Kamieniarz_711[04].Z4.01

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

MINISTERSTWO EDUKACJI

NARODOWEJ

Stanisław Sitarz

Projektowanie, wykonywanie napisów i ornamentów
w kamieniu 711[04].Z4.01

Poradnik dla ucznia

Wydawca

Instytut Technologii Eksploatacji – Państwowy Instytut Badawczy
Radom 2006

„

Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

SPIS TREŚCI

1. Wprowadzenie

2. Wymagania wstępne

3. Cele kształcenia

4. Materiał nauczania i zestawy ćwiczeń

4.1. Przepisy BHP przy wykonywaniu napisów o ornamentów w kamieniu

4.1.1. Materiał nauczania

4.1.2. Pytania sprawdzające

4.1.3. Ćwiczenia

4.1.4. Sprawdzian postępów

4.2. Kroje pisma stosowane w robotach nagrobkowych

4.2.1. Materiał nauczania

4.2.2. Pytania sprawdzające

4.2.3. Ćwiczenia

4.2.4. Sprawdzian postępów

4.3. Zasady kształtowania napisów i ornamentów

4.3.1. Materiał nauczania

4.3.2. Pytania sprawdzające

4.3.3. Ćwiczenia

4.3.4. Sprawdzian postępów

4.4. Formy ornamentów stosowane w robotach nagrobkowych

4.4.1. Materiał nauczania

4.4.2. Pytania sprawdzające

4.4.3. Ćwiczenia

4.4.4. Sprawdzian postępów

4.5. Zasady przygotowania powierzchni pod napisy

4.5.1. Materiał nauczania

4.5.2. Pytani sprawdzające

4.5.3. Ćwiczenia

4.5.4. Sprawdzian postępów

4.6. Techniki wykonywania napisów i ornamentów – wykuwanie ręczne
i maszynowe oraz piaskowanie

4.6.1. Materiał nauczania

4.6.2. Pytania sprawdzające

4.6.3. Ćwiczenia

4.6.4. Sprawdzian postępów

4.7. Barwne wykończenie napisów i ornamentów

4.7.1. Materiał nauczania

4.7.2. Pytania sprawdzające

4.7.3. Ćwiczenia

4.7.4. Sprawdzian postępów

4.8. Warunki techniczne wykonania i odbioru robót

4.8.1. Materiał nauczania

4.8.2. Pytania sprawdzające

4.8.3. Ćwiczenia

4.8.4. Sprawdzian postępów

„

Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

1. WPROWADZENIE

Poradnik, który będzie Ci pomocny w przyswajaniu wiedzy o projektowaniu

i wykonywaniu napisów i ornamentów w kamieniu.

Poradnik ten zawiera:

1. Wymagania wstępne, czyli wykaz niezbędnych umiejętności i wiedzy, które powinieneś

mieć opanowane, aby przystąpić do realizacji tej jednostki modułowej.

2. Cele kształcenia tej jednostki modułowej.
3. Materiał nauczania (rozdział 4) umożliwia samodzielne przygotowanie się do wykonania

ćwiczeń i zaliczenia sprawdzianów. Wykorzystaj do poszerzenia wiedzy wskazaną
literaturę oraz inne źródła informacji. Obejmuje on również ćwiczenia, które zawierają:

−

wykaz materiałów, narzędzi i sprzętu potrzebnych do realizacji ćwiczenia,

−

pytania sprawdzające wiedzę potrzebną do wykonania ćwiczenia,

−

sprawdzian teoretyczny,

−

sprawdzian umiejętności praktycznych.

4. Przykład zadania/ćwiczenia oraz zestaw pytań sprawdzających Twoje opanowanie

wiedzy i umiejętności z zakresu całej jednostki. Zaliczenie tego ćwiczenia jest dowodem
osiągnięcia umiejętności praktycznych określonych w tej jednostce modułowej.
Wykonując sprawdzian postępów powinieneś odpowiadać na pytanie tak lub nie, co
oznacza, że opanowałeś materiał albo nie.

Jeżeli masz trudności ze zrozumieniem tematu lub ćwiczenia, to poproś nauczyciela lub

instruktora o wyjaśnienie i ewentualne sprawdzenie, czy dobrze wykonujesz daną czynność.
Po przerobieniu materiału spróbuj zaliczyć sprawdzian z zakresu jednostki modułowej.

Jednostka modułowa: „Projektowanie i wykonywanie napisów i ornamentów

w kamieniu”, której treści teraz poznasz jest jednym z modułów koniecznych do zapoznania
się z technologią kamieniarską robót nagrobkowych.

W czasie pobytu w pracowni musisz przestrzegać regulaminów, przepisów

bezpieczeństwa i higieny pracy oraz instrukcji przeciwpożarowych, wynikających z rodzaju
wykonywanych prac. Przepisy te poznasz podczas trwania nauki.

„

Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

2. WYMAGANIA WSTĘPNE

Przystępując do realizacji tej jednostki modułowej: Projektowanie, wykonywanie

napisów i ornamentów w kamieniu, uczeń powinieneś umieć:

−

rozpoznawać podstawowe rodzaje kamieni używanych do wykonywania nagrobków,

−

posługiwać się podstawowymi pojęciami z zakresu obróbki kamienia,

−

posługiwać się dokumentacją techniczną,

−

wykonywać elementy kamienne w obróbce polerowanej, szlifowanej, piaskowanej,
groszkowanej i szpicowanej,

−

wykonywać otwory montażowe w elementach kamiennych,

−

stosować podstawy rysunku technicznego i liternictwa,

−

zorganizować stanowisko pracy zgodnie z wymogami ergonomii,

−

dobrać przybory, narzędzia i materiały do wykonania rysunku,

−

posługiwać się komputerem i ploterem,

−

korzystać z programów grafiki komputerowej,

−

obsługiwać agregat do piaskowania,

−

posługiwać

się

kamieniarskimi

ręcznymi

narzędziami

pneumatycznymi

i lektronarzędziami,

−

stosować przepisy bezpieczeństwa i higieny pracy w zakresie posługiwania się
narzędziami ręcznymi, elektronarzędziami oraz pneumatycznymi stosowanymi
w amieniarstwie.

„

Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

3. CELE KSZTAŁCENIA

Po zrealizowaniu tej jednostki modułowej powinieneś umieć:

−

posłużyć się dokumentacją techniczną w zakresie niezbędnym do wykonania napisów i
ornamentów,

−

posłużyć się sprzętem pomiarowym w celu dokonania pomiarów,

−

zorganizować i zlikwidować stanowisko pracy,

−

określić szacunkowo ilość materiału niezbędnego do wykonania robót i sporządzić
zapotrzebowanie materiałowe,

−

dobrać i ocenić przydatność materiałów do wykonania zadania,

−

dobrać narzędzia i sprzęt do wykonywania napisów i ornamentów,

−

dobrać technikę wykonania napisów i ornamentów,

−

dobrać krój pisma i formę ornamentu,

−

wykonać kompozycję napisów i ornamentów,

−

zastosować wzory napisów i ornamentów wykonane techniką komputerową,

−

wykonać napisy i ornamenty techniką wykuwania ręcznego,

−

wykonać napisy i ornamenty techniką wykuwania mechanicznego,

−

wykonać napisy i ornamenty technika piaskowania,

−

wykonać barwne wykończenie napisów,

−

zastosować zasady kompozycji kolorystycznej,

−

przygotować i zastosować materiały pomocnicze,

−

ocenić jakość wykonanej pracy i usunąć usterki,

−

sporządzić rozliczenie materiałowe wykonanej pracy,

−

wykonać prace zdobnicze zgodnie z przepisami bezpieczeństwa i higieny pracy, ochrony
przeciw pożarowej i ochrony środowiska.

„

Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

4. Materiał nauczania i zestawy ćwiczeń

4.1. Przepisy BHP przy wykonywaniu napisów i ornamentów

w kamieniu

4.1.1. Materiał nauczania

Napisy i ornamenty w kamieniu wykonuje się przy pomocy ręcznych narzędzi

kamieniarskich i napędzanych sprężonym powietrzem jak dłuta o różnych kształtkach
i wymiarach. Czynności te mogą być wykonywane również za pomocą maszyn
grawerujących (kopiarko – frezarek) sterowanych ręcznie lub komputerowo.

Podczas wykonywania napisów zarówno ręcznie jak i maszynowo praca narzędzi

odbywa się bez użycia wody „na sucho”.

Wykonuje się napisy i ornamenty również metodą piaskowania przy użyciu piasku

kwarcowego, karborundu lub śrutu staliwnego.

Wykonujący te czynności narażony jest na następujące zagrożenia i uciążliwości dla

zdrowia. Zapylenie, wibracja, hałas oraz odpryski okruchów kamienia. Pracownik
wykonujący napisy i ornamenty musi być zabezpieczony przed tym zagrożeniem
następującymi środkami ochrony indywidualnej.

Dla ochrony wzroku należy używać okulary ochronne.
Dla ochrony słuchu należy używać ochronników słuchu lub wkładek ochronnych.
Dla ochrony dróg oddechowych przed zapyleniem należy używać masek

przeciwpyłowych a ponadto pomieszczenie, w którym pracuje powinno mieć sprawna
instalację odpylającą.

W przypadku pracy narzędziem pneumatycznym należy chronić ręce przed szkodliwymi

drganiami używając rękawic antywibracyjnych.

4.1.2. Pytania sprawdzające

Odpowiadając na pytania, sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń.

1. Wymień zagrożenia na jakie narażony jest pracownik wykonujący napisy przy pomocy

ręcznych dłut i młotków?

2.  Jakie zagrożenia występują podczas pracy narzędziami pneumatycznymi?
3.  Jakie zagrożenia występują podczas piaskowania napisów?
4.  Jakich środków ochrony osobistej będziesz używać dla ochrony dróg oddechowych

podczas wykonywania napisów narzędziem ręcznym?

4.1.3. Ćwiczenia

Ćwiczenie 1

Dobierz środki ochrony indywidualnej do pracy przy ręcznym wykonywaniu napisów.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie powinieneś:

1) przeanalizować materiał nauczania
2) pobrać materiały i przybory potrzebne do wykonania ćwiczenia

„

Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

3) wpisać na arkuszu papieru nazwy środków ochrony indywidualnej niezbędne do ochrony

zdrowia podczas wykonywania napisów przy użyciu ręcznych narzędzi.

Wyposażenie stanowiska pracy:

−

arkusz papieru,

−

długopis,

−

środki ochrony indywidualnej.

4.1.4. Sprawdzian postępów

Czy potrafisz:

1) wskazać co najmniej dwa sposoby wykonywania liter i ornamentów
    w kamieniu?

¨ Tak ¨ Nie

2) wskazać jaki środki ochrony indywidualnej stosuje się dla ochrony
wzroku?

¨ Tak ¨ Nie

3) wskazać czym chroni drogi oddechowe pracownik wykonujący
napisy w kamieniu?

¨ Tak ¨ Nie

4) wskazać zagrożenia, jakie występują podczas pracy narzędziami
pneumatycznymi?

¨ Tak ¨ Nie

„

Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

4.2. Kroje pisma stosowane robotach nagrobkowych

4.2.1. Materiał nauczania

Napisy w kamieniu znajdują szerokie zastosowanie nie tylko na nagrobkach i grobowcach,

ale  również  na  kamiennych  tablicach pamiątkowych,  reklamowych  oraz okolicznościowych.
Napis w  kamieniu  wykuwany  jest  w  postaci  liter  i cyfr,  zgodnie  z  dokumentacją  techniczną
dołączoną  do  projektu  lub  samodzielnego  dopasowania  kroju  i  wielkości  czcionki  do
wielkości elementu kamiennego, na którym ma być wykonany napis lub ornament. Kucie liter
jest  najłatwiejsze  w  kamieniu  o  jednorodnej  i  drobnoziarnistej  strukturze  np.  w  marmurze
włoskim Carrara, a najtrudniejsze w granitach gruboziarnistych. Jakość i czystość wykonania
napisu w kamieniu zależy od wprawy kamieniarza, od własności kamienia i od ostrości dłut
używanych do wykucia napisu.

Na równej i wypolerowanej powierzchni elementu kamiennego umieszcza się napisy,

stosowne  symbole  i  ornamenty.  Jest  ważne,  w  jakim  miejscu  płyty  znajduje  się  napis
i  w  jakim  stosunku  dzieli  on  cała  powierzchnie  płyty  na  części.  Napis  jako  całość  jest
określony przez rodzaj pisma, sposób prowadzenia wierszy, użycie dużych i małych liter (lub
tylko  dużych),  wreszcie  sposób  wykonania  samych  liter  (wypukłe  lub  wklęsłe).  Napis
powinien  być  jasny,  przejrzysty  z  zachowaniem odpowiednich  odstępów  miedzy  wierszami,
jak również z zachowaniem marginesów od krawędzi elementu kamiennego.

Przy wykonywaniu napisów w kamieniu stosuje się różne wzory pisma, czasem

projektowane indywidualnie. Najczęściej stosowane są następujące wzory pisma:
1. Pismo blokowe – jest to pismo zwykłe, o grubości liter 4-5 mm przy wysokości 30 mm.
W piśmie blokowym wyróżniamy: pismo blokowe cienkie – gdy grubości litery wynosi 2–3
mm i wysokość 30 mm oraz pismo blokowe grube – gdy grubość litery wynosi 6–8 mm przy
wysokości 30 mm.

Rys. 1. Wzór pisma blokowego

„

Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Rys. 19.

Zapf

4.2.2. Pytania sprawdzające

Odpowiadając na pytania sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczenia:

1. Opisz, czym charakteryzuje się pismo blokowe?
2. Czym charakteryzuje się pismo o nazwie „antykwa lapidarna”?

4.2.3. Ćwiczenia

Ćwiczenie 1

Na arkuszu brystolu 50 x 70 cm rozpisz napis nagrobny „Ś.P. Ryszarda Kowalska ur.

5.05.1955 zm. 0.06.2006 Pokój Jej duszy”, stosując pismo blokowe antykwę lub pismo
kamienne. Dobierz wysokość liter. Zachowaj układ symetryczny.
Czas wykonania; 2,5 godziny.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie powinieneś:

1)  przeanalizować materiał nauczania,
2)  zgromadzić potrzebne do wykonania ćwiczenia materiały i przybory,
3)  rozmieścić treść napisu na brystolu o wymiarach 50x70 cm.

Wyposażenie stanowiska pracy:

−

brystol 50x70 cm,

−

ołówek i gumka,

−

kątownik metalowy,

−

przymiar,

−

przykładnica 1 m,

−

linijka, ekierka, krzywki kreślarskie, cyrkiel.

„

Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

4.3. Zasady kształtowania napisów i ornamentów

4.3.1. Materiał nauczania

Napisy wykonane w kamieniu wykonuje się uwzględniając (kierując się) następującymi

zasadami:
1.  Wyrównanie  optyczne  –  należy  uwzględnić  zjawiska  złudzeń  optycznych.  Podczas
projektowania  napisów  należy  litery  zaokrąglone  rysować  większe  rozciąć  je.  Litery  ostro
zakończone  winny  być  wyprowadzone  poza  linie  wiersza,  w  przeciwnym  przypadku  będą
wydawały  się  mniejsze  od  liter  tępo  zaokrąglonych.  Poprzeczna  belka  litery  H  winna  leżeć
powyżej środka wówczas będzie wyglądała bardziej harmonijnie.

2. Odstępy liter – należy przestrzegać by była zachowana jednakowa powierzchnia między
literami, a nie jednakowa odległość miedzy skrajnymi punktami liter. Jeżeli litery składają się
z pionowych belek np. I, H to pole miedzy dwiema pionowymi belkami uważa się za
normalne, natomiast wszelkie zaokrąglenia i belki ukośne przekraczają granice i wchodzą na
to pole, tak samo jest z odpowiednimi belkami liter mających wydrążenie z boku np. C, K, L,
T i Z.

„

Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

3. Odstępy słów – należy zwrócić uwagę na to, aby słowa były wyraźnie oddzielone, a mimo
to wiersz nie został rozerwany na pojedyncze słowa. Należy w związku z tym przestrzegać
zasady, zgodnie, z którą miedzy słowami powinno się jeszcze zmieścić litera I z niej
zwyczajowo wyrównanym odstępem.

4.  Odstępy  wierszy  –  w  napisach  z  dużych  liter,  wysokość  litery  może  odpowiadać
większemu  odcinkowi  złotego  podziału,  a  odstęp  miedzy  wierszami  mniejszemu  odcinkowi
złotego podziału. Zaleca się, by odstęp wierszy był w stosunku do wysokości liter 1:1; 2:1 itd.
5.  Wiersze  wygięte  –  napis  tworzy  wycinek  koła.  Wszystkie  normalne  pionowe  litery  są
skierowane ku środkowi koła. Do wierszy łukowych zaleca się tylko duże litery.

6.  Stosunek  wielkości  liter  do  powierzchni  napisu –  należy przestrzegać  regułę,  że  wielkość
liter powinna wynika z treści i celu napisu a nie z wielkości powierzchni.
7. Napisy symetryczne – litery są rozmieszczone równomiernie po obu stronach pionowej osi,
pojmowanej  jako biegnącą przez środek powierzchni napisu. Rozczłonkowanie  jest możliwe
dzięki użyciu wierszy o grubych i cienkich belkach liter.
8.  Napisy  asymetryczne  –  tekst  układa się wg  logicznych punktów  widzenia.  Podział  napisu
wynika z jego treści. Typowe jest rozpoczynanie wierszy od jednej pionowej linii.
9.  Kontrasty  –  wymaganiami  poprawnego  rozczłonkowania  tekstu  są  jednoznaczność
i  przejrzystość.  Środkiem  stworzenia  kontrastu  są  różne  wielkości  liter,  np.  w  wierszu
z  nazwiskiem  i  w  wierszu  zresztą  tekstu  na  nagrobku.  Wskazane  jest  ograniczać  się  do
możliwie niewielu wielkości liter, ale wyraźnie różniących się miedzy sobą.

Poniżej przedstawiono różnego rodzaju napisy na tablicach nagrobkowych oraz ornamenty.

„

Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie powinieneś:

1)  przeanalizować materiał nauczania
2)  pobrać materiały i przybory potrzebne do wykonania ćwiczenia
3)  rozmieścić treść  napisu podanego w temacie ćwiczenia na brystolu o wymiarach 70x 60

cm Treść napisu rozmieść w układzie symetrycznym.

Wyposażenie stanowiska pracy:

–

arkusz brystolu o wymiarach 70 x 60 cm,

–

linijka,

–

cyrkiel,

–

ołówek,

–

gumka,

–

wzornik liter,

–

przykładnica 1 m,

–

ekierka,

–

komplet krzywek kreślarskich.

4.3.4. Sprawdzian postępów

Czy potrafisz:
1) odpowiedzieć na pytanie co to jest wyrównanie optyczne?

¨ Tak ¨ Nie

2) określić co decyduje o prawidłowym odstępie między literami?

¨ Tak ¨ Nie

3) odpowiedzieć jakie jest prawidłowy stosunek wysokości liter do
odstępów między wierszami?

¨ Tak ¨ Nie

4) odpowiedzieć jakie litery nadają się do wierszy wygiętych?

¨ Tak ¨ Nie

5) wykonać kompozycję ornamentów?

¨ Tak ¨ Nie

6) wykonać kompozycję napisów?

¨ Tak ¨ Nie

„

Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

4.4. Formy ornamentów stosowane w robotach nagrobkowych

4.4.1. Materiał nauczania

Ornamentem nazywa się motyw zdobniczy, zwykle powtarzający się rytmicznie

i ułożony według określonych reguł – siatki, pasów lub swobodnie, ale w określonym polu.

Tematem rysunku w ornamencie może być wszystko, co widzi się w otaczającym świecie

i w wyobraźni. Jako ornament może być stosowane również pismo, które ujęte w pewne bloki
lub wykonane w sposób ozdobny daje piękne akcenty

Ornamenty o rysunku geometrycznym – składają się z powtarzających punktów, linii

prostych, łamanych i łuków z figur geometrycznych (trójkąty, prostokąty, koła) ułożonych
w sposób uporządkowany. Stosuje się ornamenty o motywach roślinnych lub motywach
stworzeń żywych.

Ornamenty jako elementy uzupełniające towarzyszą liternictwu od stuleci. Liternictwo

zna wiele  form  i  konstrukcji ornamentalnych. Tak zwane ornamenty organiczne czerpią  swe
motywy  z  form  spotykanych  w  przyrodzie,  z  kształtów  roślin  i zwierząt.  Już  w  starożytnym
Egipcie  stosowano  motywy  roślinne.  Szczególnie  chętnie  używali  w  swych  ornamentach
motywy  roślin  wodnych  (jak  lotos  i  papirus).  Przy  ozdobach  organicznych,  zamkniętych  w
formy  geometryczne,  motywy  roślinne  lub  zwierzęce  wpompowane  są  w  kwadrat,  koło,
spirale lub inną formę geometryczna, z którymi tworzą harmonijną całość.

Formy ornamentów – istnieją trzy zasadnicze formy ornamentów:

–  wstęgowe lub pasowe,
–  zamknięte,
–  nieskończone lub siatkowe.

Zasada budowy ornamentu wstęgowego jest powtarzalność jednakowych motywów

w określonym porządku według linii prostych lub krzywych.

Ornament wstęgowy jest zawsze ujęty w dwie albo trzy linie równoległe w zależności od

tego, czy składa się z jednego, czy dwóch pasów.

Na płytach nagrobnym najczęściej stosowanym ornamentem są przeróżne formy roślinne,

jak róże, bluszcze i lilie. Często wkomponowuje się również krzyże o różnej formie
i kształcie, postacie: Chrystusa, Marii, Aniołów i innych świętych.

Należy pamiętać o tym aby ornament nie zdominował całej powierzchni płyty nagrobnej,

ma on stanowić motyw dekoracyjny, napisy natomiast powinny być widoczne i czytelne.

Poniżej przedstawiono ornamenty najczęściej stosowane w robotach nagrobkowych.

Ornament grecki – meander

„

Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Ornament pojedynczy przeciwzwrotny

4.4.2. Pytania sprawdzające

Odpowiadając na pytania sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczenia.

1. Z jakich form lub elementów składa się ornament o rysunku geometrycznym?
2. Jakie znasz podstawowe formy ornamentów?

4.4.3. Ćwiczenia

Ćwiczenie 1

Na arkuszu brystolu o wymiarach 70 x 100 cm wykonaj ornament geometryczny

meander i ornament motywach roślinnych, liść bluszczu.
Czas wykonania ćwiczenia: 3,0 godz.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać prawidłowo ćwiczenie powinieneś:

1)    przeanalizować materiał nauczania,
2)    pobrać materiały i przybory potrzebne do wykonania ćwiczenia,
3)    narysować meander geometryczny,
4)    narysować ornament roślinny w postaci liści bluszczu.

Wyposażenie stanowiska pracy:

−

brystol 70 x 100 cm,

−

ołówek i gumka,

−

kątownik metalowy,

−

przymiar,

−

przykładnica 1 m,

−

linijka, ekierka, krzywki kreślarskie, cyrkiel.

4.4.4. Sprawdzian postępów

Czy potrafisz:

1) określić co to jest ornament?

¨ Tak ¨ Nie

2) wskazać z czego czerpią motywy ornamenty organiczne?

¨ Tak ¨ Nie

3) wskazać co jest cechą ornamentu wstęgowego?

¨ Tak ¨ Nie

4) wykonać ornament?

¨ Tak ¨ Nie

„

Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

4.5. Zasady przygotowania powierzchni pod napisy

4.5.1. Materiał nauczania

Wykonanie napisu lub ornamentu w kamieniu obejmuje następujące czynności:

–  zaprojektowanie i umiejscowienie napisu na powierzchni kamienia,
–  wybór kroju i wielkości pisma,
–  wzbogacenie kompozycji o ornament,
–  przygotowanie powierzchni kamiennej,
–  przekopiowanie napisu na powierzchnię kamienia,
–  kucie lub piaskowanie liter, cyfr i ornamentów,
–  oczyszczenie powierzchni z kurzu i zabrudzeń,
–  złocenie lub barwne wykończenie napisów,
–  ocena jakości wykonanej pracy i usunięcie ewentualnych usterek,

Przed przystąpieniem do wykonywania napisów na kamieniu należy zwymiarować

tablice  kamienną,  na  której  będą  wykuwane  litery,  cyfry  i  ornamenty.  Mierzymy  szerokość
i wysokość  tablicy.  Wyznaczamy  środek  –  oś  symetrii.  Ustalamy  krój  i  wielkość  czcionek,
oraz  ich  rozmieszczenie,  pamiętając  o  zachowaniu  marginesów.  W  napisach  symetrycznych
(osiowych)  litery  są  rozmieszczone  równomiernie  po  obu  stronach  pionowej  osi,  biegnącej
przez  środek  powierzchni  napisu.  W  napisach  zwartych  tekst  ułożony  jest  równomiernie  na
środku,  z  zachowaniem  równych  odstępów  (marginesów)  zarówno  z  prawej  jak  i  z  lewej
strony napisu. W napisach asymetrycznych tekst układa się wg logicznych punktów widzenia.
Podział  napisu wynika  z  jego treści. Typowe jest rozpoczynanie wierszy od  jednej pionowej
linii. Chociaż tekst jest ustawiony odpowiednio do swego znaczenia, napis zyskuje na pięknie
dzięki  harmonijnemu  wyrównaniu.  Ważnymi  wymaganiami  poprawnego  rozplanowania
tekstu są jednoznaczność i przejrzystość. Środkiem stworzenia kontrastu są różnice wielkości
liter,  np.  w  wierszu  z  nazwiskiem  i  w wierszu  z  reszta  tekstu  na  nagrobku. Małe  różnice  są
mało skuteczne i dlatego należy używać silnie kontrastujących rodzajów pisma.

Wysokość liter – nawet w tym samym napisie – może być różna:

–

imię i nazwisko – litery 50–60 mm,

–

tytuł, zawód, stanowisko – litery 30–40 mm,

–

daty urodzenia i śmierci – litery 20–30 mm,

–

pozostałe – litery 30–40 mm.

Dla podanych wielkości odstępy między wierszami wynoszą zwykle 20–30 mm. Pionowe

rozmieszczenie  napisu,  a  więc  wysokość  liter,  wysokość  odstępów  pomiędzy  wierszami,  od
rozmiaru napisu oraz od wielkości miejsca przeznaczonego na napis. Poziome rozmieszczenie
napisu, a wiec szerokość poszczególnych liter i światło  między  literami, wymaga starannego
przygotowania  już  w  trakcie  rozpisywania  i dużej  wprawy,  którą  można  zdobyć  tylko  przez
długoletnią  praktykę  w  zawodzie.  Margines  boczny  powinien  równać  się,  co  najmniej
wysokości  litery  W.  Odstęp  od  górnej  krawędzi  płyty  powinien  stanowić  około  1,5  do  2
wysokości  najwyższych  liter  użytych  w  tekście.  Odstęp  od  dolnej  krawędzi  płyty  lub
nagrobka przy  napisie  zajmującym  cała płytę  powinien  być,  co  najmniej  2  razy  większy  niż
odstęp od górnej krawędzi. Na płytach kamiennych stosuje się trzy układy graficzne napisu:
-  symetryczny,
-  zwarty,
-  asymetryczny.

Płaszczyzna, na której ma być wykonany napis powinna być równa i wygładzona.

Kamienie, które dają się polerować takie jak granity, sjenity, marmury i wapienie zbite przed
wykonaniem napisów polerujemy. Natomiast te, które nie dają się polerować, jak piaskowce

„

Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

wapienie  lekkie  szlifujemy.  Na  polerowanej  powierzchni  kamiennej  narysowanie  ołówkiem
liter  jest  niemożliwe,  dlatego  należy  odpowiednio  przygotować  powierzchnię  kamienia.
W  tym  celu  należy  powierzchnię  pod  napis  należy  pokryć  biała  farbą  klejową  (do tego  celu
nadaje się dobrze kreda szlamowana z dodatkiem kleju, używana do malowania ścian), po jej
wyschnięciu  powstaje  białe  podłoże  rysunku  odporne  na  ścieranie.  Przystępujemy  do
rysowania napisu. Do pracy tej potrzebne są następujące przyrządy: przykładnica – jak [\przy
desce  kreślarskiej,  trójkąt,  kątownik  metalowy,  miarka  i  ołówki  –  np.  HB  i  B,  ołówek
diamentowy do zarysowania liter.
Zarysowanie napisu składa się z następujących czynności:
–

zarysowanie środkowej osi napisu,

–

ustalenie położenia wierszy na osi środkowej za pomocą punktów wymiarowych,

–

z punktów tych za pomocą kątownika metalowego na prawo i na lewo należy pociągnąć
linie prostopadłe do osi środkowej,

–

zarysować kontury liter i cyfr, ornamentów ołówkiem HB,

–

nanieść poprawki, jeżeli jest to konieczne,

–

ile napis jest wykonywany na powierzchni polerowanej, zarys liter wyciąga się
specjalnym diamentem do rysowania na kamieniu, aby zminimalizować ewentualne
odpryski przy wykuwaniu liter,

–

zmywamy powierzchnię płyty wodą,

–

przystępujemy do kucia liter.
Do wykuwania liter w marmurach, wapieniach i piaskowcach służą dłuta ze stali

narzędziowej,  natomiast  do  wykuwania  w  granitach  i  sjenitach  ze  stali  narzędziowej  z
obsadzoną końcówką roboczą z węglików spiekanych (dłuta widiowe).
Napisy wykonujemy również metodą piaskowania, wówczas powierzchnię  na której ma być
wykonany  napis  pokrywamy  warstwą  kleju  kostnego  lub  specjalną  folią  .  Na  tak
przygotowanej  powierzchni  rozpisujemy  napis,  a  następnie  wycinamy  nożykiem  miejsca,
które mają być wypiaskowane.

4.5.2. Pytania sprawdzające

Odpowiadając na pytania sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczenia.

1. Jakie czynności obejmują wykonanie napisów w kamieniu?
2. Jak należy przygotować powierzchnię kamienia do wykonania napisów?

4.5.3. Ćwiczenia

Ćwiczenie 1

Pobierz płytę granitową polerowaną do wykonania napisów, przenieś na nią treść napisu

przygotowanego na ćwiczeniu 1 z rozdziału 4.2.3.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie powinieneś:

1)  przeanalizować materiał nauczania,
2)  pobrać materiały i przybory potrzebne do wykonania ćwiczenia,
3)  pobrać ze składu wypolerowaną płytę napisową,
4)  przemalować białą farbą klejową płytę w celu uzyskania kontrastu,
5)  zapisać na tej płycie napis z ćwiczenia opisanego w punkcie 4.2.3.

„

Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Wyposażenie stanowiska pracy:

−

płyta kamienna granitowa – polerowana,

−

biała farb klejowa,

−

liniał,

−

kątownik metalowy,

−

przymiar, linijka z podziałką,

−

ołówek i gumka,

−

linijka, ekierka, krzywki kreślarskie, cyrkiel,

−

rysik diamentowy do zarysowania liter.

Ćwiczenie 2

Przygotuj płytę piaskowcową do wykonania na niej napisów metodą piaskowania

nakładając na nią warstwę kleju kostnego, a następnie rozpisz przykładowy tekst na
przygotowanej powierzchni.
Czas wykonania 4 godziny.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie powinieneś:

1)  przeanalizować materiał nauczania,
2)  pobrać materiały i przybory do wykonania ćwiczenia,
3)  pobrać ze składu uprzednio wyszlifowaną piaskowcową płytę napisową,
4)  pokryć płytę warstwą kleju kostnego,
5)  posypać talkiem znajdujący się na płycie klej,
6)  rozpisać na płycie przykładowy napis.

Wyposażenie stanowiska pracy:

−

płyta piaskowcowa szlifowana,

−

klej kostny rozpuszczony w kąpieli wodnej,

−

talk,

−

przykładnica,

−

kątownik metalowy,

−

przymiar, linijka podziałką,

−

ołówek

−

linijka, ekierka, krzywki kreślarskie, cyrkiel,

−

nożyk do wycinania liter w warstwie klejowej.

4.5.4. Sprawdzian postępów

Czy potrafisz:
1) wskazać czynności jakie należy spełnić, by wykonać napis

w kamieniu?

¨ Tak ¨ Nie

2) przygotować płytę kamienną do wykonania na niej napisów metodą

kucia ręcznego?

¨ Tak ¨ Nie

3) przygotować płytę kamienną do wykonania napisów metodą

piaskowania?

¨ Tak ¨ Nie

„

Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

4.6. Techniki wykonywania napisów i ornamentów – wykuwanie
ręczne i maszynowe oraz piaskowanie

4.6.1. Materiał nauczania

Do kucia liter i cyfr w kamieniu używa się specjalnych dłutek o ostrzach wykonanych ze

stali  narzędziowej  lub  węglików  spiekanych..  Rodzaje  dłutek  zależą  od  rodzaju  i  twardości
kamienia. Dłutka te są lekkie, o przekroju znacznie mniejszym niż dłuta używane do obróbki
kamienia.  Długość  dłuta  wynosi  160–180  mm,  a  szerokość  ostrza  3–12  mm.  Do  pobijania
tych  dłutek  używane  są  lekkie  młotki  kamieniarskie  (pucka  oraz  knyple),  których  część
stalowa  nie  przekracza  300  g  wagi.  Tradycyjne  kucie  liter  przy  pomocy  dłuta  i  młotka  jest
bardzo  pracochłonne.  Prace  znacznie  można  przyspieszyć  i  usprawnić  przy  pomocy  młotka
pneumatycznego. Ma on dużą częstotliwość uderzenia, a ponieważ skok dłuta jest niewielki,
nie  widać  śladu  po  jego  uderzeniu  i  efekt  w  postaci  dobrze  i  szybko  wykutych  liter  jest
znaczący.

Maszynowe wykonywanie napisów odbywające się przy pomocy maszyn frezujących lub

ścierających polega na tym, że w głowicy osadzone jest narzędzie i ono wykonuje napis.

Napisy wykonujemy wypukłe i wklęsłe. W napisach wypukłych litery zostają,

a otaczający je kamień jest usuwany. W napisach wklęsłych litery są wycinane w głąb;
najczęstszą techniką są napisy trójkątnie rowkowane.

Ręczne wykuwanie napisów wklęsłych rozpoczynamy od nakłucia środka każdej litery

za  pomocą  grotu.  Następnie  zgrubne  wykucie  liter  za  pomocą  10  –  milimetrowego  dłuta.
Należy  uderzać  z  obu  stron,  nie  dochodząc  jednak  do  konturu  litery  nie  bliżej  niż  1  mm.
Wyrabiamy  każdą  literę  w  klin  aż  do  konturu,  najpierw  belki  pionowe,  a  potem  poziome,
wyrabiamy  narożniki,  szeryfy  i  zaokrąglenia  liter.  Należy  pamiętać,  aby  głębokość
wszystkich liter tej samej wysokości była jednakowa. Im głębiej jest wykuta litera, tym napis
jest bardziej czytelny.

Wykonanie litery wklęsłej

Wykonanie napisów wypukłych rozpoczynamy od nacięcia powierzchni w odstępie 1~ 2

mm  od  każdej  litery  napisu,  wykuwamy  otoczenia  liter  aż  do  przewidzianego  dna
(groszkowanie  lub  dłutowanie).  Zgrubne  wygotowanie  powierzchni  między  literami,  a
następnie wstępne wyrobienie liter –  lekko ukośne, aż do dna. Jeśli litery są blisko siebie, to
należy  kuć  między  nimi  na  tyle  głęboko,  na  ile  pozwala  odstęp  między  nimi.  Okrągłe

„

Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

powierzchnie wewnątrz litery należy wykuwać na końcu. Wygładzamy powierzchnie boczne
liter i równamy powierzchnię pomiędzy literami.

Napisy i ornamenty mogą być również wykonywane za pomocą maszyn np. kopiarko –

frezarek, albo agregatów do piaskowania – metodą piaskowania. Przygotowanie powierzchni
do  piaskowania  polega  na  przykryciu  –  zabezpieczeniu  powierzchni  warstwą  ochronną.  Do
tego celu nadaje się najlepiej klej kostny z dodatkiem gliceryny technicznej i wody, rozgrzany
w kąpieli wodnej do konsystencji płynnej ( gęsta śmietana). Tak przygotowana masę klejową
rozprowadzamy na wypolerowanej powierzchni płyty, starając się, by była to w miarę równa
ilość  kleju  w  każdym  miejscu.  Po  nałożeniu  kleju,  powierzchnie  przysypujemy  talkiem,
dzięki  temu  możliwe  będzie  pisanie  po  tak  przygotowanej  powierzchni  ołówkiem.  Gdy  klej
przeschnie  przystępujemy  do  rozplanowania  tekstu,  podobnie  jak  przy  wykuwaniu  ręcznym.
Poprawnie  rozmieszczony  napis  bardzo  starannie  wycinamy  w  warstwie  ochronnej  cienkim
nożykiem – skalpelem i usuwamy warstwę kleju z wnętrza litery. Cięcie musi być precyzyjne
i proste, każde nierówne cięcie widoczne jest po wypiaskowaniu. Piaskowanie odbywa się w
przygotowanej  do  tego  celu  kabinie.  Obsługa  powinna  znajdować  się  poza  kabiną,  sterując
dyszą  przez  szczelinę.  Strumień  piasku  powinien  uderzać  prostopadle  w  miejsce
wykonywania liter. Odległość wylotu dyszy od kamienia zależy od średnicy dyszy i ciśnienia
powietrza, najczęściej wynosi ok. 40 cm. Jako ścierniwo używany  jest piasek kwarcowy  lub
piasek  z  węglika  krzemu.  Czas  piaskowania  zależy  od  rodzaju  materiału  i  głębokości
wykonania  napisu.  Należy  pamiętać,  że  komora  do  piaskowania  powinna  mieć  sprawnie
działającą  instalację  odpylającą,  która  odprowadza  pył  i  osady  do  komory  pyłowej,
a następnie do osadników pyłu. Pracownicy zatrudnieni na zewnątrz komory, którzy trzymają
ręce  wewnątrz  niej,  powinni  mieć  rękawice  ochronne,  a  otwory  na  ręce  w  ścianie  komory
powinny mieć gumowe rękawy szczelne. Po wypiaskowaniu wszystkich elementów usuwa się
pozostałą warstwę ochronną kleju.

Obecnie powszechnie stosowaną metodą do przygotowania napisów na kamieniu przed

piaskowaniem wykorzystuje się komputer, ploter i  specjalną folę do piaskowania. Komputer
wyposażony  w  oprogramowanie  graficzne  –  Corel  służy  do  projektowania  napisów.
Oprogramowanie  to  pozwala  na  dobór  rodzajów  pisma,  wielkości  liter,  dowolne
rozmieszczenie  liter,  wierszy,  odstępów,  marginesów  i  ornamentów.  Ploter  tnący  jest  to
urządzenie sterowane komputerem służące do wycinania liter, ornamentów konturów postaci
w  folii  samoprzylepnej  do  piaskowania.  Głowica  plotera  wyposażona  jest  w  ostrze,  które
przesuwa  się  po  folii  wzdłuż  osi  x  i  y  nacinając  uprzednio  zaprogramowane  napisy  i
ornamenty.  Folię  z  wyciętym  napisem  umieszcza  się  na  płycie,  usuwa  zbędny  materiał
(wnętrza  liter),  by  odsłonić  wykrojone  litery.  Osłonić  jeszcze  należy  pozostałą  część
kamienia, aby podczas piaskowania nie nastąpiło jej uszkodzenie.

Po wykonaniu wyżej opisanych czynności przystępujemy do piaskowania. Obecnie

powszechnie  stosowane  są  agregaty  do  piaskowania  bezpyłowe,  gdzie  dysza  piaskująca
dotyka  bezpośrednio  kamienia,  a  kryza  ze  szczotką  wokół  niej  bezpośrednio  odsysa  pył.
Najnowocześniejszą  metodą  wykonywania  napisów,  wizerunków  i  ornamentów  jest
zastosowanie  stołów  grawerskich,  sterowanych  za  pomocą  komputera.  Technologia
stosowana  w  tym  przypadku  wymaga, by wcześniej opracowany  projekt  został  przesłany  do
urządzenia,  w  którym  następuje  przetworzenie  danych  i  odtworzenie  ich  przy  pomocy  igły
diamentowej  bezpośrednio  na  kamieniu.  W  ten  sposób  można  wykonać  nie  tylko  litery,  ale
również  wizerunki  ornamenty  i  portrety,  które  charakteryzują  się  duża  wiernością
odtworzenia detalów.

Jedną z technik wykonywania napisów jest osadzanie w kamieniu napisów z liter

wykonanych ze stopów metali kolorowych, półszlachetnych(brązu, mosiądzu).

„

Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

4.6.2. Pytania sprawdzające

Odpowiadając na pytania sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczenia.

1.    Jakich narzędzi używa się do ręcznego wykonywania napisów?
2.    Na czym polega wykonywanie napisów metodą piaskowania?
3.    Do czego służy ploter?
4.    Czym zabezpiecza się powierzchnię polerowaną w czasie piaskowania?

4.6.3. Ćwiczenia

Ćwiczenie 1

Na przygotowanej płycie według ćwiczenia 1 z rozdziału 4.5.3 wykuj ręcznie napis

zgodnie z dokumentacją.
Czas wykonania 6 godzin.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie powinieneś:

1)  przeanalizować materiał nauczania,
2)  zgromadzić materiały, sprzęt oraz narzędzia do wykonania ćwiczenia,
3)  pobrać płytę kamienną ze składu przygotowaną do ręcznego wykonania napisów podczas

ćwiczenia 1 z rozdziału 4.5.

Wyposażenie stanowiska pracy:

−

płyta kamienna granitowa – polerowana, przygotowana wg ćwiczenia 4.5.3 ćw.1,

−

dłuta widiowe – ręczne,

−

młotek kamieniarski – pucka lub knypel,

−

pędzel do omiatania odprysków kamiennych,

−

maska przeciwpyłowa,

−

okulary ochronne,

−

fartuch,

−

rękawice.

Ćwiczenie 2

Na przygotowanej płycie wg ćwiczenia 2 z rozdziału 5.5.1. wykonaj napis metodą

piaskowania przy pomocy agregatu do piaskowania.
Czas wykonania 1,5 godziny.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie powinieneś:

1)  przeanalizować materiał nauczania,
2)  zgromadzić materiały i przybory do wykonania ćwiczenia,
3)  pobrać płytę kamienną ze składu przygotowaną podczas ćwiczenia.

Wyposażenie stanowiska pracy:

−

płyta kamienna – polerowana , przygotowana podczas ćwiczenia 4.5.3 ćwiczenie 2,

−

agregat do piaskowania,

−

maska przeciwpyłowa,

−

rękawice ochronne,

„

Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

4.7. Barwne wykończenie napisów i ornamentów.

4.7.1. Materiał nauczania

Barwne wykończenie napisów zalecane jest wtedy, gdy napis jest mało czytelny – na

granicie  ze  Szklarskiej  Poręby  lub  ze  Strzegomia  maluje  się  na  kolor  czarny,  są  one  wtedy
bardziej  czytelne.  Na  kamieniach  ciemnych  –  granit  szwedzki  litery  maluje  się  na  jasne
kolory:  biały,  jasnoszary,  srebrny  lub  złoty.  Do  malowania  używane  są  farby  olejne
pokostowe lub szybko schnące lakiery nitro. Przy malowaniu farbą olejną – po oczyszczeniu
napisu  z  kurzu  i  po  stwierdzeniu,  że  litery  są  zupełnie  suche,  można  przystąpić  do  ich
malowania. Najpierw wykonuje się podkład czystym pokostem, a po wyschnięciu nakłada się
farbę odpowiedniego koloru. Warstwa farby nie powinna być zbyt gruba, natomiast powinna
być rozłożona równomiernie. Napis pomalowany farba olejną wysycha  bardzo wolno, nawet
2  –  3  godzin.  Przy  malowaniu  nitro  –  po  oczyszczeniu  z  kurzu,  zupełnie  suche  litery
pokrywamy  szybkoschnącym  lakierem  nitro.  Czas  schnięcia  jest  bardzo  krótki,  napis  jest
zupełnie  suchy  już  po  20  –  30  minutach.  Farby  malarskie  utrzymują  się  na  kamieniu  tylko
przez pewien czas, w warunkach atmosferycznych ulegają szarzeniu  i  łuszczeniu, dlatego co
2-3  lata  należy  odnowić  napis.  Bardziej  trwała,  lecz  droższa  techniką  barwienia  liter  jest
pokrywanie  liter  24  karatowym  złotem  płatkowym,  które  nie  utlenia  się  i  nie  odbarwia,
dlatego tak wykonany napis utrzymuje swój wygląd przez wiele lat. Koszt pokrycia płatkami
złota  liter  równy  kosztowi  wykucia  lub  wypiaskowania  tych  liter.  Obecnie  tą  techniką
wykonuje  się  25  %  wykonywanych  zleceń.  Złoto  jest  powszechnie  dostępne  w  sklepach
kamieniarskich. Do złocenia napisów w kamieniu potrzebne są następujące materiały:
-  złoto  w  płatkach  –  są  to  cieniutkie  płatki  prawdziwego  złota  wielkości  od  6  –  16  cm

pakowane  w  książeczkach  po  12  –  20  płatków.  Złoto  w  płatkach  jest nadzwyczaj  cienkie,
jego  grubość  wynosi  1/700,  1/800  mm,  przy  najmniejszym  porywie  wiatru  rozrywa  się  i
ulatuje.  Z  tego  powodu  do  pracy  pod  gołym  niebem  stosuje  się  tzw.  Złoto  burzowe,  w
którym  złota  folia  jest  lekko  przymocowana  do  papieru  jedwabistego.  Podczas  nakładania
na literę folia taka przykleja się do podłoża a papier można ściągnąć.

- mikstion – jest to płynny preparat chemiczny, który służy do wykonania podkładu pod złoto.

Jest to dość gęsty płyn posiadający dużą  lepkość, dzięki czemu płatki złota przyklejone do
kamienia  mikstionem  zostają  z  nim  połączone  trwale  na  wiele  lat.  Jest  mikstion
szybkoschnący  (1–2  godzin)  i  wolnoschnący  (12–24  godzin).  Mikstion  jest  zupełnie
niewrażliwy na zmiany atmosferyczne.

-szelak – jasny w płatkach, rozpuszcza się w spirytusie denaturowym. Służy jako podkład pod

mikstion.

- pędzel chwytak – jest to płaski pędzel o szerokości 2–3 cm z długim miękkim włosiem;

służy do nakładania złota na literę po zagruntowaniu jej mikstionem.

- pędzel okrągły – o przekroju 12–14 mm, puszysty z bardzo miękkim włosiem. Służy do

wygładzania złota na literze.

- pędzel ostry cienki – włos sredniotwardy, służy do nakładania podkładu szelakowego pod

mikstion.

- pędzel płaski o szerokości 2–4 mm, włos średnosztywny, służy do nakładania mikstionu na

wykuta literę.

Złocenie napisów należy wykonywać w pomieszczeniu suchym, jasnym i o stałej

temperaturze 20–22

C, zimą ogrzewanym. Napis należy dobrze wyczyścić i wysuszyć.

Pierwszy  podkład  wykonuje  się  z  szelaku  jasnego,  rozpuszczonego  w  spirytusie
denaturowanym,  używając  pędzla  ostrego.  Podkład  ten  wygładza  wszelkie  drobne
nierówności  na  ściankach  liter.  Wyschnięcie  tego  podkładu  trwa  1  -2  godzin.  Następnie

„

Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

przystępuje  się  do  wykonania  podkładu  z  mikstionu.  Nalewa  się  do  muszelki  malarskiej
trochę  mikstionu,  dodaje  odrobinę  żółcieni  chromowej  lub  ochry,  dokładnie  miesza  i  przy
użyciu pędzla płaskiego nakłada się cienką warstwę mikstionu na litery. Czynność ta wymaga
dużej uwagi i staranności, gdyż w miejsca pozbawionych mikstionu złoto nie przyklei się. Po
wykonaniu  podkładu  nakrywa  się  cały  napis  papierem  (ochrona  przed  kurzem  i  pyłem)  i
pozostawia  na 24 godziny do wyschnięcia lub krócej, jeżeli  mikstion  jest szybkoschnący. Po
wyschnięciu  mikstionu  przystępuje  się  do  nakładania złota.  Płatki złota  burzowego  przycina
się  ostrymi  nożyczkami  na  równe  paski  wysokości  i  grubości  liter,  w  ilości  potrzebnej  na
jeden wiersz napisu. Bardzo ostrożnie przenosi się w palcach pojedyncze paski na daną literę.

Kładąc go na podkład mikstionu. W ten sposób przylepia się złoto na wszystkie;litery

jednego  wiersza.  Następnie  posługując  się  pędzlem  okrągłym,  puszystym,  natychmiast
przyciska się paski złota do podkładu. Tym samym pędzlem  wygładza  się kilkakrotnie złoto
na  literach  i  ostatecznie  usuwa  drobne  resztki  złota.  Złocenie  napisów  na  kamieniu  jest  w
pewnych  przypadkach  ze  względu  na  kolor  kamienia  niekorzystne,  poza  tym  złocenie  jest
bardzo  pracochłonne  i  drogie.  Dlatego  w  pewnych  wypadkach  zamiast  złocenia  stosuje  się
tzw.  brązowienie  napisów.  Do  tego  celu  służy  brąz  w  proszku.  Jako  rozpuszczalnik  służy
mikstion lub znacznie tańszy lakier bezbarwny nitro. Istnieją dwa sposoby wykonania napisu
metoda brązowienia:
-  na  suchych  literach,  uprzednio  wykutych,  wykonuje  się  podkład  mikstionem,  następnie

prószy miękkim, puszystym pędzlem brąz w proszku, a resztki proszku usuwa się tym
samym pędzlem na bok.

- brąz w proszku rozpuszcza się w miseczce z mała ilością mikstionu lub lakieru bezbarwnego

nitro i małym pędzlem maluje litery; gdy napis jest zupełnie suchy można położyć jeszcze
warstwie ochronną – utrwalającą, tj. szelak jasny rozpuszczony w spirytusie
denaturowanym.

4.7.2. Pytania sprawdzające:

Odpowiadając na pytania sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczenia.

1.    Jakie środki chemiczne są potrzebne do złocenia napisów?
2.    Jak długi jest czas schnięcia lakieru nitro?
3.    Jakie znasz rodzaje barwienia napisów i ornamentów.

4.7.3. Ćwiczenia

Ćwiczenie 1

Wykonaj barwne wykończenie napisu metodą pokrywania brązem.

Czas wykonania: 90 minut.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie powinieneś

1)  przeanalizować materiał nauczania,
2)  zgromadzić materiały i przybory potrzebne do wykonania ćwiczenia,
3)  pobrać płytę kamienną z wykutymi napisami podczas ćwiczenia 1 z rozdziału 4.6.3.

Wyposażenie stanowiska pracy:

−

płyta kamienna wypiaskowana wg ćwiczenia 4.6.3 ćw.2

−

brąz w proszku,

−

mikstion, lub lakier bezbarwny nitro,

„

Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

−

pędzel,

−

szelak jasny rozpuszczony w spirytusie denaturowanym.

Ćwiczenie 2

Wykonaj barwne wykończenie napisów metodą pokrywania farbą lub nitro.

Czas wykonania: 45 minut

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie powinieneś:

1)  przeanalizować materiał nauczania
2)  zgromadzić materiały i przybory potrzebne do wykonania ćwiczenia
3)  pobrać płytę kamienną z wykonanymi napisami podczas ćwiczenia 2 z rozdziału 4.6.3.

Wyposażenie stanowiska pracy:

płyt kamienna wypiaskowana wg ćwiczenia 4.6.3 ćw.2,

farba nitro,

pędzel ,

rozcienczalnik do farb nitro,

ścierka,

woda,

fiżbin lub pumeks drobnoziarnisty.

4.7.4. Sprawdzian postępów

Czy potrafisz:

1) określić zasady barwienia napisów przy pomocy złota w płatkach?

¨ Tak ¨ Nie

2) wykonać barwienie napisów przy pomocy brązu w proszku?

¨ Tak ¨ Nie

3) wykonać barwienie napisów przy pomocy farby nitro?

¨ Tak ¨ Nie

„

Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

4.8. Warunki techniczne wykonania i odbioru robót

4.8.1. Materiał nauczania

Wykonywanie napisów i ornamentów należy do ostatniej czynności, jaką wykonuje się

na  elementach  kamieniarskich  nagrobkowych  czy  pomnikowych,  dlatego  też  należy
czynności te wykonywać z należytą starannością i ostrożnością by nie uszkodzić elementów,
których  wykończenie  jest  bardzo  kosztowne  i  pracochłonne.  Należy  pamiętać  o  utrzymaniu
należytego  ładu  i  porządku  na  stanowisku  pracy  i  drogach  komunikacyjnych.  Narzędzia
powinny  być  naostrzone  i  kompletne.  Przed  przystąpieniem  do  wykonywania  napisów  na
kamieniu należy wykonać projekt rozmieszczenia napisów i ornamentów i uzyskać na piśmie
jego akceptację od klienta zlecającego tę pracę.
Stanowisko pracy, na którym wykonuje się napisy i ornamenty powinno być:

−

wyposażone w niezbędne narzędzia, sprzęt i materiały dla opisanych w poprzednich
rozdziałach – technikach wykonywania napisów,

Odbiór wykonanych robót polega na:

−

porównaniem projektu z wykonaniem napisów i ornamentów, czy wykonano zgodnie
z projektem,

−

sprawdzenie jakości i estetyki wykonanych napisów,

−

sprawdzenie poprawności barwienia napisów,

−

sprawdzenie stanu elementu kamiennego, czy w czasie wykonywania napisów nie
nastąpiło uszkodzenie powierzchni polerowanych i krawędzi,

−

dopuszczenie elementu z napisem do zamontowania na grobowcu lub pomniku.

4.8.2. Pytania sprawdzające:

Odpowiadając na pytania sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczenia.

1. Na czym polega odbiór wykonanych robót?

4.8.3. Ćwiczenia

Ćwiczenie 1

Dokonaj odbioru jakościowego napisów wykonanych na tablicy nagrobnej techniką

piaskowania.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie powinieneś:

1)  przeanalizować materiał nauczania,
2)  otrzymać od nauczyciela płytę nagrobną z wykonanymi napisami techniką piaskowania,
3)  zapoznać się z projektem wykonania napisów.

Wyposażenie stanowiska pracy:

−

pędzel,

−

lupa,

−

przymiar,

−

ściereczka.

„

Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

4.9. Zasady rozliczania robót dotyczących wykonywania napisów
i ornamentów na płytach nagrobkowych

4.9.1. Materiał nauczania

Rozliczenie robót dotyczących wykonania napisów odbywa się w dwóch zakresach:

1. W zakresie naliczenia kosztów robocizny w celu wyliczenia wynagrodzenia za wykonane

roboty.

2. W zakresie naliczenia wszystkich kosztów w celu wyliczenia ceny sprzedaży.
Naliczanie kosztów robocizny odbywa, w oparciu o katalogi cen robocizny i obejmuje
wyłącznie koszty pracy.
Naliczenie kosztów wykonania napisów obejmuje:

−

koszt robocizny,

−

koszt materiałów,

−

koszt energii,

−

koszt narzędzi.

−

koszty ogólne

−

zysk.

Suma  tych  składników  stanowi  podstawę  do  wystawienia  klientowi  faktury  za  wykonane
prace czyli tzw. wartość netto. Do tej wartości dolicza się jeszcze podatek VAT.
Koszt  robocizny  związany  jest  z  nakładem  pracy  potrzebnym  do  wykonania  czynności
związanych z wykonywaniem napisów i ornamentów.
Do tych czynności zaliczamy:

−

projektowanie treści napisu, czyli zebranie informacji od klienta o treści, jaka ma być
umieszczona na płycie nagrobkowej.

−

obliczenia ilości liter i znaków. Rozmieszczenie treści napisów i ornamentów, jakie mają
być umieszczone na płycie nagrobnej

−

wykonanie napisów- określenie czasu wykonania napisów wybranymi technikami.

−

prace wykończeniowe- barwienie, oczyszczenie płyty po wykończonych pracach.

Wartość  robocizny  naliczana  jest  przez  przemnożenie  ilości  godzin  zużytych  na  wykonane
prace ze stawką godzinową pracownika wykonującego te prace.
Drugim  elementem  kosztów  są  koszty  materiałowe,  czyli  koszt  zużytych  narzędzi,  energii
elektrycznej i sprężonego powietrza oraz materiałów do barwienia napisów.
W  zakładach  rzemieślniczych  ustalane  są  stawki  za  wykonanie  litery  czy  znaku.
Stawki te zależą od wielkości, rodzaju litery oraz sposobu barwienia napisów.
W stawkach tych mieszczą się koszty robocizny i koszty materiałowe i marża zysku.
Klient  jest  informowany  o  koszcie  wykonania  napisów  przed  przystąpieniem  do  ich
wykonania.

4.9.2 Pytania sprawdzające

Odpowiadając na pytania sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczenia.

1. Jakie składniki kosztów występują przy wykonywaniu napisów na płytach nagrobnych?
2. Czy wielkość wykutych w kamieniu liter ma wpływ na koszt ich wykonania?

„

Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

4.9.3 Ćwiczenia

Ćwiczenie 1

Oblicz koszt wykonania napisu na tablicy nagrobkowej zawierającej napis następującej

treści:
                                         Ś.P.
                                MARIA  DUDA
                                UR. 12.07.1938
                                ZM. 07.12.2005
                           POKÓJ  JEJ  DUSZY
Cena za jedną literę, cyfrę i znak – 2 zł
Czas wykonania: 30 minut.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie powinieneś:

1) przeanalizować materiał nauczania,
2) obliczyć ilość liter, cyfr i znaków mieszczących się w napisie.

Wyposażenie stanowiska pracy:

−

kalkulator,

−

arkusz papieru, długopis.

4.9.4 Sprawdzian postępów

Czy potrafisz:

1) obliczyć koszt wykonania napisów?

¨ Tak ¨ Nie

2) podać zasady rozliczania robót dotyczących wykonania

napisów i ornamentów na płytach nagrobkowych?

¨ Tak ¨ Nie

„

Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

5. SPRAWDZIAN OSIĄGNIĘĆ

Instrukcja dla ucznia

1.  Przeczytaj uważnie instrukcję.
2.  Podpisz imieniem i nazwiskiem kartę odpowiedzi.
3.  Zapoznaj się z zestawem pytań testowych.
4.  Test zawiera 22 zadania o różnym stopniu trudności. Są to pytania wielokrotnego wyboru.
5.  Udzielaj  odpowiedzi  tylko  na  załączonej  karcie  odpowiedzi,  stawiając  w  odpowiedniej

rubryce znak X lub wpisując prawidłowa odpowiedź. W przypadku pomyłki należy
błędną odpowiedź zaznaczyć kółkiem, a następnie ponownie zakreślić odpowiedź
prawidłową.

6. Test składa się z dwóch części o różnym stopniu trudności: I część – poziom podstawowy,

II część – poziom ponadpodstawowy.

7. Pracuj samodzielnie, bo tylko wtedy będziesz miał satysfakcję z wykonanego zadania.
8. Kiedy udzielanie odpowiedzi będzie Ci sprawiało trudność, wtedy odłóż jego rozwiązanie

na później i wróć do niego gdy zostanie Ci czas wolny.

9. Na rozwiązanie testu masz 45 minut.

Powodzenia!

Zestaw zadań testowych

1. Do ochrony dróg oddechowych podczas wykonywania napisów młotkiem pneumatycznym
użyjesz:

a) chusteczki higienicznej,
b) maski przeciwpyłowej,
c) parawanu,
d) chusty bawełnianej.

2. Który czynnik szkodliwy dla zdrowia nie występuje podczas wykonywania napisów
metodą piaskowania?

a) zapylenie,
b) wibracja,
c) hałas,
d) odpryski kamienia.

3. W napisie wykonywanym pismem blokowym zwykłym o wysokości liter 3 cm to ich
grubość powinna wynosić:

a) 2 mm,
b) 5 mm,
c) 7 mm,
d) 10 mm.

4. Najczęściej napisy wykonujemy na płytach kamiennych o powierzchni:

a) szlifowanej,
b) piaskowanej,
c) groszkowanej,
d) polerowanej.

„

Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

5. Odstęp między wierszami w stosunku do wysokości litery powinien wynosić:

a) 1:1,
b) 1:3,
c) 1:4,
d) 3:1.

6. Napisy symetryczne są wtedy, gdy litery są rozmieszczone po obu stronach pionowej osi:

a) nierównomiernie,
b) po jednej stronie osi,
c) równomiernie,
d) jeden wyraz po jednej stronie osi, a cztery wyrazy po drugiej stronie.

7. Ornamentem nazywamy:

a) rysunek,
b) motyw zdobniczy,
c) litery o różnych wysokościach,
d) linię falistą.

8. Którego z układów graficznych nie stosuje się na płytach kamiennych:

a) symetrycznego,
b) równoległego,
c) zwartego,
d) asymetrycznego,

9. Których czynności nie obejmuje wykonanie napisu na kamieniu:

a) wyboru kroju pisma,
b) rysowania napisu,
c) kucia liter,
d) obcinania.

10. Napisem wklęsłym nazywamy napis, w którym:

a) litery wystają poza płytę kamienną,
b) litery wchodzą w głąb kamienia,
c) litery są z innego materiału i są naklejone na kamień,
d) wykonany jest obrys liter.

11. Barwieniem nazywamy:

a) nałożenie na wykute litery kontrastowej farby,
b) konserwację napisów,
c) zmywanie napisów,
d) wygładzanie powierzchni płyty.

12. Ploter służy do:

a) wykonywania napisów,
b) wycinania liter w folii,
c) barwienia liter ,
d) usuwania zabrudzeń.

13. W jakich odstępach czasu należy pokrywać napisy farbą:

a) co roku,
b) co 3 lata,
c) co 5 lat,
d) co 10 lat.

„

Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

14. Ścierniwa używa się do wykonywania napisów techniką:

a) piaskowania,
b) frezowania,
c) kucia ręcznego,
d) kucia maszynowego.

15. Do brązowienia napisów używa się:

a) farby o barwie brązowej,
b) sproszkowanego brązu,
c) liter odlanych z brązu,
d) lakieru bezbarwnego.

16. Napisy na płytach nagrobkowych wykonuje się:

a) po wypolerowaniu powierzchni płyty ,
b) w pierwszej fazie produkcji płyt,
c) jako ostatnią czynność w warsztacie,
d) po zamontowaniu nagrobka.

17. Odbiór robót związanych z wykonaniem napisów na płytach nagrobkowych polega na:

a) porównaniu projektu z wykonaniem,
b) sprawdzeniu prawidłowości montażu nagrobka,
c) ustaleniu ceny roboty,
d) przekazaniu nagrobka zarządowi cmentarza.

18. Ręczne wykuwanie napisów wklęsłych rozpoczynamy od:

a) zgrubnego wykucia napisu,
b) nakłucia środka każdej litery,
c) wyrobienia litery w klin,
d) wyrobienia narożników.

19. O koszcie wykonania napisów decyduje:

a) wielkość i ilość liter,
b) kształt liter,
c) rodzaj liter,
d) rodzaj kamienia użytego na płytę napisową.

20. Jaki znak symbolizuje datę urodzenia:

a) krzyżyk,
b) gwiazdka,
c) linia,
d) kółko.

21. Jaki znak symbolizuje datę śmierci na tablicach nagrobnych:

a) krzyżyk,
b) gwiazdka,
c) kółko,
d) trójkąt.

22. Ornament organiczny czerpie swe motywy z form:

a) linii łamanych,
b) trójkątów,
c) roślin,
d) spirali.

„

Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

KARTA ODPOWIEDZI

Imię i nazwisko………………………………

Zakreśl poprawną odpowiedź

Numer

pytania

Odpowiedź

Punktacja

RAZEM

„

Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

6. LITERATURA

1. Czyżowski A.: Obróbka kamienia. AGH, Kraków 1955
2. Czyżewski A.: Elementy kamienne i zasady ich montażu. AGH, Kraków 1958
3. Francuz M. W., Sokołowski R., Bezpieczeństwo i higiena pracy w rzemiośle. WSiP,

Warszawa 1996

4. Kamiński M.: Skały budowlane w Polsce. PJG, Warszawa 1949
5. Penkala B.: Konserwacja kamienia w budownictwie. PWN, Warszawa 1966
6. Tyrowicz T.: Kamieniarstwo – Technologia surowca kamiennego. PWSZ, Warszawa 1952
7. Tyrowicz T.: Kamieniarstwo. Obróbka ręczna. Arkady, Warszawa 1956
8. Turowicz T.: Kamieniarstwo. Obróbka maszynowa. Arkady, Warszawa 1958
9. Turowicz T.: Kamieniarstwo – poradnik. ZIR, Warszawa 1970
10. Wilcke H., Thunig W.: Kamieniarstwo. WSiP, Warszawa 1997
11. Katalog Nakładów Rzeczowych 2 – 02 (rozdział 21 – roboty kamieniarskie) Normy

nakładów rzeczowych na konstrukcje budowlane część III. Biuro Ekspertyz i Doradztwa
Organizacyjno – Ekonomicznego Przemysłu Budowlanego „ORGBUD” – Sp. z o.o.
Warszawa 1955

12. Rozporządzenie Ministra Pracy i Polityki Społecznej z dnia 26.09.1997 r. w sprawie

ogólnych przepisów bezpieczeństwa i higieny pracy Dz. U. Nr 19, poz. 844

13. Tibor Szanto: Pismo i Styl. OSSOLINEUM . Wrocław 1968.