PODSTAWY PRAWA- OPRACOWANIE 

Zbiór zagadnień z przedmiotu podstawy prawa dla kierunku dziennikarstwo 
i komunikacja społeczna (Uniwersytet Łódzki) w roku akademickim 2011/2012. Skrypt ma 
charakter jedynie pomocy naukowej, jest niekomercyjny i nieodpłatny. Zezwala się na 
rozpowszechnianie i kopiowanie. Wszelkie zmiany redakcyjne, zwłaszcza merytoryczne, 
Użytkownik wprowadza na własne ryzyko. Autorki nie ponoszą odpowiedzialności za wynik 
kolokwium zaliczeniowego. Posiadanie skryptu nie jest równoznaczne z uzyskaniem zaliczenia! :-P 

                                                     
                                                                            

Podstawy prawa- skrypt dla I roku dziennikarstwa i komunikacji społecznej

1. Źródła prawa powszechnie obowiązującego w RP:

* konstytucja,
* umowy międzynarodowe ratyfikowane za zgodą uprzednio wyrażoną w ustawie,
* rozporządzenia, dyrektywy i decyzje UE,
* ustawy i rozporządzenia z mocą ustawy,
* rozporządzenia,
* akty prawa miejscowego.

2. Szczególny status Konstytucji RP 

Konstytucja RP jest najważniejszym, najwyższym aktem prawnym w polskim 
systemie prawnym. Każdy akt prawny niższego rzędu musi być z nią zgodny, 
zarówno pod względem materialnym (treść), jak i formalnym (sposób uchwalenia 
musi być zgodny z konstytucją; w przeciwnym razie Trybunał Konstytucyjny może 
stwierdzić niekonstytucyjność tego aktu). Wyróżnia się cechy szczególne co do 
treści i co do formy. 

Cechami szczególnymi co do treści są:
* wskazanie suwerena (do kogo należy władza),
* określenie sprawowania władzy przez suwerena,
* określenie budowy aparatu państwowego,
* katalog podstawowych praw i wolności człowieka i obywatela,
* określenie stosunków gospodarczych państwa,
* określenie trybu zmiany konstytucji.

Cechami szczególnymi co do formy są:
* nazwa,
* szczególny tryb uchwalania,
* szczególny tryb zmiany,
* systematyka,
* najwyższa moc prawna.

3. Hierarchia źródeł prawa i jej konsekwencje. 

Hierarchia źródeł prawa została przedstawiona w art. 87 rozdziału III konstytucji. 
Jej konsekwencją jest zależność między aktami prawnymi różnego rzędu. Akty 
niższego rzędu muszą być zgodne z aktami wyższego rzędu. Moc prawna aktów 
wydawanych przez różne organy państwa i organy samorządu jest zróżnicowana. 
Akty wyższego rzędu regulują sprawy najistotniejsze i są bardziej ogólne. Ich 
uszczegółowienie stanowią akty niższego rzędu. Aby wydanie rozporządzenia lub 
aktu prawa miejscowego było możliwe, musi na to zezwalać ustawa w tzw. 
upoważnieniu ustawowym. Mówi ona dokładnie, w jakim zakresie można wydać 
dany akt. Akty równorzędne mogą się wzajemnie uchylać. Akt wyższej rangi uchyla 
moc obowiązującą aktów niższej rangi.  

4. Akty prawa miejscowego i podmioty upoważnione do ich wydawania. 

Akty prawa miejscowego mogą być wydawane przez organy samorządu 
terytorialnego oraz terenowe organy administracji rządowej, na podstawie 
i w granicach upoważnień określonych w ustawie. Akty prawa miejscowego 
obowiązują na obszarze działania tych organów. Zasady i tryb ich wydawania 
określa ustawa.

Podstawy prawa- skrypt dla I roku dziennikarstwa i komunikacji społecznej

5. Obowiązywanie aktu powszechnie wiążącego w czasie i przestrzeni. 

Obowiązywanie w czasie- jest wyznaczony początek obowiązywania, jest to 
moment wejścia w życie (nie uchwalenia, czyli 14 dni od dnia publikacji w dzienniku 
urzędowym, o ile sam akt nie wyznacza innego terminu). Moment końcowy to 
wejście w życie nowego prawa zawierającego odpowiednie przepisy (wyjątek to 
ustawa budżetowa, ustawy z określonym czasem obowiązywania). Lex retro non 
agit- prawo nie działa wstecz.
Obowiązywanie w przestrzeni- władza danego państwa rozciąga się na jego 
terytorium. Obejmuje co do zasady wszystkich tu przebywających. Wyjątki: 
personel dyplomatyczny, różny zasięg terytorialny ze względu na kompetencje 
wydającego.

6. System common law a system prawa kontynentalnego. 

Common law (dosł. prawo wspólne, pl. prawo zwyczajowe) to porządek prawny 
charakterystyczny dla krajów anglosaskich, m.in. Wielkiej Brytanii, USA, Australii, 
Nowej Zelandii. Termin ten bywa używany w czterech różnych znaczeniach:
* w znaczeniu pierwotnym common law oznaczało prawo tworzone od XII w. 
w Anglii pod auspicjami alternatywnego systemu sądownictwa, które opierało się 
na argumentacji odwołującej się do tradycji, zwyczaju oraz precedensu (sposobu, 
w jaki pewnego rodzaju przypadek już rozstrzygnięto). Takie common law 
przeciwstawiano zasadzie słuszności (equity);
* prawo tworzone przez sądy na zasadzie precedensu i przeciwstawiane prawu 
stanowionemu (statutory law); uzasadnienie decyzji sędziowskiej w common law 
jest zawsze kazuistyczne i odwołuje się do szczególnych okoliczności sprawy;
* całość systemu prawnego krajów anglosaskich;
* typ systemu prawnego charakterystyczny dla krajów anglosaskich
 i przeciwstawiany systemom prawa Europy kontynentalnej, cechujący się brakiem 
oddzielenia stosowania prawa od jego stanowienia oraz świadomym i celowym 
oparciem norm prawnych i rozstrzygnięć sądowych na wcześniejszych 
precedensach.
Występowanie common law: Wielka Brytania, USA (bez Luizjany- dominacja 
prawa stanowionego), Kanada (bez Quebecu- dominacja prawa stanowionego), 
Australia, Nowa Zelandia, Indie, Hongkong, Nigeria. W niektórych krajach Afryki 
Zachodniej także funkcjonuje common law, jednak w większości krajów 
postkolonialnych działa system mieszany. 
W common law prawo precedensowe jest tworzone w drodze wyroków sądowych. 
Różnią się one od orzeczeń prawa kontynentalnego przede wszystkim tym, że, 
inaczej niż w systemie kontynentalnym, stanowią one oficjalnie źródło prawa 
powszechnie obowiązującego. Anglosaski precedens składa się z dwóch 
elementów:
* ratio decidendi – wiążące propozycje rozstrzygnięcia kwestii prawnych,
* obiter dictum – propozycje rozstrzygnięcia kwestii prawnych nie mających 
kluczowego znaczenia dla sprawy.
Ratio decidendi stanowi z zasady reguła precedensu, która następnie służy za 
podstawę prawną przy rozstrzyganiu podobnych przypadków w przyszłości. Jest 
ona wiążąca dla sądów niższej oraz dla sądów apelacyjnych, które ją ustanowiły, 
tak długo, jak długo nie zostanie unieważniona. Nie jest natomiast z zasady 
wiążąca dla Sądów Najwyższych. Szczegółowo zasady związania określa zasada 
stare decisis (zasada stałości decyzji) i różni się ona w szczegółach w zależności 
od poszczególnych stanów, jak i części Zjednoczonego Królestwa. Z kolei obiter 

Podstawy prawa- skrypt dla I roku dziennikarstwa i komunikacji społecznej

dicta, mimo iż nie posiadają mocy wiążącej, stanowią cenną pomoc dla 
późniejszych sędziów, a w przypadku gdy pochodzą od sądów najwyższej instancji 
wpływają faktycznie na kształt przyszłego prawa. Precedens nie jest jednak 
niewzruszalny. Po pierwsze, reguła precedensu może ulec zestarzeniu w związku 
ze zmianami zachodzącymi w życiu i moralności społeczeństwa. Po drugie, 
w przypadku Wielkiej Brytanii istnieje zawsze ryzyko powstania sprzeczności 
precedensu z prawem Unii Europejskiej. Ponadto, istnieją również instytucje takie, 
jak distinguishing oraz overruling. Overruling oznacza unieważnienie 
precedensu i może być dokonane tylko przez sąd niezwiązany unieważnianym 
precedensem. Natomiast distinguishing jest możliwe wtedy, gdy sąd orzekający 
stwierdzi istnienie rozbieżności pomiędzy stanem faktycznym bieżącej sprawy 
a okolicznościami faktycznymi, jakie miały miejsce w sprawie precedensowej. Co 
więcej, z distinguishing może skorzystać każdy sąd- nawet taki, który jest 
związany precedensem. Z kolei w sytuacji, gdy dla aktualnie rozstrzyganej sprawy 
brak jest wiążącego precedensu, mówi się, że mamy do czynienia z tzw. case of 
first impression (sprawą jeszcze nierozpoznaną), co uprawnia orzekającego 
w niej sędziego do rozstrzygnięcia jej bądź w oparciu o własne poczucie 
sprawiedliwości (common sense), bądź poprzez analogię do innych spraw 
precedensowych.
Jeśli chodzi o wpływ prawa stanowionego na kształtowanie common law, to akty 
prawa stanowionego, które stanowią odbicie angielskiego common law, są z reguły 
interpretowane w świetle jego tradycji. Sprawia to, iż szereg kwestii pozostaje 
nierozstrzygniętych, gdyż zawsze pojmuje się je tak, jak tego wymaga wcześniejsze 
prawo precedensowe i zwyczaj. Łatwo zaobserwować to na przykładzie prawa 
karnego, które w Anglii wciąż pozostaje domeną common law, podczas gdy w wielu 
stanach USA zostało całkowicie skodyfikowane. Kodyfikacja common law nie 
reguluje na ogół nowych przypadków, a tylko porządkuje istniejący materiał 
normatywny, pochodzący z prawa precedensowego i dlatego to ostatnie pozostaje 
środkiem do jego wykładni. Z tego powodu także współcześnie w amerykańskich 
szkołach prawniczych uczy się, jak rozstrzygano sprawy karne w sądach 
angielskich w1750 r. Inaczej interpretuje się ustawy wydawane w zupełnie nowych 
obszarach regulacji. Mogą one być nowatorskie i wprowadzać nowe podstawy 
skarg sądowych. Jako przykład może posłużyć odpowiedzialność za wrongful 
death; na tej podstawie niektóre osoby, zwykle małżonek, dziecko lub 
spadkobierca, mogą żądać odszkodowania od sprawcy w imieniu zmarłego. Taki 
delikt nie istnieje w tradycyjnym common law i dlatego na terytoriach, na których nie 
obowiązuje odpowiedni akt prawny, sąd nie przyjmie pozwu opartego na tej 
podstawie. Sądy generalnie interpretują normy ustawowe wąsko, tzn. ograniczając 
się tylko do tego, co zostało w nich wyraźnie przewidziane. Uznaje się prymat 
ustawodawcy w określeniu zakresu dopuszczalnego stanowienia prawa przez 
sędziów, z ograniczeniem przez "wyższy porządek", określany normami 
konstytucyjnymi.
Pierwszym kompleksowym traktatem opisującym common law było dzieło 
Commentaries on the Laws of England autorstwa sędziego Williama 
Blackstone'a, opublikowane w latach1765-1769. W Stanach Zjednoczonych wielką 
popularnością i uznaniem cieszy się do dziś dzieło sędziego Sądu Najwyższego 
Olivera Wendella Holmesa Jr. The Common Law, które stało się klasyką 
przedmiotu. Wiedzę o różnych zagadnieniach prawnych w poszczególnych 
jurysdykcjach stanowych gromadzi Corpus Iuris Secundum. 
W sprawach cywilnych w common law zwykło się wyróżniać prawo deliktów oraz 

Podstawy prawa- skrypt dla I roku dziennikarstwa i komunikacji społecznej

prawo kontraktów. Współcześnie w Stanach Zjednoczonych nie obejmuje ono już 
norm karnych, gdyż te od końca XIX stulecia były sukcesywnie kodyfikowane.

System prawa kontynentalnego- system funkcjonowania prawa typowy dla krajów 
Europy kontynentalnej, obecny także w krajach Ameryki Łacińskiej, Szkocji 
i Luizjanie. Ze względu na różnice historyczne i językowe spotyka się podział 
porządków prawnych tego systemu (kultury prawa) na odłam romański, germański
i podkulturę skandynawską. Jego charakterystyczną cechą jest wyłączność 
stanowienia prawa przez organy władzy ustawodawczej (stąd także nazwa system 
prawa stanowionego, ang. statute law) w odróżnieniu od systemu common law, 
który bazuje na poprzednio wydanych wyrokach sądowych (precedensach). 
Podkultura skandynawska (np. Norwegia i Szwecja) przyjęła rozwiązania 
pośrednie.
Z historycznego punktu widzenia cechują go: 
* ścisły związek z prawem rzymskim (m.in. działalność szkoły glosatorów, recepcja 
prawa rzymskiego od XVI wieku),
* związek prawa stanowionego z religią chrześcijańską (m.in. wpływy uniwersalizmu 
papieskiego i cesarskiego),
* odrzucenie prawa zwyczajowego od procesów stanowienia i stosowania prawa
* widoczne skutki funkcjonowania władzy absolutystycznej przejawiające się 
w aktywności prawodawczej władzy państwowej, ukształtowaniu zasad 
praworządności w działaniach administracji państwowej i ograniczeniu roli 
sądownictwa wyłącznie do stosowania prawa.
Z punktu widzenia zagadnień norm i źródeł prawa, stanowienia i stosowania 
prawa wyróżniają go następujące cechy:
* hierarchia aktów normatywnych, podporządkowanie wszystkich aktów konstytucji, 
a prowadzenie działalności prawodawczej przez wydawanie przez parlament ustaw 
zgodnych z konstytucją,
* kompleksowa kodyfikacja prawa sądowego materialnego i procesowego
* cechy niesprzeczności, zupełności prawa, oparcia norm prawnych na jednolitej 
aksjologii,
* całkowite rozdzielenie procesów stanowienia i stosowania prawa (stanowienie 
skutkuje powstaniem generalnej i abstrakcyjnej normy, stosowanie – indywidualnej 
i konkretnej decyzji),
* rozumowanie od ogółu do szczegółu (wydawanie indywidualnej decyzji na 
podstawie obowiązujących norm generalnych),
* swoboda decyzyjna władzy sądowniczej zapewniana wyłącznie przez obecność 
klauzul generalnych i zwrotów niedookreślonych.
Z punktu widzenia nauki można wyróżnić następujące cechy:
* nauka prawa ma podstawy filozoficzne i teoretyczne i pozwala na wykształcenie 
się różnorodnych kierunków filozoficznych i teoretycznych,
* nauka prawa nie tworzy norm prawnych ani reguł interpretacji aktów 
normatywnych,
* uniwersytety są głównym miejscem nauczania prawa.
Coraz częściej mamy do czynienia z upodabnianiem się systemów prawa 
stanowionego i systemu prawa precedensowego. Orzecznictwo najwyższych 
sądów w systemie prawa stanowionego zaczyna wywierać coraz większy – choć 
nieformalny – wpływ na orzecznictwo sądów niższej instancji. W systemie prawa 
precedensowego wzrasta zaś rola prawa stanowionego (głównie w dziedzinach 
prawa administracyjnego, finansowego i karnego).

Podstawy prawa- skrypt dla I roku dziennikarstwa i komunikacji społecznej

7. Zasada suwerenności narodu. 

Zasada ta wnosi, że to naród jest zwierzchnikiem władzy i to od niego władza 
pochodzi. Za ojca tej koncepcji uznaje się geniusza epoki Oświecenia (XVIII w.) 
Jeana Jacquesa Rousseau. Jego poglądy zostały zawarte w książce Umowa 
społeczna, która stawia tezę, że władza to przejaw samoorganizacji narodu i jest 
ona przywilejem nadawanym przez lud określonym jednostkom. Jak mówi art. 4 
konstytucji, władza zwierzchnia w RP należy do Narodu. Naród sprawuje władzę 
przez swoich przedstawicieli lub bezpośrednio. Bezpośrednie sprawowanie władzy 
przejawia się w prawie do referendum, prawie ludowej inicjatywy ustawodawczej, 
prawie petycji, czy prawa weta ludowego. W Polsce funkcjonują jedynie dwie 
pierwsze instytucje. Pośrednie sprawowanie władzy przejawia się w organizacji 
wyborów (obsadzanie wakatów urzędów).

8. Zasada trójpodziału i równowagi władz.

Klasyczny trójpodział władz wyróżnia:
* władzę ustawodawczą – stanowioną obecnie najczęściej przez parlament, który 
tworzy prawo
* władzę wykonawczą – będącą w rękach monarchy/prezydenta lub rządu, który 
wprowadza prawo w życie
* władzę sądowniczą – sprawowaną przez sądy i trybunały, wydające wyroki na 
podstawie obowiązującego prawa.
Wszystkie trzy rodzaje władzy powinny być równorzędne, niezależne od siebie 
i jednocześnie nawzajem się kontrolować. Dzięki temu państwo funkcjonuje bez 
zakłóceń. Powierzenie całej władzy jednej osobie lub instytucji prowadzi do 
nadużyć.

9. Elementy państwa prawnego:

* suwerenność narodu
* konstytucjonalizm – oparcie ustroju o konstytucję
* trójpodział władz
* uznanie ustawy za podstawowe źródło prawa
* niezależność sądownictwa
* decentralizacja (instytucje rządowe)
* gwarancje konstytucyjnych praw i wolności obywatelskich.

10.  Podstawowe  prawa człowieka zagwarantowane w konstytucji:

* prawo do życia
* nietykalność osobistą,
* prawo do rzetelnej procedury sądowej,
* prawo do ochrony prywatności,
* wolność przemieszczania się
* wolność sumienia i religii
* wolność wyrażania poglądów i opinii
* prawo do udziału w życiu publicznym
* wolność zgromadzeń
* wolność zrzeszania się
* prawo do ochrony własności,
* swoboda działalności gospodarczej,
* uprawnienia pracownicze
* prawo do zabezpieczenia społecznego

Podstawy prawa- skrypt dla I roku dziennikarstwa i komunikacji społecznej

* prawo do ochrony zdrowia
* prawo do nauki
* prawo do informacji o stanie i ochronie środowiska.

11.  Organy państwa wybierane w wyborach powszechnych:

a) Prezydent
b) Sejm
c) Senat

12.  Komisja sejmowa (zwykła) i jej kompetencje.

Komisje sejmowe są organami Sejmu. Do ich kompetencji należy rozpatrywanie 
spraw będących przedmiotem obrad sejmu i wyrażanie opinii w sprawach 
przekazywanych pod ich obrady. Dzielą się na stałe i nadzwyczajne.

13.  Prezydenckie prawo weta

Jest to prawo weta zawieszającego wobec ustaw parlamentu (sejm może je 
odrzucić większością 3/5 głosów). Jeżeli weto zostanie odrzucone, wówczas 
prezydent musi podpisać projekt ustawy.

14.  Powoływanie i odwoływanie premiera i rządu.

Rząd jest powoływany przez prezydenta. Najpierw desygnuje on premiera, 
a następnie na jego wniosek powołuje członków Rady Ministrów.
W ciągu 14 dni Rada Ministrów musi uzyskać wotum zaufania od parlamentu. Jeśli 
się tak nie stanie, Sejm przystępuje do wyłonienia rządu w ciągu 14 dni 
bezwzględną większością głosów. Wtedy rola prezydenta sprowadza się do 
mianowania członków rządu i odebrania ich przysięgi. 
Gdyby sejm nie zdołał wyłonić rządu robi to prezydent. Jeśli zaproponowany rząd 
nie uzyska wotum zaufania prezydent skraca kadencję parlamentu.
Rada Ministrów ustępuje w określonych sytuacjach, m.in. w chwili ukonstytuowania 
nowego sejmu, rezygnacji premiera, nie uzyskania wotum zaufania, a także 
udzielenia jej wotum nieufności.
Istnieje także możliwość zmiany składu rządu tzw. rekonstrukcja rządu. Przyczyną 
może być odwołanie ministra przez prezydenta na wniosek premiera (premier może 
swobodnie kształtować skład rządu), rezygnacja ministra lub udzielanie mu wotum 
nieufności przez Sejm. Istnieje również konstruktywne wotum nieufności, tzn. we 
wniosku o udzielenie wotum nieufności wskazuje się potencjalnego następcę 
aktualnie urzędującego ministra.

15.  Jednostki samorządu terytorialnego w RP:

* gmina
* powiat
* województwo

16.  Trybunał Konstytucyjny i jego kompetencje.

Trybunał Konstytucyjny stanowi organ sądownictwa konstytucyjnego. Jest 
odrębnym od sądów, samodzielnym organem. Składa się z 15 sędziów 
wybieranych na dziewięcioletnie kadencje przez Sejm. Nie można zostać ponownie 
wybranym. Prezesa i Wiceprezesa Trybunału powołuje prezydent. Orzeczenia 
Trybunału mają moc powszechnie obowiązującą i są ostateczne. Podlegają 
niezwłocznemu ogłoszeniu w wydawnictwie urzędowym, w którym opublikowany 

Podstawy prawa- skrypt dla I roku dziennikarstwa i komunikacji społecznej

został badany akt normatywny. Jeżeli akt prawny nie został ogłoszony, orzeczenie 
publikuje się w Monitorze Polskim. Orzeczenie Trybunału wchodzi 
w życie z dniem ogłoszenia, jednak Trybunał może opóźnić utratę mocy prawnej 
przez akt uznany za niekonstytucyjny (maksymalnie 18 miesięcy w przypadku 
ustawy, 12 miesięcy dla innych aktów prawnych), dając tym samym ustawodawcy 
czas na zmianę prawa. 
Z wnioskiem o zbadanie konstytucyjności aktu prawnego mogą wystąpić do TK 
następujące podmioty (art. 191 konstytucji):
* Prezydent;
* Marszałek Sejmu, Marszałek Senatu;
* Premier;
* 50 posłów, 30 senatorów;
* Pierwszy Prezes Sądu Najwyższego, Prezes Naczelnego Sądu 
Administracyjnego; Prokurator Generalny
* Prezes Najwyższej Izby Kontroli;
* Rzecznik Praw Obywatelskich;
* Krajowa Rada Sądownictwa (badanie aktów normatywnych w zakresie, w jakim 
dotyczą one niezależności sądów i niezawisłości sędziów);
* organy stanowiące jednostek samorządu terytorialnego;
* ogólnokrajowe organy związków zawodowych oraz ogólnokrajowe władze 
organizacji pracodawców i organizacji zawodowych;
* kościoły i inne związki wyznaniowe;
* każdy, czyje konstytucyjne wolności lub prawa zostały naruszone (nie dotyczy 
prawa azylu)- możliwość zaskarżenia ustawy lub innego aktu normatywnego, na 
podstawie którego sąd lub organ administracji publicznej orzekł ostatecznie o 
wolnościach, prawach albo obowiązkach określonych w konstytucji (art. 79 i 56 
konstytucji).

Zakres kompetencji TK został wyraźnie określony w art. 188 konstytucji. TK 
orzeka w sprawach:
* zgodności ustaw i umów międzynarodowych z konstytucją;
* zgodności ustaw z ratyfikowanymi umowami międzynarodowymi, których 
ratyfikacja wymagała zgody uprzednio wyrażonej w ustawie;
* zgodności przepisów prawa, wydawanych przez centralne organy państwowe, 
z konstytucją, ratyfikowanymi umowami międzynarodowymi i ustawami;
* zgodności z konstytucją celów lub działalności partii politycznych;
* skargi konstytucyjnej (opis powyżej).

TK nie ma możliwości kontrolowania zgodności z konstytucją wtórnego 
prawa wspólnotowego.

17.  Wojewoda i jego status.

Wojewoda jest terenowym organem administracji rządowej w województwie 
i zwierzchnikiem zespolonej administracji rządowej na terenie województwa. 
Pozycję prawną wojewody reguluje ustawa z 23 stycznia 2009 r. o wojewodzie 
i administracji rządowej w województwie. Wojewodę powołuje i odwołuje premier 
na wniosek ministra właściwego do spraw administracji publicznej. Premier 
jest też przełożonym wojewody, może kierować do niego zarządzenia i polecenia. 
Nadzór nad działalnością wojewody sprawuje premier i minister właściwy do spraw 
administracji publicznej. Nadzór ten ma gwarantować przestrzegania przez 

Podstawy prawa- skrypt dla I roku dziennikarstwa i komunikacji społecznej

wojewodę nie tylko prawa, ale i polityki rządu, rzetelności i gospodarności, 
przestrzegania przez niego poleceń i wytycznych otrzymanych od premiera. 

18.  Pojęcie uznania administracyjnego.

Przez uznanie administracyjne rozumie się takie uregulowanie kompetencji organu 
administracji, że organ ten może rozstrzygnąć sprawę w różny sposób przy 
tym samym stanie faktycznym i każde rozstrzygnięcie sprawy jest legalne. 
Uznanie administracyjne oznacza wobec tego przewidziane obowiązującymi 
przepisami uprawnienie organu administracji wydającego decyzję do wyboru 
rozstrzygnięcia. Uznanie administracyjne zachodzi wówczas, gdy norma prawna nie 
przewiduje obowiązku określonego zachowania się organu (np. Wojewoda 
przyznaje...- norma ma charakter imperatywny), lecz możliwość wyboru sposobu 
załatwienia sprawy (np. Kierownik USC może...). Uznanie zawsze wynika 
z normy prawnej.

19.  Pojęcie właściwości organu albo sądu.

Właściwość organu administracji publicznej w postępowaniu administracyjnym.
Przepisy prawa używają terminu właściwość, chociaż prawidłowym jest też 
określenie kompetencja. Właściwości te zawarte są w prawie materialnym 
i wyróżniamy trzy ich kategorie: miejscową, rzeczową i funkcjonalną 
(instancyjną). Właściwość miejscowa określa, jaki organ jest kompetentny do 
rozstrzygnięcia sprawy. Ustala się jego terytorialny zasięg działania (np. zakresem 
terytorialnym rady powiatu jest obszar powiatu). Właściwość rzeczowa wskazuje 
kategorię spraw przekazanych danym organom. Właściwość funkcjonalna 
(instancyjna) określa organ właściwy instancyjnie do rozstrzygnięcia danej sprawy. 
Organy administracji publicznej nie mogą przekroczyć swoich kompetencji, zrzec 
się ich bądź je ograniczyć. Mogą natomiast wyjątkowo działać w zakresie 
kompetencji innego organu. Następuje wtedy tzw. delegowanie kompetencji. 
Przeniesienie kompetencji wymaga podstawy ustawowej- jest to wyjątek od zasady 
nieprzenoszenia kompetencji.

Właściwość sądu w postępowaniu cywilnym.
Właściwość rzeczową w sprawach cywilnych regulują głównie art. 16-26 kpc (dla 
postępowania procesowego) i art. 507 kpc (dla postępowania nieprocesowego). Co 
do zasady, istnieje domniemanie kompetencji sądu rejonowego, z wyjątkiem 
spraw zastrzeżonych do właściwości sądów okręgowych. Do tych drugich należą 
sprawy: 
* o prawa majątkowe powyżej 50 000 zł wartości przedmiotu sporu (z wyjątkami), 
a w postępowaniu w sprawach gospodarczych- powyżej 75 000 zł
* o prawa niemajątkowe
* o ochronę praw autorskich i wynalazczych
* wynikające z prawa prasowego
* o wydanie orzeczenia zastępującego uchwałę o podziale spółdzielni
* o zapobieganie i zwalczanie nieuczciwej konkurencji
* o uchylenie, stwierdzenie nieważności albo o ustalenie nieistnienia uchwał 
organów osób prawnych lub jednostek organizacyjnych niebędących osobami 
prawnymi, którym ustawa przyznaje zdolność prawną
* o ubezwłasnowolnienie
* o rozwód i inne.
Właściwość miejscową określają przepisy art. 27-46 kpc (postępowanie 

Podstawy prawa- skrypt dla I roku dziennikarstwa i komunikacji społecznej

procesowe) oraz art. 508 kpc (postępowanie nieprocesowe). Przepisy te 
wyróżniają właściwość ogólną, przemienną i wyłączną. Co do zasady, powództwo 
wytacza się w sądzie, w którego okręgu znajduje się miejsce zamieszkania bądź 
siedziba pozwanego (Actor sequitur forum rei), aczkolwiek w pewnych sprawach 
możliwy jest wybór właściwości sądu (przemienność) według adresu powoda (np. 
o ustalenie ojcostwa). Natomiast niektóre powództwa można wytaczać wyłącznie 
przed określony sąd, np. sąd miejsca położenia rzeczy, gdy spór dotyczy prawa 
rzeczowego na tej rzeczy, albo sąd ostatniego miejsca zamieszkania spadkodawcy.
Własność funkcjonalną określają różne przepisy kpc oraz ustaw szczególnych. 
Przyjmując kryterium głównego źródła, właściwość sądu można podzielić na 
właściwość ustawową (źródłem jest ustawa, tj. kpc), właściwość umowną, której 
źródłem jest umowa stron w granicach dopuszczonych przez prawo procesowe; 
dopuszcza się porozumienie stron w postaci umowy prolongacyjnej zawartej w 
formie pisemnej i wyraźnie zaakceptowanej przez drugą stronę; oraz właściwość 
delegacyjną, której podstawą jest delegacja sądów, czyli przydzielenie sprawy do 
rozpoznania sądowi niższej instancji przez sąd instancji wyższej. Do właściwości 
ustawowej zalicza się właściwość funkcjonalną, inaczej funkcyjną, która polega 
na podziale funkcji lub/i czynności procesowych w postępowaniu cywilnym 
pomiędzy sądami równorzędnymi albo sądami różnych instancji, właściwość 
miejscową, która polega na podziale spraw i czynności procesowych pomiędzy 
sądy równorzędne ze względu na ich terytorialny zakres oraz właściwość 
rzeczową, która polega na podziale spraw pomiędzy sądy różnego rodzaju 
rozpoznające sprawy w I instancji. 

Właściwość organów w postępowaniu karnym.
Sąd rejonowy orzeka w I instancji we wszystkich sprawach, z wyjątkiem spraw 
przekazanych ustawą do właściwości innego sądu (rozpoznaje ponadto środki 
odwoławcze w wypadkach wskazanych w ustawie).
Sąd okręgowy orzeka w pierwszej instancji w sprawach o następujące 
przestępstwa (art. 25 § 1 kpk):
* o zbrodnie (każde przestępstwo opatrzone sankcją w postaci kary pozbawienia 
wolności od lat 3)
* o występki, gdy sprawca spowodował śmierć lub ciężki uszczerbek na zdrowiu 
człowieka, a także gdy wyrządzona przez sprawcę przestępstwa szkoda jest 
znacznej wartości.
Sąd apelacyjny, na wniosek sądu rejonowego, może przekazać do rozpoznania 
sądowi okręgowemu, jako sądowi pierwszej instancji, sprawę o każde 
przestępstwo, ze względu na szczególną wagę lub zawiłość sprawy.
Miejscowo właściwy do rozpoznania sprawy jest sąd, w którego okręgu 
popełniono przestępstwo. Jeżeli przestępstwo popełniono na polskim statku 
wodnym lub powietrznym, właściwy jest sąd macierzystego portu statku. Jeżeli 
przestępstwo popełniono w okręgu kilku sądów, właściwy jest ten sąd, w którego 
okręgu najpierw wszczęto postępowanie przygotowawcze. Jeżeli nie można 
ustalić miejsca popełnienia przestępstwa, właściwy jest sąd, w którego okręgu:
* ujawniono przestępstwo
* ujęto oskarżonego
* oskarżony przed popełnieniem przestępstwa stale mieszkał lub czasowo 
przebywał. 
Wszystko to zależy dodatkowo od tego, gdzie najpierw wszczęto postępowanie 
przygotowawcze. Jeżeli nie można ustalić właściwości miejscowej sądu według 

Podstawy prawa- skrypt dla I roku dziennikarstwa i komunikacji społecznej

przepisów poprzedzających, sprawę rozpoznaje sąd właściwy dla dzielnicy 
Śródmieście miasta stołecznego Warszawy. 
Jeżeli tę samą osobę oskarżono o kilka przestępstw, a sprawy należą do 
właściwości różnych sądów tego samego rzędu, właściwy jest sąd, w którego 
okręgu najpierw wszczęto postępowanie przygotowawcze. Jeżeli sprawy należą do 
właściwości sądów różnego rzędu, sprawę rozpoznaje sąd wyższego rzędu. 
Sąd właściwy dla sprawców przestępstw jest również właściwy dla pomocników, 
podżegaczy oraz innych osób, których przestępstwo pozostaje w ścisłym związku 
z przestępstwem sprawcy, jeżeli postępowanie przeciwko nim toczy się 
jednocześnie. Sprawy te powinny był połączone we wspólnym postępowaniu. Sąd 
może, jeżeli zachodzą okoliczności utrudniające łączne rozpoznanie spraw, 
wyłączyć i odrębnie rozpoznać sprawę poszczególnych osób lub o poszczególne 
czyny. 
Sąd bada z urzędu swą właściwość, a w razie stwierdzenia swej niewłaściwości 
przekazuje sprawę właściwemu sądowi lub innemu organowi. Jeżeli sąd na 
rozprawie głównej stwierdza, że nie jest właściwy miejscowo lub że właściwy jest 
sąd niższego rzędu, może przekazać sprawę innemu sądowi jedynie wtedy, gdy 
powstaje konieczność odroczenia rozprawy. Na postanowienie w kwestii 
właściwości przysługuje zażalenie. 
Sąd wyższego rzędu nad sądem właściwym może przekazać sprawę innemu 
sądowi równorzędnemu, jeżeli większość osób, które należy wezwać na rozprawę, 
zamieszkuje blisko tego sądu, a z dala od sądu właściwego (tzw. przekazanie ze 
względu na ekonomikę).
Sąd Najwyższy może z inicjatywy właściwego sądu przekazać sprawę do 
rozpoznania innemu sądowi równorzędnemu, jeżeli wymaga tego dobro wymiaru 
sprawiedliwości.
Spór o właściwość między sądami równorzędnymi rozstrzyga ostatecznie sąd 
wyższego rzędu nad sądem, który pierwszy wszczął spór. W czasie trwania sporu 
każdy z tych sądów podejmuje czynności nie cierpiące zwłoki.
Jeżeli sąd wojskowy przekaże sprawę sądowi powszechnemu lub nie przyjmie 
sprawy przekazanej mu przez sąd powszechny, sprawę rozpoznaje sąd 
powszechny

.

20.

 

Zasada swobody umów.

Jedną z podstawowych zasad prawa cywilnego jest zasada autonomii woli stron, 
która w sensie praktycznym przejawia się jako zasada swobody umów. Pojęcie 
autonomii woli jest o tyle szersze, że dotyczy nie tylko umów, ale również 
jednostronnych czynności prawnych. Jednak praktyczne znaczenie umów jest 
nieporównywalnie większe niż jednostronnych czynności prawnych. Zgodnie z art. 
353[1] kc strony zawierające umowę mogą ułożyć stosunek prawny według swego 
uznania, byleby jego treść lub cel nie sprzeciwiały się właściwości (naturze) 
stosunku, ustawie ani zasadom współżycia społecznego. O tym, czy stronom 
jakiegokolwiek stosunku prawnego przysługuje kompetencja do określonego 
kształtowania treść tego stosunku, decyduje zawsze zakres swobody kontraktowej 
przyznanej im w tej mierze przez ustawodawcę.
W art. 58 kc zawarte zostały ogólne ograniczenia zasad swobody kształtowania 
treści czynności prawnej. Ograniczenia te odnoszą się zarówno do czynności 
jednostronnych, umów, a także innych czynności z zakresu prawa spadkowego 
i rodzinnego. Przepis ten wymienia następujące ograniczenia: ustawa, obejście 
ustawy, zasady współżycia społecznego. Skutkiem dokonania czynności prawnej 

Podstawy prawa- skrypt dla I roku dziennikarstwa i komunikacji społecznej

sprzecznej z ustawą, mającej na celu obejście ustawy lub sprzecznej z zasadami 
współżycia społecznego jest bezwzględna nieważność czynności prawnej. We 
współczesnym prawie polskim zasada swobody umów rozumiana jest szeroko. 
Zasada ta oznacza także swobodę o decydowaniu nie tylko o treści umowy, ale 
także o zawarciu bądź odmowie zawarcia umowy, wyborze kontrahenta, a także 
zmianie lub rozwiązaniu już istniejącego stosunku umownego. Takie ujęcie daje 
stronom możliwość tworzenia za każdym razem innych relacji pomiędzy sobą oraz, 
co ważniejsze, możliwość dopasowywania postanowień umownych do konkretnych 
sytuacji. Sztywne posługiwanie się regulaminami umów bądź jednakowymi 
warunkami umów mogłoby hamować rozwój stosunków gospodarczych.

21.  Zdolność prawna i zdolność do czynności prawnych.

Zdolność prawna jest do zdolność do bycia podmiotem stosunków 
cywilnoprawnych, którą cechują się osoby fizyczne oraz osoby prawne. Osoba 
fizyczna posiada ją od chwili narodzin do śmierci. Wyjątkiem jest nasciturus (łac. 
mający się narodzić), który został zrównany w prawach z osobami fizycznymi, o ile 
chodzi o jego dobro (łac. Nasciturus pro iam nato habetur, quotiens de  
commodis eius agituir- Dziecko poczęte, ale jeszcze nie narodzone uważa się za  
już narodzone wtedy, gdy chodzi o jego korzyść). Dziecko takie można ustanowić 
spadkobiercą, można dokonywać na jego rzecz także innych przysporzeń 
(uposażenie z ubezpieczenia). 
Zdolność do czynności prawnych to możliwość nabywania praw i obowiązków 
(szerzej- kształtowania swoich i cudzych relacji cywilnoprawnych, tworzenia, 
zmieniania i wygaszania stosunków prawnych) w wyniku własnego działania. Mają 
ją zarówno osoby fizyczne, jak i prawne. W wypadku osób fizycznych występują 3 
zakresy zdolności do czynności prawnych:
* pełna zdolność do czynności prawnych- przysługuje osobom pełnoletnim, (tj. 
po ukończeniu 18. roku życia oraz kobietom powyżej 16. roku życia, które za zgodą 
sądu rodzinnego wstąpiły w związek małżeński; unieważnienie małżeństwa bądź 
rozwód przed ukończeniem przez kobietę lat 18 nie ma wpływu na raz nabytą pełną 
zdolność do czynności prawnych), które nie są ubezwłasnowolnione;
* ograniczona zdolność do czynności prawnych- przysługuje osobom 
małoletnim, które ukończyły lat 13, a także osobom częściowo 
ubezwłasnowolnionym, które mogą zawierać umowy należące do umów 
powszechnie zawieranych w drobnych bieżących sprawach życia codziennego. 
Osoba pełnoletnia może być ubezwłasnowolniona częściowo z powodu choroby 
psychicznej, niedorozwoju umysłowego albo innego rodzaju zaburzeń 
psychicznych, w szczególności pijaństwa lub narkomanii, jeżeli stan tej osoby nie 
uzasadnia ubezwłasnowolnienia całkowitego, lecz potrzebna jest pomoc do 
prowadzenia jej spraw (art. 16 [1] kc). Dla osoby ubezwłasnowolnionej częściowo 
ustanawia się kuratelę (art. 16 [2] kc). Z zastrzeżeniem wyjątków ustawowych, do 
ważności czynności prawnej, przez którą osoba ograniczona w zdolności do 
czynności prawnych zaciąga zobowiązanie lub rozporządza swoim prawem, 
potrzebna jest zgoda jej przedstawiciela ustawowego (art. 17 kc).  Ważność 
umowy, która została zawarta przez osobę ograniczoną w zdolności do czynności 
prawnych bez wymaganej zgody przedstawiciela ustawowego, zależy od 
potwierdzenia umowy przez tego przedstawiciela. Osoba ograniczona 
w zdolności do czynności prawnych może sama potwierdzić umowę po uzyskaniu 
pełnej zdolności do czynności prawnych. Strona, która zawarła umowę z osobę 
ograniczoną w zdolności do czynności prawnych, nie może powoływać się na brak 

Podstawy prawa- skrypt dla I roku dziennikarstwa i komunikacji społecznej

zgody jej przedstawiciela ustawowego. Może jednak wyznaczyć temu 
przedstawicielowi odpowiedni termin do potwierdzenia umowy; staje się 
wolna po bezskutecznym upływie wyznaczonego terminu. Jeżeli osoba 
ograniczona w zdolności do czynności prawnych dokonała sama jednostronnej 
czynności prawnej, do której ustawa wymaga zgody przedstawiciela ustawowego, 
czynność jest nieważna. Osoba ograniczona w zdolności do czynności prawnych 
może bez zgody przedstawiciela ustawowego rozporządzać swoim zarobkiem, 
chyba że sąd opiekuńczy z ważnych powodów inaczej postanowi. Jeżeli 
przedstawiciel ustawowy osoby ograniczonej w zdolności do czynności prawnych 
oddał jej określone przedmioty majątkowe do swobodnego użytku, osoba ta 
uzyskuje pełną zdolność w zakresie czynności prawnych, które tych 
przedmiotów dotyczą. Wyjątek stanowią czynności prawne, do których dokonania 
nie wystarcza według ustawy zgoda przedstawiciela ustawowego (art. 18-22 kc). 
* brak zdolności do czynności prawnych- dotyczy osób mających mniej niż 13 lat 
lub ubezwłasnowolnionych całkowicie. Osoba, która ukończyła lat trzynaście, może 
być ubezwłasnowolniona całkowicie, jeżeli wskutek choroby psychicznej, 
niedorozwoju umysłowego albo innego rodzaju zaburzeń psychicznych, 
w szczególności pijaństwa lub narkomanii, nie jest w stanie kierować swym 
postępowaniem (art. 13 [1] kc). Dla ubezwłasnowolnionego całkowicie ustanawia 
się opiekę, chyba że pozostaje on jeszcze pod władzą rodzicielską (art. 13 [2] kc). 
Czynność prawna dokonana przez osobę, która nie ma zdolności do czynności 
prawnych, jest nieważna. Jednakże gdy osoba niezdolna do czynności prawnych 
zawarła umowę należącą do umów powszechnie zawieranych w drobnych 
bieżących sprawach życia codziennego, umowa taka staje się ważna z chwilą jej 
wykonania, chyba że pociąga za sobą rażące pokrzywdzenie osoby niezdolnej do 
czynności prawnych (art. 14 kc). 

22.  Osoba prawna

Osobami prawnymi są Skarb Państwa i jednostki organizacyjne, którym przepisy 
szczególne przyznają osobowość prawną (art. 33 kc). Osobowość prawną 
przyznaną szczególnymi przepisami posiadają m.in. przedsiębiorstwa państwowe, 
spółki z ograniczoną odpowiedzialnością, spółki akcyjne, spółdzielnie, fundacje. 
Osobami prawnymi nie są szkoły, jednostki wojskowe, urzędy państwowe czy 
gminne. Osoba prawna działa przez swoje organy (czyli wewnętrzne władze, np. 
dyrektora, zarząd) w sposób przewidziany w odpowiedniej ustawie i opartym na niej 
statucie.

23.  Formy czynności prawnych.

Czynność prawna wywołuje nie tylko skutki w niej wyrażone, lecz również te, które 
wynikają z ustawy, z zasad współżycia społecznego i ustalonych zwyczajów. 
Czynność prawna sprzeczna z ustawą albo mająca na celu obejście ustawy jest 
nieważna, chyba że właściwy przepis przewiduje inny skutek, w szczególności ten, 
iż na miejsce nieważnych postanowień czynności prawnej wchodzą odpowiednie 
przepisy ustawy. 
Nieważna jest czynność prawna sprzeczna z zasadami współżycia społecznego. 
Jeżeli nieważnością jest dotknięta tylko część czynności prawnej, czynność 
pozostaje w mocy co do pozostałych części, chyba że z okoliczności wynika, iż bez 
postanowień dotkniętych nieważnością czynność nie zostałaby dokonana. Wola 
osoby dokonującej czynności prawnej może być wyrażona przez każde zachowanie 
się tej osoby, które ujawnia jej wolę w sposób dostateczny, w tym również przez 

Podstawy prawa- skrypt dla I roku dziennikarstwa i komunikacji społecznej

ujawnienie tej woli w postaci elektronicznej (oświadczenie woli). Oświadczenie woli, 
które ma być złożone innej osobie, jest złożone z chwilą, gdy doszło do niej w taki 
sposób, że mogła zapoznać się z jego treścią (teoria doręczenia 
kwalifikowanego). Odwołanie takiego oświadczenia jest skuteczne, jeżeli doszło 
jednocześnie z tym oświadczeniem lub wcześniej. Oświadczenie woli wyrażone 
w postaci elektronicznej jest złożone innej osobie z chwilą, gdy wprowadzono je do 
środka komunikacji elektronicznej w taki sposób, żeby osoba ta mogła zapoznać się 
z jego treścią.
Trzy typy formy czynności prawnej
* forma pod rygorem nieważności- ad solemnitatem; forma szczególna, której 
niezachowanie pociąga za sobą nieważność czynności prawnej . Obowiązek 
zachowania tej formy może wynikać z przepisu ustawy albo woli stron. Najczęściej 
zastrzeganą w ustawie formą szczególną jest forma pisemna. Dla jej zachowania 
wystarcza złożenie własnoręcznego podpisu na dokumencie obejmującym treść 
oświadczenia woli (art. 73 kc). Osoba nie mogąca pisać, lecz umiejąca czytać może 
złożyć oświadczenie woli w formie pisemnej bądź w ten sposób, że uczyni na 
dokumencie tuszowy odcisk palca, a obok inna osoba wpisze jego imię i nazwisko; 
dopuszczalny jest także podpis innej osoby poświadczony przez notariusza lub 
wójta (burmistrza, prezydenta miasta), starostę lub marszałka województwa z 
zaznaczeniem, że został złożony na życzenie nie mogącego pisać, lecz mogącego 
czytać (art. 79 kc). Gdy osoba nie umie czytać, wówczas oświadczenie woli musi 
być złożone w formie aktu notarialnego (art. 80 kc).
* forma dla celów dowodowych- ad probationem; forma pisemna, której 
niezachowanie nie pociąga za sobą nieważności czynności prawnej, lecz ogranicza 
możność (w razie sporu) skorzystania z niektórych środków dowodowych . 
W sytuacji spornej strony tej czynności nie będą mogły żądać przesłuchania ich 
i świadków na dowiedzenie, że czynność została dokonana. Jednak są 
przewidziane wyjątki (zgoda stron, uprawdopodobnienie czynności, spór 
konsumenta z przedsiębiorcą).
* forma dla wywołania określonych skutków prawnych- ad eventum; 
niezachowanie formy nie pociąga za sobą nieważności czynności prawnej ani 
zakazu dowodowego co do przesłuchania stron i świadków; czynność prawna 
wywołuje skutki, ale nie wszystkie, nie wywołuje bowiem tych, które są uzależnione 
od zachowania dodatkowego strony.

Formy czynności prawnych- podział techniczny:
* forma pisemna (pismo zwykłe)- jeśli czynność jest jednostronna, to wystarczy 
podpis złożony własnoręcznie na dokumencie obejmującym treść oświadczenia 
woli (np. testament holograficzny); jeśli czynność jest umową, wówczas zachodzi 
wymiana dokumentów obejmujących treść oświadczeń woli, z których każdy jest 
podpisany przez strony lub dokumentów, z których każdy obejmuje treść 
oświadczenia woli jednej ze stron i jest przez nią podpisany; podpis ma 
identyfikować osobę, która złożyła oświadczenie woli i ma znajdować się pod 
oświadczeniem, bo stanowi jego zakończenie. Musi to być przynajmniej nazwisko. 
Parafki albo inicjały nie są podpisem, aczkolwiek przy akcie notarialnym strony 
muszą parafować każdą stronę. 
* pismo z podpisem urzędowo poświadczonym- jest to oświadczenie woli, 
którego podpis został dodatkowo poświadczony przez notariusza. Wyjątkowo 
Minister Sprawiedliwości może upoważnić organy samorządu terytorialnego do 
poświadczenia podpisu w miejscowościach, gdzie nie ma kancelarii notarialnych.

Podstawy prawa- skrypt dla I roku dziennikarstwa i komunikacji społecznej

* akt notarialny- najwyżej umiejscowiona w hierarchii forma czynności prawnej. 
Może ją sporządzić wyłącznie notariusz. Sprawdza on także tożsamość osób, na 
żądanie stron musi oznaczyć godzinę i minutę, wskazać datę i miejsce. Każdy akt 
ma odpowiedni numer. Istotą jest spisanie oświadczenia woli stron. Następnie akt 
zostaje odczytany przez notariusza lub inną osobę w jego obecności- sprawdza się 
w ten sposób, czy to, co zostało spisane, odpowiada woli stron i czy strony są 
świadome skutków zawieranej umowy. Akt notarialny jest formą ad solemnitatem 
np. dla umowy przenoszącej własność nieruchomości. Jeżeli przeniesienie 
własności zostanie dokonane w innej formie, wówczas jest nieważne, a kupujący 
nie może przed sądem powołać się na działanie w dobrej wierze. 

24.  Wady oświadczenia woli

Oświadczeniem woli nazywamy takie zachowanie się osoby, które ujawnia jej 
wolę dokonania czynności prawnej w sposób dostateczny (art. 60 kc). Proces 
powstawania oświadczenia woli rozpoczyna się już w psychice osoby składającej. 
Najpierw bowiem mamy do czynienia z tzw. aktem woli (czyli z decyzją powziętą 
pod wpływem takich, a nie innych, wyobrażeń), a dopiero potem dochodzi do 
uzewnętrznienia owego aktu woli poprzez określone zachowanie. Jednakże, aby 
pewne zachowanie mogło zostać uznane za oświadczenie woli, musi spełnić 
następujące warunki:
* musi być zrozumiałe przynajmniej na tyle, by można było ustalić jego sens,
* decyzja musi dotyczyć spraw normowanych przez prawo,
*  musi być złożone na serio,
* nie może być spowodowane przymusem fizycznym.
Należy podkreślić, iż oświadczenie woli jest niezbędnym elementem każdej 
czynności prawnej, w związku z czym od jego niewadliwości zależy, czy dana 
czynność prawna będzie czynnością ważną i prawnie skuteczną.

Definicja i podział wad oświadczenia woli.
Wadami oświadczenia woli są, ujęte w art. 82-88 kodeksu cywilnego, 
nieprawidłowości zachodzące przy podjęciu decyzji lub związane z przejawem 
woli, które sprawiają, że oświadczenie woli jest lub może zostać uznane za 
pozbawione skuteczności prawnej. Wyróżniamy pięć wad oświadczenia woli:
* brak świadomości lub swobody- jest to wada związana z pozostawaniem w 
stanie psychicznym, który całkowicie uniemożliwia świadome lub swobodne 
podjęcie decyzji i wyrażenie woli. Stan ten może być wywołany rozmaitymi 
przyczynami, z których najczęściej wymienia się chorobę psychiczną, niedorozwój 
umysłowy lub inne, nawet przemijające zaburzenia psychiczne (np. wskutek 
nadużycia alkoholu lub innych używek, wysokiej gorączki, zaawansowanych zmian 
miażdżycowych itp.). Wyłączenie świadomego powzięcia decyzji i wyrażenia woli 
może mieć miejsce bez całkowitej utraty świadomości - wystarczy znaczne 
nasilenie przyczyny. Nie jest natomiast konieczne, aby znajdująca się w takim 
stanie osoba była ubezwłasnowolniona. Jeśli chodzi o brak swobody, ma on 
miejsce, gdy proces decyzyjny i uzewnętrznienie woli zostają zakłócone przez 
czynniki powodujące niezdolność wyboru miedzy taką lub inną decyzją, przy czym 
chodzi o czynniki znajdujące się wewnątrz osoby składającej oświadczenie woli. W 
wielu przypadkach przeprowadzenie granicy między brakiem świadomości a 
brakiem swobody jest bardzo trudne ze względu na to, iż przyczyny je wywołujące 
mogą być podobne lub nawet te same (np. w wypadku niektórych chorób 
psychicznych).

Podstawy prawa- skrypt dla I roku dziennikarstwa i komunikacji społecznej

Oświadczenie woli dotknięte wadą braku świadomości lub swobody przy 
podejmowaniu lub wyrażaniu decyzji jest z mocy prawa nieważne, co oznacza, iż 
czynność prawna nie wywołuje zamierzonych skutków prawnych. Sąd z urzędu 
uwzględnia tą sankcję, nawet jeśli żadna ze stron sporu się na nią nie powoła.
* pozorność- z wadą tą mamy do czynienia, gdy strony składają sobie 
oświadczenia woli dla pozoru, czyli bez zamiaru wywołania skutków prawnych 
(pozorność zwykła) lub z zamiarem wywołania skutku innego, niżby to miało 
wynikać z treści pozornej czynności prawnej (pozorność kwalifikowana). 
Warunkiem zaistnienia tej wady jest świadomość niezgodności dokonanej 
czynności z wolą osoby składającej oświadczenie oraz ujawnienie tego wobec 
adresata, akceptującego taki stan rzeczy. Łączy się to zazwyczaj z chęcią 
wprowadzenia innych osób lub organów w błąd. Przykładem pozorności zwykłej jest 
fikcyjna umowa sprzedaży nieruchomości, którą strony zawierają przed 
notariuszem, miedzy sobą umawiając się, że nie wywoła ona żadnych skutków 
prawnych. Umowa taka, w zamierzeniu stron, ma służyć np. ukryciu majątku 
"sprzedającego" przed wierzycielami. Z kolei o pozorności kwalifikowanej będziemy 
mówić, gdy np. pod umową sprzedaży nieruchomości strony ukryją darowiznę 
nieruchomości, aby w przyszłości nie trzeba było uwzględniać tej darowizny przy 
dziale spadku. Czynność prawna pozorna jest zawsze z mocy prawa nieważna 
(podobnie jak czynność dokonana w stanie braku świadomości lub swobody). 
Sprawa jest prosta, gdy mamy do czynienia z pozornością zwykłą. Natomiast 
w przypadku pozorności kwalifikowanej nieważna jest czynność pozorna, ale 
czynność ukryta może być ważna, jeśli strony zawierając czynność pozorną 
dopełniły wszystkich wymogów dotyczących czynności ukrytej, w tym zwłaszcza 
formy tej czynności. Niemniej jednak orzecznictwo Sądu Najwyższego i postulaty 
w doktrynie zmierzają do ograniczenia ilości takich przypadków. Ważnym 
elementem jest również ochrona osób trzecich, które niekoniecznie z łatwością 
mogłyby się dowiedzieć o wadzie pozorności. Dlatego też pozorność wcześniej 
złożonego oświadczenia woli nie ma wpływu na skuteczność później dokonanej 
czynności prawnej, jeżeli czynność ta była odpłatna i gdy wskutek niej osoba trzecia 
zyskała prawo lub została zwolniona ze zobowiązania. Warunkiem jest jednak 
dobra wiara osoby trzeciej, co oznacza, że osoba ta nie może wiedzieć o 
pozorności. Wtedy - pomimo że wcześniejsza czynność pozorna była nieważna - 
osoba trzecia zachowuje nabyte prawo lub zostaje zwolniona od jakiegoś 
obowiązku (np. osoba trzecia może w opisanych okolicznościach nabyć służebność 
gruntową od osoby, która z powodu pozorności umowy sprzedaży nieruchomości 
nie nabyła własności tej nieruchomości).
* błąd (error)- za błąd uważa się niezgodne z rzeczywistością wyobrażenie 
o czynności, przy czym niezgodność może dotyczyć tak faktów, jak i prawa. Nie 
jest błędem mylne przekonanie co do rozwoju przyszłych wydarzeń (np. ktoś kupuje 
działkę rolną, bo liczy, że w przyszłości dojdzie do zmiany charakteru tej działki 
i stanie się ona działką budowlaną). W prawie polskim rozróżniamy błędy co do 
treści czynności prawnej i błędy nie dotyczące tej treści. Znaczenie mają, co do 
zasady, tylko te pierwsze, zaś te drugie - jedynie w nielicznych przypadkach 
(błędem co do treści jest np. błąd co do pochodzenia towaru od danego wytwórcy, 
gdy kupujący nabywa podróbkę perfum znanej firmy sądząc, że kupuje oryginalny 
produkt). Ponadto błąd musi być istotny, co oznacza, że gdyby składający 
oświadczenie woli oceniał sprawę rozsądnie (obiektywna istotność) i nie pozostawał 
w błędzie, nie złożyłby tego oświadczenia (subiektywna istotność).
Gdy mamy do czynienia z oświadczeniami woli skierowanymi do drugiej osoby, to 

Podstawy prawa- skrypt dla I roku dziennikarstwa i komunikacji społecznej

oprócz powyższych warunków, musi zostać spełniona jedna z następujących 
przesłanek dodatkowych:
a) błąd musi być wywołany przez adresata oświadczenia woli, chociażby 
w sposób niezawiniony (np. w sklepie z dziełami sztuki sprzedawca kopię obrazu 
oznaczył jako oryginał),
b) bądź też adresat musi o błędzie wiedzieć (w tym samym sklepie klient 
oświadcza, że chce kupić oryginał, kupuje kopię, a sprzedawca zdaje sobie sprawę, 
że jest to kopia),
c) albo adresat mógł się z łatwością o błędzie dowiedzieć (sprzedawca nie 
zdaje sobie sprawy, że jest to kopia, ale ponieważ jest specjalistą, powinien to 
zauważyć). Gdy jednak czynność prawna jest nieodpłatna, przesłanki wiedzy 
adresata nie mają znaczenia.
* groźba (metus)- o groźbie mówimy, gdy ktoś, w celu zmuszenia drugiej osoby 
do złożenia oświadczenia woli, zapowiada użycie środków mogących wywołać 
negatywne konsekwencje. Groźba musi być poważna, tzn. że osoba zmuszana 
może realnie obawiać się grożącego jej lub osobie trzeciej niebezpieczeństwa 
osobistego lub majątkowego, przy czym to niebezpieczeństwo nie musi grozić 
natychmiast, lecz może być odsunięte w czasie (np. ktoś grozi kobiecie w ciąży, że 
zabije jej dziecko po urodzeniu). Groźba musi być też bezprawna, co oznacza, że 
zagrożono użyciem środka niezgodnego z prawem lub, co prawda zgodnego 
z prawem, ale kłócącego się z normami etycznymi przyjętymi w społeczeństwie (np. 
groźba ujawnienia kompromitujących faktów z życia prywatnego). Ponadto między 
groźbą a złożonym oświadczeniem określonej treści musi istnieć związek 
przyczynowy, a więc zależność tego rodzaju, że w przypadku braku groźby dana 
osoba nie złożyłaby takiego oświadczenia. Co istotne, do kategorii groźby nie 
zalicza się przypadków przymusu bezpośredniego (np. ktoś siłą przytrzymując 
czyjąś rękę, zmusza tę drugą osobę do złożenia podpisu pod umową), ponieważ 
wtedy nie mamy w ogóle do czynienia ze złożeniem oświadczenia woli.
Oświadczenie woli złożone pod wpływem groźby, podobnie jak przy błędzie, jest 
ważne, ale można się od niego uchylić na piśmie w ciągu roku od ustania stanu 
obawy. 
* podstęp (dolus)- błąd wywołany umyślnie w celu uzyskania od kogoś 
oświadczenia woli. Wtedy nie jest istotne, czy wywołał go adresat oświadczenia 
woli czy osoba trzecia, jeżeli adresat o nim wiedział i nie zawiadomił składającego 
oświadczenie. Jeżeli błąd został wywołany podstępnie nie musi on dotyczyć ani 
treści czynności prawnej, ani być obiektywnie istotny. Czynności dotknięte błędem 
są ważne, ale można je "unieważnić" poprzez uchylenie się od skutków swojego 
oświadczenia woli. W tym celu należy skierować do drugiej strony czynności 
odpowiednie pismo w ciągu roku od momentu wykrycia błędu. W takim wypadku 
w wyniku złożenia oświadczenia woli o uchyleniu się od skutków prawnych 
czynność prawna będzie traktowana jako nieważna od samego początku.

25. Przedawnienie roszczeń 

Upływ czasu nie jest bez znaczenia dla roszczeń, szczególnie tych, które mają 
majątkowy charakter, albowiem, zgodnie z regulacją art. 117 § 1 kc, roszczenia te 
ulegają przedawnieniu. Przedawnienie nie powoduje wygaśnięcia obowiązku jego 
spełnienia, ale daje zobowiązanemu prawo do podniesienia zarzutu trwale 
obezwładniającego roszczenie (zarzut peremptoryjny) i w konsekwencji do 
odmówienia spełnienia świadczenia. Dopóty jednak dłużnik takiego zarzutu nie 
podniósł, to choćby upłynęły wszelkie terminy przedawnienia, jest zobowiązany 

Podstawy prawa- skrypt dla I roku dziennikarstwa i komunikacji społecznej

wypełnić swoje zobowiązanie. Przedawnieniu ulegają tylko roszczenia 
majątkowe, które mają do tego charakter cywilnoprawny. 
Roszczeniem jest prawo żądania od indywidualnie określonej osoby ściśle 
określonego zachowania się. Stąd też nie ulegają przedawnieniu uprawnienia, które 
nie dają się zakwalifikować jako roszczenia, czyli np. uprawnienia kształtujące, 
prawa podmiotowe bezwzględne jako takie (np. prawo własności) itp. Oprócz tego, 
uprawnienie musi mieć charakter majątkowy. Majątkowe roszczenia to takie, 
w przypadku których da się określić wartość ich przedmiotu (np. roszczenie 
o wydanie konkretnej rzeczy ruchomej, o zapłatę sumy pieniężnej). Stąd też nie 
ulegają przedawnieniu roszczenia wynikające z naruszenia dobra osobistego albo 
praw rodzinnych. Kolejną cechą roszczeń podlegających przedawnieniu jest ich 
charakter cywilnoprawny. Oznacza to, iż nie podlegają przedawnieniu roszczenia, 
które wynikają z przepisów administracyjnych albo karnych bądź procesowych. 
Od naszkicowanej w powyższych punktach zasady, iż przedawniać mogą się tylko 
cywilnoprawne roszczenia majątkowe, przewiduje się wyjątki. Istnieją bowiem 
roszczenia będące zarówno majątkowymi i cywilnoprawnymi, które jednak 
przedawnieniu podlegać nie będą. Są to roszczenia o wydanie rzeczy (tzw. 
roszczenie windykacyjne) oraz zaprzestanie dalszych naruszeń i przywrócenie 
stanu poprzedniego (roszczenie negatoryjne), ale tylko pod warunkiem, iż dotyczą 
nieruchomości (art. 222-223 kc). 
Do przedawnienia dochodzi na skutek niewykonywania roszczenia przez określony 
w ustawie okres czasu. Kodeks cywilny przewiduje różne terminy przedawnienia, 
w zależności od źródła roszczenia oraz jego rodzaju. Badając, czy dane roszczenie 
uległo już przedawnieniu ustalić trzeba skąd ono wynika (z umowy sprzedaży, 
umowy o dzieło, z czynu niedozwolonego itp.) i czy dla roszczeń z danego typu 
ustawodawca przewidział szczególne regulacje. Jeżeli okaże się, iż dla danego 
roszczenia kodeks przewiduje szczególny okres przedawnienia, stosuje się ten 
przepis. Szczególnym przepisem jest np. art. 125 kc, z którego wynika, iż wszystkie 
roszczenia prawomocnie zasądzone przez sąd albo stwierdzone w ugodzie 
sądowej, przedawniają się po 10 latach od uprawomocnienia się orzeczenia. 
W przypadku braku informacji na temat długości okresu przedawnienia 
w przepisach szczególnych, należy zastosować reguły ogólne. Reguła ogólna 
znajduje się w art. 118 kc i przewiduje, iż zwykły okres przedawnienia wynosi 10 
lat, ale gdy dotyczy roszczeń o świadczenia okresowe albo roszczeń związanych 
z prowadzeniem działalności gospodarczej, wówczas okres przedawnienia wynosi 
3 lata. Terminów tych strony nie mogą zmieniać w żadną stronę (ani przedłużać, ani 
skracać). Świadczeniami okresowymi są takie, które charakteryzują się tym, iż 
dłużnik jest zobowiązany spełniać je periodycznie, w określonych z góry odstępach 
czasu, a suma tych świadczeń nie składa się na z góry oznaczoną wielkość (np. 
czynsz najmu płatny co miesiąc, raty alimentacyjne płatne co określony czas, renta 
itp.). Świadczeniami związanymi z działalnością gospodarczą są natomiast takie, 
które przysługują osobom (fizycznym lub prawnym), które profesjonalnie 
i zarobkowo trudnią się działalnością gospodarczą i które wiążą się w jakiś sposób 
z prowadzoną działalnością. Nie ma więc znaczenia, czy zobowiązany jest 
konsumentem, czy też prowadzi działalność - rozstrzyga osoba wierzyciela. 
Przedawnienie następuje, gdy upłynął ustalony wg powyższego schematu okres 
przedawnienia. Konieczne i logiczne jest więc, iż trzeba ustalić, od kiedy liczy się 
bieg danego okresu. Decyduje o tym przepis art. 120 § 1 zd. 1 kc, z którego 
wynika, iż miarodajny jest moment wymagalności świadczenia. Wymagalność to 
możliwość żądania przez uprawnionego spełnienia świadczenia. W normalnych 

Podstawy prawa- skrypt dla I roku dziennikarstwa i komunikacji społecznej

okolicznościach termin wymagalności jest określony poprzez podanie daty, do 
której dane świadczenie (np. zapłata) powinno zostać spełnione. W przypadku np. 
rachunku albo faktury, na których zaznaczono, iż płatność powinna nastąpić do dnia 
15. danego miesiąca, roszczenie o zapłatę staje się wymagalne z dniem 16. 
danego miesiąca. Przed 15. bowiem dłużnik może powinien, ale nie musi spełniać 
świadczenia. Natomiast 16. musi być spełnione. Od tego dnia wierzyciel może już 
przymuszać do wypełnienia zobowiązania. Jeżeli nie została określona data 
spełnienia świadczenia, a dla danego rodzaju roszczeń przewidziano przepisy 
szczególne o wymagalności, stosuje się przepisy szczególne, a w dalszej kolejności 
regułę wynikającą z art. 120 kc (a dokładnie z jego § 1 zd. 2 i § 2). 
Na nastąpienie przedawnienia mają wpływ okoliczności powodujące zawieszenie 
albo przerwanie biegu przedawnienia:
* zawieszenie biegu przedawnienia- oznacza, iż w razie wystąpienia wskazanej 
w ustawie okoliczności, bieg przedawnienia w ogóle się nie rozpoczyna, jeżeli 
roszczenie nie stało się jeszcze wymagalne, a jeżeli przyczyna zawieszenia 
nastąpiła po rozpoczęciu biegu przedawnienia – bieg zostaje wstrzymany (ale nie 
przerwany!). Po ustaniu tych okoliczności termin biegnie dalej (nie na nowo!). 
Okoliczności powodujące zawieszenie biegu przedawnienia ustawodawca zebrał 
w art. 121-122 kc. 
* przerwanie biegu przedawnienia- ma ono ten skutek, że w razie wystąpienia 
okoliczności wymienionej w art. 123 § 1 kc, po jej ustaniu, zaczyna się go liczyć od 
początku, jak gdyby w ogóle nie zaczął biec. Czynnościami powodującymi 
przerwanie biegu przedawnienia, są np. wytoczenie powództwa, wniesienie 
powództwa wzajemnego, zawezwanie do próby ugodowej, potrącenie w toku 
postępowania, złożenie wniosku o wszczęcie postępowania egzekucyjnego oraz 
zgłoszenie wierzytelności w postępowaniu upadłościowym. Uznanie długu może 
nastąpić nawet w sposób dorozumiany (np. dłużnik prosi o rozłożenie 
wierzytelności na raty itp.).
Przedawnienie uwzględnia się tylko na zarzut dłużnika, a więc osoby wobec której 
przysługuje roszczenie. Forma i czas zgłoszenia zarzutu przedawnienia nie mają 
znaczenia. Dłużnik powinien tylko wyrazić jasno, iż roszczenia nie spełni z uwagi na 
jego przedawnienie.

26.  Prawo własności

Jest to prawo rzeczowe, które uprawnia do posiadania, korzystania oraz 
rozporządzania rzeczami w granicach ustanowionych przepisami prawa 
i współżycia społecznego. Przedmiotem prawa własności mogą być nieruchomości 
(np. ziemia, budynki) i ruchomości, tj. wszelkie rzeczy nie będące 
nieruchomościami (np. motocykl, rower). Uprawnienie do posiadania oznacza, że 
faktycznie włada się daną rzeczą (np. domem). Uprawnienie do korzystania polega 
na możliwości czerpania korzyści z rzeczy, tj. pożytków (np. warzyw z ogrodu), 
bądź dochodów (np. czynsz z wynajmu mieszkania), na możności przetwarzania 
rzeczy (np. powierzenie wykonania stołu z desek, których jest się właścicielem), 
a nawet zniszczenia (np. spalenia). Rozporządzanie rzeczą może nastąpić m.in. 
przez przeniesienie własności na inną osobę (np. na podstawie umowy sprzedaży), 
zrzeczenie się własności (np. darowizna) lub w drodze spadku na podstawie 
testamentu. Prawo własności podlega konstytucyjnej i ustawowej ochronie. Jeżeli 
prawo to jest naruszone lub nawet zagrożone, każdy może się zwrócić do sądu 
o obronę swego prawa własności. 

Podstawy prawa- skrypt dla I roku dziennikarstwa i komunikacji społecznej

27. Księga wieczysta

Księgi wieczyste to rejestr publiczny, który przedstawia stan prawny nieruchomości. 
Pozwala autorytatywnie ustalić, komu i jakie przysługują prawa do danej 
nieruchomości. Instytucja ksiąg wieczystych jest wspólna dla rodziny 
kontynentalnych systemów prawnych, choć ustrój ksiąg wieczystych 
w poszczególnych krajach znacząco się różni. Od1991 księgi wieczyste są 
prowadzone przez wydziały ksiąg wieczystych w sądach rejonowych właściwych 
według miejsca położenia nieruchomości (sąd wieczystoksięgowy). Są 
prowadzone dla nieruchomości, a nie dla właścicieli, to znaczy, że jedna osoba 
może być wskazana jako właściciel w kilku księgach wieczystych, natomiast to 
samo prawo własności winno być wykazane w jednej i tylko w jednej księdze 
wieczystej. W praktyce zdarza się, że to samo prawo własności bywa wpisane 
w dwóch lub nawet trzech księgach – sytuację taką należy usunąć w drodze 
procesu o uzgodnienie treści księgi wieczystej z rzeczywistym stanem 
prawnym.
Instytucją ksiąg wieczystych rządzi kilka zasad. Najważniejsze z nich to:
* jawność formalna – każdy może w obecności pracownika sądu zapoznać się 
z treścią księgi wieczystej, w związku z czym nie można zasłaniać się 
nieznajomością wpisów w księdze wieczystej ani wniosków, o których uczyniono 
w niej wzmiankę; zasada nie rozciąga się jednak na akta księgi, które przeglądać 
może jedynie osoba mająca interes prawny oraz notariusz;
* domniemanie zgodności ze stanem prawnym – domniemywa się (tzn. 
przyjmuje za pewne, jeżeli nie zostanie udowodnione co innego), że stan prawny 
ujawniony w księdze wieczystej jest zgodny z rzeczywistością (tzn. że prawa 
wpisane istnieją, a wykreślone nie istnieją); niezgodność treści księgi wieczystej 
z rzeczywistym stanem prawnym może być usunięta jedynie w drodze 
odpowiedniego procesu cywilnego,
* rękojmia wiary publicznej ksiąg wieczystych– w razie niezgodności między 
stanem prawnym ujawnionym w księdze wieczystej a rzeczywistym stanem 
prawnym, treść księgi rozstrzyga na korzyść tego, kto przez czynność prawną 
z osobą uprawnioną według księgi wieczystej nabył własność lub inne prawo 
rzeczowe (w pewnym uproszczeniu: kupując nieruchomość od osoby wpisanej 
w księdze wieczystej jako właściciel stajemy się jej właścicielem, nawet jeśli osoba 
ta w rzeczywistości właścicielem nie była; jest to wyjątek od zasady, że nikt nie 
może udzielić więcej praw, niż sam ma- łac. Nemo plus iuris ad alium transferre  
potest quam ipse habet);
* pierwszeństwo praw wpisanych– ograniczone prawa rzeczowe wpisane do 
księgi wieczystej mają pierwszeństwo przed takimi prawami nie wpisanymi do 
księgi.

28.  Pięcioelementowa struktura przestępstwa

Przestępstwo to:
* czyn człowieka naruszający normę sankcjonowaną,
* karalny- jest opisany w ustawie zawierającej normy sankcjonujące
* bezprawny- nie jest popełniony w okolicznościach wyłączających bezprawność
* karygodny- jego społeczna szkodliwość jest większa niż znikoma
* zawiniony- sprawcy można przypisać winę w czasie popełnienia czynu.

29.  Obrona konieczna

Obrona konieczna to okoliczność wyłączająca bezprawność czynu zabronionego. 

Podstawy prawa- skrypt dla I roku dziennikarstwa i komunikacji społecznej

Obrona konieczna jest więc jednym z kontratypów. Dokonanie czynu w sytuacji 
obrony koniecznej oznacza, że sprawca nie będzie zań ścigany – czyn nie był 
bowiem bezprawny. Obrona konieczna wyłącza również bezprawność czynu 
niedozwolonego w prawie cywilnym. Obrona przed bezprawnym zamachem 
(atakiem) jest prawem gwarantowanym przez obowiązujący w Polsce kodeks karny. 
Prawo to także jednym z podstawowych praw podmiotowych człowieka. 
Nie każdy zamach na dobro własne lub innej osoby uprawnia jednak do podjęcia 
obrony. Podjęcie obrony koniecznej uzasadnia tylko zamach, który jest bezprawny, 
bezpośredni i rzeczywisty. Ażeby uznać jakiś czyn za zamach, to czyn ten musi 
mieć charakter czynu bezprawnego. Bezprawność czynu polega na tym, iż czyn 
ten jest sprzeczny z obowiązującym prawem (normą prawną). Nie chodzi tu 
oczywiście o bezprawność w ogóle, lecz wyłącznie o bezprawność (sprzeczność 
z normą prawną), która jest elementem przestępstwa i pociąga za sobą 
odpowiedzialność karną. Bezprawnie może działać tylko człowiek odpowiadający 
za swoje czyny, tak więc np. atak zwierzęcia lub osoby niepoczytalnej nie jest 
zamachem, a zabicie takiego napastnika we własnej obronie nie jest działaniem 
w obronie koniecznej, lecz działaniem w stanie wyższej konieczności. W pewnych 
warunkach czyn zawierający znamiona przestępstwa, a więc czyn bezprawny, nie 
ma cechy bezprawia karnego. Najczęściej występującym przypadkiem braku 
bezprawności czynu jest działanie w granicach swego prawa lub obowiązku 
prawnego. Działanie w obronie koniecznej jest dozwolone przez prawo, a zatem nie 
posiada cechy bezprawności.
Kolejnym warunkiem dopuszczającym działanie w obronie koniecznej jest to, że 
zamach musi być rzeczywisty. Zamach musi mieć zatem charakter 
przedmiotowy, a nie podmiotowy, to znaczy, że zamach musi istnieć 
w rzeczywistości, a nie w wyobraźni rzekomo napadniętego. Odpowiedzialność 
w takich przypadkach nie jest rozpatrywana na płaszczyźnie obrony koniecznej, 
której nie ma, lecz na płaszczyźnie błędu (obrona urojona).
Ostatnim wreszcie warunkiem dopuszczającym obronę konieczną jest wymóg, aby 
zamach był bezpośredni, to znaczy, aby powodował bezpośrednie 
niebezpieczeństwo dla zagrożonego dobra. Nie może to być niebezpieczeństwo 
przewidywane lub minione. Nie oznacza to, że broniący się musi oczekiwać na 
zamach sprawcy, by móc powoływać się na działanie w ramach obrony koniecznej. 
Wystarczy, że z okoliczności sytuacji jednoznacznie wynika, iż napastnik 
przystępuje do ataku na dobro prawem chronione.
Jeżeli działania podjęte w ramach obrony koniecznej nie odpowiadają stawianym im 
wymogom i powodują naruszenie jakiegokolwiek dobra napastnika: życia, zdrowia, 
czci, mienia, to wówczas następuje przekroczenie granic obrony koniecznej. 
Przekroczenie takie ma miejsce, gdy środki lub sposoby obrony były 
niewspółmierne do niebezpieczeństwa zamachu – sytuację taką określa się 
mianem ekscesu intensywnego; obrona jest przedwczesna lub spóźniona 
określona jest jako eksces ekstensywny.

30.  Kary przewidziane kodeksem karnym:

* kara grzywny,
* kara ograniczenia wolności,
* kara pozbawienia wolności (od 1 roku do 15 lat),
* kara 25 lat pozbawienia wolności,
* kara dożywotniego pozbawienia wolności (nie mylić z dożywociem- to pojęcie 

Podstawy prawa- skrypt dla I roku dziennikarstwa i komunikacji społecznej

z zakresu prawa cywilnego),
* kara aresztu wojskowego.

31.  Środki karne stosowane obok kar:

* pozbawienie praw publicznych
* zakaz zajmowania określonego stanowiska, wykonywania określonego zawodu,
* zakaz prowadzenia określonej działalności gospodarczej,
* zakaz prowadzenia działalności związanej z wychowaniem, leczeniem, edukacją 
małoletnich lub opieką nad nimi,
* obowiązek powstrzymania się od przebywania w określonych środowiskach lub 
miejscach, zakaz kontaktowania się z określonymi osobami lub zakaz opuszczania 
określonego miejsca pobytu bez zgody sądu,
* zakaz wstępu na imprezę masową,
* zakaz prowadzenia pojazdów
* zakaz wstępu do ośrodków gier i uczestnictwa w grach hazardowych
* przepadek- przejście własności określonych przedmiotów powiązanych w pewien 
sposób z popełnionym przestępstwem na Skarb Państwa z chwilą 
uprawomocnienia się wyroku,
* obowiązek naprawienia szkody lub zadośćuczynienia za doznaną krzywdę,
* nawiązka- w wysokości do 100 tys. zł za określone enumeratywnie przestępstwa,
* świadczenie pieniężne,
* podanie wyroku do publicznej wiadomości,
* wydalenie z zawodowej służby wojskowej,
* degradacja.

32.  Trzy filary Unii Europejskiej.

* I filar- Wspólnota Europejska (Unia Gospodarcza i Walutowa): instytucje 
i procedury ustawodawcze (Parlament Europejski, Rada, Komisja Europejska, 
Trybunał Sprawiedliwości); unia gospodarcza i walutowa (wspólna waluta- euro, 
Europejski Bank Centralny odpowiedzialny za politykę monetarną); wspólny rynek 
(otwarta gospodarka rynkowa oparta na wolnej konkurencji); wspólna polityka rolna, 
handlowa, transportowa i ochrony środowiska; wspólna polityka azylowa, 
imigracyjna i wizowa; obywatelstwo europejskie i ochrona praw obywatelskich; 
polityka na rzecz ochrony konsumenta i zdrowia publicznego; polityka 
solidarnościowa w wymiarze regionalnym (Fundusz Spójności), sprawy socjalne 
i wspomagania zatrudnienia; sieci transeuropejskie
* II filar- Wspólna polityka zagraniczna i bezpieczeństwa: konsultacje i ustalanie 
wspólnych stanowisk w sprawach pokoju, praw człowieka, demokracji i pomocy 
publicznej krajom trzecim; wspólne działania w ramach OBWE, misje pokojowe i 
humanitarne, pomoc na rzecz krajów rozwijających się (APD); Europejska Polityka 
Sąsiedztwa, Europejski Obszar Gospodarczy, obrona; urząd Wysokiego 
Przedstawiciela UE ds. WPZiB
* III filar- Wymiar sprawiedliwości i sprawy wewnętrzne: walka z rasizmem i 
ksenofobią; walka z przestępczością zorganizowaną (terroryzmem, handlem 
ludźmi, narkobiznesem, handlem bronią, korupcją); Europejski Urząd Policji 
(Europol); współpraca między władzami sądowymi państw członkowskich 
(Europejski Nakaz Aresztowania); ujednolicanie norm prawa karnego 
materialnego.
Filary zostały ustanowione na mocy Traktatu z Maastricht (7.02.1992). Od wejścia 

Podstawy prawa- skrypt dla I roku dziennikarstwa i komunikacji społecznej

w życie Traktatu z Lizbony podział na filary został zniesiony.

33.  Najważniejsze instytucje wspólnotowe

Struktura instytucjonalna Unii Europejskiej jest unikalna, określają ją następujące 
cechy:
* ogólne priorytety UE ustala Rada Europejska, na posiedzeniach której zbierają się 
przywódcy Unii i państw członkowskich
* wybierani w bezpośrednich wyborach europosłowie reprezentują obywateli 
europejskich na forum Parlamentu Europejskiego
* interesy całej UE chroni Komisja Europejska – jej członków wyznaczają rządy 
krajowe
* rządy państw UE bronią interesów krajowych w Radzie Unii Europejskiej.
Rada Europejska określa ogólny kierunek polityki UE, nie jest jednak uprawniona 
do przyjmowania prawa. Jej pracami kieruje przewodniczący – obecnie Herman 
Van Rompuy– a w jej skład wchodzą szefowie państw i rządów oraz 
przewodniczący Komisji. Rada odbywa posiedzenia przynajmniej co pół roku, 
trwają one kilka dni.
W procesie stanowienia prawa UE uczestniczą trzy główne instytucje:
* Parlament Europejski, który reprezentuje obywateli UE i jest przez nich 
bezpośrednio wybierany
* Rada Unii Europejskiej, która reprezentuje rządy państw członkowskich. Pracom 
Rady przewodniczą kolejno poszczególne kraje UE w ramach tzw. prezydencji
* Komisja Europejska, która reprezentuje interesy całej Unii.
Te trzy instytucje w ramach zwykłej procedury ustawodawczej (dawna 
współdecyzja) wspólnie kształtują politykę i stanowią prawo obowiązujące w całej 
UE. Z reguły to Komisja proponuje nowe akty prawne, a Parlament i Rada je 
przyjmują. Komisja i państwa członkowskie odpowiadają potem za ich wdrażanie, 
zaś sama Komisja czuwa nad ich właściwym stosowaniem i wprowadzaniem 
w życie.
Ważną rolę odgrywają dwie inne instytucje:
* Trybunał Sprawiedliwości stoi na straży stosowania prawa europejskiego
* Trybunał Obrachunkowy kontroluje finansowanie działań Unii.
Uprawnienia i obowiązki wszystkich tych instytucji określono w traktatach, które 
stanowią podstawę wszystkich działań UE. W traktatach określono również zasady 
i procedury, których muszą przestrzegać instytucje UE. Treść traktatów uzgadniają 
prezydenci lub premierzy wszystkich państw UE, a ich ratyfikacji dokonują 
parlamenty krajowe.
Unia Europejska posiada szereg innych, wyspecjalizowanych instytucji i organów 
międzyinstytucjonalnych:
* Europejski Komitet Ekonomiczno-Społeczny reprezentuje społeczeństwo 
obywatelskie, pracodawców i pracowników
* Komitet Regionów reprezentuje władze regionalne i lokalne
* Europejski Bank Inwestycyjny finansuje projekty inwestycyjne UE i wspiera małe 
przedsiębiorstwa poprzez Europejski Fundusz Inwestycyjny
* Europejski Bank Centralny odpowiada za europejską politykę pieniężną
* Europejski Rzecznik Praw Obywatelskich bada skargi dotyczące przypadków 
niewłaściwego administrowania w instytucjach i organach UE
* Europejski Inspektor Ochrony Danych odpowiada za ochronę danych osobowych 
obywateli
* Urząd Publikacji publikuje informacje o UE

Podstawy prawa- skrypt dla I roku dziennikarstwa i komunikacji społecznej

* Europejski Urząd Doboru Kadr zajmuje się rekrutacją pracowników do instytucji i 
innych organów UE
* Europejska Szkoła Administracji zapewnia specjalistyczne szkolenia dla 
pracowników UE
* szereg wyspecjalizowanych agencji i zdecentralizowanych organów wypełnia 
wiele różnych zadań technicznych, naukowych i zarządczych
* Europejska Służba Działań Zewnętrznych (ESDZ) wspiera Wysokiego 
Przedstawiciela Unii do Spraw Zagranicznych i Polityki Bezpieczeństwa, który to 
urząd sprawuje obecnie Catherine Ashton. Przewodniczy ona posiedzeniom Rady 
do Spraw Zagranicznych oraz kieruje wspólną polityką zagraniczną 
i bezpieczeństwa, czuwając przy tym nad spójnością i koordynacją działań 
zewnętrznych UE.

34.  Źródła prawa europejskiego.

Acquis communautaire- pojęcie to tłumaczy się 

najczęściej 

jako dorobek 

wspólnotowy. Na dorobek ten składa się całe dotychczasowe prawo UE, wraz z 
ukształtowanymi sposobami jego rozumienia i stosowania, polityki wspólnotowe, 
orzecznictwo sądowe, zwyczaje, a także wartości tkwiące u podstaw 
funkcjonowania UE.

Do źródeł prawa pierwotnego zalicza się traktaty założycielskie Wspólnot 
Europejskich i Unii Europejskiej oraz tzw. ogólne zasady prawa.
Do źródeł prawa pochodnego zalicza się akty poszczególnych instytucji, a także 
rozmaite umowy zawierane przez Wspólnoty, albo przez państwa członkowskie.
Traktaty, na których opiera się UE:
* traktaty założycielskie; do źródeł prawa pierwotnego UE zalicza się przede 
wszystkim tzw. traktaty założycielskie Wspólnot Europejskich i UE. Są to: Traktat o 
utworzeniu Europejskiej Wspólnoty Węgla i Stali zawarty w Paryżu w 1951 r., 
Traktat o utworzeniu Europejskiej Wspólnoty Gospodarczej zawarty w Rzymie w 
1957 r., Traktat o utworzeniu Europejskiej Wspólnoty Energii Atomowej zawarty w 
Rzymie w 1957 r., Traktat o unii Europejskiej zawarty w Maastricht w 1992 r. 
ponadto do źródeł prawa pierwotnego zalicza się traktaty nowelizujące powyższe 
traktaty. Chodzi tu o JAE z 1986 r., Traktat z Maastricht z 1992 r., TA z 1997 r., a 
także TN z 2001 r.
* traktaty akcesyjne; w skład prawa pierwotnego UE wchodzą także traktaty 
akcesyjne, tj. traktaty mocą, których do UE są przyjmowane nowe państwa 
członkowskie. Traktatów takich było do tej pory pięć (z lat 1972, 1979, 1985, 1994, 
2003), z tym, że ostatni z nich, obejmujący również Polskę, wszedł w życie 1 maja 
2004 r. W wyniku tych traktatów liczba państw członkowskich wzrosła z sześciu do 
piętnastu, a po najnowszym rozszerzeniu Unii wyniosła dwadzieścia pięć.
Zasady ogólne prawa UE:
* pierwszą grupę stanowią zasady, które są współcześnie zaliczane do kanonów 
praworządnych i demokratycznych państw. W tej grupie najczęściej wyróżnia się 
zasady: pewności prawa i ochrony zaufania, zasadę proporcjonalności oraz ogólną 
zasadę równości, następnie zasady: zgodności działania instytucji WE z traktatami, 
demokratyzmu oraz jawności.
* drugą grupę ogólnych zasad prawa proklamowanych w orzecznictwie ETS 
stanowią prawa podstawowe jednostek.
Akty prawa pochodnego WE:
* rozporządzenia- mają najszerszy zakres obowiązywania, tak pod względem 
geograficznym, jak i podmiotowym. Adresatami ich norm są nie tylko wszystkie 

Podstawy prawa- skrypt dla I roku dziennikarstwa i komunikacji społecznej

państwa członkowskie, ale i jednostki. Rozporządzenia są przejawem najgłębszej 
ingerencji prawodawcy wspólnotowego w porządki prawne państw członkowskich. 
Są one instrumentem ujednolicania (unifikacji) prawa na całym terytorium 
Wspólnoty.
* dyrektywy- są one adresowane do państw członkowskich. Nie są natomiast 
adresowane do innych podmiotów prawa; nie mogą być bezpośrednim źródłem 
uprawnień jednostek lub ich obowiązków. Dyrektywy są instrumentem harmonizacji 
prawa państw członkowskich, nie zaś jego ujednolicenia. W wyniku wydania 
dyrektyw i wprowadzenia ich norm do prawa krajowego dochodzi do zbliżenia 
porządków prawnych państw członkowskich, ale nie do ich identyczności.
* decyzje- decyzja wiąże się w całości adresatów, do których jest kierowana. 
Decyzje wspólnotowe nie stanowią jednorodnej grupy aktów. Mają one najczęściej 
charakter indywidualny i są porównywane do aktów administracyjnych w prawie 
krajowym. Adresaci decyzji są w niej bezpośrednio określani, albo ustala się ich w 
sposób pośredni; mogą być nimi państwa członkowskie, przedsiębiorstwa lub inne 
podmioty prawa.
* zalecenia i opinie- zalecenie i opinia to akty nie mające mocy wiążącej dla 
adresatów. Adresatami mogą być inne instytucje wspólnotowe, państwa 
członkowskie lub inne podmioty prawa. Wyrażają stanowisko danej instytucji 
wspólnotowej w pewnej dziedzinie lub konkretnej sprawie. Są one często 
stosowane w praktyce. ETS stwierdził, że zalecenia powinny być uwzględniane 
przez organy państw członkowskich przy wykładni prawa krajowego.
* akty nienazwane, (sui generis)- noszą one różne nazwy, np. uchwały, rezolucje, 
deklaracje, wyjaśnienia, komunikaty, sprawozdania, zawiadomienia, memoranda, 
programy, plany. Charakter takich aktów jest niejednolity. Niektóre z nich wywołują 
skutki prawne ( te akty są często zwane uchwałami), w większości jednak mają 
charakter prawnie nie wiążący (np. rezolucje). Przedmiotem wielu aktów są sprawy 
wewnętrzne, organizacyjne WE i jej aparatu, a inne akty są skierowane do 
adresatów usytuowanych na zewnątrz wspólnotowych struktur organizacyjnych. 
Niewiążące akty instytucji wspólnotowych, zaliczane są do tzw. miękkiego prawa 
wspólnotowego, tj. do prawa niewiążącego formalnie, ale mimo to mającego 
praktyczne znaczenie. Akty sui generis powinny być zgodne z prawem pierwotnym 
oraz z aktami prawa pochodnego oraz by były ogłoszone stosownie do ich treści, 
charakteru i kręgu adresatów.
Umowy Wspólnoty i państw członkowskich:
* umowy międzynarodowe Wspólnoty- wiążą jej instytucje oraz państwa 
członkowskie, są także zaliczone przez ETS do źródeł prawa wspólnotowego, 
czego konsekwencją jest m.in. to, że mogą być interpretowane przez ETS. 
Interpretacja ETS wiąże WE i państwa członkowskie, nie wiąże natomiast drugiej 
strony umowy: państwa (państw) spoza UE, czy organizacji międzynarodowej. 
Powinny być zgodne z Traktatami (prawem pierwotnym), a zapewnieniu tej 
zgodności, jeszcze przed zawarciem umowy, służy specjalna procedura. Wymaga 
się, aby akty instytucji wspólnotowych (prawo pochodne) oraz prawo państw 
członkowskich było zgodne z umowami międzynarodowymi Wspólnot.
* umowy międzynarodowe mieszane- których stroną są, oprócz WE, także 
państwa członkowskie. Np. umowa o utworzeniu Światowej Organizacji Handlu 
z 1994 r. Najczęściej stosuje się ją w sytuacji, kiedy przedmiot umowy obejmuje 
materie mieszczące się w zakresie kompetencji zarówno WE jak i państw 
członkowskich, przy czym dodatkowo należy zauważyć, że granica tych 
kompetencji nie zawsze jest łatwa do przeprowadzenia. Jeśli umowa mieszana 

Podstawy prawa- skrypt dla I roku dziennikarstwa i komunikacji społecznej

przewiduje stworzenie organów kolegialnych, składających się z przedstawicieli 
umawiających się stron, zdolnych do podejmowania uchwał wiążących strony, 
uchwały takie są traktowane jako źródło prawa wspólnotowego, dotyczy to 
szczególnie uchwał rad stowarzyszenia.
* porozumienia międzyinstytucjonalne- są bardzo istotnym instrumentem 
współpracy między instytucjami, albo wyrażenia wspólnego stanowiska na 
zewnątrz, w ważnych sprawach. Niekiedy ich celem jest ustalenie sposobu 
rozumienia pewnych przepisów traktatowych. Porozumienia nie są wiążące prawnie 
na, zewnątrz, ale są przejawem „samozwiązania się” instytucji zawierających je, 
pozwalające podmiotom zewnętrznym przewidzieć, jak instytucje te będą 
postępować w przyszłości.
* umowy międzynarodowe państw członkowskich z państwami trzecimi albo 
z organizacjami międzynarodowymi- nie są zaliczane do źródeł prawa 
wspólnotowego. Mają one jednak znaczenie z punktu widzenia WE i UE. Umowy 
takie mogą być, bowiem zawierane wyłącznie w dziedzinach i w sytuacjach, kiedy 
kompetencja taka nie przysługuje wyłącznie Wspólnocie. Umowy te muszą być 
zgodne z prawem wspólnotowym (pierwotnym i pochodnym). Umowy zawarte 
przed utworzeniem WE albo przed przystąpieniem państwa do WE (obecnie do UE) 
pozostają nienaruszone.
* umowy międzynarodowe zawierane między państwami członkowskimi- są 
zaliczane do prawa wspólnotowego. Wydają się one z jednej strony „czystymi” 
umowami międzynarodowymi państw, a z drugiej strony mają one istotne znaczenie 
dla wspólnego rynku wspólnotowego, a KE uczestniczy w procesie ich tworzenia.
Wykładnia prawa UE.
Do wykładni prawa UE są upoważnione wszystkie organy stosujące to prawo. 
Szczególna rola przypada jednak ETS. Wykładnia prawa UE dokonywana przez 
ETS jest wiążąca dla wszystkich innych instytucji wspólnotowych, a także dla 
państw członkowskich. Trybunał posługuje się różnymi metodami wykładni:
* językowa- zwraca uwagą na dodatkowe problemy, jakie powoduje wielość 
oficjalnych języków w UE;
* systemowa- bierze pod uwagę usytuowanie interpretowanych przepisów w całości 
danego aktu prawnego, albo systemu prawnego w ogóle;
* celowościowa (ETS stara się ustalić motyw, jakie tkwią u źródeł poszczególnych 
przepisów czy ich zespołów).
Zasadniczo ETS nie stosuje wykładni historycznej.

Podstawy prawa- skrypt dla I roku dziennikarstwa i komunikacji społecznej