie porównawcze "Determinants of affective and

sexual behaviors among students", które było koordynowane przez

naukowców z Uniwersytetu „La Sapienza” w Rzymie i obejmowało

studentów we Włoszech, Francji, Japonii, Australii, USA, Rosji, Bułgarii,

Rumunii i w Polsce. Celem badania było poznanie uwarunkowań Ŝycia

emocjonalnego i seksualnego studentów, ich opinii, postaw i zachowań w tej

sferze. Badanie w Polsce pod nazwą „Zachowania i postawy studentów w

sferze seksualnej” zostało zrealizowane w roku akademickim 2001/2002

przez Instytut Statystyki i Demografii SGH w Warszawie. W badaniu wzięło

udział 1600 studentów wylosowanych z czterech uczelni w wieku 19-23 lata

(Wróblewska, 2006, Wróblewska i inni, 2003).

Wyniki badań dotyczących młodzieŜy w Polsce uzyskane na podstawie

przeglądu literatury przedmiotu. W szczególności są to:

Health Behaviour in School-aged Children (HBSC) 2001/2002 -

badanie międzynarodowe prowadzone przez zespół badaczy we

współpracy z Biurem Europejskim Światowej Organizacji Zdrowia.

Celem badania była ocena stanu zdrowia osób młodych i ich

samopoczucia (well-being) oraz zachowań zdrowotnych w kontekście

społecznym. Badanie jest powtarzane cyklicznie co cztery lata (od

1983/1984 roku) i obejmuje coraz większą liczbę krajów. Zastosowanie

standardowego kwestionariusza, wypełnianego metodą audytoryjną oraz

losowy dobór próby pozwala na uogólnianie i porównywanie jego

wyników. W Polsce ostatnie badanie z tego cyklu (Badanie nad

zachowaniami zdrowotnymi młodzieŜy szkolnej HBSC) było zrealizowane

w lutym i marcu 2002 roku i objęło 3204 chłopców i 3179 dziewcząt

odpowiednio: 2100, 2131 oraz 2152 w wieku 11,13 i 15 lat.

Kierownikiem badań w Polsce była prof. B.Woynarowska. W ekspertyzie

wykorzystano wyniki zawarte w raporcie Young people’s health in

context. Health Behaviour in School-aged Children (HBSC) study:

international report from the 2001/2002 survey, eds. C. Currie et al.,

Health Policy for Children and Adolescents; No. 4, WHO 2004.

Badanie dotyczące zdrowia, zadowolenia z Ŝycia i zachowań

zdrowotnych uczniów szkól ponadgimnazjalnych w Polsce zrealizowane

w lutym i marcu 2005 roku i obejmujące uczniów wszystkich typów szkół

w wieku 16 lat (N=1514) oraz 18 lat (N=1379). W badaniu wykorzystano

m.in. standardowy kwestionariusz z Badania nad zachowaniami

zdrowotnymi młodzieŜy szkolnej HBSC (opisany powyŜej). W ekspertyzie

korzystano z wyników zawartych w raporcie Zdrowie subiektywne,

zadowolenia z Ŝycia i zachowań zdrowotnych uczniów szkól

ponadgimnazjalnych w Polsce w kontekście czynników psychospołecznych

i ekonomicznych (red. A.Oblacińska i B.Woynarowska, 2006).

Badania „MłodzieŜ ‘88” (N=1292), „MłodzieŜ ‘94” (N=1260),

„MłodzieŜ ‘96” (N=1275) zrealizowane przez Centrum Badania Opinii

Społecznej w latach: 1988, 1994 oraz 1996. Badaniami tymi objęte zostały

ogólnopolskie reprezentatywne próby uczniów ostatnich klas szkół

ponadpodstawowych. Sposób przeprowadzenia badań (realizowane były

metodą audytoryjną), próby uczniów oraz zastosowane pytania w

kwestionariuszach pozwalają na porównywanie uzyskanych wyników dla

kolejnych lat. Badania te mają charakter sondaŜowy, a blok kilku pytań

dotyczących Ŝycia seksualnego i opinii o tej sferze Ŝycia stanowi jeden z

ich elementów.

Dane statystyczne pochodzące ze sprawozdawczości GUS opublikowane w

„Rocznikach Demograficznych” 1986-2005.

Dane statystyczne zawarte w międzynarodowych bazach danych Rady

Europy - dostępne na stronie

www.coe.int/population/

Dane z badań realizowanych w innych krajach uzyskane na podstawie

przeglądu piśmiennictwa naukowego w zakresie tematyki objętej ekspertyzą,

głównie angielskojęzyczne.

Dane epidemiologiczne dotyczące inicjacji seksualnej młodzieŜy w
Polsce i na świecie

Dane epidemiologiczne i opis zmian zachodzących w Polsce

Do końca lat osiemdziesiątych przemiany zachodzące w Polsce w

postawach i zachowaniach młodzieŜy w dziedzinie Ŝycia seksualnego miały

charakter ewolucyjny i polegały na powolnym upowszechnieniu się zachowań

dawniej występujących w mniejszej skali. Niewątpliwie zjawisko zbierania

pierwszych doświadczeń seksualnych przez osoby młode i kilkunastoletnie

miało miejsce, ale częściej związane było z zawarciem małŜeństwa lub co

najmniej planami dotyczącymi małŜeństwa (Holzer, Kowalska 1997).

Wyniki badań z lat następnych wskazują na szybko zachodzące zmiany w

kodeksie obyczajowości seksualnej dzieci i młodzieŜy w Polsce. Zmniejszyło

się przede wszystkim znaczenie normy polegającej na zachowaniu czystości

przedmałŜeńskiej, a powszechną aprobatę zyskał pogląd, według którego

związek uczuciowy daje wystarczające przyzwolenie do podejmowania

kontaktów seksualnych (m.in. CBOS 1988-1999; Wróblewska, 1998)

Dla większości młodych osób objętych badaniami CBOS niezbędnym

warunkiem podjęcia Ŝycia seksualnego był związek uczuciowy (rys.1).

Charakterystyczne jest, iŜ najbardziej znaczące zmiany wystąpiły na początku

lat 90. W roku 1994 w porównaniu do roku 1988 zmniejszył się dwukrotnie (z

44% do 21%) udział osób opowiadających się za tradycyjnymi zasadami,

według których warunkiem podjęcia współŜycia jest zawarcie małŜeństwa; w

następnych latach (1996 i 1998) zmiany były juŜ mniej znaczące.

Odpowiedzi na pytanie „W jakim przypadku moŜna juŜ rozpocząć z kimś

współŜycie seksualne?” uczniów szkół ponadpodstawowych (Badania postaw

młodzieŜy wobec spraw seksualności) potwierdzają duŜe przyzwolenie

nastolatków drugiej połowy lat 90. na podejmowanie Ŝycia seksualnego poza

małŜeństwem. W badanej grupie nastolatków w wieku 15-19 lat większość -

65% dziewcząt i 45% chłopców- akceptowała współŜycie seksualne, gdy

istnieją więzi emocjonalne (jeŜeli się kocha daną osobę i jest z nią w związku);

25% chłopców i 7% dziewcząt zgadzało się, Ŝe moŜna rozpoczynać współŜycie

jeŜeli zna się i lubi daną osobę, a 20 % chłopców i 6% dziewcząt wyraziło

aprobatę dla instrumentalnego traktowania seksu ( jeśli tylko ma się ochotę)

(Wróblewska, 1998).

Zachodzące przemiany postaw znajdują swoje odniesienie na

płaszczyźnie zachowań. Porównanie danych pochodzących z badania

"Przemiany rodziny i wzorce dzietności" (FFS 1991) z wynikami badań

późniejszych pozwala na wniosek, iŜ doświadczenie inicjacji seksualnej

nastolatków lat 90. i dalszych wyprzedza o ok. dwa lata doświadczenia

pokolenia ich rodziców. Wynik taki uzyskujemy z porównania mediany wieku

inicjacji

Mediana wieku w momencie inicjacji dla nastolatków lat 60., 70. oraz

początku lat 80. była na zbliŜonym poziomie i wynosiła dla kobiet ok.20,5-20,7

lat, a dla męŜczyzn 20,6-20,8 lat (Tabl.1). Tendencję obniŜania się wieku

inicjacji moŜna zauwaŜyć dla osób urodzonych w latach 1967-71, dla których

mediana wyniosła 19,6 lat dla kobiet i 19,7 lat dla męŜczyzn. Uzyskane wyniki

oznaczają, Ŝe w pokoleniu obecnych 40-latków i 50-latków większość osób

podejmowała współŜycie mając co najmniej 20 lat. Odsetek

osób, które miały

pierwsze doświadczenia seksualne będąc w wieku co najwyŜej 18 lat wśród

osób urodzonych w latach 1947-51 wynosił 17% dla kobiet i 19% dla męŜczyzn,

Mediana oznacza, Ŝe połowa osób danej generacji podjęła współŜycie seksualne będąc w wieku niŜszym lub

co najwyŜej równym medianie. Im wyŜsza wartość mediany tym większy udział odkładających inicjację na lata
późniejsze. NaleŜy podkreślić, Ŝe badania realizowane wśród osób nastoletnich nie pozwalają na wyznaczenie
ś

redniego wieku inicjacji, gdyŜ do wyznaczenia średniej potrzebne są informacje o wieku inicjacji wszystkich

osób w populacji. Dopóki są osoby, które nie podjęły współŜycia w badanej generacji, średnia nie będzie
charakteryzować całej populacji. Średnie mogą być wyznaczone dla generacji osób starszych.

a dla kohorty urodzeniowej 1967-71 odpowiednio 25% dla kobiet i 21% dla

męŜczyzn.

Mediana wieku inicjacji seksualnej wyznaczona na podstawie badania z

1996 roku dla uczniów szkół średnich urodzonych w latach 1977/1978

wynosiła odpowiednio18,9 lat dla kobiet i 18 lat dla męŜczyzn, co oznacza, Ŝe

50% osób miało doświadczenie inicjacji seksualnej w wieku co najwyŜej 18 lat

(wśród chłopców) oraz przed ukończeniem 19 lat (wśród dziewcząt).

Szczegółowe zestawienie udziału nastolatków z doświadczeniem inicjacji

seksualnej dla kaŜdej grupy wieku przedstawia tabela 2. Odsetek podejmujących

współŜycie seksualne narastał w kolejnych grupach wieku. Wśród uczniów

będących w wieku 17 lat doświadczenie inicjacji seksualnej deklarowało ponad

30% dziewcząt i ponad 40% chłopców, a wśród uczniów 19-letnich odsetki te

wynosiły ponad 50% dla dziewcząt i ponad 60% dla chłopców.

Podobne wyniki uzyskano w badaniach CBOS dla lat 1994, 1996 i 1998

dla uczniów ostatnich klas szkół średnich (tabl.3). Szczególnie znaczący wzrost

udziału osób mających za sobą doświadczenie inicjacji seksualnej jest widoczny

pomiędzy badaniem zrealizowanym w roku 1988 i 1994. Wynik taki potwierdza

uwagę wcześniejszą dotyczącą zasadniczej zmiany w postawach i

zachowaniach nastolatków, która była obserwowana na początku okresu

transformacji systemowej w Polsce.

Z najnowszych badań zrealizowanych w 2005 roku wśród uczniów 16- i

18-letnich wynika, iŜ wśród chłopców co trzeci 16-latek i co drugi 18-latek

deklarował doświadczenie inicjacji seksualnej, a wśród dziewcząt odpowiednio

co piąta osoba w grupie 16-letnich i prawie połowa z dziewcząt 18-letnich

(Tabl.4). Udział osób, które podały wiek inicjacji wynoszący nie więcej niŜ 15

lat w obydwu grupach wieku dziewcząt jest zbliŜony i wynosi ok.6%, podczas

gdy wśród chłopców występuje duŜa róŜnica: 17% wśród 16-latków vs 10%

wśród 18-latków. RozbieŜność taka moŜe budzić pewne zastrzeŜenia, co do

prawdziwości deklaracji w grupie chłopców. Jak wynika z wnioskowania

przedstawionego w przypisie

, wśród młodszych chłopców mogą być zawyŜane

odsetki osób z doświadczeniem inicjacji seksualnej.

Porównując wyniki z badania z 2005 roku z wynikami uzyskanymi w

badaniu uczniów zrealizowanym w 1996 roku, naleŜy zauwaŜyć zbliŜony udział

osób z doświadczeniem inicjacji wśród 18-letnich chłopców, który był w 2005

roku nawet nieznacznie niŜszy niŜ w badaniu z 1996 roku (49,9% vs. 51,3%

)

Widoczny jest natomiast wzrost odsetka aktywnych seksualnie dziewcząt,

szczególnie 18-letnich - z 38% do 47%, a wśród 16-letnich z 16% do 21%.

Inicjacja seksualna nastolatków – przegląd międzynarodowy

Mimo opisanych wyŜej zmian wskazujących na obniŜanie się wieku

inicjacji seksualnej, moŜna wciąŜ mówić o stosunkowo późnym wchodzeniu

nastolatków Polsce w Ŝycie seksualne i odkładaniu podejmowania kontaktów

seksualnych na czas późniejszy.

Na takie stwierdzenie wskazuje m.in. porównanie wyników dla grupy 35

krajów objętych badaniem Health Behaviour in School-aged Children Study -

HBSCS 2001/2002. Polska naleŜy do grupy krajów o najniŜszym odsetku

młodzieŜy, która deklarowała inicjację seksualną w wieku do 15 lat (rys.1).

Odsetek zbliŜony do notowanego dla dziewcząt w Polsce, czyli niŜszy od 10%,

był tylko w Grecji, Izraelu, Macedonii i na Chorwacji. Dla chłopców tylko

nieznacznie niŜszy niŜ w Polsce – poniŜej 20%- był w Hiszpanii i w Czechach, a

zbliŜony w Estonii, na Łotwie, a takŜe w Austrii i Finlandii. We wszystkich

innych krajach udział osób deklarujących inicjację seksualną w tym wieku był

MoŜna postawić hipotezę, iŜ chłopcy młodsi mają tendencję do zawyŜania tych odsetków poprzez deklaracje

niezgodne z prawdą, a wynikające z np. ich chęci pochwalenia się, mody czy dowartościowania w środowisku
rówieśników. O tym, Ŝe to młodsi  chłopcy podają odpowiedzi nieprawdziwe, moŜe świadczyć fakt, iŜ  w
badaniu zrealizowanym trzy lata wcześniej w 2002 roku, które objęło uczniów wówczas 15-letnich , a więc
mających 18-lat w 2005 roku, odsetek deklarujących inicjację seksualną do 15-go roku Ŝycia wyniósł ponad
20%. Jak wynika z deklaracji grupy badanej w roku 2005 odsetek ten był zdecydowanie niŜszy i wynosił  mniej
niŜ 10% (9,7%). Taka róŜnica wynosząca ponad 10% nie mieści się w granicach błędu statystycznego.

zdecydowanie wyŜszy niŜ w Polsce. NajwyŜsze odsetki aktywnych seksualnie

nastolatków w wieku 15 lat - przekraczające 40% - wystąpiły wśród dziewcząt

mieszkających w Anglii i Walii oraz w Szwecji i w Niemczech, a wśród

chłopców na Ukrainie, w Rosji, Belgii, Anglii i Szkocji oraz w Macedonii.

Wysokie odsetki podejmujących wcześnie inicjację seksualną notowane są takŜe

wśród nastolatków w USA.

Zachodzące zmiany w poziomie mediany wieku inicjacji seksualnej w

kolejnych generacjach, począwszy od osób urodzonych w latach 30. do tych

urodzonych w latach 70., dla krajów Europy Zachodniej przedstawia rysunek 2

(Kontula, 2003). Zasadniczo we wszystkich krajach występuje trend polegający

na obniŜaniu mediany wieku inicjacji w generacjach młodszych w porównaniu

ze starszymi. Trend ten jest bardziej wyraźny wśród kobiet. Wśród męŜczyzn,

po spadku związanym z okresem rewolucji seksualnej, wiek inicjacji jest w

miarę stabilny i dla kolejnych generacji nastolatków lat 70. 80. i 90. mediana

utrzymuje się na poziomie od ok. 16,5 lat do 18,5 lat, w zaleŜności od kraju.

Najwcześniej podejmują kontakty seksualne chłopcy w krajach Europy

Południowej i tam takŜe notowane są najniŜsze wartości mediany, która spadła

np. w Portugalii do poziomu 16 lat. We Włoszech, Hiszpanii, Portugalii, Grecji,

a takŜe we Francji, Niemczech i Holandii chłopcy mają swój pierwszy stosunek

wcześniej niŜ dziewczęta. W takich krajach jak Szwecja, Finlandia, Dania,

Norwegia, a więc krajach Europy Północnej, to dziewczęta są młodsze od

chłopców, gdy rozpoczynają Ŝycie seksualne.

Warto zauwaŜyć, Ŝe wśród kolejnych generacji kobiet nastąpiło większe

obniŜenie wieku inicjacji niŜ wśród męŜczyzn. W takich krajach jak Finlandia,

Szwecja, Holandia, Portugalia, Grecja, Rosja i Estonia mediana wieku inicjacji

seksualnej obniŜyła się o ok. cztery lata dla kobiet urodzonych na początku lat

80. w porównaniu do generacji z początku lat 30. Dla męŜczyzn obserwowany

spadek wyniósł ok. dwóch lat. NajniŜszy wiek inicjacji seksualnej młodych

kobiet notowany był w Anglii, gdzie mediana wynosiła zaledwie 16,2 lat

Bardzo niski jest takŜe w takich krajach, jak Szwecja, Finlandia, Norwegia,

Estonia, gdzie wynosi ok. 16,5 – 17 lat. Zdecydowanie później podejmują Ŝycie

seksualne dziewczęta w krajach bardziej tradycyjnych, takich jak Włochy,

Hiszpania, Portugalia czy Francja. Mediana w tych krajach jest wyŜsza o ok. 1-

1,5 roku i sięga 18 lat.

Opisane wcześniej wyniki badań dla nastolatków w Polsce klasyfikują nas

w rankingu z innymi krajami Europy wśród krajów o najwyŜszym wieku

inicjacji seksualnej. Mniejsze róŜnice są notowane dla chłopców niŜ dla

dziewcząt. Z drugiej strony szybsze obniŜanie wieku inicjacji występuje w

Polsce wśród dziewcząt, co moŜe wskazywać na naśladowanie trendów

obserwowanych wcześniej wśród nastolatek innych krajów.

Czynniki powiązane z ryzykiem wczesnej inicjacji

Zachowania nastolatków w sferze seksualnej, abstynencja lub aktywność

seksualna, mają wielopłaszczyznowe uwarunkowania i mogą być wspierane

przez róŜne czynniki, wśród których wymienia się: indywidualne (np.

wykształcenie, poziom intelektualny, czynniki psychologiczne, zachowania

ryzykowne - palenie papierosów, kontakt z narkotykami, alkohol); środowisko

rówieśnicze (np. normy, zachowania); środowisko rodzinne (np. kontrola

rodziców, status społeczno-ekonomiczny); czynniki instytucjonalne (np. szkoła,

kościół) (Whitaker et al., 2000).

Jako przykład zróŜnicowania zachowań związanych z edukacją podajemy

wyniki dla uczniów objętych badaniem CBOS (tabl.3). Uczniowie ostatnich klas

liceów ogólnokształcących rzadziej angaŜowali się w kontakty seksualne niŜ

uczniowie ostatnich klas szkół zawodowych i techników (54% vs 64%).

Dane pochodzą z badania zrealizowanego wśród kobiet w wieku 20-24 lata w 1998 roku (Kontula, 2003)

NaleŜy podkreślić, Ŝe we wszystkich krajach zachodnich, później

angaŜują się w związki seksualne osoby kontynuujące naukę na studiach

wyŜszych niŜ ci, którzy zakończyli edukację na niŜszym poziomie. Wniosek taki

dotyczy w szczególności kobiet i wskazuje na jeden z czynników związanych z

ryzykiem wcześniejszej inicjacji, którym jest poziom wykształcenia.

Mediana wieku inicjacji dla studentów w Polsce jest wyŜsza o 1,5 lat dla

męŜczyzn i o prawie dwa lata dla kobiet w porównaniu do wyników dla

uczniów szkół średnich. W wieku 20 lat prawie 55% badanych studentek i 40%

studentów Ŝyło w dziewictwie. Wśród studentów odnotowano takŜe mały

odsetek osób, które podjęły współŜycie w wieku 16 lat lub mniej; niŜszy niŜ w

innych grupach młodzieŜy. W wieku 15 lat lub mniej współŜyło 4% chłopców i

1% dziewcząt, a wieku do 16 lat odpowiednio 10% i 5% (Wróblewska 2006).

Jednocześnie wyniki w zakresie częstości i wieku pierwszych kontaktów

seksualnych studentów potwierdzają późną inicjację seksualną osób młodych w

Polsce w porównaniu do innych krajów. Tylko wyniki dla studentów w Japonii

był porównywalne z danymi dla studentów w Polsce (tabl.5).

Wśród czynników róŜnicujących zachowania w sferze seksualnej

młodzieŜy w Polsce istotną rolę odgrywa system wartości i norm wynikający z

przekonań i Ŝycia religijnego młodzieŜy. W grupie studentów, dla których

religia miała duŜe znaczenie, zdecydowana większość (71% kobiet i 68%

męŜczyzn) Ŝyła w czystości i nie podejmowała współŜycia, podczas gdy wśród

tych, dla których religia nie miała znaczenia odsetek bez doświadczenia inicjacji

seksualnej był na poziomie poniŜej 25% dla męŜczyzn i 27% dla kobiet (tabl.6).

Religijność jest szczególnie istotna na poziomie decyzji o podjęciu współŜycia

seksualnego, nie ma natomiast wpływu na dalsze postępowanie np. wybór

metody zapobiegania ciąŜy (Wróblewska i inni, 2003).

Czynnikami współwystępującymi ze zwiększonym ryzykiem inicjacji

seksualnej wśród młodych i bardzo młodych osób są takŜe inne zachowania

ryzykowne, do których naleŜy kontakt z alkoholem, narkotyki, palenie

papierosów, aktywny kontakt z pornografią, a takŜe wychodzenie na dyskoteki,

atrakcyjność fizyczna kobiet i aktywność fizyczna męŜczyzn. Na takie

powiązania wskazują wyniki badań i analiz zawierających wyniki dla

nastolatków w Polsce (m.in. Zdrowie subiektywne…,2006; Young people’s

health…,2004; Wróblewska, 1988; 2003), jak i w innych krajach (m.in. Edgardh

2000, Lammers et all, 2000; Whitbeck et all, 1999;

Orr et all, 1991, Zabin et all,

1986).

Tabl.1 Wiek inicjacji seksualnej (mediana) wśród osób urodzonych w latach 1952-1971-

‘pokolenie rodziców’

Rok urodzenia

MęŜczyźni

1952-56

1957-61

1962-66

1967-71

Mediana wieku inicjacji seksualnej

20.8

20.6

20.8

19.7

Kobiety

Mediana wieku inicjacji seksualnej

20.7

20.5

20.6

19.6

ródło: Badanie

Family and Fertility Sarvey -

FFS 1991, (Holzer, Kowalska 1997), tablica 21.

Tabl.2 Udział osób, które miały doświadczenie inicjacji seksualnej wśród uczniów szkół

rednich (w wieku 15-19 lat) objętych badaniem w 1996 roku – ‘pokolenie dzieci’.

Wiek
(w latach)

Dziewcz

ta Chłopcy

9,5

16,1

28,9

31,7

43,5

38,5

51,3

52,5

61,6

ródło: Na podstawie

Badania postaw młodzieŜy wobec spraw seksualności, 1996.

Tabl. 4. Zachowania seksualne wśród uczniów będących w wieku 16 oraz 18 lat w 2005 roku

Chłopcy

Dziewczęta

Doświadczenie inicjacji seksualnej

(% badanych)

16 lat

18 lat

16 lat

18 lat

Udział osób, które miały doświadczenie
inicjacji seksualnej

w wieku 15 lat lub mniej

17,0

9,7

5,9

6,5

Udział osób, które miały doświadczenie
inicjacji seksualnej (ogółem)

34,9

49,9

20,6

47,3

Liczba partnerów seksualnych

(% badanych, którzy mieli doświadczenie inicjacji

seksualnej)

jeden

39,4

40,1

70,3

76,4

dwóch

23,1

24,8

17,5

19,3

trzech i więcej

37,3

35,1

12,9

13,3

ródło: Na podstawie

Zdrowie subiektywne, zadowolenie z Ŝycia i zachowania zdrowotne

uczniów szkół ponadgimnazjalnych w Polsce w kontekście czynników psychospołecznych i
ekonomicznych (red. A.Oblacińska i B.Woynarowska, 2006), tabl. 3.9.

Tabl.5. Wiek inicjacji seksualnej wśród studentów - porównanie międzynarodowe.
(Skumulowany odsetek osób, które miały doświadczenie inicjacji)

Polska

Japonia

Włochy

Rosja

Wiek

3.2

0.9

4.1

3.8

5.6

3.2

17.5

6.4

8.7

2.7

9.4

7.7

13.0

8.3

34.7

13.6

19.4

10.5

18.7

13.9

23.9

19.5

51.7

27.6

31.9

18.7

27.3

21.1

38.5

32.5

64.1

45.1

44.7

30.2

39.1

35.4

52.5

46.1

73.3

58.5

54.8

42.8

49.6

51.4

63.6

57.1

78.8

68.3

Mediana

19,5

20,8

20,1

19,3

18,9

19,3

17,0

18,3

ródło: Sexual and affective behaviour of students (Sexual and affective behaviour of students.

An international comparative study 2001/2002, (eds F.C. Billari et al., 2006), tabl.13.

Tabl.6 Do

wiadczenie inicjacji seksualnej w

ród studentów wedlug znaczenia religii

NIE

% odpowiedzi

71,2

28,8

40,6

59,4

rednie

26,7

73,3

Nie ma

adnego lub małe

Kobiety

68,3

31,7

38,0

62,0

rednie

24,3

75,7

Nie ma

adnego lub małe

ęŜ

czy

TAK

Znaczenie religii

Płe

Zródło:

Kodeks obyczajowo

ci seksualnej w

ród młodzie

y na podstawie badania "Zachowania

i postawy studentów w sferze seksualnej…, ’

blewska

i inni,

2003

Rysunek 1.

TO ZUPEŁNIE NORM ALNE, śE KOCHAJĄCY SIĘ LU DZIE

UTRZYM UJĄ ZE SOBĄ KONTAKTY SEKSUALNE,

ŚLUB NIE JEST DO TEGO KONIEC ZNY

CZY ZGAD ZASZ SIĘ Z NASTĘPUJĄCYM I OPINIAMI?

Źródło: MłodzieŜ o Ŝyciu seksualnym. Komunikat z badań, CBOS 1999

3. Społeczne, demograficzne i psychologiczne następstwa przedwczesnej

inicjacji seksualnej – przegląd literatury światowej

Zmiany w obyczajowości seksualnej nastolatków, w szczególności

obniŜanie wieku inicjacji, powinny być przedmiotem zainteresowania i troski

rodowiska

medycznego

naukowego,

przede

wszystkim

osób

odpowiedzialnych za politykę społeczną, edukację i wychowanie. Wczesna

inicjacja seksualna wymaga szczególnej uwagi ze względu na jej liczne moŜliwe

konsekwencje, zarówno bliŜsze jak i dalsze, które mogą obejmować róŜne sfery

ycia i powodować negatywne skutki nie tylko w wymiarze zdrowotnym, ale

takŜe społecznym, demograficznym i emocjonalnym.

Tematyka konsekwencji wczesnych związków seksualnych w Polsce jest

zagadnieniem stosunkowo nowym i jeszcze mało rozpoznanym w literaturze

naukowej, dlatego skupiono się tu na informacjach z literatury światowej.

Z danych epidemiologicznych wynika, Ŝe depresja jest dość częsta wśród

nastolatków, a samobójstwa są jedną z głównych przyczyn zgonów w tej grupie

wieku. Wśród czynników, które mogą być powiązane z taką sytuacją jest

wskazywana wczesna inicjacja seksualna.

Ostatnie badania wskazują, Ŝe nastolatki, które rozpoczęły Ŝycie

seksualne wpadają w depresję, podejmują próby samobójcze, doświadczają

aktów przemocy i wchodzą w ryzykowne zachowania seksualne (m.in. Hallfors

et al.,2004, Hallfors et al.,2005, Shrier et al., 2001, Burgeet al., 1995; Adcock,

1991). Analiza danych z badania National Longitudinal Study of Adolescent

Health zrealizowanego w USA w 1994 roku, które objęło ponad 13400 uczniów

od siódmej do 11 klasy wykazała, Ŝe doświadczenie inicjacji seksualnej

zwiększało istotnie statystycznie ryzyko depresji, myśli i prób samobójczych.

Ryzyko to (odds) było jeszcze większe w sytuacji, gdy młodzi pili alkohol i/lub

palili papierosy oraz brali narkotyki. Dziewczęta rzadziej podejmowały

zachowania ryzykowne (alkohol, narkotyki) niŜ chłopcy, ale te które się

zaangaŜowały w nie były wielokrotnie bardziej skłonne do myśli samobójczych

i miały symptomy depresji niŜ pozostałe. Wielowymiarowe analizy ze

zmiennymi kontrolnymi potwierdziły, Ŝe wczesny seks oraz narkotyki

zwiększają prawdopodobieństwo depresji, szczególnie wśród dziewcząt

(Hallfors et al.,2005). Do podobnych wniosków doszli autorzy na podstawie

kolejnego badania Longitudinal Study of Adolescent Health (Wave II, 1996),

które objęło ponad 6500 nastolatków. Gdy porównywano nastolatków, zarówno

chłopców jak i dziewczęta, którzy mieli doświadczeniem inicjacji seksualnej do

tych, którzy takich doświadczeń nie mieli, to ci pierwsi byli mniej szczęśliwi,

bardziej skłonni do depresji i częściej usiłowali popełnić samobójstwo (w ciągu

ostatniego roku). Wszystkie róŜnice były statystycznie istotne. Warto dodać, ze

prawie trzy czwarte (72%) aktywnych seksualnie nastolatek Ŝałowało, Ŝe

podjęło Ŝycie seksualne i chętnie odłoŜyłoby rozpoczęcie współŜycia na czas

późniejszy, gdyby było to moŜliwe (Rector et al., 2003).

TakŜe i w innych rejonach świata młodzi ludzie Ŝałują, Ŝe podjęli

współŜycie seksualne jako nastoletnie osoby, szczególnie jeśli było to bardzo

wcześnie. Reprezentacyjne badanie 14-latków w Szkocji w 1996/1997 roku

(ponad 3600 chłopców i 3700 dziewcząt) pokazało, Ŝe 18% chłopców i 15%

dziewcząt miało juŜ doświadczenie inicjacji seksualnej. Co trzecia z dziewcząt

oraz 27% chłopców powiedziało, Ŝe zdarzenie to miało miejsce zbyt wcześnie, a

13% dziewcząt i 5% chłopców powiedziało, ze nie powinno się to zdarzyć w

ogóle (Wight et al., 2000).

Badanie zrealizowane w Nowej Zelandii w 1993/1994 roku na próbie osób,

które były w wieku 21 lat w momencie badania wskazuje, Ŝe częściej Ŝałują

swoich zachowań osoby, które w momencie inicjacji miały poniŜej 16 lat

(Dickson et al., 1998). Mediana wieku inicjacji seksualnej w badanej grupie

wynosiła 17 lat dla męŜczyzn i 16 lat dla kobiet. Kobiety częściej Ŝałowały

swoich wcześniejszych decyzji i chętnie przełoŜyłby inicjację na okres

późniejszy. Kobiety takŜe często czuły się przymuszone do współŜycia, w

szczególności te, których inicjacja przypadła na wiek 14 lat lub niŜszy.

Jednocześnie

osoby,

które

postanowiły

powstrzymać

się

podejmowania kontaktów seksualnych mają większe poczucie własnej wartości

niŜ ci, którzy podjęli takie kontakty lub planowali je podjąć (Whitaker et.al,

2000). Związek pomiędzy poziomem poczucia własnej wartości a aktywnością

seksualną moŜe być róŜny dla chłopców i dziewcząt, ale dla obydwu płci niskie

poczucie własnej wartości jest połączone ze wzrostem ryzykownych zachowań

seksualnych (Shrier et al., 2001).

Z drugiej strony naleŜy pamiętać, iŜ niska samoocena czy skłonności

depresyjne mogą zwiększać ryzyko podejmowania wczesnych związków

seksualnych jako ‘środek leczniczy’ na inne problemy. JednakŜe aktywność

seksualna jest na ogół jeszcze bardziej destrukcyjna dla psychiki młodych osób i

moŜe zwielokrotnić te problemy. Tym bardziej, Ŝe zaangaŜowanie w jedno z

zachowań ryzykownych istotnie zwiększa ryzyko innych takich zachowań

(Lowry et al, 1994; Mellanby 1993; Shrier et al., 1999; Kowaleski-Jones, Frank,

1998). Rezultaty z badania Youth Risk Behavior Survey , którym objęto 11631

uczniów szkół średnich w USA pokazały, Ŝe 83% tych którzy nie pili alkoholu,

nie palili papierosów i nie brali narkotyków nie mieli takŜe inicjacji seksualnej, i

odwrotnie ryzyko podjęcia współŜycia seksualnego oraz większej liczby

partnerów (czterech i więcej) współwystępowało z doświadczeniem innych

zachowań ryzykownych (Lowry et al., 1994). Dziewczęta, które współŜyły

seksualnie, w porównaniu do tych które nie miały stosunków seksualnych,

siedmiokrotnie częściej paliły papierosy i dziesięciokrotnie częściej brały

marihuanę. Podobnie i chłopcy, którzy deklarowali współŜycie w wieku do16

lat, 4-krotnie częściej palili papierosy i 6-krotnie częściej pili w większej ilości

alkohol niŜ pozostali (Orr et al., 1991). Te destrukcyjne zachowania są tym

bardziej ze sobą powiązane im młodsze są osoby w nie się angaŜujące (Shrier et

al., 1996).

Wyniki badań zrealizowanych w Finlandii wśród uczniów klas ósmych i

dziewiątych, którzy mieli doświadczenie inicjacji seksualnej (11800 dziewcząt i

10400 chłopców) za pomocą kwestionariusza pozwalającego na ocenę stanu

psychicznego w wymiarze depresji pokazały silną korelację pomiędzy liczbą

partnerów seksualnych a poziomem depresyjności, dla kaŜdej z płci. Ryzyko

depresji wzrastało takŜe dla osób nie stosujących antykoncepcji (Kosunen et al.,

2003).

Wiele badań pokazuje, iŜ niski wiek w momencie podjęcia aktywności

seksualnej, szczególnie przez dziewczęta, moŜe powodować późniejsze

problemy psychiczne w postaci niskiej samooceny, depresji, a takŜe

ryzykownych zachowań, w tym podejmowanie współŜycia z wieloma

partnerami i nie stosowanie antykoncepcji (O’Donnell et al., 2001). Wiele

problemów natury psychicznej powiązanych z wczesną inicjacją seksualną moŜe

wystąpić w wieku dorosłym. Dotyczy to szczególnie kobiet, które były

przymuszone do odbycia stosunku seksualnego w bardzo młodym wieku lub w

dzieciństwie (Coid et al.,2001; Browning, Laumann 1997). Kontakty seksualne

w bardzo młodym wieku mogą być połączone z przymusem, na co wskazują

wyniki niektórych badań (Wight et al., 2000).

Populacyjne badanie National Survey of Sexual Attitudes and Lifestyles

2000 , którym objęto ponad 11 tys. kobiet w wieku 26-44 lata w Wielkiej

Brytanii ujawniło, Ŝe wiele kobiet doświadcza róŜnych problemów w sferze

ycia seksualnego, co przekłada się takŜe na jakość Ŝycia w ogóle (Mercer et al.,

2005). Brak pełnej satysfakcji i problemy związane z Ŝyciem seksualnym w

yciu dorosłym istotnie były związane z doświadczeniem pierwszego stosunku

seksualnego, w szczególności były tu waŜne takie elementy jak przymus,

poczucie Ŝalu, zaleŜność decyzji i niezastosowanie antykoncepcji. Jak opisano

wyŜej, z wczesną inicjacją seksualną łączyć się moŜe występowanie wielu z

tych negatywnych elementów.

4. Wczesna inicjacja seksualna a wielopartnerstwo

Odkładanie inicjacji seksualnej na wiek późniejszy jest bardzo waŜne z

punktu widzenia zdrowia prokreacyjnego, w tym w zapobieganiu infekcjom

przenoszonym drogą płciową (m.in. Genuis, Genuis, 2004). Ryzyko zakaŜenia

chorobami przenoszonymi drogą płciową wzrasta wraz z liczbą partnerów

seksualnych (takŜe liczbą partnerów tych partnerów), a wielopartnerstwo jest

związane z wczesną inicjacją seksualną.

Badania nastolatków w miejskich szkołach średnich w USA pokazały, iŜ

tylko jedna trzecia aktywnych seksualnie nastolatków miała jednego partnera, co

czwarty miał dwóch partnerów, a ponad 40 % trzech i więcej. Respondenci,

których inicjacja seksualna przypadła na wiek 13 lat i mniej mieli 9-krotnie

większe ryzyko posiadania trzech lub większej liczby partnerów seksualnych

niŜ osoby, których inicjacja była w wieku 16 lat (Durbin et al. 1993).

Autorzy Santelli i inni (1998) oszacowali udział osób mających wielu

partnerów

seksualnych

oraz

badali

czynniki

ryzyka

związane

wielopartnerstwem. Swoje analizy oparli na badaniu National Health Interview

Survey and Youth Risk Behavior Survey 1992 , które jest reprezentacyjne dla

młodych Amerykanów w wieku 12-21 lat . Wśród badanych 63% kobiet i 64%

męŜczyzn miało doświadczenie inicjacji seksualnej. Tylko 20% kobiet i 13%

męŜczyzn z doświadczeniem inicjacji miało jednego partnera seksualnego.

Udział osób mających sześciu i więcej partnerów narastał dla wieku od 14 lat do

21 lat odpowiednio od 8% do 31% dla kobiet i od 14% do 45% dla męŜczyzn.

Wśród tych, którzy mieli doświadczenie inicjacji, 15% kobiet i 35% męŜczyzn

miało dwóch lub więcej partnerów w ciągu trzech miesięcy przed badaniem.

Niski wiek inicjacji był czynnikiem istotnie wpływającym na ryzyko posiadania

dwóch i więcej partnerów. Alkohol oraz narkotyki dodatkowo zwiększały odds

wielopartnerstwa.

TakŜe młodzi Polacy, którzy podejmują Ŝycie seksualne w wieku

kilkunastu lat deklarują często kontakty z więcej niŜ jednym partnerem

seksualnym. Z danych pochodzących z badania Zdrowie subiektywne,

zadowolenie z Ŝycia i zachowania zdrowotne uczniów szkół ponadgimnazjalnych

w Polsce…2005 zrealizowanego wśród uczniów 16- i 18-letnich wynika, iŜ

60% chłopców i ok. 30% dziewcząt, którzy mieli doświadczenie inicjacji

seksualnej, miało więcej niŜ jednego partnera (tabl.4). Co czwarty chłopiec w tej

grupie deklarował posiadanie dwóch, a ponad 35% - trzech i więcej partnerów

seksualnych; dla dziewcząt było to odpowiednio prawie 20% i 13%. Warto

podkreślić, Ŝe odpowiedzi uczniów 16-letnich i 18-letnich z doświadczeniem

inicjacji, wskazują na taki sam udział osób mających dwóch lub więcej

partnerów seksualnych wśród chłopców młodszych i starszych w momencie

badania i tylko minimalnie wyŜszy wśród dziewcząt starszych (33% vs 30%).

Zakładają, Ŝe osoby 16-letnie z doświadczeniem inicjacji seksualnej mogą mieć

jeszcze dalszych partnerów seksualnych, tym bardziej, Ŝe związki uczuciowe

młodszych nastolatków są mniej trwałe niŜ starszych, wynik taki pośrednio

wiadczy o tym, iŜ wczesna inicjacja sprzyja podejmowaniu kontaktów

seksualnych z większą liczbą partnerów.

Badanie przekrojowe osób nastoletnich, które opisano wyŜej, nie pozwala na

bezpośrednie wnioskowanie o liczbie partnerów seksualnych w dłuŜszej

perspektywie Ŝycia seksualnego dlatego korzysta się z badań retrospektywnych,

które obejmują osoby dorosłe.

Przykłady takich badań moŜna znaleźć w literaturze amerykańskiej.

Potwierdzają one jednoznacznie, iŜ wczesna inicjacja łączy się z

wielopartnerstwem.

Wśród 3300 nigdy nie zamęŜnych kobiet w wieku 15-44 lata, które

zostały objęte populacyjnym badaniem National Survey of Family Growth (IV

Wale, 1988) kobiety, których wiek inicjacji był poniŜej 17 lat miały istotnie

większe ryzyko w swojej historii relacji seksualnych mieć więcej niŜ jednego

partnera w porównaniu do kobiet, które w momencie inicjacji były w wieku co

najmniej 17 lat ( Seidman et al., 1994).

W kolejnej cyklu tych samych badań National Survey of Family Growth

1995 (Rector et al., 2003) badano takŜe powiązanie pomiędzy wczesną inicjacją

seksualną a liczbą partnerów seksualnych oraz human well-being. Zasadniczy

wniosek był analogiczny do tego sprzed siedmiu lat, im wcześniej kobiety

rozpoczynały Ŝycie seksualne, tym większą liczbę partnerów seksualnych

pozamałŜeńskich miały w historii swojego Ŝycia. W dalszej konsekwencji

badanie ujawniło, Ŝe wczesna inicjacji i wielopartnerstwo są powiązane z

wieloma innymi negatywnymi skutkami w Ŝyciu, włączając większy udział osób

z infekcjami przenoszonych drogą płciową, większy udział ciąŜ i urodzeń

pozamałŜeńskich, samotne macierzyństwo, nietrwałość związków małŜeńskich,

ubóstwo materialne kobiet i dzieci, wzrost natęŜenia przerwań ciąŜ, wzrost

depresji oraz małe poczucie szczęścia i zadowolenia z Ŝycia. Warto dodać, Ŝe

badanie to objęło ponad 10 tys. kobiet i jest reprezentacyjne dla populacji kobiet

w USA w wieku 15-44 lata.

Kobiety, które rozpoczynały Ŝycie seksualne (z własnej woli) będąc w wieku 13

lub 14 lat miały średnio trzynastu (!) pozamałŜeńskich partnerów seksualnych.

Dla porównania dla kobiet, których inicjacja przypadła na wiek 19-20 lat średnia

liczba partnerów wynosiła 4,5, a dla kobiet, które były w wieku 23-25 lat w

momencie inicjacji – średnia liczba partnerów spadła do 2,7 (rys. 3).

Autorzy omawianego raportu (Rector te al., 2003) wyznaczyli wskaźnik

określający liczbę partnerów seksualnych przypadających na jeden rok

aktywności seksualnej (turnover rate). Im młodsze były osoby podejmujące

inicjację tym wyŜszy był ten wskaźnik. Dla kobiet, których inicjacja seksualna

przypadła na wiek 13-14 lat, był on czterokrotnie wyŜszy niŜ dla kobiet, które

podjęły współŜycie mając powyŜej 20 lat. Wskaźnik turnover rate dla kobiet,

które były aktywne seksualnie w wieku 13-14 lat wynosił 1,2 co oznacza, Ŝe

miały one średnio 1,2 partnerów na rok (aktywności seksualnej), dla dziewcząt

17-18- letnich wskaźnik ten wynosił 0,6, podczas gdy dla kobiet starszych (21-

22 lata w momencie inicjacji) liczba partnerów wynosiła 0,3 na rok ich

aktywności seksualnej (rys.4).

Wyniki z tego badania potwierdzają takŜe inne wnioski w zakresie skutków

wczesnej inicjacji np. w wymiarze samopoczucia psychicznego. Ponad połowa z

grupy kobiet, które odłoŜyły inicjację seksualna do wieku co najmniej 20 lat

było zadowolonych ze swojego Ŝycia i stwierdziła, Ŝe są bardzo szczęśliwe

“very happy in life”. Wśród kobiet z bardzo wczesną inicjacją (w wieku 13 lub

lat)

taką

odpowiedź

dała

tylko

trzecia

nich.

5. Społeczne, psychologiczne i demograficzne aspekty ciąŜ i rodzicielstwa
u nastolatek

CiąŜe i urodzenia przez nastolatki – dane epidemiologiczne

W większości krajów zachodnich od początku lat sześćdziesiątych i w

latach siedemdziesiątych odnotowano znaczny wzrost urodzeń wśród nastolatek.

NaleŜy podkreślić, iŜ wzrost ten przypadł na okres rewolucji seksualnej i był

bezpośrednią konsekwencją zmian w obyczajowości seksualnej nastolatków

połączonych z coraz wcześniejszą inicjacją seksualną.

Współczynniki płodności utrzymujące się na stałym poziomie od 10 do 30

urodzeń na 1000 kobiet w wieku 15-19 lat, w ciągu kilku lat wzrosły nawet dwu

i trzykrotnie. W USA notowano ponad 100 urodzeń na 1000 dziewcząt w wieku

15-19 lat rocznie, przy coraz częstszych urodzeniach przez dziewczęta w wieku

14 lat i mniej. Wśród nastolatek europejskich wzrost urodzeń został

zapoczątkowany w krajach skandynawskich, następnie wystąpił we wszystkich

krajach Europy Zachodniej, a z około 10-15-letnim opóźnieniem nastąpiła faza

wzrostu natęŜenia urodzeń w krajach Europy Południowej (Włochy, Portugalia,

Hiszpania, Grecja) osiągając poziom 30- 50 urodzeń na 1000 nastolatek. Po

kilkunastu latach trwania fazy wysokiej płodności nastąpił spadek natęŜenia

urodzeń wśród nastolatek i ostatecznie współczynniki płodności ustabilizowały

się w większości krajów na stosunkowo niskim poziomie, poza Wielka Brytanią

i USA (Darroch et al. 2001; Konsula 2003; Wróblewska, 2002). NatęŜenie

urodzeń przez nastolatki w USA, które jest dwu- i trzykrotnie wyŜsze niŜ

notowane w innych krajach zachodnich, a takŜe wyŜsze wskaźniki zakaŜeń

STD w tym kraju, wyjaśniane są m.in. poprzez większą liczbę partnerów

seksualnych wśród nastolatków w USA (Darroch, Singh 2001). Pewne światło

w poszukiwaniu wyjaśnień natęŜenia urodzeń przez nastolatki rzucają dane o

przerwaniach ciąŜ, które są opisane dalej.

W Polsce jeszcze na początku lat dziewięćdziesiątych na kaŜde 1000

nastolatek w wieku 15-19 lat przypadało ponad 30 urodzeń. Po krótkotrwały

wzroście w latach 1989-1992 nastąpił wyraźny trend spadkowy w natęŜeniu

urodzeń przez nastolatki i w roku 2004 współczynnik płodności był o połowę

niŜszy niŜ na początku lat 90. Poziom współczynników płodności nastolatek w

Polsce ogółem oraz według wieku przedstawia tablica 5. We wszystkich

grupach wieku nastąpiło obniŜenie natęŜenia urodzeń wśród nastolatek,

jednakŜe największy spadek wystąpił w grupach najstarszych. Dla dziewcząt 19-

letnich płodność w roku 2004 była prawie trzykrotnie niŜsza niŜ na początku lat

90. i wynosiła 33 urodzenia na 1000 kobiet w porównaniu do 90%

w roku

1991. Dla dziewcząt 18-letnich był to spadek z 50%

do 21%

, dla 17-letnich z

ponad 20%

do 10%

, 16-letnich z 7%

do 4%

, a dla najmłodszych z 2%

1,1%

. ObniŜa się takŜe absolutna liczba urodzeń dzieci przez nastolatki, i tak w

1990 roku wynosiła 44 tys., w 1995 roku 35 tys., w 2000 roku - ponad 27 tys., a

w roku 2004 nieco ponad 20 tys. Około połowa urodzeń przypada na kobiety

19-letnie; pozostałe urodzenia w tej grupie w 2004 roku kształtowały się

następująco: matkami w wieku 18 lat zostało ponad 6 tys. dziewcząt, 2,5 tys.

ukończyło lat 17, tysiąc miało zaledwie lat 16, a prawie 300 dziewcząt zostało

matkami przed ukończeniem 16 roku Ŝycia

Jednocześnie odnotować naleŜy trzykrotny wzrost udziału urodzeń

pozamałŜeńskich wśród nastoletnich matek w Polsce. W 1990 roku co piąte

urodzenie przez matki, które były w wieku 19 lat lub mniej było urodzeniem

pozamałŜeńskim, a w 2004 roku odsetek takich urodzeń wyniósł prawie 60%

(67% w miastach i 48% na wsi).

Poziom płodności nastolatek w Polsce zbliŜa się do poziomu notowanego

w większości krajów Europy Zachodniej czyli ok. 10 urodzeń na 1000

dziewcząt w wieku 15-19 lat, a nawet jest niŜszy niŜ w niektórych z tych

Dane pochodzą z Rocznika Demograficznego 1991, 2001 i 2005, GUS Warszawa.

krajów. WyŜsze niŜ Polsce współczynniki płodności nastolatek notuje się w

Portugalii, Grecji i Irlandii, gdzie wynoszą ok.20%

oraz w Wielkiej Brytanii -

prawie 30%

. NajniŜsze wskaźniki urodzeń wśród nastolatek notowane są w

Holandii, Szwajcarii, Włoszech, Szwecji, Hiszpanii i Danii – ok. 6-8%

. W

krajach Europy Centralnej i Wschodniej płodność nastolatek jest wyŜsza niŜ w

Polsce i przekracza 20 urodzeń na 1000 (w Słowacji, na Węgrzech, Litwie,

Białorusi, Estonii i Rosji), a w Rumunii, Bułgarii i na Ukrainie wynosi ok. 40

na 1000 (tabl. 6) (Recent Demographic Developments in Europe 2004).

Tabl.5.

Urodzenia przez nastolatki w Polsce w latach 1985-2004

/na 1000 kobiet w wieku 15-19 lat/

w wieku

Ogółem

15 lat i mniej

16 lat 17 lat

18 lat

19 lat

1985

35,1

1,8

7,0

21,0

49,6

96,3

1986

32,8

1,5

6,3

19,9

46,3

92,9

1987

32,2

1,7

6,4

19,7

46,7

91,6

1988

31,7

1,6

6,0

19,7

46,3

92,9

1989

30,7

1,7

6,1

19,4

45,6

89,9

1990

31,5

1,7

6,6

20,1

47,1

89,5

1991

32,2

1,9

6,8

21,2

48,9

90,0

1992

29,3

1,8

6,5

19,1

43,4

82,0

1993

27,2

1,7

6,2

18,0

40,2

74,2

1994

25,7

1,7

5,8

16,7

37,1

69,0

1995

22,0

1,4

4,6

14,4

32,3

58,6

1996

21,1

1,3

4,8

13,6

30,1

56,9

1997

19,5

1,3

4,4

13,1

27,9

51,5

1998

19,1

1,3

4,3

12,7

26,3

48,9

1999

17,5

1,3

4,2

11,9

25,5

45,4

2000

16,9

1,2

4,3

11,9

24,1

42,6

2001

15,8

1,2

4,3

11,6

23,3

37,2

2002

15,0

1,2

3,9

10,8

22,8

36,0

2003

14,5

1,1

3,4

10,4

21,8

35,1

2004

13,8

1,1

3,6

9,5

21,2

33,3

ródło: Obliczenia własne na podstawie Roczników Demograficznych GUS z lat 1986-2005

Table 6. Płodność nastolatek w wybranych latach od 1980 do 2003, przegląd międzynarodowy

Country

1980

1985

1990

1995

2000

2003

Japan

3,6

4,0

3,6

3,9

Italy

20,9

12,7

9,0

6,9

6,8*

Netherlands

9,2

6,8

8,3

5,8

7,2

7,7*

Sweden

15,8

11,0

14,1

7,7

7,2

6,0

Denmark

16,8

9,1

8,3

7,7

6,2

Spain

25,8

18,5

11,9

7,8

8,6

9,6*

France

25,4

16,9

13,3

10,9

11*

Austria

34,5

24,4

21,2

15,6

13,5

13,1

Poland

32,9

35,1

31,5

21,1

18,7

14,5

Latvia

39,9

42,6

50,0

25,5

19,2

16,6

Portugal

41,0

33,0

24,1

20,9

21,5

20,4*

Hungary

68,0

51,5

39,5

29,5

23,5

20,8

Slovak Republic

48,2

51,8

45,5

32,3

23,8

20,6

Estonia

44,6

43,9

53,6

33,4

25,7

22,1*

Lithuania

28,0

22,1

41,6

36,7

25,8

20,6

Belarus

31,4

32,8

43,8

28,2

23,4

Russian Federation

43,6

46,9

55,6

45,6

28,2

27,6

United Kingdom

31,0

28,8

31,2

28,8

29,4

26,9

Romania

72,3

57,3

51,5

38,7

34,0

Bulgaria

81,2

77,4

69,9

49,6

47,8

40,4

United States

53,0

51,0

59,9

54,4

54,1

Note: * Ostatnie dane z roku 2002.

róło: Recent Demographic Developments in Europe 2004, Council of Europe, Strasbourg 2005 oraz Roczniki

Demograficzne GUS.

Przerwania ciąŜ u nastolatek

Analizy opierające się na danych dotyczących legalnej aborcji wśród

nastolatek wskazują, iŜ w większości krajów współczynniki przerwań ciąŜ

(abortion rate) są na poziomie zbliŜonym do współczynników urodzeń, a w

niektórych krajach nawet wyŜsze. W Szwecji, Norwegii, Danii, Finlandii, a

takŜe w Rosji i na Białorusi więcej niŜ połowa ciąŜ nastolatek kończy się

aborcją (abortion ratio przekracza 50%), a w Szwecji wynosi prawie 70%

(tabl.7).

W większości krajów Europy Zachodniej natęŜenie aborcji utrzymuje się na

poziomie od ok. 4-5 na 1000 dziewcząt w wieku 15-19 lat w takich karach jak

Holandia, Belgia, Niemcy, Włochy i Hiszpanii, do ok. 20 na 1000 w Szwecji,

Wielkiej Brytanii i Norwegii. W Europie Centralnej i Wschodniej, stosunkowo

wysokie natęŜenie aborcji notowane w latach 80. uległo obniŜeniu, z wyjątkiem

Węgier i Bułgarii, gdzie utrzymuje się na poziomie ok. 30%

Czechach i

Słowacji, a więc krajach sąsiadujących z Polską, współczynnik aborcji wśród

nastolatek jest dwukrotnie niŜszy niŜ współczynnik urodzeń i wynosi ok. 10-12

na 1000 (Singh, Darroch, 2000).

Bardziej szczegółowe zestawienia dla nastolatek według wieku pokazują

zróŜnicowanie występujące pomiędzy natęŜeniem ciąŜ i przerwaniami ciąŜ

zaleŜne od wieku dziewcząt. Abortion ratio wśród dziewcząt nieletnich w

większości krajów przekracza 50% i jest zdecydowanie wyŜsze niŜ notowane

wśród nastolatek starszych (w wieku 18-19 lat). Oznacza to, Ŝe ciąŜa

dziewczyny w wieku 17 lat lub młodszej ma większą szansę zakończyć się

aborcją niŜ urodzeniem dziecka. Udział ciąŜ kończących się aborcją u nieletnich

dziewcząt jest najwyŜszy w krajach Europy Północnej, gdzie wynosi powyŜej

80% w Szwecji i Danii i powyŜej 70% w Norwegii i Estonii. W innych

rejonach Europy jest takŜe wysoki i wynosi ponad 60% w takich krajach jak

Francja, Słowenia, Szkocja, a w pozostałych krajach sięga ok. 50% (tabl.8).

Wśród nastolatek starszych, które zaszły w ciąŜę mając 18 lub 19 lat, wskaźniki

te w większości krajów są niŜsze niŜ notowane dla dziewcząt młodszych.

NajniŜszy udział ciąŜ zakończonych aborcją w wieku 18-19 lat notowany jest na

Słowacji, w Czechach i Belgii, gdzie wynosi mniej niŜ 30%.

Demograficzne, społeczne i psychologiczne konsekwencje wczesnego

macierzyństwa

Z biologicznego punktu widzenia ciąŜa u osoby nastoletniej nie stanowi

zagroŜenia i nie czyni szkody sama w sobie, ale w praktyce, jest związana z

częstszym występowaniem róŜnych negatywnych konsekwencji, takŜe w

wymiarze zdrowotnym. Komplikacje w trakcie ciąŜ u nastolatek obejmują

wyŜsze ryzyko wystąpienia anemii, zatruć oraz nadciśnienia. Wśród

konsekwencji zdrowotnych dla dziecka wymienia się niską masę urodzeniową,

większe ryzyko porodu przedwczesnego, umieralności okołoporodowej i w

wieku niemowlęcym, a takŜe wyŜszą częstość poronień przy następnych ciąŜach

(Carlson et al. 1986; Card 1981; Wellings et al. 1999, Valkonen 2001;

Wróblewska 2002).

Zasadniczo jednak w literaturze podkreśla się negatywne konsekwencje

wczesnego macierzyństwa w wymiarze społecznym. NaleŜy do nich niŜszy

poziom wykształcenia kobiet, które urodziły dziecko jako osoby nastoletnie,

trudności w przebiegu kariery zawodowej oraz gorsza sytuacja ekonomiczna w

porównaniu do osób, które zostały matkami później (m.in. Hofferth et al. 2001,

Wellings et al. 1999, Manlove et al., 2000, Maynard, 1996).

W analizach zwraca się uwagę na złoŜoność występujących tu powiązań i fakt,

iŜ niektóre z tych konsekwencji mogą być rezultatem porównawczo gorszych

warunków i sytuacji społeczno-ekonomicznej, w której wychowywały się

nastoletnie matki przed zajściem w ciąŜę i urodzeniem dziecka niŜ te, które nie

zostały matkami w tak młodym wieku. Wielowymiarowe analizy ze zmiennymi

kontrolnymi skorelowanymi z sytuacją społeczną i ekonomiczną w rodzinie

pochodzenia czyli uwzględniające status społeczny i ekonomiczny nastoletnich

matek przed zajściem w ciąŜę, zmniejszały występujące róŜnice w dalszym

przebiegu kariery szkolnej i zawodowej kobiet, ale ich nie wyeliminowały

(Carlson et al. 1986, Wellings et al. 1999, Hofferth et al. 2001).

Wyniki otrzymane na podstawie badania National Survey of Sexual

Attitudes and Lifestyles 1991 zrealizowanego w Anglii i obejmującego ponad 18

tys. osób w wieku 15-59 lat pokazało takŜe, iŜ wczesna inicjacja seksualna i

niski poziom wykształcenia są czynnikami, które niezaleŜnie zwiększają ryzyko

wczesnego macierzyństwa, a jednocześnie, jeśli wystąpią razem, powodują

jeszcze większą szansę na urodzenie dziecka przez kobietę nastoletnią. Zmienną

pośredniczącą jest przerwanie ciąŜy, na które częściej decydowały się

dziewczęta lepiej wykształcone (Wellings et al. 1999).

Badania powiązań występujących pomiędzy wczesnym macierzyństwem

oraz uzyskanym poziomem wykształcenia zostały zrealizowane takŜe w USA

(Hofferth et al. 2001). Analizowano wyniki z dwóch badań: National

Longitudinal Survey of the Labor Market Experience of Youth (NLSY) oraz

Panel Study of Income Dynamics (PSID). Badanie NLSY było realizowane

corocznie od 1978 do 1994 roku i obejmowało osoby, które były w wieku 14-21

lat na początek badania tj. w grudniu 1978 roku. Drugie z tych badań jest takŜe

reprezentacyjne dla populacji w USA, a dane były zbierane od 1968 roku do

1995 roku i obejmowały wiele informacji o sytuacji gospodarstwa domowego i

jego członkach. Wśród badanych kobiet było 20% tych, które urodziły dziecko

będąc nastolatką w badaniu NLSY i 24% w badaniu PSID. Dla większej

eliminacji wpływu róŜnic społecznych i ekonomicznych związanych ze

rodowiskiem rodzinnym na obserwowane później róŜnice w sytuacji Ŝyciowej

kobiet, które miały doświadczenie wczesnego macierzyństwa i pozostałymi,

wyróŜniono dodatkowo próbę sióstr (rodzeństwa).

Rezultaty potwierdziły, iŜ wczesne macierzyństwo redukowało czas edukacji i

szansę ukończenia nie tylko szkoły wyŜszej, ale takŜe i średniej. Znaczenie miał

takŜe fakt czy urodzenie dziecka miało miejsce w wieku 18-19 lat czy teŜ

młodszym tzn. przed ukończeniem 18 roku Ŝycia. Szansa ukończenia szkoły

redniej przez nieletnie matki w porównaniu do kobiet, które urodziły pierwsze

dziecko w wieku 30 i więcej lat wynosiła tylko 0,3, a dla nastolatek starszych

(18-19 lat) wzrastała do 0,5. Dla próby ‘sióstr’ róŜnice te były mniejsze, ale w

dalszym ciągu istotne i wynosiły odpowiednio 0,68 i 0,8. Ocena statystyczna

szans na uzyskanie dalszego poziomu wykształcenia (w badaniu był to college)

ujawniła jeszcze większe róŜnice i odds dla ogółu nastoletnich matek spadł do

poziomu 0,15, co oznacza, Ŝe kobiety, które urodziły dziecko mając mniej niŜ

20 lat 7-krotnie rzadziej kończyły szkołę wyŜszą (Hofferth et al. 2001). Autorzy

badania pokazali takŜe, iŜ ten negatywny efekt macierzyństwa na poziom

wykształcenia

występuje

wszystkich

analizowanych

kohortach

urodzeniowych kobiet, chociaŜ dla osób młodszych notowane róŜnice są

mniejsze, gdyŜ wzrósł udział młodych matek kończących szkoły średnie.

Wśród innych skutków powiązanych z wczesnym macierzyństwem

wymienia się takŜe samotne macierzyństwo i związane z tym faktem obciąŜenia

społeczne w postaci zasiłków dla samotnych matek, a takŜe nietrwałość

małŜeństw zawieranych przez nastolatków (m.in. Heaton 2002; Kiernan 1996;

Singh et al.2001; Wellings et al. 1999; Wieczorek 1990; Wróblewska 2002;

Wróblewska 1999).

Jako przykład moŜna podać wyniki badania trwałości małŜeństw w Anglii.

Kobiety, które doświadczyły macierzyństwa przed ukończeniem 20 roku Ŝycia i

zawarły małŜeństwo miały trzykrotnie większą szansę rozwieźć się niŜ

pozostałe (Wellings et al. 1999). Inne analizy potwierdziły takŜe, iŜ fakt zajścia

w ciąŜę przedmałŜeńską oraz zawarcie małŜeństwa przez kobiety nastoletnie źle

rokuje dla trwałości takich związków (Bumpass et al., 1991, Teachman, 2002,

Teachman, 2003).

Inne analizy dotyczące trwałości małŜeństw dokonane w oparciu o dane z

badania National Survey of Family Growth 1995 wskazują na negatywne

znaczenie nie tylko przedmałŜeńskich relacji seksualnych, ale takŜe

wielopartnerstwa, szczególnie jeśli miała miejsce kohabitacja z przyszłym

męŜem oraz z innym partnerem (Teachman, 2003).

6. Piśmiennictwo

1. Adcock A.G., Nagy S., Simpson J. (1991), Selected risk factors in adolescent

suicide attempts, Adolescence No. 26, pp.817-828.

2. Bajos N., Guillaume A. (2003), Contraceptive practices and use of abortion

among adolescents and young adults in Europe. In: Reproductive health
behaviour of young Europeans.’ Vol.1. Population Studies No. 42. Council
of Europe Publishing. Council of Europe. Strasbourg.

3. Browning C., Laumann E. (1997), Sexual Contact between Children and

Adults: A Life Course Perspective , American Sociological Review, Vol.
62, No. 4 , pp. 540-560.

4. Bumpass L., Martin T., Sweet J. (1991), The Impact of Family Background

and Early Marital Factors on Marital Disruption, Journal of Family Issues,
Vol. 12, pp.22-42.

5. Card J. (1981), Long-term consequences for children of teenage parents,

Demography, 18(2): 137-156.

6. Carlson D., Labarba R., Sclafini J., Bowers C. (1986) Cognitive and motor

development in infants of adolescent mothers: a longitudinal analysis,
International Journal of Behaviour Development Vol. 9 , pp. 1–14.

7. Coid J, Petruckevitch A., Feder G., Chung W., Richardson J., Moorey

S.(2001), Relation between childhood sexual and physical abuse and risk of
revictimisation in women: a cross-sectional survey.Lancet, vol. 358, pp.
450-454.

8. Darroch J.E., Singh S., Frost J.J. (2001), Differences in Teenage Pregnancy

Rates among Five Developed Countries: The Roles of Sexual Activity and
Contraceptive Use. Family Planning Perspectives, Vol. 33(5), pp. 244-250

9. Dickson N., Paul C., Herbison P., Silva P. (1998), First sexual intercourse:

age, coercion, and later regrets reported by birth cohort. British Medical
Journal Vol.316, pp.29-33.

10. Durbin M., DiClemente R.J., Siegel D., Krasnovsky F., Lazarus N.,

Camacho T. (1993), Factors associated with multiple sex partners among
junior high school students, Journal of Adolescent Health Care No.14,
pp.202-207.

11. Edgardh K. (2000), Sexual behaviour and early coitarche in a national

sample of 17 year old Swedish girls, Sexually Transmitted Infections
No.76, pp.98-102.

12. Furstenberg F., Levine J. Brooks-Gunn J. (1990), The children of teenage

mothers: Patterns of early childbearing in two generations, Family
Planning Perspectives, Vol. 22, No. 22, pp 54-61

13. Genuis S.J., Genuis S. K. (2004), Managing the sexually transmitted disease

pandemic: A time for reevaluation, American Journal ofOobstetrics and
Gynecology Vol. 191, pp. 1103-1112.

14. Hallfors D., Waller M., Bauer D., Ford C. (2005), Which comes first in

adolescence - Sex and drugs or depression?, American Journal of
Preventive Medicine Vol. 29, No 3, pp. 163-170.

15. Hallfors D., Waller M., Ford C., Halpern C., Brodish P., Iritani B., (2004),

Adolescent Depression and Suicide Risk: Association with Sex and Drug
Behavior, American Journal of Preventive Medicine Vol. 27, No 3, pp.
224-231.

16. Heaton T. (2002), Factors Contributing to Increasing Marital Stability in the

United States, Journal of Family Issues, Vol. 23, No. 3, pp.392-409.

17. Hofferth S., Reid L., Mott F. (2001), The effects of early childbearing on

schooling over time, Family Planning Perspectives, Vol. 33, No.6, pp 259-
267.

18. Holzer J.Z., Kowalska I.(1997), Fertility and Family Surveys in Countries of

the ECE Region. Standard Country Report Poland, UN, New York and
Genewa.

19. Kahn J., London K. (1991), Premarital Sex and the Risk of Divorce, Journal

of Marriage and the Family, Vol. 53, No. 4, pp. 845-855

20. Kahn J., Anderson K. (1992), Intergenerational Patterns of Teenage Fertility,

Demography, Vol. 29, No. 1, pp. 39-57.

21. Kiernan K, 1996, Lone motherhood, employment and outcomes for children,

International Journal of Family Policy and Law, 3(3):233-249

22. Kontula O. (2003), Trends in Teenage Sexual Behaviour, Pregnancies,

Sexually Transmitted Infections and HIV infections in Europe. In:
Reproductive health behaviour of young Europeans.’ Volume 1. Population

Studies No. 42. Council of Europe Publishing. Council of Europe.
Strasbourg.

23. Kosunen E., Kaltiala-Heino R., Rimpelä M., and Laippala P. (2003), Risk-

taking sexual behaviour and self-reported depression in middle adolescence
– a school-based survey, Child: Care, Health and Development, Vol. 29
Issue 5 .

24. Kowaleski-Jones L., Frank M. (1998), Sex, contraception and childbearing

among high-risk youth: Do different factors influence males and females?
Family Planning Perspectives, vol.30 no. 4, pp. 163-169.

25. Lammers C., Ireland M., Resnick M, Blum, R. (2000), Influences on

adolescents' decision to postpone onset of sexual intercourse: A survival
analysis of virginity among youths aged 13 to 18 years, Journal of
Adolescent Health, Vol. 26, pp. 42-48.

26. Lowry R., Holtzman D., Truman B., Kann L., Collins J., Kolbe L. (1994 ),

Substance use and HIV-related sexual behaviors among US high school
students: are they related? Am J Public Health, Vol. 84, No.7, pp.1116–
1120.

27. Manlove E., Terry E., Gitelson L. et al., 2000, Explaining Demographic

Trends in Teenage Fertility, 1980-1995. Family Planning Perspective
32(4):166-175

28. Mellanby A., Phelps F., Tripp J. (1993), Teenagers, sex, and risk taking.

British Medical Journal , Vol.307.

29. Mercer C.,Fenton K.,Johnson A., CopasA, MacdowallW., ErensB., Wellings

K (2005), Who Reports Sexual Function Problems? Empirical Evidence
From Britain's 2000 National Survey of Sexual Attitudes and Lifestyles.
Sexually Transmitted Infections, Vol. 8, pp..394-399.

30. O'Donnell L., O'Donnell C., Stueve A. (2001), Early sexual initiation and

subsequent sex-related risks among urban minority youth: The reach for
health study. Family Planning Perspectives, vol.33, pp.268-275.

31. Orr D.P., Beiter M., Ingersoll G. (1991), Premature sexual activity as an

indicator of psychosocial risk. Pediatrics, Vol. 87, No.2, pp.141-147.

32. Recent Demographic Developments in Europe 2004, Council of Europe

Publishing, Strasbourg 2005

33. Rector R., Kirk A., Noyes L. (2003), Sexually active teenagers are more

likely to be depresses and to attempt suicide, Report of the Heritage Center
for Data Analysis No. 03-04. The Heritage Foundation, Washington.
http://www.heritage.org/Research/Family/cda0304.cfm

34. Rector R., Kirk A., Noyes L., Shannan M. (2003a), The Harmful Effects of

Early Sexual Activity and Multiple Sexual Partners Among Women: A
Book of Charts. The Heritage Foundation, Washington.
http://www.heritage.org/Research/Family/wm303.cfm

35. Santelli J., Brener N., Lowry R., Bhatt A., Zabin L. (1998), Multiple sexual

partners among U.S. adolescents and young adults. Family Planning
Perspectives Vol. 30, pp.271-275.

36. Seidman S., Mosher W., Aral S. (1994), Predictors of High-Risk Behavior

in Unmarried American Women: Adolescent Environment as a Risk Factor,
Journal of Adolescent Health, Vol.15, pp.26-132.

37. Shrier L., Harris S., Sternberg M., Beardslee W. (2001), Associations of

depression, self-esteem, and substances use with sexual risk among
adolescents, Preventive Medicine, vol.33, No.3, pp.179-189.

38. Singh S, Darroch JE. (2000), Adolescent pregnancy and childbearing: levels

and trends in developed countries. Family Planning Perspective Vol. 32(1),
pp.14-23.

39. Singh S, Darroch JE.,et al. (2001), Socioeconomic disadvantage and

adolescent women’s sexual and reproductive behavior: the case of five
developed countries. Family Planning Perspective Vol.33(6), pp.251-258.

40. Teachman J. 2002, Stability across cohorts in divorce risk factors,

Demography Vo. 39, pp.331-351.

41. Teachman J. 2003, Premarital Sex, Premarital Cohabitation, and the Risk of

Subsequent Marital Dissolution Among Women. Journal of Marriage and
Family , Vol. 65 Iss. 2 pp.444-455.

42. The Alan Guttmacher Institute, 1998: Into a New World. Young Women's

Sexual and Reproductive Lives., New York

Valkonen T. (2001), Trends in differential mortality in European countries, In:

Trends in mortality and differential mortality . Population Studies No. 36.
Council of Europe Publishing. Council of Europe. Strasbourg

43. Wellings K., Wadsworth J., Johnson A., Field J., Macdowall W. (1999),

Teenage fertility and life chances. Reviews of Reproduction Vol. 4, pp.184-
190.

44. Whitaker D., Miller K., Clark L. (2000), Reconceptualizing adolescent

sexual behavior: Beyond did they or didn’t they?, Family Planning
Perspectives, Vol.32, No. 3 pp.111-117

45. Whitbeck L.B., Yoder K., Hoyt D., Conger R. (1999), Early Adolescent

Sexual Activity: A Developmental Study, Journal of Marriage and the
Family, Vol. 61, No. 4, pp. 934-946.

46. Wieczorek M. (1990), Demograficzne, społeczne i ekonomiczne

uwarunkowania rozwodów w Polsce, Monografie i opracowania, No
15/325, ISiD SGPiS, Warszawa.

47. Wight D., Henderson M., Raab G., Abraham C., Buston K., Scott S., Hart

G. (2000), Extent of regretted sexual intercourse among young teenagers in
Scotland: a cross sectional survey, British Medical Journal, Vol 320,
pp.1243-1244.

48. Wróblewska W. (1991): Nastoletnie matki w Polsce - Studium

demograficzne na podstawie badania Ankieta Młodych Matek z 1988 r.
Monografie i Opracowania, No. 22/340, ISiD SGH, Warszawa.

49. Wróblewska W. (1998), Nastoletni Polacy wobec seksualności, SGH,

Warszawa.

50. Wróblewska W. (1999), Konsekwencje demograficzne wczesnych

związków seksualnych - Na podstawie badania "Przemiany rodziny i
wzorce dzietności w Polsce, 1991", Studia Demograficzne 1999, No.
1(135), str.25-47.

51. Wróblewska W. (2001), WąŜ zamknięty czy otwarty? MłodzieŜ w oczach

demografa, Etos 2001, no 3(55), pp.124-137.

52.Wróblewska W. (2002), Wybrane aspekty zdrowia reprodukcyjnego w

Polsce, Studia Demograficzne, No. 2(141), pp. 11-42.

53. Wróblewska W., Strzelecki P., Matysiak A. (2003): Kodeks obyczajowości

seksualnej wśród młodzieŜy na podstawie badania "Zachowania i postawy
studentów w sferze seksualnej’. W: System wartości a procesy
demograficzne. Ed. K.Slany, A.Małek, I.Szczepaniak ; I Kongres
Demograficzny w Polsce, tom XV; Zak.wyd.NOMOS, Krakow.

54. Wróblewska W. (2006), Poland: Living arrangements, reproductive

behavior, and entering adult sexuality in Poland; Main aspects of the sexual
behavior of the students. In: Sexual and affective behaviour of students. An
international comparative study, eds F.C. Billari, M.Caltabiano and
G.Dalla Zuanna, Kluwer Academic, European Series on Population.

55. Young people’s health in context. Health Behaviour in School-aged Children

(HBSC) study: international report from the 2001/2002 survey, (2004), eds.
C. Currie , C. Roberts, A. Morgan, R.Smith, W. Settertobulte, O. Samdal
and V. Barnekow Rasmussen, Copenhagen, WHO Regional Office for
Europe, WHO Policy Series: Health Policy for Children and Adolescents.
No. 1.

56. Zabin L., Hardy J., Smith E., Hirsch M. (1986), Substance abuse and its

relation to sexual activity among inner city adolescents, Journal of
Adolescent Health Care , Vol.7 pp.320-31.

57. Zdrowie subiektywne, zadowolenia z Ŝycia i zachowań zdrowotnych uczniów

szkól ponadgimazjalnych w Polsce w kontekście czynników
psychospołecznych i ekonomicznych, (2006), red. A.Oblacińska i
B.Woynarowska, Instytut Matki i Dziecka, Warszawa.

58. Komunikaty z badań Centrum Badania Opinii Społecznej (CBOS):

•

(1988): Postawy młodzieŜy wobec seksu i opinie na temat wycofanego
podręcznika pt. "przysposobienie do Ŝycia w rodzinie". Komunikat z
badań, lipiec 1988

•

(1994): Postawy młodzieŜy wobec kontaktów seksualnych.

Komunikat z badań, wrzesień 1994

•

(1996): Postawy młodzieŜy wobec kontaktów seksualnych.

Komunikat z badań, listopad 1996

•

(1999): MłodzieŜ o Ŝyciu seksualnym. Komunikat z badań, CBOS

1999.

Marian St. Gabryś

Część II.

1. Rozwój układu immunologicznego u dziewcząt.

Układ immunologiczny, zapewniający kobiecie obronę przed obcymi i

najczęściej szkodliwymi antygenami, rozwija się i kształtuje niemal przez całe

ycie osobnicze kobiety, bowiem tak długo, jak długo istnieje moŜliwość

kontaktu struktur układu immunologicznego z „obcym”, tak długo ten układ -

powołany do odróŜnienia molekuł i struktur „swoich – własnych” od „nieswoich

– obcych” [self-nonself] – będzie pełnił swą funkcję. Czy powinna istnieć, lub

czy istnieje hierarchizacja czasowa kontaktu, naraŜeń na obce antygeny? Z

biologicznego punktu widzenia wydaje się, Ŝe tak. Noworodek pozostaje niemal

cały czas w kontakcie ze swą matką, będąc izolowanym od większości zagroŜeń

wiata zewnętrznego, a matka poza zapewnieniem mu owej ochrony, przekazuje

w swym pokarmie broń (przeciwciała), skierowaną ku większości infekcji, z

którymi - w nieco późniejszym czasie - przyjdzie się mu zetknąć. Ochronę przed

dalszym wpływem najczęstszych patogenów wieku dziecięcego zapewnia juŜ

celowa interwencja człowieka w postaci szczepień ochronnych. JuŜ z tego,

nader ogólnego, spojrzenia wynika przydatność stratyfikacji chronologicznej

zagroŜeń immunologicznych, tak, aby organizm noworodka, niemowlęcia,

dziecka małego, dziecka starszego, nastolatki miał czas i moŜliwości do

wytworzenia mechanizmów i struktur budujących odporność.

Inicjacja seksualna, rozumiana jako aktywny kontakt intergenitalny niesie

ze sobą przede wszystkim bardzo bliski kontakt z obcymi antygenami, co jest

nieuchronnym zdarzeniem biologicznym w pewnym momencie jednostkowej

egzystencji, wyjąwszy sytuacje i przypadki, w których uwarunkowania

kulturowe i cywilizacyjne (czystość seksualna jako zamiar, wyrzeczenie, rodzaj

spełnienia), taki kontakt wykluczają.

Okres dojrzewania dziewczynki i przekształcania się jej organizmu w

organizm młodej kobiety przebiega wieloetapowo, trwając parę lat – około 5-8.

Okres ten z medycznego punktu widzenia jest okresem wielkiego wysiłku

wszystkich bez mała układów i narządów dojrzewającej dziewczynki, w tym

takŜe, a moŜe przede wszystkim - jej układu odpornościowego. Badania nad rolą

tego układu w procesach prokreacji gatunku ludzkiego dopiero trwają a ich

najwaŜniejsze odkrycia i osiągnięcia to okres ostatnich 20 – 30 lat, pamiętając

jednak o tym, Ŝe gmach wiedzy w kaŜdej dyscyplinie sięga fundamentów, które

przy wnikliwym poszukiwaniu moŜna spostrzec w Biblii, zbliŜonych do niej

wiekopomnych dziełach kultury i cywilizacji chińskiej, egipskiej, indyjskiej,

perskiej i - last but not

least - greckiej.

Zasadniczy rozwój układu immunologicznego, tak jak i innych układów,

ma miejsce w Ŝyciu płodowym. Zawiązek śledziony powstaje w 5 tygodniu

ycia, składając się w okresie płodowym niemal wyłącznie z miazgi czerwonej

oraz nie posiadając centrów rozrodczych. Dalsze dojrzewanie śledziony odbywa

się dopiero w okresie pozapłodowym, rozwijając się w pełni do 5 miesiąca Ŝycia

postnatalnego. Obecność węzłów chłonnych wykazanego dopiero pomiędzy 12-

14 tygodniem Ŝycia płodowego, lecz ich pełny rozwój to takŜe dopiero okres

poporodowy. Grasica, której zawiązek pojawia się w 3-4 tygodniu Ŝycia

płodowego, w wyniku róŜnicowania się endodermy 3-4 kieszonki skrzelowej,

swój pełny rozwój uzyskuje w okolicy rozwiązania ciąŜy, znacznie później

ulegając stopniowemu zanikowi. Do wytwarzania niewielkich ilości przeciwciał

klasy IgM płód staje się zdolny tuŜ po połowie ciąŜy – w okolicy 21-22 tygodnia

ciąŜy. Jednak komórki plazmatyczne obecne w skutecznej ilości to dopiero

koniec pierwszego półrocza Ŝycia noworodka. Limfocyty postrzega się po raz

pierwszy w 7 tygodniu Ŝycia, w stęŜeniu nie większym niŜ 1000/mm

, aby tuŜ

przed porodem osiągnąć stęŜenie 10 000 mm

. Makrofagi płodowe cechuje

niedojrzałość układów enzymatycznych a co za tym idzie zmniejszona zdolność

do niszczenia patogenów. Znaczniejsze ilości komórek plazmatycznych – a wiec

i moŜliwości syntezy i uwalniania przeciwciał – pojawiają się dopiero u

półrocznego niemowlęcia. Sytuacje tę moŜe zmienić zakaŜenie w czasie Ŝycia

wewnątrzmacicznego, stymulując pojawienie się określonych przeciwciał. Za

modelem zwierzęcym przyjmuje się, Ŝe odporności typu komórkowego pojawia

się stosunkowo wcześnie, bowiem nawet niedonoszone noworodki odrzucają

przeszczepy skórne allogeniczne w sposób zbliŜony do osobników dojrzałych.

W przebiegu rozwoju postnatalnego niedojrzały - w stosunku do osobnika

dorosłego - układ odpornościowy noworodka ulega stopniowemu wzmocnieniu,

głównie w miarę postępu w kontaktach z obcymi antygenami. Czas Ŝycia

wewnątrzmacicznego charakteryzuje się względną sterylnością – w stosunku do

okresu postnatalnego, zatem zrozumiały jest fakt, ze poza rozwojowo

uwarunkowanym niedorozwojem układu limfatycznego (niemal wszystkie

narządy i układy noworodka dojrzewają w wymiarze czynnościowym w miarę

ich włączania się do aktywności pourodzeniowej), brak kontaktu z obcymi

antygenami czyni układ limfatyczny płodu układem niedojrzałym. Płód i

noworodek wykazują w swych zachowaniach obronnych cechy osobnika z

niedoborem przeciwciał. U noworodków prawie całkowicie brak grudek

pierwotnych i wtórnych w węzłach limfatycznych (strefy B-zaleŜne). MoŜna

przyjąć, Ŝe dojrzewanie kompetencji immunologicznej jest związane z

obecnością antygenów zewnętrznych. Funkcja prezentacji antygenu przez

komórki dendrytyczne, a więc te najbardziej skuteczne z komórek APC [antigen

presenting cells], jest u noworodków niska, co moŜe mieć związek - między

innymi – z obniŜoną na nich ekspresją antygenów HLA. Noworodki łatwiej

udzielają odpowiedzi typu Th2, niŜ Th1. Inne elementy odporności – w tym

odporność naturalna – równieŜ nie są jeszcze w pełni rozwinięte. Neutrofile

mają niŜszą aktywność enzymatyczną, maja słabszą chemotaksję i zdolność

fagocytozy. Podobne ułomności dotyczą monocytów i komórek NK. Istotną rolę

w obronie przeciw infekcyjnej u paromiesięcznych noworodków odgrywają

przeciwciała

matczyne

uzyskane

podczas

ciąŜy

drogą

transferu

przezłoŜyskowego oraz, a moŜe przede wszystkim, uzyskane drogą pokarmową

z siary matczynej i mleka kobiecego, które zawierają immunoglobuliny Iga typu

sekrecyjnego, IgG, liczne komórki immunokompetentne (makrofagi, limfocyty),

jak i nieswoiste czynniki przeciwbakteryjne i przeciwwirusowe (laktoferrynę,

lizozym, składniki układu dopełniacza, laktoperoksydazę). Obserwowano u

dzieci pojawienie się dodatniej reakcji tuberkulinowej po karmieniu piersią

przez uczulone matki (1).

W miarę upływu czasu, u dzieci ogólny poziom immunoglobulin

stopniowo

wzrasta,

mając

odmienną

dynamikę

przyrostu

stęŜenia

poszczególnych klas i podklas immunoglobulin. I tak, IgM uzyskują zbliŜoną do

dorosłych dynamikę stęŜeń w wieku około 1 roku, ale juŜ IgG ma w tym samym

czasie dopiero 70% stęŜenia dorosłych a Iga zaledwie 30%. Dzieci w

porównaniu do dorosłych wykazują większą wraŜliwość na pewne zakaŜenia

bakteryjne, czy grzybicze a z drugiej strony pewne schorzenia, zwane

schorzeniami wieku dziecięcego – odra, świnka, mononukleoza zakaźna, czy

poliomyelitis przebiegają na ogół u dzieci znacznie lŜej, niŜ u dorosłych.

Podkreśla to utrzymujące się nadal w dzieciństwie róŜnice odporności w

odniesieniu do wieku dojrzałego.

Pojawienie się dojrzewania płciowego stanowi kolejną cezurę w

przechodzeniu układu immunologicznego od fazy odporności dziecięcej do fazy

odporności osobnika w pełni dojrzałego. Przy załoŜeniu, Ŝe maksymalną

kompetencję immunologiczną człowiek osiąga około 18 roku Ŝycia,

podkreślając równieŜ i to, Ŝe kobiety mają wyŜszy poziom IgM i IgG, oraz

bardziej wyraŜone reakcje typu późnego niŜ męŜczyźni, moŜna jednoznacznie

uznać, Ŝe dojrzewanie płciowe istotnie poprzedza uzyskanie pełnej kompetencji

odpornościowej. Wynika z tego jednoznacznie, Ŝe przedwczesna inicjacja

seksualna, która ex definitione musi wystąpić przed 18 rokiem Ŝycia, – jeŜeli

mamy ją uznać za przedwczesną – będzie następowała w niekorzystnym, z

immunologicznego punktu widzenia, okresie a mianowicie w okresie

ostatecznego kształtowania się tej kompetencji, która jak kaŜda tworząca się

struktura i funkcja, jest w takim momencie bardziej labilna i podatna na

zniekształcenia. Konieczne jest takŜe podkreślenie, Ŝe kobiety są bardziej

skłonne do rozwoju chorób z autoimmunizacji, co mogłoby wskazywać na

przyrodzoną im trudność w definiowaniu przez układ immunologiczny kanonu

„self – nonself”. MoŜna, zatem zadać pytanie, czy przedwczesny kontakt drogą

płciową, (więc bardzo bezpośredni) z obcymi antygenami nie będzie miał

jeszcze bardziej negatywnego wpływu na labilną odporność dojrzewającego

organizmu? NaleŜy postawić tezę, Ŝe wpływ ten z pewnością nie będzie

korzystny dla układu odpornościowego dojrzewającej dziewczyny. Wprawdzie

podkreślić naleŜy, Ŝe hormony płciowe, w tym głównie estrogeny, mające

przecieŜ zasadniczy wpływ w przemianie dziecka –dziewczynki w młodą

kobietę, wpływają pozytywnie na róŜnicowanie i migrację limfocytów,

aktywność komórek NK i czynność fagocytarną makrofagów, lecz cechą

charakterystyczną stęŜeń hormonów płciowych wieku dojrzewania jest ich

znaczna zmienność i wahania, przeto nie moŜe to pozostawać bez wpływu na

układ odpornościowy. Warto w tym miejscu przypomnieć, Ŝe okres dojrzewania

to równocześnie początkowy etap inicjacji inwolucji grasicy, co samo przez się

wiadczy o pewnym, niewątpliwie przełomowym momencie przeobraŜania się

układu odpornościowego. Grasica powoli, stopniowo, jednak nieubłaganie,

przestaje być źródłem limfocytów, tak, aby w okolicach 60 roku Ŝycia stać się

skupiskiem tkanki łącznej, eksportującym obwodowo jedynie 1% limfocytów.

przesuniecie

miejsca

powstawania

najwaŜniejszych

komórek

immunokompetentnych, zapoczątkowujące się właśnie w okresie dojrzewania

winno stanowić wystarczający bodziec do akceptacji poglądu, Ŝe okres

dojrzewania nie jest z pewnością właściwym momentem do rozpoczęcia

współŜycia płciowego.

2. Inicjacja seksualna a zdrowie kobiety.

Inicjacja seksualna rozumiana jako podjęcie współŜycia płciowego niesie

ze sobą zmiany o charakterze zdrowotnym, wynikające zdecydowanie bardziej z

uwarunkowań kulturowych, socjalnych, czy szeroko pojętych uwarunkowań

cywilizacyjnych, niŜ z bezpośrednich zaleŜności biologicznych. Pojawienie się u

dziewczynki w miarę regularnych cykli miesięcznych, które na ogół są

równoznaczne z cyklem owulacyjnym z biologicznego punktu widzenia

umoŜliwia zajście w ciąŜę, które to zdarzenie czyni zmianę statusu dziewczyny,

rozumianą jako zdolność do przedłuŜenia gatunku. Z procesem tym związanych

jest szereg zagroŜeń zdrowotnych, przede wszystkim charakterystycznych dla

ciąŜy przebiegającej patologicznie, nieprawidłowo. Jednak sam młody wiek

cięŜarnej nie stanowi per se takiego zagroŜenia z biologicznego punktu

widzenia. Dopiero po uwzględnieniu warunków Ŝyciowych, w jakich przebywa

młoda dziewczyna ilość zagroŜeń moŜe narastać, aczkolwiek postawienie znaku

równości pomiędzy młodym wiekiem cięŜarnej a patologicznym przebiegiem

ciąŜy byłoby zdecydowanym naduŜyciem.

Aby analiza była rzetelna wskazanym jest sprecyzowanie eufemizmu

„młody wiek”, bowiem jak kaŜdy eufemizm moŜe on oznaczać niemal dla

kaŜdego coś innego. Prawo akceptuje współŜycie po ukończeniu 15 roku Ŝycia,

bowiem jedynie poniŜej tego wieku współŜycie seksualne moŜe być traktowane

jako wskazanie do penalizacji. Wynika z tego, Ŝe 16-latka moŜe współŜyć. Co

za tym stoi na przeszkodzie w pełnej akceptacji tego zdarzenia i rozpatrywaniu

zagroŜeń mogących wynikać z wczesnego – tzn. w okolicach 15-16 roku Ŝycia –

rozpoczęcia współŜycia. NaleŜy jednoznacznie podkreślić, Ŝe głównym

czynnikiem jest moŜliwość – wysoce realna – poczęcia nowego człowieka, do

opieki, nad którym osoba tak młoda nie jest w Ŝadnym wypadku – przede

wszystkim ekonomicznym – przygotowana. NiemoŜność samodzielności

ekonomicznej, prawnej, społecznej wyklucza świadome opiekowanie się

potomstwem, skazując na tę opiekę starsze pokolenie, które w sensie

biologicznym rodzicem owego dziecka nie jest, co pomimo odpowiednich

uregulowań prawnych stwarza a priori nieprawidłowe relacje międzyludzkie w

tak powstałej, nowej rodzinie. Z medycznego punktu widzenia konieczne jest

podkreślenie dominującej roli stresu, napięcia nerwowego, strachu i obawy

przed nowopowstałą sytuacją, które to odczucia stają się zaczątkiem a nawet

często głównym czynnikiem nieprawidłowego przebiegu pojawiającej się ciąŜy.

W początkowym okresie ciąŜy zagroŜenie stanowią próby ukrycia odmiennego

stanu młodej kobiety, bowiem w sensie biologicznym cięŜarna - niezaleŜnie od

wieku kalendarzowego - staje się w pełni kobietą, bowiem jest ona u początku

wypełnienia podstawowego obowiązku samicy gatunku ludzkiego id est

prokreacji.

Wpływ przedwczesnej inicjacji seksualnej kobiety na funkcje

prokreacyjne w przyszłości.

Patrząc na przedwczesną inicjację seksualną przez pryzmat zagroŜeń

prokreacyjnych w przyszłości koniecznym staje się odwołanie do uwarunkowań

społeczno-obyczajowych, bowiem bez ich uwzględnienia nie sposób o

racjonalne a nie emocjonalne omówienie zagadnienia. Przede wszystkim

podkreślić naleŜy rolę rola zakaŜeń przenoszonych drogą płciową (STD –

sexually transmitted diseases) w zakłóceniami w przyszłości funkcji

prokreacyjnych. W porównaniu z osobami dorosłymi u aktywnych seksualnie

dziewcząt ryzyko zakaŜenia STD jest większe. Wynika to z wielu

współistniejących przyczyn natury behawioralnej, biologicznej i kulturowej.

Bariery utrudniające im dostęp do profilaktyczno - leczniczej opieki medycznej

to miedzy innym brak przychodni dla dziewcząt, obawa przed niedyskrecją.

Według ostatnich szacunków kobiety w wieku 15 – 24 lat stanowią 25 %

aktywnie seksualnej populacji, natomiast ich udziałem jest więcej niŜ połowa

nowych przypadków STD. U kobiet w wieku 15 – 19 lat częstość występowania

zakaŜeń rzeŜączką jest wyŜsza niŜ we wszystkich innych grupach wiekowych

(5). WydłuŜenie okresu pomiędzy pierwszym zakaŜeniem a macierzyństwem

sprzyja moim zdaniem utrwalaniu się przewlekłych postaci zakaŜeń

podlegających transmisji płciowej, jak równieŜ częstszymi ich nawrotami.

Znaną w epidemiologii tych schorzeń tezę o proporcjonalności wzrostu

zapadalności wraz ze wzrostem liczby partnerów musi umacniać wcześniejszy

wiek rozpoczęcia współŜycia płciowego. Stałości związków małoletnich z

pewnością nie sprzyjają wspomniane na wstępie uwarunkowania kulturowo-

socjalno-obyczajowe. Zatem uprawnione jest stwierdzenie, Ŝe wcześniejsza

inicjacja seksualna stanowi czynnik promocyjny powikłań zapalnych w obrębie

kobiecego narządu płciowego [oczywiście, nie tylko kobiecego, ale tematem

opracowania jest płeć Ŝeńska, tedy stąd to ograniczenie], mogących prowadzić i

na ogół prowadzących, do wytworzenia się przeszkód pozapalnych dla

prawidłowej prokreacji, szczególnie w obrębie jajowodów. Wówczas – po

wytworzeniu się niedroŜności jajowodów – jedyną powszechnie polecaną

metodą, jaką moŜe zaproponować współczesna medycyna [jej ocenę moralno-

etyczną pozostawiam w tym miejscu na uboczu] jest zapłodnienie

pozaustrojowe.

MoŜna,

więc

stworzyć

pewnego

rodzaju

równanie

matematyczne, w którego wyniku umieścimy zyski firm produkujących leki i

technikalia do procedur IVF (in vitro fertilization – zapłodnienie „w szkle” -

pozaustrojowe). Miałoby ono następującą postać: P x S x W = Z, gdzie

P - promocja wczesnej inicjacji seksualnej (niemal wszystkie młodzieŜowe

pisemka kolorowe),

S - zakaŜenia drogą płciową,

W - wstyd przed rodzicami (złe stosunki rodzinne) i lekarzem, co daje

opóźnienie, lub brak leczenia)

Z – zysk firm

Czynnik jajowodowy to jedna z najpowaŜniejszych i częstych przyczyn

istotnego upośledzenia moŜliwości prokreacyjnych kobiety. MoŜe on pojawić

się jako czynnik sprawczy niepłodności u 14-28% kobiet pośród niepłodnych

par. Przebyte w przeszłości stany zapalne miednicy mniejszej, uszkadzając

przede wszystkim delikatną błonę śluzową jajowodu, która posiada niezwykle

ciekawą budowę i funkcję (to w jajowodzie dochodzi do zapłodnienia –

poczęcia, powodują trwałe uszkodzenie jajowodu. Powstają zrosty, które często

zamykają ujście brzuszne jajowodu, co skutkuje jego niedroŜnością, powstaniem

guzów zapalnych, mogących być źródłem dalszych powaŜnych zaburzeń

zdrowotnych – włącznie z zagraŜającym Ŝyciu kobiety zapaleniem otrzewnej

jamy brzusznej. W przypadku mniej nasilonych powikłań dochodzi do

częściowego uniedroŜnienia jajowodu, utraty jego funkcji, unieruchomienia w

zrostach i przez tego typu zmiany wyłączenia go z moŜliwości fizjologicznej

prokreacji. W sytuacji takiej komórka jajowa po owulacji – po uwolnieniu się z

pęcherzyka jajnikowego nie moŜe być skutecznie wychwycona przez strzępki

jajowodowe i część lejkową jajowodu a zmieniona zapalnie błona śluzowa i tak

nie stanowi odpowiedniego środowiska do rozwoju przedimplantacyjnego

zarodka, jak równieŜ na ogół uniemoŜliwia mu fizjologiczną wędrówkę do

właściwego miejsca implantacji, powodując częstą w tych sytuacjach

implantację pozamaciczną, ze wszelkimi jej, tragicznymi konsekwencjami.

Czynnikami najczęściej powodującymi - prowadzące do opisanych powikłań –

procesy, są patogeny przenoszone drogą płciową – dwoinka rzeŜączki (Neisseria

gonorrhea) i Chlamydia trachomatis. Ten ostatni patogen jest w ostatnich latach

częściej obwiniany o powodowanie stanów zapalnych narządu moczowo-

płciowego kobiet i męŜczyzn, część z nich charakteryzuje się przebiegiem bez,

lub skąpoobjawowym, co powiększa moŜliwości rozwoju powikłań

pozapalnych. Współczesne szacunki uznają, Ŝe 50-80% stanów zapalnych

kobiecego narządu płciowego jest powodowane przez Chlamydia (4). Młode

kobiety są szczególnie fizjologicznie wraŜliwe na zakaŜenie Chlamydia,

prawdopodobnie ze względu na niedojrzałość mechanizmów immunologicznych

i częstsze występowanie u nich ektopii szyjkowej. ZakaŜenie to występuje

częściej u kobiet pochodzących ze środowisk upośledzonych ekonomicznie.

Medyczne aspekty macierzyństwa nieletnich.

Macierzyństwo pomiędzy 15 a 18 rokiem Ŝycia niesie ze sobą zwiększony

odsetek swoistych dla ciąŜy powikłań, jakim na przykład jest zespół

opóźnionego wzrastania płodu, którego następstwem jest urodzenie dziecka z

niedoborem masy ciała, dziecka „wychudzonego”, które ponadto przejawia w

okresie okołoporodowym łatwość popadnięcia w niedotlenienie. ŁoŜysko w tym

powaŜnym powikłaniu ciąŜy– niewypełniające wobec płodu swych obowiązków

odŜywczych, równieŜ jest – a moŜe nawet przede wszystkim – niesprawne w

swej funkcji oddechowej.

CiąŜe młodocianych matek są ponadto częściej obarczone skłonnością do

jej przedwczesnego rozwiązania. I to zarówno w niepomyślnie rokującym

aspekcie poronień, jak i porodów przedwczesnych, których następstwem jest

równieŜ urodzenie dziecka o zbyt niskiej masie ciała, dziecka, które w

odróŜnieniu od dziecka niedoŜywionego wewnątrzmacicznie, wspomnianego

powyŜej, jest jeszcze dodatkowo, głęboko niedojrzałe do Ŝycia pozamacicznego.

NaleŜy wyraźnie podkreślić, Ŝe wskutek niepełnej dojrzałości – przede

wszystkim psychicznej, a ta dojrzałość zaczyna odgrywać coraz większą rolę,

wobec wyzwań stawianych przez współczesny globalny świat, - niemal

wszystkie rodzaje powikłań i schorzeń ciąŜowych pojawiają się częściej i

przebiegają ostrzej u młodocianych matek. Dotyczy to w tym samym stopniu

niedokrwistości cięŜarnych, nadmiernych wymiotów, zespołów lękowych, jak i

stanu przedrzucawkowego i rzucawki, zakaŜeń i krwotoków okołoporodowych,

czy obraŜeń okołoporodowych i powikłań samego porodu – z istotnym

zwiększeniem częstotliwości rozwiązań operacyjnych, w tym szczególnie cięć

cesarskich. Przebycie przez młodocianą rodzącą tego sposobu rozwiązania ciąŜy

pozostawia w jej macicy - na całe jej dalsze Ŝycie prokreacyjne - bliznę, co rodzi

skłonność do swoistych powikłań w kolejnych ciąŜach. A ilość tego typu

rozwiązań lawinowo narasta, co wynika z dwóch głównych uwarunkowań: 1/

przekonania społecznego, Ŝe na połoŜnictwie zna się kaŜdy a wyjątkowymi

zupełnie specjalistkami są aktorki i prezenterki telewizyjne, oraz 2/ braku

odpowiedniego szkolenia tych, którzy winni być prawdziwymi połoŜnikami,

czyli lekarzy specjalizujących się w ginekologii i połoŜnictwie, ale i to nie dziwi

w Ŝadnej mierze, bowiem jeŜeli moŜna być specjalistą wojewódzkim w tej

specjalności, nie mając w swym doświadczeniu Ŝadnych innych operacji poza

cięciem cesarskim, tedy juŜ nic nie powinno dziwić.

Związek pomiędzy inicjacją seksualną i patogenezą nowotworów

narządów płciowych u kobiet.

Jest wyraźny i niewątpliwy, przede wszystkim w odniesieniu do

nowotworów złośliwych szyjki macicy, w których zakaŜenie wirusem

brodawczaka ludzkiego (HPV – human papilloma virus), spełnia rolę kofaktora,

a moŜe nawet promotora procesu rozwojowego nowotworu złośliwego

pochodzącego z nabłonka szyjki, czyli raka szyjki macicy. Częstość zakaŜenia

HPV jest najwyŜsza w grupie wiekowej 15-19 lat, dowodząc, zatem wysokiej

częstości wczesnej inicjacji seksualnej, na tej, bowiem drodze do zakaŜenia

anogenitalnymi typami wirusa HPV dochodzi. Zatem nie dziwi, Ŝe wśród

czynników ryzyka rozwoju raka szyjki macicy, będących zarazem czynnikami

ryzyka rozwoju zakaŜenia HPV, pośród czynników określonych jako główne na

drugim miejscu znajduje się wiek (młody) i przedwczesna inicjacja seksualna,

określona jako wczesne rozpoczęcie współŜycia płciowego (2). Jak wspominają

w swym opracowaniu Majewski i Sikorski (2), czynniki ryzyka rozwoju

zakaŜenia wirusem brodawczaka ludzkiego w duŜej mierze pokrywają się z

czynnikami ryzyka wystąpienia raka szyjki macicy. I tak do najistotniejszych

czynników ryzyka rozwoju infekcji HPV, a tym samym ryzyka raka szyjki

macicy, naleŜy wczesna inicjacja płciowa i częsta zmiana partnerów płciowych.

Oczywiście zasada ta w tym samym stopniu dotyczy obu płci, stąd zakaŜony

HPV męŜczyzna będzie stanowił dla kobiety czynnik ryzyka raka szyjki macicy.

Aresztowany w pierwszych dniach stycznia 2007 roku kameruński „poeta”,

Simon Moleke Nije, (3), świadomy swego nosicielstwa wirusa HIV, który

celowo współŜył z wieloma kobietami – bez tzw. „zabezpieczenia” – z całą

pewnością naraził wiele z nich na ryzyko zachorowania – oczywiście na AIDS,

ale równieŜ w przyszłości na raka szyjki macicy, bowiem infekcja HPV jest

jednym z oportunistycznych zakaŜeń u nosicieli HIV. Istnieją dowody, Ŝe białko

wirusa HIV, kodowane przez gen tat-1, jest odpowiedzialne za zwiększoną

ekspresję genów wirusów HPV u osób HIV-seropozytywnych. Gen tat-1 w

połączeniu z białkiem E2 wirusa HPV typu 16 wzmaga ekspresję takŜe innych

białek wirusa HPV, w tym – niestety – białek promujących rozwój raka – białek

E6 i E7.

Innym nowotworem, który sam z siebie jest nowotworem znacznie

rzadziej występującym, ale, w którego rozwoju infekcja wirusem HPV stanowi

równieŜ jedną z moŜliwych dróg patogenetycznych jest rak sromu, który

wstępuje na ogół u kobiet w pomenopauzalnym okresie ich Ŝycia, jednak coraz

częstsze są doniesienia o pojawianiu się tego raka u kobiet młodszych.

Niewątpliwie jest to nowotwór, który rozwija się wolno, niemniej duŜa ilość lat

przeŜytych z utajona infekcją HPV okolicy anogenitalnej, moŜe stanowić

czynnik ryzyka rozwoju nowotworu sromu. Z taką sytuacją będziemy mieć

miejsce w przypadku zakaŜenia wirusem HPV przy wczesnej inicjacji

seksualnej.

6. Piśmiennictwo.

Ptak

W.,

Ptak

M.:

„Podstawy

immunologii’

Wydawnictwo

Uniwersytetu Jagiellońskiego, Kraków 2000.

Majewski M., Sikorski M.: „Szczepienia przeciw HPV. Profilaktyka

raka szyjki macicy i innych zmian związanych z zakaŜeniami HPV”

Wydawnictwo Czelej, Lublin 2006.

Serwis Internetowy

www.onet.pl

5 stycznia 2007 roku.

Wołczyński S., Kuczyński W., Styma J., i wsp. „Niepłodność” w

„Molekularne podstawy rozrodczości człowieka i innych ssaków” pod

redakcją prof. Macieja Kurpisza, Termedia, Poznań, 2002.

Center for Disease Control and Prevention, May 5, 2006,

http://www.c’dc.gov/std/stats/adol.htm

Maria Środoń

Część III.

1. Psychologiczne i społeczne aspekty wczesnej inicjacji seksualnej

Na ujemne skutki wczesnej inicjacji płciowej u dziewcząt w dziedzinie

fizjologii ginekologicznej

nakładają się niemniej niepokojące powikłania

psychologiczne i osobowościowe.

W badaniach epidemiologicznych w tej dziedzinie wykazano wyraźną

korelację pomiędzy wcześniejszą inicjacją płciową a wzrostem wskaźników

depresji

, zaangaŜowania w innych ryzykownych zachowaniach (alkohol,

niezapinanie pasów drogowych, posiadanie broni palnej, duŜa liczba partnerów

seksualnych

, prostytucja), zaŜywania narkotyków, zaburzeń neurotycznych i

psychiatrycznych

i nawet samobójstw

. JednakŜe te badania nie zawsze

Correlation between an early sexual debut and reproductive health and behavioral factors: a multinational

European study. Mardh PA, Creatsas G, Guaschino S, Hellberg D, Henry-Suchet J, European Chlamydia
Epidemiology Group, University of Lund, Sweden, European Journal of Contraception and Reproductive Health
Care 2000 Sep;5(3): 177-82

Young Age at First Sexual Intercourse and Sexually Transmitted Infections in Adolescents and Young Adults,
Kaestle CE, Halpern CT, Miller WC, Ford CA in American Journal of Epidemiology, Nov 2004

Risk-taking sexual behavior and self-reported depression in middle adolescence – a school-based survey

(funded by the government of Sweden) E. Kosunen, R. Kaltiala-Heino, M. Rimpelä and P. Laippala in:

Child:

Care, Health and Development

Volume 29 Issue 5 Page 337 - September 2003

Age at first coitus. A marker for risky sexual behavior in women, Greenberg J, Magder L, Aral S, Sexually

Transmitted Diseases, 1992 Nov-Dec; 19(6):331-4

Psychiatric disorders and risky sexual behavior in young adulthood: cross sectional study in birth cohort,

Ramrakha S

Caspi A

Dickson N

Moffitt TE

Paul C

British

Medical Journal, 2000 Jul 29;321(7256):263-

Study carried out by the Dunedin Multidisciplinary Health and Development Research Unit, Department of
Preventive and Social Medicine, University of Otago Medical School, PO Box 913, Dunedin, New Zealand.

sramrakha@gandalf.otago.ac.nz

CONCLUSIONS: There is a clear association between risky sexual behavior

and common psychiatric disorders. Although the temporal relation is uncertain, the results indicate the need to
coordinate sexual medicine with mental health services in the treatment of young people.

Adolescent depression and suicide risk: Association with sex and drug behavior, by: Denise D. Hallfors PhD,

Martha W. Waller MA, Carol A. Ford MD, Carolyn T. Halpern PhD, Paul H. Brodish MSPH and Bonita Iritani
MA, in: American Journal of Preventive Medicine, 2004, Oct; 27(3): 221-31

pozwalają odróŜnić czynniki przyczynowe od następstw

. Ponadto, młodzieŜ

wchodząca w Ŝycie płciowe często równieŜ eksperymentuje z narkotykami

Stąd trudno w badaniach oddzielnie ocenić wpływ róŜnych ryzykownych

zachowań. Tym niemniej, waŜne badanie w tej dziedzinie zostało wykonane

przez University of North Carolina w USA, w którym usiłowano ustalić, co

występuje pierwsze w czasie: czy sex, czy depresja, opierając się o wyniki

zebrane podczas ankietowania 13 491 młodych ludzi dwa razy na przestrzeni

roku

. Wyniki badania Hallfors et al wyraźnie ukazują, Ŝe wczesna inicjacja

płciowa, zwłaszcza u dziewcząt, prowadzi do depresji a nie na odwrót. Obalają

tezę, Ŝe młodzi ludzie angaŜują się w sex czy narkotyki w ramach ‘samo-

leczenia’ depresji. Według Hallfors et al. Wczesne angaŜowanie się w Ŝycie

płciowe wyraźnie zwiększa ryzyko przyszłej depresji.

Wczesna inicjacja płciowa równieŜ moŜe powodować zaburzenia

seksuologiczne. Im jest wcześniejsza, tym teŜ większe ryzyko, Ŝe została

wymuszona

(stając się urazem rangi gwałtu) oraz Ŝe jej wspomnienia mogą

wywoływać Ŝal

i poczucie, Ŝe odbyła się za wcześnie.

Seksuolodzy zgodnie

powtarzają, Ŝe wspomnienie inicjacji ma istotne znaczenie dla przyszłej

“Correlates and consequences of early initiation of sexual intercourse” by Coker AL, Richter DL, Valois RF,

McKeown RE, Garrison CZ, Vincent ML in Journal of School Health, 1994 Nov;4(9):372-7

Tracing the Roots of Early Sexual Debut among adolescents in Psychiatric Care, Donenber, GR, Bryant FB et al,
Journal of the American Academy of Child and Adolescent Psychiatry 2003, May 42 (5): 594-608

Sexual behavior and its relationship to drug taking, Gossop M, Powis B, Griffiths P, Strang J 1994, Addiction,

89, 961-970

„Which comes first in adolescence – sex and drugs or depression?” Hallfors DD, Waller MW, Bauer D, Ford

CA, HalpernCT, American Journal of Preventive Medicine 2005 Oct 29; (3):163-70 .

Young Women’s Degree of Control Over First Intecourse: An Exploratory Analysis, Joyce Abma, Anne

Driscoll and Kristin Moore, Family Planning Perspectives Colume 30, no. 1, Jan/Feb 1998

Extent of regretted sexual intercourse among young teenagers in Scotland: a cross sectional survey, by D.

Wight, M. Henderson, G. Raab, C. Abraham, K. Buston, S. Scott and G. Hart in te British Medical Journal, May
2000; 320 (7244): 1243-1244

First sexual intercourse: age, coercion and later regrets reported by birth cohort, Nigel Dickson, Charlotte Paul,

Peter Herbisson, Phil Silva, British Medical Journal 1998; 316 – 29-33 (3 January)

satysfakcji z poŜycia płciowego, nazywając to zasadą ‘imprintingu’

. Jako

pierwsze współŜycie, wczesna inicjacja nigdy nie będzie cieszyła się kontekstem

takich starannych przygotowań, gwarancji bezpieczeństwa, zapewnień oddania,

piękna i odpręŜenia, jak w podróŜy poślubnej. Dlatego wiąŜe się często z

negatywnym procesem imprintingu i w dalszej przyszłości moŜe rodzić

anhedonię seksualną, zjawisko wczesnego wygasania ochoty do współŜycia w

małŜeństwie, zwłaszcza u kobiet – stwierdzanego równieŜ przez lekarzy – bądź

róŜne nerwice seksualne, częstokroć powodujące głębokie ukryte cierpienia

znane tylko ich ofiarom.

Kolejnym niepokojącym następstwem wczesnej inicjacji płciowej mogą być

dewiacyjne zachowania seksualne

, zwłaszcza prostytucja

. Wczesna inicjacja

istotnie zwiększa ryzyko, Ŝe dana dziewczyna w przyszłości zacznie ciało swe

sprzedawać za pieniądze

. Nie powinno to nikogo dziwić. W ksiąŜce „The

Encyklopedia Erotyki, Zbigniew Lew Starowicz, str. 265: Inicjacja seksualna wywiera wpływ na samoocenę w

roli  męskiej  i  kobiecej,  reaktywność  seksualną,  związki  uczuciowe.  Zgodnie  z  prawem  pierwszych  połączeń
(imprinting) i generalizacji jej udany przebieg sprzyja dobrej reaktywności seksualnej (np. badania Rabocha z
Czech  wykazały  zaleŜność  między  udaną  i.s.  a  osiąganiem  orgazmów  w  późniejszym  wieku  u  kobiet).
Niepowodzenia  i  frustracje  w  przebiegu  i.s.  mogą  opóźniać  i  zaburzać  rozwój  psychoseksualny,  negatywnie
oddziaływać na związki uczuciowe, samoocenę w roli seksualnej… Zbyt wczesna i wiąŜąca się z niedojrzałymi
motywacjami  i.s.  moŜe  mieć  negatywne  następstwa,  np.  sprzyja  rozprzestrzenianiu  się  chorób  przenoszonych
drogą  płciową,  stwarza  problemy  psychiczne,  sytuacje  konfliktowe  w  rodzinie,  w  związkach  partnerskich,
trudności z nauką, zaburzenia seksualne….”

Np. wymuszanie współŜycia, współŜycie w stanach odurzenia lub nietrzeźwości, akty wynaturzone, patrz:

‘Early Sexual Initiation and Subsequent Sex-Related Risks Among Urban Minority Youth: The Reach for Health
Study, Family Planning Perspectives, Vol 23, no. 6, Nov/Dec 2001

Early Sexual initiation is an indicator of hazardous sexual behavior, Persson E, Jarlbro G, Stockholm (article in
Swedish) Lakartidningen 1992, Apr 8;89(15):1276-7, 1280

Pathways to prostitution: the chronology of Sexual and Drug Abuse Milestones, Phillips-Plummer, Lynanne,

The Journal of Sex Research; 11/1/1998

“Early sexual experience as a factor in prostitution, Jennifer James and Jane Meyerding (Department of

Psychiatry and Behavioral Sciences, University of Washington, in: Archives of Sexual Behavior, Vol 7, No. 1/
January, 1978: Abstract: Using the literature of the early sexual histories of "normal" women and two recent
studies on the sexual histories of prostitutes, this article examines the pattern of early sexual experience among
prostitutes and how it differs from that common to non-prostitute women. Some significant differences found
between the samples of prostitutes and the samples of "normal" women were that the prostitute samples, on the
whole, learned less about sex from parents and more from personal experiences, as children experienced more
sexual advances by elders, were more victimized by incest, generally initiated sexual activity at a younger age,
more often had no further relationship with their first coital partner, and experienced a higher incidence of rape.
The analysis of these data on early sexual history concentrates on abusive sexual experiences such as incest and

prostitution of women and girls” (publ. Jefferson, N.C. McParland 1990) R

Barri Flowers cytuje pracownika socjalnego specjalizującego się w rozmowach

z dziewczętami, które weszły w prostytucję: „Sex juŜ nie jest dla miłości i

prokreacji, lecz jedynie dla przyjemności. Prowadzi to do przelotnych

kontaktów seksualnych, które okazują się wyzute ze znaczenia. To, co im moŜe

przywrócić jakieś znaczenie, to czerpanie korzyści.”

Nie jest to teŜ problem

marginalny. Szacuje się, Ŝe w USA jest około 1 000 000 nieletnich prostytutek

a Departament Zdrowia w Stanach Zjednoczonych w oficjalnych statystykach

informuje o 300 000 prostytuujących się dziewczętach poniŜej 17 lat. Wielu z

nich pochodzi z dysfunkcyjnych domów, lecz nie wszystkie. Prostytucja u

nieletnich moŜe objąć dziecko prawie kaŜdych rodziców. Coraz częściej spotyka

się fenomen sponsoringu lub ‘podmiejskiej prostytucji’ (w tej odmianie

zachowań prostytucji odnotowywane są najmocniejsze tendencje wzrostowe

w którym rodzice mogą wręcz nie wyłapać subtelnych oznak, Ŝe ich córka juŜ

ma stręczyciela, a dziewczęta przez długi czas mogą nie dawać oznak, iŜ

potrzebują pomocy.

2. Polityka zdrowotna w dziedzinie aktywności seksualnej nieletnich

ZaleŜność przyczynowo-skutkowa pomiędzy wczesną aktywnością seksualną

a problemami psychologicznymi jest częstokroć negowana

w publikacjach o

rape. The authors believe that an abusive sexual self-identity relates to the development of an adult female
pattern of occupational deviance such as prostitution.

The Adolescent Criminal, R. Flowers, p. 59: According to a social worker who counsels girl prostitutes: “Sex

is no longer for love and procreation but solely for enjoyment. But this leads to fleeting sexual contacts which
turn out to be meaningless. What gives them meaning is the profit.”

„Runway kids and teenage prostitution’, Ronald Barri Flowers, publ. Praeger / Greenwood, 2001 (ISBN

0275973425) p 102

US Departament of Justice, Federal Bureau of Investigation, Washington DC, Government Painting Office, pp

231, 240, 249, 258

Np. Does Early adolescent sex cause depressive symptoms? By Sabia JJ, J Policy Anal Manage 2006 Fall;

25(4):803-25

zabarwieniu ideologicznym ukazujących się w pismach dotowanych przez

International Planned Parenthood Federation lub Guttmacher Institute

, które

mają na celu krytykę szkolnych programów abstynenckich ostatnio szeroko

propagowanych i preferowanych przez rządowe programy w USA. W tej grupie

publikacji przyjmuje się, iŜ nie moŜna negatywnie oceniać wczesnej inicjacji

jako takiej, bo jest nieunikniona przy wcześniejszym dojrzewaniu płciowym, a

naleŜy jedynie starać się o wtórną prewencję

polegającą na ‘usługach

reprodukcyjnych’ – środkach antykoncepcyjnych, dostępności i akceptacji

prezerwatyw, środkach ‘dzień po’ oraz takŜe aborcji bez konieczności

zawiadamiania rodziców. U podstaw tych rozbieŜności są róŜniące się podejścia

do wolności i godności osoby ludzkiej. Przyjmowanie, iŜ wczesna inicjacja

płciowa, stając się normą, staje się równieŜ nieunikniona, oznacza zdanie się na

bezwolność w dziedzinie, gdzie wolność jest dla wszystkich waŜna. Jest

zarazem wyzuciem ze znaczenia relacji, które mają duŜe znaczenie dla ludzi.

Wśród dokumentów instytucji międzynarodowych z dziedziny zdrowia

reprodukcyjnego, temat wczesnej inicjacji płciowej nie jest omawiany w sposób

bezpośredni. Artykuł 34 w Konwencji Praw Dziecka (przyjętej przez

Zgromadzenie Ogólne Narodów Zjednoczonych dnia 20 listopada 1989 r., Dz.

U. z 23 grudnia 1991 r. Nr 120, poz. 526) brzmi:

Państwa-Strony zobowiązują się do ochrony dzieci przed wszelkimi

formami wyzysku seksualnego i naduŜyć seksualnych, Dla osiągnięcia tych

Guttmacher Institute jest wydawcą czasopisma: Family Planning Perspectives oraz wielu raportów i planów

stategicznych

Przykłady takiego podejścia znajdują się takŜe w raportach organizacji pozarządowych, np. „Beginning too

soon: Adolescent Sexual Behavior, Pregnancy and Parenthood – a review of research and interventions”,by
Cristin A. Moore, Brent C. Miller, Barbara W. Sugland, Donna R. Morrison, Dana A. Glei, Connie Blumenthal z
Child Trend, Inc.

celów Państwa-Strony podejmą w szczególności wszelkie właściwe kroki o

zasięgu krajowym, dwustronnym oraz wielostronnym dla przeciwdziałania:

nakłanianiu

lub

zmuszaniu

dziecka

jakichkolwiek

nielegalnych działań seksualnych;

wykorzystywaniu dzieci do prostytucji lub innych nielegalnych

praktyk seksualnych;

wykorzystywaniu dzieci w pornograficznych przedstawieniach i

materiałach.

Zarówno Konwencja, jak i dokumenty konferencji ONZ w Kairze,

Pekinie i Istambule, nie wspominają wprost o wczesnej inicjacji płciowej

jako o niepokojącym zjawisku, pomimo iŜ jej częstotliwość, a takŜe jej

niepokojące następstwa, wykazują tendencje wzrostowe niemalŜe na całym

wiecie, więc jest to problem globalny. Wyjątki wobec tendencji

wzrostowych w obrębie coraz wcześniejszej inicjacji seksualnej są nieliczne,

między innymi obejmujące Ugandę w Afryce, gdzie program zwalczania

HIV jest oparty w pierwszej mierze na promowaniu wstrzemięźliwości

seksualnej i po wdroŜeniu tej strategii Uganda stała się jedynym państwem

afrykańskim, które odnotowało zmniejszoną zachorowalność na AIDS.

Pomimo przykładu Ugandy, która obrała politykę nakierowaną na przyczyny

i ukazała skuteczność tego kierunku, polityka międzynarodowa jest wciąŜ

nakierowana głównie na bezpośrednie zwalczanie następstw – czyli

profilaktykę wtórną polegającą na promocji aborcji i antykoncepcji,

zwłaszcza prezerwatywy, wśród coraz młodszych grup docelowych. Jest to

niepokojące, Ŝe nie ma poczucia odpowiedzialności za same zachowania,

które pierwotnie prowadziły do tych następstw, i woli, aby im

przeciwdziałać. Niestety tak kształtuje się równieŜ polityka Unii Europejskiej

w tej dziedzinie, o ile moŜna ją poznać po nielicznych oficjalnych

wypowiedziach

i po tym, gdzie są lokowane środki unijne. Raporty

UNFPA, oficjalnej agendy ONZ zajmującej się zdrowiem reprodukcyjnym,

której programy w kaŜdym roku otrzymują kilkuset milionowe dotacje

unijne, wprost twierdzą, Ŝe wczesną inicjację naleŜy zaakceptować jako

fenomen, którego nic nie zmieni, i w zaleceniach skupiają się jedynie na

dostępności środków antykoncepcyjnych

Tymczasem,

pomimo

iŜ

pigułka

moŜe

zapobiec

wczesnemu

macierzyństwu, nie ochroni dziewcząt od utraty swej integralności cielesnej

ani od wyzucia płciowości ze znaczenia, gdy zostaje ona uŜywana poza

kontekstem właściwym dla pełnego daru z siebie, który wyraŜa.

Prezerwatywa równieŜ moŜe sprawić, Ŝe ryzykowność danych zachowań

nieco się zmniejsza, ale tym samym moŜe dawać fałszywe poczucie

bezpieczeństwa

fałszywe

zaspokojenie

dąŜności

poczucia

odpowiedzialności. Komunikat ‘sex ok., tylko zabezpieczony’ jest toŜsamy z

‘wykorzystuj swe ciało, tylko wcześniej spraw, Ŝe nie będzie czymś więcej,

jak gumową lalką’. Jest obraŜaniem godności dziewcząt. Z tej perspektywy

staje się to zrozumiałe, dlaczego kampanie społeczne w Wielkiej Brytanii

oparte o takie komunikaty wciąŜ owocują coraz większą przepaścią

pokoleniową i coraz większymi liczbami młodocianych matek. W

EU Presidency Statement on Item 67, 14 October 2005: New York: The Rights of the Child, by the Permanent

Mission of the United Kingdom to the United Nations, on behalf of the European Union, Third Committee,
Sixtieth

Session

the

General

Assembly

the

United

Nations,

New

York:

Chairperson,
I have the honour to speak on behalf of the European Union. The Acceding Countries Bulgaria and Romania,
the Candidate Countries Turkey and Croatia*, the Countries of the Stabilization and Association Process and
potential candidates Albania, Bosnia and Herzegovina, the former Yugoslav Republic of Macedonia, Serbia and
Montenegro, EFTA country Liechtenstein, member of the European Economic Area, as well as Ukraine and
Moldova align themselves with this statement.

“…Women need access to reproductive health services as agreed in the Cairo Program of Action to be able to
make informed choices about pregnancy and childbearing. Bearing in mind that some girls are married as
young as 11 or 12 years old, we must recognize the rights of young people concerning their own sexual and
reproductive health in order to prevent HIV infection and early pregnancy.”

Przykładem jest United Nations Family Planning Association: The State of World Population Report 2005 –

chapter 5

Podobne podejście reprezentują w USA: Sexuality Information and Education Council of United States
(SIECUS), Kaiser Family Foundation, International Planned Parenthood Foundation a w Wielkiej Brytanii
British Pregnancy Advisory Service

adresatkach takich komunikatów, które juŜ więcej wiedzą o antykoncepcji

niŜ o czymkolwiek innym

, rodzi się bunt przeciwko pozbawieniem ich ciał

znaczenia, i jak na złość, dla przekory wobec polityki rządowej, poszukują

tego znaczenia – szukając go w macierzyństwie – i skoro czekać nie mają, to

nie czekają. Brytyjskie kampanie społeczne sięgają po coraz bardziej

desperackie środki, łącznie z kampaniami sms-owymi polegającymi na

wysyłaniu komunikatów ‘zmień mi pieluszkę’ co dziesięć minut całymi

nocami, lub programowe wypoŜyczanie dzieciakom niemowląt, aby się nimi

zmęczyli. Natomiast brytyjskie dziewczęta wciąŜ przejawiają nieustanną

dąŜność do macierzyństwa. Poszukują w nim znaczenia dla własnych ciał,

dla własnego Ŝycia – tylko dlaczego czynią to z takim przyspieszeniem?

Dlaczego jest tak powszechne domniemanie, iŜ nie stać je na opóźnienie

inicjacji, na czekanie? Takie myślenie moŜe mieć skutki sprawcze.

Podsumowanie

Jakkolwiek niepokojące są róŜnorakie poszczególne powikłania wczesnej

inicjacji seksualnej, błędem jest w kampaniach społecznych kłaść nacisk

jedynie na przeciwdziałanie widocznym następstwom aktywności płciowej,

omijając sedno sprawy. Jest zrozumiałe, Ŝe dorastające dziewczęta nie są

zainteresowaniem moralizowaniem dorosłych, którym tylko zaleŜy na

pozorach, którzy martwią się jedynie wskaźnikami ciąŜ, którzy nie usiłują

dotrzeć do głębi. Dotyczy to zarówno przekazu mass mediów

, jak i

O tym, iŜ problemem tu nie jest brak wiedzy o antykoncepcji, świadczy wiele badań, m.i. „The impact of

sexuality education lessons at school and reading the national sexual education magazine on the sexual health
knowledge of the 14 – 16 year olds, by Liniamo et al Journal of Social Medicine, 2000, 37, 293-303,

Watching Sex on Television Predicts Adolescent Initiation of Sexual Behavior, Collins RL, Elliott MN, Berry

SH, Kanouse, DE, Kundel D, Hunter S, Mui A, Pediatrics (Official Journal of American Academy of Pediatrics)
Sep 2004, vol 114(3): e280-e289

rodzinnego

. Przypomina to moralność Pani Dulskiej i jej rozszczepienie

osobowościowe. Jak w kaŜdej kampanii społecznej, w tej dziedzinie równieŜ

waŜna jest jednolitość i prawdziwość przekazu. Rzetelne omówienie

następstw

wczesnej

inicjacji

płciowej

wymaga

podejścia

wielopoziomowego

, które jest zarazem spójne i zgłębia istotę problemu,

opierając się wprost o to, Ŝe w swej najgłębszej istocie płciowość nie daje się

redukować do przedmiotu konsumpcji. Obok róŜnorakich powikłań

medycznych, psychologicznych i społecznych, sednem wyzwania jest

przywrócenie i ochrona poczucia godności dziewcząt naraŜonych na

przedwczesne wykorzystywanie ich kobiecości. Chodzi o to, aby chronić ich

radość z rozwoju własnej kobiecości

, aby była powaŜana i mogła cieszyć

przez całe ich przyszłe Ŝycie.

“Does Parental Involvement Predict new Sexually Transmitted Diseases in Female Adolescents? Bettinger JA,

Celentano DD, Curriero FC, Adler NE, Millstein SC, Ellen JM, Archives of Pediatric and Adolescent Medicine,
July 2004, vol 158 No. 7

Jest to postulowane równieŜ w środowiskach brytyjskich, patrz: Surveys on sexual Heath: recent

developments and future directions, Wellings K and Cleland J, March 2001, British Medical Journal Pulishing
Group, Sexually Transmitted Infections 77:238-241 (2001)

Ludzko płciowość: prawdza i znaczenie, akapit 90, Dokument Papieskiej Rady ds. Rodziny 1995

4. Przegląd piśmiennictwa

1. Adaora A. Adimora, MD, MPH, Byrd E. Quinlivan, MD, ZakaŜenie wirusem

papilloma typu ludzkiego. Medycyna po Dyplomie, 1996 vol 5 nr 2.

2. AIDS and Adolescents, The Time For Protecion Is Now, Wadhington D.C.,

Center of Population Options, 1987.

3. Aigner J. C., W sprzeczności ze zmysłowością. [W]: Z. Izdebski (red.),

Wychowawcze, etyczne i społeczne problemy zachowań seksualnych

młodzieŜy. Warszawa 1992, s. 97–110.

4. Alcorn R.C., Cristians in the Whole of the Sexual Revolution. Portland, OR:

Multnomah Press, 1985.

5. Augustyn J., Wychowanie do integracji seksualnej. Kraków 1994.

6. Bancroft J., Reinisch J., Adolescence and Puberty, Oxford Univeristy Press,

New York 1990.

7. Beisert M., Seks twojego dziecka. Poznań 1991.

8. Bilewicz J., A jednak dziewictwo ma sens. Katowice 1991.

9. Brzęczek E., Przygotowanie do Ŝycia w rodzinie. Stan i potrzeby. Gdańsk

2000.

10. Chassler S., What All Boys Think About Sex, Parade, 1988 December nr 18.

11. Cianciara D., Aktywność seksualna młodych męŜczyzn a zagroŜenie AIDS.

Seksuologia, 1995 nr 5–6, s. 53–57.

12. Czubińska G., Poziom wiedzy, doświadczeń i wyobraŜeń młodzieŜy licealnej

o Ŝyciu rodzinnym i seksualnym. Problemy Rodziny, 1993 nr 5, s. 38–41.

13. Dobson J., Bauer G. L., Dzieci w niebezpieczeństwie. Warszawa 1997.

Drugs, AIDS & Babies, AIDS Protection, February 1989.

14. Fields D., Dorośli zbyt wcześnie. Warszawa 1994.

15. Fishl M.A., Evaluation of Heterosexual Partners, Chidren, and Household

Contact of Adults With AIDS, Journal of the American Medical Association

257 1987 Feb 6.

16. Gapik L., Psychologiczne uwarunkowania aktywności seksualnej. [W]: Z.

Izdebski (red.), Wychowawcze, etyczne i społeczne problemy zachowań

seksualnych młodzieŜy. Warszawa 1992, s. 75–80.

17. Gorgoń B., Przyczyny i skutki przedwczesnego podejmowania współŜycia

seksualnego. Powiernik Rodzin, 1999 nr 1, s. 15–17.

18. Griffin–Shelley E., Adolescent Sex and Love Addicts, Pragger Publishers,

Westport, Connecticut, London, 1–ed, 1994.

19. Grodzki A., Stosowanie antykoncepcji przez młodzieŜ (doniesienie z badań).

Problemy Rodziny, 2001 nr 4–5–6, s. 82–86.

20. Hoekenberry–Eaton M., Richman M.J., Ditorio C., River T., Maibach E.,

Mother And Adolescent Konwledge Of Sexual Development. The Effects If

Gender Age, And Sexula Expirience. Adolescence, 1996 no 31 (121), s. 35.

21. Hyde J., Undersatnding Human Sexuality. McGraw-Hill, Inc., New York

1994.

22. Imieliński K., Człowiek i seks. Warszawa 1985a.

23. Imieliński K. (red.), Seksuologia – zarys encyklopedyczny. Warszawa 1985b.

International Planned Parentbood Federation Understanding Adolsecents.

Report on young people’s sexual and reproductive health needs. London

1994.

24. Izdebski Z., Seksualizm dzieci i młodzieŜy w Polsce; Raport z badań. Zielona

Góra 1992a.

25. Izdebski Z. (red.), Wychowawcze, etyczne i społeczne problemy zachowań

seksualnych młodzieŜy. Warszawa 1992b.

26. Izdebski Z., Zachowania prozdrowotne i seksualne w aspekcie HIV/AIDS w

Polsce. Warszawa 1997.

27. Izdebski Z., Polskie seksolatki.

http://kiosk.onet.pl/charaktery/1008729,1251,artykul.html z dnia 20.06.2002.

28. Jabłońska B., Powinności państwa względem rodziny w zakresie

wychowania seksualnego dzieci i młodzieŜy. [W:] M. Chymuk, D. Topa

(red.), Edukacja prorodzinna. Kraków 2002, s. 305–318.

29. Jaczewski A., Erotyzm dzieci i młodzieŜy. Warszawa 1970.

30. Jaczewski A., Radomski J., Raport z badań nad seksualizmem dzieci i

młodzieŜy w Polsce. Warszawa 1980.

31. Jaczewski A., Problemy Ŝycia erotycznego w wieku młodzieńczym. Problemy

Opiekuńczo-Wychowawcze 1983, nr 3.

32. Jaczewski A., Grodzki A., Izdebski Z., Przemiany obyczajowości seksualnej

młodzieŜy. Warszawa 1994.

33. Jundziłł E., Środowiskowe uwarunkowania kształtowania się postaw

młodzieŜy wobec seksu. [W:] R. Pawłowska, E. Jundziłł, Miłość i seks w

percepcji uczniów. Koszalin 1999c, s. 103–140.

34. Kawula S., Pedagogika rodziny. Toruń 1997.

35. Kay L. E., Seks wśród nastolatków. Metody powściągliwości seksualnej.

Medycyna po Dyplomie, 1996 vol 5 nr 2.

36. Kluge N., Seksualizm młodzieŜy niemieckiej (w byłej RFN). Problemy

Rodziny, 1992 nr 3, s. 42–45.

37. Komorowska A., CiąŜa i poród. [W]: A. Komorowska (red.), Ginekologia

wieku rozwojowego. Warszawa 1991, s. 379–383.

38. Komorowska M., Postawy młodzieŜy wobec Ŝycia erotycznego.

Niepublikowana praca magisterska, US, Szczecin, 1991.

39. Komorowska-Pudło M., Czynniki warunkujące kształtowanie postaw

młodzieŜy wobec seksualności człowieka. Niepublikowana rozprawa

doktorska, UKSW, Warszawa 2004.

40. Kościelska M., Trudne macierzyństwo. Warszawa 1998.

41. Kozakiewicz M., MłodzieŜ wobec seksu, małŜeństwa i rodziny. Warszawa

1985.

42. Kozakiewicz M., Inicjacja seksualna młodzieŜy. Seksuologia, 1993 nr 5, s.

18–23.

43. Królikowska S., MłodzieŜ a seks przedmałŜeński. Problemy Rodziny, 1998

nr 3, s. 21–24.

44. Leary W.E., New York Times, February 9, 1989.

45. Kwak A., Konkubinat – kohabitacja – w świadomości społeczeństwa.

Problemy Rodziny, 1995 nr 5.

46. Lew–Starowicz Z., Atlas psychofizjologii seksu. Warszawa 1990a.

47. Lew–Starowicz Z., Szczerba K., Nowoczesne wychowanie seksualne.

Warszawa 1995.

48. Łobodzińska B., Młodość, miłość, małŜeństwo. Warszawa 1971.

49. Makarewicz W., Kędziora K., Nosowicz J., Mionskowska L., Seksualność i

obyczajowość młodzieŜy akademickiej w dobie HIV/AIDS. Seksuologia, 1995

nr 3–4, s. 34–41.

50. Malewska H.: Kulturowe i psychospołeczne determinanty Ŝycia seksualnego.

Warszawa 1972.

51. Manning A., Teens and sex in the age of AIDS, USA Today, 1998 October 3.

52. Maślicka D., Poglądy młodzieŜy na temat wczesnej inicjacji seksualnej.

Problemy Opiekuńczo–Wychowawcze, 1990 nr 7, s. 102–104.

53. Michałek E., Cabaj M., Zasępa A., Inicjacja seksualna a osobowość

młodzieŜy szkół średnich ze środowiska wielkomiejskiego. Seksuologia, 1994

nr 4, s. 9–19.

54. Moore S., Rosenthal D., Sexuality in adolescence, Routledge, London and

New York 1993.

55. Ostasz L., Kiedy rozpoczynać współŜycie seksualne? Problemy Rodziny,

2001 nr 4–5–6, s. 72–81.

56. Ostrowska K., Wokół rozwoju osobowości i systemu wartości. Warszawa

1998.

57. Painter K., Aods plague hits teen heterosexuals, USA Today, 1989 July 20.

58. Pawłowska R., Dorastająca młodzieŜ o swojej płciowości. Problemy

Rodziny, 1997 nr 5–6, s. 55–57.

59. Pawłowska R., Wpływ przemian psychospołecznych na miłość erotyczną

młodzieŜy. [W:] R. Pawłowska, E. Jundziłł, Miłość i seks w percepcji

uczniów. Koszalin 1999 (b), s. 43–74.

60. Pawłowska R., Środowiskowe uwarunkowania wiedzy dotyczącej seksu i

ycia płciowego. [W:] R. Pawłowska, E. Jundziłł, Miłość i seks w percepcji

uczniów. Koszalin 1999 (c), s. 141–176.

61. Pielka H., O potrzebie przygotowania młodzieŜy do małŜeństwa i

rodzicielstwa. [W:] M. Chymuk, D. Topa (red.), Edukacja prorodzinna.

Kraków 2002, s. 66–73.

62. Pietkiewicz B., Kocha, lubi, kalkuluje.

http://polityka.onet.pl/artykul.asp?DB=162&ITEM =1028132&MP=4 z dnia

01.06.2001.

63. Ryś M., Wpływ dzieciństwa na późniejsze Ŝycie w małŜeństwie i rodzinie.

Warszawa 1992.

64. Rzepka-Górska I., Wybór metod zapobiegania ciąŜy. [W]: A. Komorowska

(red.), Ginekologia wieku rozwojowego. Warszawa 1991, s. 384–391.

65. Sanfilippo J., Pediatric and Adolescent Gyneology, W.B. Saunders

Company, Philadelphia 1994.

66. Sieja K., Wiedza o Ŝyciu seksualnym człowieka. Wybrane zagadnienia.

Koszalin 1998.

67. Skrzydlewski W.B., Etyka seksualna. Przemiany i perspektywy. Kraków

1999a.

68. Skrzydlewski W.B., Seks przedmałŜeński – ma sens czy nie? Kraków 1999b.

69. Slany K., Orientacje małŜeńskie i rodzinne młodzieŜy akademickiej w Polsce

(Próba weryfikacji teorii drugiego przejścia demograficznego). Problemy

Rodziny, 2001 nr 3, s. 25–31.

70. Slany K., Alternatywne formy Ŝycia małŜeńsko–rodzinnego w

ponowoczesnym świecie. Kraków 2002.

71. Starkman N., Rajani N., The Case for Comprehensive Sex Education. AIDS

Patient Care and STDs. July 2002, vol. 16, no. 7, s. 313–318.

72. Sugar M., Female adolescent sexuality, J. Pediatr. Adolesc. Gynecol, 1996.

73.Sujak E., MałŜeństwo pielęgnowane. Katowice 1989.

74. Wenzel M., MłodzieŜ o Ŝyciu seksualnym.

http://www.cbos.pl/SPISKOM.POL/1999/KOM098/ KOM098.HTM. z dnia

23. 02. 2002.

75. Weström L., Wczesny seks przyczyną niepłodności. Medical Tribune, 1993

nr 7–8.

76. Williams L., Teen-age sex: New Codes Amid the Old Anxiety. New York

Times, 1989 February 27.

77. Wisłocka M., Miłość bez lęku – antykoncepcja. Warszawa 1993.

78. Wiśniewska–Roszkowska K., Eros zabłąkany. Warszawa 1989a.