WYKŁAD I - 2.10.2014   

WPROWADZENIE 

Ludzie z natury nie myślą o prawach człowieka, tylko o rzeczach im bliższych. Prawa 
człowieka są zazwyczaj widoczne, kiedy są łamane. Są najbardziej potrzebne w tych 
miejscach, w których jest ich deficyt (w naszej kulturze się o tym nie myśli, bo nie mamy  z 

tym problemu).  

Obszary konfliktowe - w ubiegłym wieku mieliśmy przykłady ludobójstwa (Rwanda – do 
miliona osób zabitych, Salwador – 2% populacji, Jugosławia, Kosowo, Bośnia, Timur 
wschodni, Kambodża za Polpota) 

Problem definicji praw człowieka – przywileje, warunki do życia, wolność, naturalne i 
niezbywalne prawa. Nie istnieje jedna przyjęta, ogólnie uznawana definicja praw człowieka. 
Definicja z encyklopedii prawa publicznego: „wolności, środki ochrony i świadczenia, których 
respektowania  właśnie jako praw zgodnie ze współcześnie  akceptowanymi  wolnościami 
wszyscy  ludzie powinni móc domagać się od społeczeństwa  w którym  żyją”. Możemy 
domagać się respektowania praw od społeczeństwa , bo jesteśmy istotami społecznymi, 

żyjemy w zbiorowościach i to od nich tego respektowania się wymagać powinno.  

Prawa człowieka należą do katalogu praw moralnych i wychodzi  się z założenia, że to są 
prawa, które przynależą jednostką w jej kontaktach z państwem:  układ wertykalny jednostki 
i państwa.  

Pojęcie praw człowieka (Osiatyński) opiera się na trzech tezach:   

o  Każda władza jest ograniczona 
o  Każda jednostka posiada swoją sferę autonomii do której państwa i żadna 

jego instytucja nie ma dostępu 

o  Każda jednostka może  domagać się respektowania swoich praw.  

Od praw moralnych prawa człowieka różnią się:  



 

są to prawa niezbywalne (nie może jednostka się ich zrzec i państwo nie powinno 
wymagać od obywatela zrzeczenia się ich, nie można go ich pozbawić);  



 

prawa człowieka są powszechne (przynależą wszystkim ludziom od czasu ich 
narodzenia), niezależnie od statusu materialnego i hierarchii, koloru skóry, religii, 
prawa człowieka przynależą od urodzenia  



 

prawa człowieka są przyrodzone (nie można ich nabyć, kupić, uzyskać przez 
pochodzenie, one są każdemu przypisane) 



 

praw człowieka nie można uzasadnić, wywodzić z żadnych innych aktów prawnych 
(uzasadnia się jedynie łamanie praw człowieka, ograniczanie, należy to oprzeć o 

pewne  akty prawne) 

Głównie prawami człowieka przez lata zajmowali się prawnicy. Nauki prawnicze na lata 
zdominowały sposób patrzenia na prawa człowieka. Dopiero niedawno nauki społeczne 
zainteresowały się prawami człowieka (politologia, stosunki międzynarodowe, antropologia, 
socjologia). Prawa człowieka mają charakter interdyscyplinarny.  

Prawa człowieka to kwestia polityczna. O prawach człowieka, w konwencjach 
międzynarodowych, stronami są państwa ustalające standardy i poprzez podpis 
zobowiązują się przestrzegać tych standardów. Te same państwa potem wielokrotnie te 

standardy łamią.  

Prawa człowieka w dużej mierze określają rela cje między jednostką a państwem. To układ 
wertykalny – państwo jest silniejsze. Przypisuje się prawom człowieka różne funkcje: 



 

ochrona wolności jednostki przed jej naruszeniami przez państwo – prawa 
człowieka mają pełnić rolę tarczy chroniącej słabą jednos tkę przed silnym 
aparatem państwowym, któremu ciężko się przeciwstawić (wolność jest chroniona 
poprzez wprowadzanie zabezpieczenie prywatności obywatela, nie ingerowanie 
nadmiernie w życie obywateli; relacja: bezpieczeństwo a prawo do prywatności; 



 

możliwość do odwoływania się od decyzji państwa – są instytucje odwoławcze, 
przynajmniej jedną instancję, jeśli nie więcej, musi istnieć droga odwoławcza od 
decyzji państwa (np. aresztowanie – są przepisy, że nie można przetrzymywać bez 
wyroku dłużej niż 48h – kodeks karny etc.) 



 

umożliwienie działalności społecznej i politycznej – wolność słowa, zrzeszania się, 
prawo do uczestniczenia w wyborach; to daje obywatelom możliwość wpływania 
na losy polityczne kraju; kiedy wolności są ograniczane, idziemy ku 

autorytaryzmowi i dyktaturze 

Pojawia się kwestia relacji horyzontalnych: czy prawa człowieka odnoszą się do relacji 
pomiędzy jednostkami w danym społeczeństwie? Większość teoretyków  odrzuca problem, 
ponieważ w relacjach pomiędzy jednostkami decydują raczej regulacje formalno - prawne 
na zasadzie kodeksów: jak ktoś kogoś okradnie to idziemy do prawnika, spór cywilny, 

prawny, nie prawa człowieka jako takie 

Jednostka – grupa społeczna/etniczna – państwo (decydujące znaczenie) 

Zapamiętać: regulacja stosunków prawo - obywatel; cechy praw człowieka; prawa człowieka 

to nie jest rzecz, którą się ma, ale uprawnienie przysługujące każdej jednostce od urodzenia  

Jean Armie (był w Auschwitz) – prawa człowieka to bujda, moda, naziści mogli zrobić to, co 
zrobili, bo byli silniejsi < to jest patrzenie archaiczne. Zazwyczaj nie zastanawiamy się nad 
przyczynami tylko opowiadamy się po stronie poszkodowanych. To nie siła powinna 

regulować stosunki 

Prawa moralne, jeśli są łamane, to można odwołać się do sumienia, uczuć, wrażliwości – te 
instrumenty w stosunkach międzynarodowych nie są skuteczne.  Kodyfikowanie przepisów 
praw człowieka – to nie jest źródło tych praw. Od II wojny jest instytucjonalizowanie praw 
człowieka, przepisy prawne to nie jest źródło praw człowieka. Ich źródłem są prawa 
naturalne, przyrodzone, które zostały skodyfikowane, aby człowiek miał złudne poczucie 
bezpieczeństwa i żeby było do czego się odwoływać. 

WYKŁAD II - 9.10.2014   

Prawa człowieka ma każdy, kto jest człowiekiem. Są uniwersalne, obowiązują wszystkich, 
obowiązują wszędzie, niezależnie od tego czy deklaracja została przez jakiś kraj podpisana 

lub nie. Są naturalne i niezbywalne.  

Wraz z systemem  organizacji narodów zjednoczonych, narodziła się koncepcja praw 
człowieka, ale jest to wąska perspektywa. Gdyby z niej chcieć analizować je, to trzeba by 
ograniczyć się jedynie do inicjatyw podejmowanych przez ONZ.   

Mówiąc o historii, nie mówimy o historii inicjatyw ONZ, tylko o szerszym, filozoficznym 

kontekście – podwalinach samej koncepcji. Możemy przyjąć dwa waria nty:  



 

Uznać że koncepcja praw człowieka jest uniwersalna i jest w zasadzie osadzona w 
religiach oraz systemach filozoficznych w różnych częściach świata,  



 

Ewentualnie możemy  spojrzeć na prawa człowieka jako coś, co jest wytworem 
tylko i wyłącznie zachodu – oznacza to, że uznajemy, że kultury niezachodnie mają 
systemy etyczne,  ale nie ma tam koncepcji praw człowieka.  

Jeśli uznamy, że prawa człowieka są konceptem  świata zachodniego, to one reprezentują 
wartości zachodu – czy możemy  uważać je za uniwersalne? No nie, bo każda kultura rządzi 

się swoimi wartościami. Dzisiaj w nauce przeważają zwolennicy teorii zachodu.  

Współczesna koncepcja ma główny  cel: ochronić jednostkę przed skutkami działalności 
państwa. Rodzi się pytanie – czy możemy  mówić o czymś takim j ak prawa człowieka przed 
ONZ (1945)? 

GRECJA   

Sama koncepcja praw człowieka nie występowała w dyskursie publicznym. Można zakładać, 
że Grecy nie mają nam nic do zaoferowania w tej kwestii. Natomiast, z punktu widzenia 
dzisiejszego wiemy, że Grecy znali pojęcie władzy i tyranii. To daje przyczynek do dalszych 
rozważań na temat  praw człowieka w ogóle. Pojęcie władzy i nadużywania tej władzy 
(tyrania = nadużycie władzy). W Grecji mówi się o prawach wspólnoty, nie jednostki, bo to 
wspólnota miała nadrzędne znaczenie i ona miała prawa. Naukowcy niektórzy poszukują 
praw człowieka w „Antygonie”  Sofoklesa – ona pochowała swojego brata, sprzeciwiając się 
decyzji króla, a brat sprzeciwił się władzy – mowa o prawie do swobody religijnej. Antygona 
pochowała swojego brata nie dlatego, że miała prawo, tylko z powodów moralnych. 

Sofokles raczej chyba jednak nie miał tego tak na myśli.  

Znana jest z Grecji kwestia praw obywatelskich przysługujących obywatelom (Arystoteles)  



 

Prawo do wolności 



 

Prawo do udziału w sprawach publicznych 

Wskazywało, że łamanie tych praw powinno spotkać się z karą bądź rekompensatą. 
Arystoteles sam wychodził z przekonania, że prawa człowieka pochodzą z jego natury, co 
np. w uproszczeniu nie wyklucza niewolnictwa. Idąc  tym tropem,  nie wykluczał przemoc y 
wobec kobiet. Z kolei należy wskazać, że sofiści przewidywali wystąpienia przeciwko 
państwu, jeśli prawa będą łamane wobec obywateli – pierwsza możliwość przeciwstawienia 

się państwu i jego decyzjom.   

RZYM 

Po pierwsze, rozbudowane kodeksy prawne, ustawy obywatelskie (ludowe), królewskie. 
Ważne jest to, że one nie dotyczą wciąż praw jednostki, a wspólnoty, społeczeństwa. Nie ma 
indywidualności. Tak naprawdę trzeba zauważyć, że cesarstwo rzymskie doprowadziło, a 
być może pogłębiło podziały, które występowały  w społeczeństwie, np. przez utrzymywanie 
stanów uprzywilejowanych. Trzeba też zwrócić uwagę, że ponad wszystko w Rzymie ceniona 
była wolność umysłu, to traktowano jako cnotę, którą w każdej chwili można stracić.  

Trzeba mieć świadomość, że cesarstwo rzymskie to okres rozwoju chrześcijaństwa, które 
jako pierwsze stawia ludzi jako równych, wywodząc ich od Boga. To spojrzenie na osobę 

ludzką (godność) pierwszy raz zostaje silnie zaakcentowana w tym nurcie. Dużą rolę, jeśli 
chodzi o kształtowanie się tego konceptu,  miało oddzielenie sfery sacrum od sfery publicum 
– od sfer państwowych. Koncepcja dwóch mieczy piotrowych – papież powinien mieć dwa 
miecze, władzy świeckiej i kościelnej. Władza świecka powinna być podporządkowana 
kościołowi. Dzięki temu mogły  kształtować się ruchy reformatorskie zwracające uwagę na 
jednostkę. Przed 1400 nie było słowa „prawo”  – pogląd, że jak można nieść coś, czego nie 
można nazwać. W Grecji już pojawiają się słowa, które można interpretować jako prawo. Ze 
średniowiecza istotne jest to, że mamy przywileje, prawa nadawane wg pewnego  cenzusu – 
tylko i wyłącznie grupy uprzywilejowane mogą korzystać z określonych praw i przywilejów. 
O tym decyduje urodzenie, zgromadzony majątek, przynależność do danej klasy. Prawa nie 
są jeszcze powszechne, a wybrane i przeznaczone dla garstki osób. Oczywiście, te prawa i 
przywileje były nadawane w zamian za pewne  zobowiązane wobec króla. W pewnym 
stopniu sankcjonowały porządek, stany i grupy uprzywilejowane. Było to pewnego  rodzaju 

dwustronne zobowiązanie między rządzącymi a rządzonymi.   

Tworzący się feudalizm i pewne  tarcia z tego wynikające, osłabienie monarchów zmuszało 
ich do oddawania części przestrzeni publicznej obywatelom. Jako takie ustępstwo trzeba 
traktować kartę swobód z 1215 roku. To była umowa społeczna między królem Janem bez 
Ziemi a obywatelami. Przedmiotem  tej umowy było to, że monarcha zobowiązywał się do 
zachowania określonych praw wszystkich wolnych ludzi (z tych uprzywilejowanych stanów 
oczywiście). To dawało tyle, że sygnatariusze mogli wypowiedzieć posłuszeństwo królowi, 

jeśli ten łamał to prawo. To stanowiło nowy porządek społeczny.   

Nie było tak, że wszystkim przyznano równe prawa – niektóre grupy były zupełnie 
pominięte. Najlepiej widać to na przykładzie kolonizacji –mamy w średniowiecznej Europie 
próbę ochrony pewnych grup etnicznych. Działalność konkwistadorów w Ameryce  Łacińskiej 
– Hiszpanie traktowali Indian gorzej niż zwierzęta, nie jak istoty ludzkie. Jeden z 
konkwistadorów ujął się za Indianami i uznał je za istoty posiadające duszę i godne 
traktowania. To było pierwsze wezwanie do respektowania praw przysługującym ludom 
tubylczym. On uznał, że są to ludzie wolni i mają prawo być tak traktowani. Prawa tubylców 
chciano zrównać z prawami chrześcijan – inna sprawa, że ich zmuszano do przyjęcia 
chrześcijaństwa.  

NOWOŻYTNOŚĆ 

Wydaje się, że największe znaczenie dla kształtowania idei i koncepcji praw człowieka miała 
epoka oświecenia. Na pierwszy plan wysuwa się postać Johna Locke’a, który stworzył nową 
umowę  społeczną między rządzącymi a rządzonymi. Był krytykiem absolutyzmu, wychodził z 
założenia – Bóg uczynił człowieka racjonalnym, jeśli jest się racjonalnym, to można 

podejmować wybory. Każdy może  iść własną drogą do zbawienia i może sam obrać sobie 
drogę. Podkreśla wolną wolę i ni ezależność w działaniach. Poza tym zwraca uwagę na 
zdolność do oporu wobec władzy. Wg jego założeń władza polityczna nie powinna wtrącać 
się do spraw wiary. To są dwie odrębne kwestie. Najwyższym celem jest zbawienie. Nie 
przed królem człowiek odpowiada, tylko przed Bogiem,  więc od religii państwo powinno 
trzymać się z daleka. To, co ważne, umowa społeczna może  być w każdej chwili rozwiązana 
– to nie pakt dożywotni, tylko kiedy państwo narusza prawo obywateli albo kiedy nie 
zapewnia ich ochrony, wtedy  posłuszeństwo może  być wypowiedziane przez obywateli. 
Idee Locke’a wpłynęły  najbardziej na wydarzenia poza Europą, jak np. w USA (wszyscy 
powołują się na deklarację niepodległości, a warto zwrócić uwagę, że miesiąc wcześniej 

podpisano deklarację praw w Wirginii – prawo do życia, do wolności  

1776 – deklaracja niepodległości USA: wszyscy ludzie zostali stworzeni równi, wyposażeni w 
niezbywalne prawa przez stwórcę (życie, wolność, dążenie do szczęścia). Konsytuacja USA 
została uzupełniona o gwarancję praw i obowiązków jednostki wobec prawa. Tego  w 
deklaracjach nie było. Te wszystkie poprawki (karta praw przyjęta w 1791 roku) 
gwarantowała obywatelom wolność religijną, wolność prasy, wolność do wyrażania opinii, 
wolność zgromadzeń, ochrony przed bezpodstawnym przeszukaniem, konfiskatą własności 
oraz prawo do procesu sądowego.   

Kolejne przełomowe  momenty  związane są z rewolucją francuską. Monteskiusz i Rousseau 

zbudowali swoje poglądy na podstawowych założeniach:  



 

racjonalizm istoty ludzkiej – z niego wywodzili prawa naturalne 



 

teoria umowy  społecznej 



 

trójpodział władzy 

Doszli do wniosku, że jednym z powodu despotyzmu jest nieświadomość ludzi co do swoich 
praw – należało je zdefiniować i skodyfikować tak, aby ludzie mieli do czego się odwoływać. 
Oczywiście, ta deklaracja praw człowieka i obywatela to nie był dokument  obejmujący 
wszystkich obywateli. To był dokument  demokratyczny, ale wyłączono  z tego kobiety i 
niewolników. Zniesienie niewolnictwa nastąpiło później. Przytacza się tutaj wpływ Rousseau 
na konstytucję Polski , gwarantującą obywatelom prawa w wyznaczonych granicach – chodzi 

o szlachtę.  

Przełom XIX i XX wieku to początek  budowania, tworzenia zalążków prawa humanitarnego. 
Impuls do działania dał okres międzywojenny. Trzeba było zająć się prawem wojennym, 
traktowaniem najemców, ludności cywilnej. Poważniejszy impuls dały wydarzenia z Europy 

– nazistowskie Niemcy od lat 30, kiedy zaczął się proces wykluczania i marginalizacji jednej 

lub kilku grup.  

Jak wprowadzono zmiany pozwalające uchwalić nową konstytucję bez wiedzy i świadomości 
parlamentu, to dało podstawy do tragicznego totalitaryzmu. Zanim Niemcy przystąpili do 
ostatecznego rozwiązania spraw żydowskich, te działania poprzedziły inne, systematyczne 
pozbawianie ludności żydowskich konkretnych praw. Zaczęto od wykluczenia z życia 
politycznego, potem  gospodarczego, aż wreszcie z grona obywateli. Pierwszym krokiem była 
ustawa o stanie urzędniczym wykluczająca żydów z pełnienia tych funkcji. Następnie 
zamknięto dostęp do niektórych zawodów, do uniwersytetów.  Doszedł zakaz pełnienia 
służby w armii. Lista zawodów drastycznie się skracała, nie mogli nawet pracować jako 
weterynarze,  handlarze. Ustawa o czystości krwi, która zakazywała związków z 
przedstawicielami innych ras. Co ważne, jeśli już jakieś takie małżeństwo było zawarte, 
trzeba było je rozwiązać. Oprócz tego był obowiązek dodawania żydowskich imion do imion 
które brzmiały zbyt aryjsko – ludność, kobiety żydowskie nadawały sobie imię Sara jako 
drugie imię, pierwszym imieniem nie mogły się posługiwać. Nie można było mieć radia czy 
samochodu, a potem  na dowodzie stemplowano literę J – to pierwszy krok do założenia 
opasek na ręce z gwiazdami Dawida. Przesiedlano ludność żydowską do gett  w ramach walki 
o czystość rasową, pozbawiano ich własności, aż wreszcie doprowa dzono, że obywatele 
zaczynali akceptować eksterminację tej ludności – to nie było już większym problemem, 
wręcz to tolerowano. To działo się przy milczącej akceptacji ligi narodów, która została 

powołana m.in. do tego,  żeby chronić podstawowe prawa.  

Wybuch i przebieg II wojny światowej uzmysłowił, ze trzeba stworzyć skuteczny 
międzynarodowy system ochrony praw człowieka. Czy to deklaracja narodów 
zjednoczonych z 1942 czy karta narodów zjednoczonych z 1945, wszystkie postulowały 
utworzenie wspólnego katalogu praw, który będzie oparty na tradycji praw człowieka i 

obywatela. Efektem  było przyjęcie w 1948 powszechnej deklaracji praw człowieka.  

WYKŁAD III - 16.10.2014   

ONZ i Powszechna Deklaracja Praw Człowieka  

Pierwszy okres: od starożytności do XVII/XVIII wieku kiedy pojęcie praw człowieka jest 
nieobecne w dyskursie, ale pojawia się prawo i relacja między obywatelem a państwem.  W 
tym okresie jednostka jest postrzegana przez pryzmat społeczny – jest dostępny pewien 
katalog praw politycznych dotyczących funkcjonowania obywatela w społeczeństwie i 
państwie, ale grupa osób, która może  z nich korzystać, jest mocno ograniczona, elitarna, a 
poza tym zakres tych praw jest mocno ograniczony. Decydujący wpływ  na to, kto posiada 

prawa i jakie są te prawa, decydują władcy, którzy w każdej chwili mogą pewne  przywileje 
związane ze stanem majątkowym,  klasowym, mogą cofnąć. To od nich zależy jakie prawa 
przysługują jednostkom.   

Drugi okres jest zdecydowanie ważniejszy: XVII/XVIII wieku, kiedy przestaje się patrzeć na 
człowieka i jego rolę w społeczeństwie. Na pierwszy rzut idą idee oświeceniowe i prawa 
związane z rewolucjami, prawa wykraczające poza sferę polityki (kultura, gospodarka). 
Wychodzi się z założenia, że nie jest istotne z jakiej grupy wychodzi jednostka, a prawa 
przynależą niezależnie od stanu, wynikają z natury bycia człowiekiem. Są różne koncepcje 
(Locke – wszyscy rodzą się wolni i równi w swoich prawach > punkt wyjścia do kolejnych 
rozważań). Inne jest uzasadnienie religijne – wszyscy są równi, bo zostali stworzeni  na 
podobieństwo Boga. Większe znaczenie miała kodyfikacja praw, która w XVIII znalazła wyraz 
w deklaracji niepodległości USA czy też deklaracji praw człowieka i obywatela z Francji. 
Mamy spisane pewne prawa, w związku z czym mamy pewną  możliwość ich egzekwowania. 
To jest kwestia umowy  społecznej, funkcjonowania w oparciu o porozumienie między 
władzą a obywatelami. Kiedy prawa są łamane, obywatele powinni wypowiedzieć 
posłuszeństwo. To wtedy  rodzi się pojęcie praw człowieka (the  rights of men)  – prawa 

człowieka jako jednostki.  

XX wiek i kwestie powszechnej deklaracji praw człowieka i systemu międzynarodowej 
ochrony praw człowieka. Jednym  z czynników, który skłonił wspólnotę międzynarodową do 
wzmożenia wysiłków w tym temacie, był z pewnością nazizm (wcześniej można wskazać np. 
sytuację polityczną w Rosji, gdzie ogromy bolszewickie w pierwszej kolejności zwracały oczy 
świata na problem praw człowieka). Te wydarzenia w III rzeszy są na większą skalę, historia 
nazizmu bardziej dotknęła społeczeństwa europejskie i odcisnęła piętno. Inspiracje i chęć 
uniknięcia powtórki w przyszłości można traktować jako główny motor napędowy dla grup 
kodyfikacji praw człowieka. Pomiędzy latami 30 a rokiem 45 ewoluowały pewne  koncepcje 
zmierzające do usystematyzowania zbrodni (np. prof. Lenkin – stworzył definicję 
ludobójstwa, sformułował pojęcie eksterminacji grup etnicznych lub religijnych, językowych; 
ludobójstwo zaczęto uznawać za jedną z głównych zbrodni przeciwko prawu narodów). W 
czasie II wojny światowej powstał ruch zajmujący się prawami człowieka, szereg opracowań 
naukowych, publicystycznych dotyczących kwestii zabezpieczenia w odpowiedni sposób 
praw człowieka. Może się wydawać, że na przełomie  44/45 roku wszystkie państwa powinny 
być zdeterminowane,  by taki system ochrony praw człowieka powołać i ustanowić. ONZ i 
PDPC musiały powstać – to nie jest tak. Stanowisko państw nie do końca jest jednoznaczne. 
Tak naprawdę na początku, od 44 roku mocarstwa mówiły o powołaniu instytucji zajmującej 
się pokojem i bezpieczeństwem,  nie mówiło się o ochronie praw człowieka (żadne 
mocarstwa, USA  i ZSRR na czele nie wspominały o tym).  Każdy z wielkich graczy ówczesnego 
świata miał coś na sumieniu (tylko Chiny podniosły w 44 roku problem egzekwowania praw 

człowieka w stosunkach międzynarodowych, upomniały, że jeśli tworzy się międzynarodowa 
organizacja bezpieczeństwa, to dobrze by było, gdyby miała ona narzędzia pozwalające 
bronić praw słabszych; podnosili argument wprowadzenia zapisu o równości i braku 
dyskryminacji – chiny wówczas nie były tak komunistyczne). Wielkie mocarstwa nie były tym 
zainteresowane, bo każdy miał coś na sumieniu (UK i Francja – kolonializm, traktowanie 
miejscowej ludności, poszanowanie ich praw i wolności, narzucanie swojego władztwa nad 
innymi państwami; USA  – problem rasizmu, oficjalnie realizowana polityka segregacji 
rasowej; ZSRR – terror państwowy stosowany przez władze komunistyczne, obozy pracy, 
gułagi). W sytuacji kiedy państwa podpisałyby jakąś deklarację, to powinno się coś zrobić z 
tymi problemami.  

Powszechna deklaracja powstała z inicjatywy i dzięki wysiłkom państw mniejszych, trzeciego 
świata. To jedyny w historii przypadek, kiedy małe państwa narzuciły swoją wolę wielkim 
mocarstwom. Kwestia stworzenia ochrony praw człowieka to był pomysł USA,  UK, czy to 
przy okazji podpisywania karty atlantyckiej – podkreślali, że głównym  celem pokonania 
Niemców w wojnie jest zapobiegnięcie takiej sytuacji w przyszłości. To miało zachęcić 
państwa świata do włączenia się w koalicję antyhitlerowską. Uruchomiono pewien proces, 
którego potem  nie można było już kontrolować. Inicjatywa PDPC przeszła z rąk mocarstw w 
ręce państw mniejszych, zdeterminowanych aby taką deklarację podpisać. W negocjacjach 
dotyczących kształtu i organizacji narodów zjednoczonych i PDPC, wymienia się Fili piny, 
Liban, Chile, Kolumbia, świat arabski. Prym wiodła głównie Ameryka łacińska, zaliczona do 
państw zachodnich, a nie do państw III świata, państwa latynoamerykańskie + arabskie + 
azjatyckie. Temu przyglądali się przywódcy mocarstw.  

Ten proces nie byłby możliwy, gdyby nie zaangażowanie organizacji pozarządowych. Na 
posiedzenie w SF zaproszono przedstawicieli 40 organizacji pozarządowych i oni odegrali 
kluczową rolę jeśli chodzi o tworzenie PDPC. Z jednej strony minimalizacja roli mocarstw i 
minimalizacja w pewnym stopniu znaczenia państwa, zwiększenie wpływu organizacji 
pozarządowych, które już wtedy  zwracały uwagę na problem łamania praw człowieka.  

Przez długi okres czasu nie było zgody nawet co do rodzaju dokumentu.  Były spory czy ma 
to być konwencja (jest to zobowiązanie prawne, za nieprzestrzeganie grożą sankcje) czy 
deklaracja (ktoś się deklaruje do pewnych zadań). Uznano, że musi mieć ona charakter 
niewiążący – forma deklaracji, a nie konwencji czy umowy  międzynarodowej. USA 
powoływał się na argument przeciw – instrumenty wewnętrzne  funkcjonujące w kraju są 
bardziej skuteczne niż proponowane rozwiązania międzynarodowe, uznawali że nie ma 
sensu wiązać się kolejnymi zobowiązaniami o charakterze moralnym. Uznali, że system 
zapewnia ochronę obywatelom.  Argumentowano,  że zobowiązanie między państwami może 

być używane jako furtka do wtrącania się w sprawy innych państw.  

Po negocjacjach, setce spotkań, wprowadzeniu 1200 poprawek, udało się przyjąć  i uchwalić 

PDPC 10 grudnia  1948 roku.  

Od lat 50 na scenie międzynarodowej pojawiały się nowe, niepodległe kraje. Nowo 
powstałe kraje podpisywały deklarację i wprowadzały ją do swoich konstytucji. W 19 
przypadkach państwa odnosiły się do niej bezpośrednio. Zapanowała moda na prawa 
człowieka. Wynikało to z tego,  że w PDPC zapisano prawo do samostanowienia narodów. 
Szybko okazało się, że młode  państwa afrykańskie niekoniecznie interesowały się prawami 
człowieka jako takimi, ale interesowały się głównie ideą samostanowienia – ona dawała 
prawo do suwerenności. W żadnym z państw afrykańskich nie przestrzegano praw 
człowieka, ale władcy wyciągali z PDPC to, co korzystne, ale pominęły problem jednostek. 
Dla nich prawa człowieka to prawa narodu, a nie są utożsamiane z jednostką.   

Społeczność międzynarodowa daje państwom afrykańskim instrument do wywalczenia 
niepodległości, ale jest problem z przekazaniem tych praw niżej – obywatelom. Państwo z 
nich korzysta, ale nie jednostka. To częsty zarzut wobec krajów afrykańskich, ale często były 
rządy niestabilne, nagminnie państwami rządzili wojskowi – kolonizatorzy, którzy opuszczali 
kraj, nie zostawiali elit politycznych, mechanizmów władzy. Stąd też walka o władzę, paraliż 

decyzyjny.  

Widać to na pierwszej konferencji państw III świata w 55 roku, kiedy nowo powstałe 
państwa spotkały się, by zorganizować ruch państw niezaangażowanych. Prawa człowieka 
użyto do dekolonizacji. Największą skalę można zaobserwować w Afryce, ale i w Ameryce 
łacińskiej. 

PDPC została przyjęta jednogłośnie, z tym że kilka państw się wstrzymało (ZSRR + państwa  
satelickie – za mało w prawach człowieka praw socjalnych i spraw gospodarczych, skoro 
tego nie było w ramach wizji, to nie podpiszą; Arabia Saudyjska – prawa człowieka nie 
korespondują z systemem religijnym i kulturowym tego  państwa; RPA  – prawa człowieka 
nijak się mają do apartheidu, który już został usankcjonowany, uznali, że to odstaje od 

rzeczywistości w tym  kraju).  

Przy PDPC można by założyć, że powinna ona chronić mniejszości, bo wyrosła z korzeni, w 
których mniejszości były represjonowane. Te  prawa  nie nalazły się tam dlatego, że nie 
chcieli karać zwycięzców wojny. Np. z Polski trzeba było wypędzić Niemców w niektórych 
terenów,  więc gdyby zapisano w PDPC prawa dotyczące mniejszości, to by oznaczało, że 
Niemcy mogliby nie chcieć opuścić zachodnich zi em polski – dla nich byłaby to gwarancja. 
Prawa mniejszości przemilczano z tego względu w PDPC. Minusem PDPC był brak 
możliwości składania skarg indywidualnych. Ona pojawiła się dopiero w latach 70. 

Pozbawiono się instrumentu, który mógłby służyć zabezpiec zeniu interesów jednostki. 
Jednostka nie miała prawa odwoływać się – nie miała pola do obrony. Owszem,  jest 
deklaracja, ale nie ma mechanizmów jej egzekwowania. Stworzono katalog praw i tyle.   

Mamy wreszcie jednak do czynienia z uznaniem powszechności praw człowieka – uznaniem, 
że przysługują wszystkim ludziom, bez względu na wszystko. Starano się zawrzeć w PDPC 
wszystkie wartości ważne dla różnych kultur tak, by żadna kultura nie miała prawa poczuć 
się represjonowana. Starano się uwzględnić różne perspektywy,  jak np. prawo 
samostanowienia o sobie. Niewątpliwie, dzięki przyjęciu PDPC mamy do czynienia z 

rozkwitem inicjatyw z zakresu praw człowieka w różnych wymiarach: 



 

Przejawia się w tworzeniu struktur i instytucji odpowiedzialnych za zapewnienie 
tych praw (to oczywiście przychodziło z czasem). W samej ONZ jest kilka instytucji 
odpowiadających za bezpieczeństwo i ochronę praw człowieka (rada 
bezpieczeństwa ONZ, liczne agendy – UNESCO,  UNICEF, międzynarodowa 
organizacja pracy, konkretne instytucje – komisarz ds. uchodźców, komisarz ds. 
człowieka). Instytucje zostały pobudzone przez powstanie PDPC 



 

Rozprzestrzenienie się i dynamiczny rozwój organizacji zajmujących się obroną 
praw człowieka – organizacje pozarządowe biorące za cel upominanie się o prawa 
ludzi represjonowanych 



 

Rozwój prawodawstwa w zakresie ochrony praw człowieka  

W latach 50 proces kształtowania praw człowieka nie był dokończony. W okresie zimnej 
wojny zwłaszcza, wszystkie państwa wykorzystywały prawa człowieka instrumentalnie do 
swoich działań, zostały one  upolitycznione. Aby można było je wykorzystać, trzeba było 
uporządkować własne sprawy (USA ogarnęły problem rasizmu i zaczęły krytykować blok 
ZSRR; prawa człowieka były instrumentem nacisku na stronę za żelazną kurtyną; USA  jednak 
wybiórczo traktowały prawa człowieka choćby jeśli spojrzeć na stosunek dyktatur 
wojskowych, jak np. w Ameryce  łacińskiej czy w Afryce;  USA zaczęły podkreślać znaczenie 
praw człowieka, ale kiedy do władzy dochodziły ugrupowania lewicowe, to najczęściej 
finansowały zamach stanu bądź go wspierały innymi środkami, sankcjonowały rządy 
wojskowe, czy to Argentyna,  Chile, Brazylia, Peru; USA  wychodziło z założenia, że lepszy 
prawicowy bandyta i przywódca nagminnie łamiący prawa człowieka, niż lewicowy rząd 
wybrany w demokratycznych wyborach). Z kolei w ZSRR była propaganda, że na zachodzie 
nie dba się o prawa socjalne – budowanie wizerunku rządu zatroskanego o losy swoich 

obywateli.  

Zakończenie zimnej wojny stawiało nowe wyzwania przed prawami człowieka. Mówi się 

często o koncepcji trzech generacji praw człowieka: 



 

1 generacja – prawa wolnościowe, obywatelskie, polityczne, które zostały nadane 
w pierwszym okresie rozwoju praw człowieka, które przyniosły rewolucję – XVIII 
wiek 



 

2 generacja – prawa gospodarcze, społeczne i kulturowe, rozpatruje się je jako 
efekt  rozwoju kapitalizmu i klasy robotniczej  



 

3 generacja – określa się je mianem praw solidarnościowych, związana jest z 
dziedzictwem wojen w XX wieku; w jej ramach mówi się o prawie do wolności, 
samostanowienia, zachowania dziedzictwa kulturowego, komunikowania się – 
odwołanie do młodych narodów 



 

Niektórzy twierdzą, że można wyróżnić 4 generację – miałaby się odnosić do 
faktycznej realizacji ochrony praw człowieka – chodzi o wszelkiego rodzaju 
interwencje humanitarne, pomoc humanitarną, akcje protestacyjne w obronie 
prześladowanych (jak np. przy okazji walki o prawa Tybetańczyków c zy Czeczenów) 

Po roku 1990 prawa człowieka stanęły przed nowymi wyzwaniami, związanymi z 
zapewnieniem ochrony w sytuacji, gdzie coraz częściej są konflikty nie globalne, ale lokalne i 
bardzo gwałtowne  – ludobójstwo, łamanie praw kobiet i dzieci, masowe eks terminacje 
ludności cywilnej. Cała gama problemów związanych z inżynierią genetyczną.  Wreszcie, 
kwestie po 2000 roku związane z terroryzmem  – problem granicy między obowiązkiem 
państwa do zapewnienia bezpieczeństwa obywatelom, a prywatnością (jak daleko władze 

mogą się posuwać w działaniach i inwigilować społeczeństwo pod hasłem bezpieczeństwa).   

Prawa człowieka są często wykorzystywane w polityce przed podmioty i zmienia się ich 
zakres i charakter.  

Karta Narodów Zjednoczonych – ponowne odwołanie w preambule do idei godności ludzkie. 
ONZ ma rozwijać, inicjować współpracę międzynarodową w zakresie tworzenia i 
przestrzegania praw człowieka. W KNZ jest 6 artykułów odnoszących się w jakiś sposób do 
koncepcji praw człowieka. Specyfikacja zadań jest w art. 13. Na leży stworzyć sytuację, gdzie 
będą te prawa dla wszystkich ludzi, bez względu na wszystko. ONZ zawarła w swojej karcie 
sformułowanie dotyczące promowania i rozwoju działania na rzecz dobrobytu, podnoszenia 
poziomu życia obywateli. To podnoszenie i rozwój s połeczeństw był traktowany przez 
państwa tworzące  kartę ONZ jako gwarant przed wybuchem konfliktów, chodziło o 
zrównoważony rozwój. Chodziło też o utrzymanie przyjaznych stosunków między narodami, 
żeby dysproporcje wyrównywać. KNZ powołuje też  radę gospoda rczą i radę społeczną  – 

instancje w ramach systemu ochrony praw człowieka.   

PDPC – jest to próba uniwersalizacji pewnych wartości, norm, postaw, więc trzeba 
pamiętać, że te sformułowania w niej zawarte są często ogólne, niekonkretne.  Trzeba 

pogodzić wszystkie interesy. Kluczowy jest art. 1 – wszyscy rodzą się wolni i równi w 
godności i prawach. Można to traktować jako przytyk w stronę faszyzmu, który zaprzeczał 
idei braterstwa. W art. 2 jest mowa o dyskryminacji, przy czym zabronione jest 
dyskryminowanie w sposób negatywny (czyli ze względu na rasę, pochodzenie, kolor skóry). 
Kolejne artykuły dotyczą praw integralności osobistej – życia, wolności, bezpieczeństwa 
swojej osoby, zakaz niewolnictwa, pracy niewolniczej, tortur, nieludzkiego traktowania i 
karania. Dalej mówi się o prawach stanowionych. Inspiracją dla art. 16 miała polityka 
nazizmu względem  żydów. Domagano się zachowania czystości krwi w kwestii małżeństwa. 
Istotne też  jest prawo do własności (art. 17) – znalazło się ono w ogniu krytyki państw 
socjalistycznych, gdzie było praktycznie nieobecne, bo właścicielem dóbr było państwo. Nie 
mniej kontrowersyjny jest art. 18 o wolności myśli – wolno publicznie i prywatnie wyznawać 
taką religię, jaką chce, natomiast trzeba mieć świadomość, że niektóre systemy  religijne nie 
do końca respektują wszystkie prawa człowieka. W związku z tym,  teoretycznie można 
założyć, że jeśli zezwalamy na praktykowanie jakiejś religii, to zgadzamy się na nie 
przestrzeganie niektórych praw człowieka, które nie wchodzą w zakres danej  religii. Religia 
powinna być wyłączona spod jurysdykcji władzy. Dalej jest artykuł mówiący o 
dobrowolności obywateli w udziale w pewnych organizacjach. W art. 21 jest mowa, że każdy 
może  uczestniczyć w wyborze rządzących. Niewiele jest państw, gdzie obywa tele rządzą 
samodzielnie, ale powinni mieć oni prawo wyboru co jakiś okres swoich przedstawicieli. 
Poza tym, mówi się o prawie do oświaty, zapewnienia odpowiednich warunków życia 
(kwestie socjalne). Art. 30 – w zawiły sposób zawarto, że prawa człowieka są niepodzielne i 
współzależne, tj. nie można łamać praw jednych powołując się na inne prawa z PDPC (jedno 
z praw człowieka nie może stać się uzasadnieniem do łamania innych praw). Tak naprawdę 
PDPC miała charakter niewiążący, była wyrażeniem woli państw, natomiast zmiany przyszły 
dopiero w l. 60 kiedy dopisano pakty praw człowieka w wymiarze politycznym i społeczno  – 

gospodarczym. One stanowią podstawę roszczeń prawnych.  

WYKŁAD IV - 23.10.2014   

Aspekt powszechnego systemu ochrony praw człowieka w ujęciu ONZ, regionalne systemy 

ochrony praw człowieka  

Prawa człowieka od pewnego  momentu,  w kontekście zimnej wojny, byłe traktowane 
przedmiotowo i stawały się elementem  rozgrywek politycznych. Wykorzystywane były przez 
propagandę ZSRR.  Przez długi czas nie było widać postępów jeśli chodzi o rozwój OPC w 
różnych regionach świata. Dopiero odwilż ZSRR pozwoliła trochę nadać tempa w kwestii 
rozwoju systemu na świecie. Wiele lat zajęło, nim udało się zinstytucjonalizować system 
ochrony. Deklaracja nie miałą mocy wiążącej . Nie miała formy umowy międzynarodowej, 
miała charakter woli. Państwa mogły odwoływać się do dobrej woli stron i argumentować, 

że skoro podpisali, to powinni przestrzegać. Nikt nie mógł zmusić państwa do przestrzegania 

deklaracji.  

Sytuacja zmienia się w latach 60 za sprawą przyjęcia dwóch paktów w 1966: 



 

Międzynarodowy pakt praw obywatelskich i politycznych – wszedł dopiero po 10 
latach po podpisaniu; składał się z pięciu części:  

o  I – nadaje narodom prawo do samostanowienia; narody mogą decydować 

o kierunkach swojego rozwoju i zapewnia im się prawo do korzystania z 
własnych bogactw naturalnych 

o  II – zapewnienie praw obywatelskich i politycznych kobietom i 

mężczyznom  na równych zasadach; mieści się w ramach tego możliwość 
udziału w życiu publicznym, w wyborach; prawo do życia, zakaz 
dyskryminacji, zakaz tortur i nieludzkiego traktowania, prawo do wolności 
osobistej, wolność do zmiany miejsca zamieszkania, równość przed 
sądami i trybunałami, wolność myśli, sumienia, religii, poglądów, prawo 
do zrzeszania się, zakładania związków zawodowych; ochrona rodziny ze 
strony państwa, równość wobec prawa, ochrona mniejszości etnicznych, 
religijnych, językowych, narodowych, prawo uczestniczenia w wyborach 
to nie jest katalog praw niezbywalnych – państwo może  ograniczyć 
niektóre prawa obywatelskie, o ile argumentuje je ważnymi powodami, 
jak np. bezpieczeństwem,  nie w sposób dyskryminacyjny (rasa, płeć, 
pochodzenie);  

o  III – poświęcona jest powołaniu komitetu  praw człowieka, które ma 

postawionych kilka zadań, ma stać na straży tych postanowień zawartych 
w tym pakcie; przewiduje się prawo do reagowania w sytuacji, kiedy 
dochodzi do naruszenia praw człowieka; nie przyznano wówczas 
możliwości składania skargi indywidualnej (to przyszło później); 
mankamentem  komitetu był brak możli wości wydawania wiążących 
decyzji (komitet mógł  zażądać zaprzestania praktyk);  

o  IV – ratyfikacja traktatu; ważne są protokoły, które podpisano w 1976 

(fakultatywne) do tej karty praw politycznych i obywatelskich; były dwa 
protokoły i dotyczyły (1) wprowadzenia mechanizmu skargi indywidualnej 
(warunkiem wnoszenia skarg było wyczerpanie wszystkich instrumentów 
wewnętrznych;  dużo skarg odrzucano i na tle proceduralnym były 
wątpliwości) i (2) z 1989 r zakazania stosowania kary śmierci (może być 
uchylony w stanie wojny) 



 

Międzynarodowy pakt praw gospodarczych, społecznych i kulturowych – wydany 
był w 1976 roku; składał się z pięciu części: 

o  I – prawo do samostanowienia, akcentuje się możliwość wyboru kierunku 

rozwoju gospodarczego, ale też swobody przy wyborze systemu 
politycznego danego kraju; możliwość korzystania z własnych zasobów 
naturalnych;  

o  II – zobowiązuje państwa strony, by podjęły wszelkie możliwe działania na 

rzecz zapewnienia praw, które gwarantuje karta uwzględniając potencjał 
ekonomiczny, społeczny i polityczny państwa; podkreśla się zakaz 
dyskryminacji 

o  III – wymienia się katalog praw przysługujących obywatelom:  prawo do 

pracy, prawo do sprawiedliwych warunków pracy (odpowiednie 
wynagrodzenie, bezpieczeństwo,  higienę), prawo do tworzenia związków 
zawodowych i do strajków, prawo do zabezpieczenia społecznego, prawo 
do odpowiedniego poziomu życia (stworzenie warunków do zaspokajania 
podstawowych potrzeb każdego człowieka), prawo do ochrony zdrowia 
fizycznego i psychicznego, prawo do nauki (na szczeblu podstawowym 
powinna być bezpłatna i obowiązkowa, dostępna dla wszystkich; na 
poziomie średnim powinna być powszechnie dostępna dla wszystkich; 
dostępność do edukacji powinna być szeroka, jeśli istnieją bariery 
strukturalne, powinny być usuwane), prawo do udzi ału w życiu 
kulturalnym i korzystania z postępu naukowego 

o  IV – zobowiązanie do przedkładania sekretarzowi sprawozdań z realizacji 

tego typu praw; one trafiają do sekretarza generalnego ONZ – weryfikacja 
postępów państw w tym zakresie 

o  V – sposób wejścia traktatu w życiu i podobnie w kwestii poprzedniego 

paktu, są dwa protokoły: (1) 1985 r, powołuje komitet praw 
gospodarczych, społecznych i kulturalnych do nadzorowania realizacji 
praw człowieka, (2) 2008 r (wszedł w życie w 2013), daje możliwość 
składania skargi międzynarodowej (państwom) i indywidualnej (osobom) 

Te dokumenty  są umowami międzynarodowymi, mają moc prawną, są wiążące prawnie. 
Pomysł na rozdzielenie tych praw nie jest dlatego, że to były dwie fale generacji, albo jedne 
są ważniejsze od drugich. Podzielono je na praktycznej przesłance – wymagano, by prawa 
obywatelskie i polityczne były wprowadzane natychmiast po zatwierdzeniu konwencji. 
Państwa natychmiastowo musiały je gwarantować swoim obywatelom.  Prawa gospodarcze, 
społeczne i kulturowe nie są zdefiniowane wymogami przyznania tych praw. Chodziło o 
stworzenie pewnej polityki. Te prawa są progresywne, mogą się poszerzać i państwo 

powinno prowadzić taką politykę, by jak najpełniej je realizować. Pomysłodawcą były Indie, 
które zauważyły inny charakter tych dwóch aspektów. Chodziło o to, że jest decyzja 
polityczna, która nadaje ludziom prawo wolności i udziału w życiu politycznym oraz 

zobowiązanie państw do poszerzania tych praw.  

W pierwszej kolejności należy zwrócić uwagę na międzynarodową konwencję w sprawie 
likwidacji wszelkich form dyskryminacji rasowej  (1965). Państwa zobowiązały się do 
przestrzegania braku dyskryminacji. Pojawia się definicja dyskryminacji rasowej. Przez nią 
rozumie się wszelkie zróżnicowanie, wykluczenie, ograniczenie bądź uprzywilejowanie 
oparte na rasie, kolorze skóry, urodzeniu lub pochodzeniu narodowym lub etnicznym, które 
ma na celu lub powoduje przekreślenie wykonywania bądź korzystania na zasadzie równości 
z praw człowieka i podstawowych wolności politycznych, gospodarczych, społecznych i 
kulturowych.  Oczywiście powołano komitet  do spraw likwidacji uprzedzeń rasowych, który 

miał za zadanie stać na straży wykonywania praw przyznanych w ramach tej konwencji.  

Dalej jest konwencja dotycząca wszelkich form dyskryminacji kobiet (1797). Objęcie ochroną 
prawną grupy osób, które są wykluczone ze względu na płeć i uniemożliwia im się 
korzystania z pełni praw. Konwencja ta posiada komitet.  

Konwencja w sprawie zakazu stosowania tortur (1984) nakłada na państwa obowiązek 
zapobiegania torturom. Oznacza to, że państwa zobowiązane są do zapewnienia i 
wprowadzenia takich środków administracyjnych i sądowych uniemożliwiających 
stosowanie tortur na ich terenie.  Dalej wymaga, by tortury były uznane w krajowym 
prawodawstwie za przestępstwo karne. Należy je penalizować w ramach porządku 
prawnego. Państwa zobowiązują się, że nie będą wydawały osób z kraju, które mogą  stać się 
ofiarami prześladowania i tortur jak wrócą do swojego kraju ojczystego – w takich 
przypadkach nie należy wydalać obcokrajowców. Istnieje też zagwarantowanie też prawa 
ofiary do odszkodowania z tytułu poniesionych praw. Ta konwencja definiuje tortury jako: 
umyślne zadawanie bólu i cierpienia osobie (fizycznego i psychicznego) w celu uzyskania 
informacji od osoby torturowanej bądź osoby trzeciej; funkcjonariusze państwowi mogą być 
odpowiedzialni w sposób bezpośredni za stosowanie tych tortur, ale bierze udział w 
torturowaniu, nawet jeśli tylko zleca osobie trzeciej lub milcząco wyraża zgodę na 

stosowanie tortur.  

Prawa dziecka zawierają się w kilku dokumentach: powszechna deklaracja praw człowieka 
(1948), deklaracja praw dziecka ONZ (1959) – tu po raz pierwszy dziecko staje się 
podmiotem  prawa. Jest też  konwencja o prawach dziecka (1989) – ten dokument  tak 
naprawdę przyznaje dzieciom pełen katalog praw. Pierwszy dokument  zawiera katalog praw 

ekonomicznych etc. Dwa protokoły uzupełniające tę konwencję wydane zostały w 2000 r.   



 

I – dotyczy udziału nieletnich w konfliktach zbrojnych; zakazuje on przymusowej 
rekrutacji i wykorzystywania w działaniach zbrojnych osób poniżej 18 roku życia; 
protokół rozróżnia i wyraźnie definiuje różnicę między wojskiem a oddziałami 
paramilitarnymi (nie są pod kontrolą rządu); w przypadku sił zbrojnych dopuszcza 
się rekrutacji nieletnich, ale warunkowo (za zgodą rodziców), natomiast w 
przypadku grup paramilitarnych, nieregularnych, rekrutacja nieletnich jest 
nielegalna bez względu na to, czy osoba rekrutuje się dobrowolnie czy jest 
wcielona odgórnie; jest prawny zakaz włączania dzieci do oddziałów 
paramilitarnych;  



 

II – dotyczy handlu dziećmi, prostytucji, pornografii dziecięcej;  

Konwencja nr 169 międzynarodowej organizacji pracy (1989) uwzględnia prawa ludów 
tubylczych w oficjalnym dokumencie. Jest rozwini ęciem innej konwencji. Ta konwencja 
wymienia kolejne prawa, które powinny przysługiwać ludności tubylczej na świecie. Przede 
wszystkim zwraca się uwagę na ochronę instytucji, dóbr tubylczych i tradycji tubylczych. 
Uwzględnia się prawo do szanowania własnoś ci ziemi. Zakazuje się przymusowego 
wysiedlania ludów tubylczych z zamieszkiwanych ziem. Stanowi ona, że państwo może 
przesiedlić ludność tubylczą, może zmienić jej lokalizację, ale każda decyzja powinna 
zapadać po konsultacji z ludami tubylczymi. To ma strategiczne znaczenie w sytuacji 
zderzenia między kulturami tubylczymi a kwestią prawa dostępu do złóż naturalnych 
znajdujących się na zamieszkiwanych przez ludy tubylcze terenach. Jeśli natomiast dochodzi 
do wysiedlenia, ludom tubylczym należy się rekompensata z tytułu poniesionych strat. 
Przyznaje się ludom tubylczym prawo do korzystania z opieki społecznej, medycznej na 
takich samych prawach, jak czynią to pozostali obywatele kraju. Z punktu widzenia tej 
konwencji, państwo jest zobowiązane do zapewnienia edukacji w językach tubylczych. 
Edukacja powinna mieć charakter wielokulturowy, by eliminować wszelkie przejawy 
dyskryminacji. Prawo do życia na własnych warunkach – życie wedle własnej wizji rozwoju: 
ludom tubylczym nie powinno się narzucać rozwiązań, one same powinny decydować o 
kierunku rozwoju. Mają mieć prawo kultywowania religii, tradycji i przekonań. Prawo do 
stosowania prawa zwyczajowego – ono rodzi o tyle kontrowersje, gdy dochodzi do konfliktu 
między prawem zwyczajowym a krajowym. Istotą tej konwencji jest to, że po raz pierwszy 
zabrano głos w tej sprawie i nakazano angażowanie ludów tubylczych we wszelkiego rodzaju 
procesy decyzyjne (bez względu od tego, jakie kwestie mają być poruszane). Ludy mogą 
uczestniczyć w negocjacjach i wyrażać swoje poglądy. W późniejszych latach ten system 
został uzupełniony: 2007 – powszechna deklaracja ludów tubylczych ONZ, która jest 
implementowana w krajowych porządkach prawnych, niektóre kraje się nimi inspirują, 
niektóre wręcz kopiują, ale dla wielu państw to przełomowe  wydarzenie (nie przystąpiły: 

USA,  Kanada, Australia).  

Mamy różnego rodzaju regulacje prawne (konwencje, umowy międzynarodowe, 
deklaracje), ale też instytucje, które mają stać na straży tych praw. Każda z konwencji wyżej 
wymienionych ma komisje. Komitety sprawują kontrolę, mają mechanizmy i instrumenty, by 
ją sprawować. Podstawowym instrumentem  kontroli są sprawozdania, które można 

podzielić na kilka rodzajów:  



 

Sprawozdanie wstępne  składane chwilę po przystąpieniu do konwencji (określa 
stan przestrzegania danego prawa w danym kraju) 



 

Sprawozdanie cykliczne składane co 3,4 lata, w zależności od konwencji  



 

Sprawozdanie uzupełniające państwo musi złożyć, gdy komitet zauważy błędy w 
sprawozdaniu  



 

Sprawozdanie ad hoc – komitet widząc naruszenia praw człowieka, może w trybie 
pilnym zażądać przedstawienia takiego dokumentu od państwa; są one składane 

przez państwa i są opracowywane;  

Sprawozdanie składa się z części teoretycznej (opis regulacji prawnych obowiązujących na 
jego terytorium) i z części praktycznej (przestrzeganie tych praw). Komitet ma możliwość 
monitorowania i weryfikowania. Najbardziej skuteczną metodą  kontroli są skargi 
indywidualne lub międzynarodowe. Nie tylko komitety  zajmują się prawami i 

egzekwowaniem  praw człowieka.   

Głównym  instrumentem  jest rada praw człowieka (2006). Akcentuje się potrzebę  edukacji w 
zakresie praw człowieka. Przedstawia się rekomendacje w zakresie praw człowieka, 
formułowanie zaleceń. Monitoruje się sytuacje i dokonuje się przeglądów stanu 
przestrzegania praw człowieka w danym kraju. Nawiązuje się współpracę międzynarodową 
celem przestrzegania tych praw i nie naruszania ich. Gdy rada zbada sytuację i uzna, że 
prawa człowieka w danym kraju są łamane, wtedy  powinna wymagać wyjaśnień, a po 

rozpoznaniu sprawy może wymagać zaleceń.  

Poza radą praw człowieka jest szereg agend ONZ składających się na system ochrony praw 
człowieka. Przede wszystkim jest to fundusz narodów zjednoczonych na rzecz dzieci UNICEF 
(1946), powołany z inicjatywy Polaka. Ta agenda zajmuje się głównie pomocą dzieciom, 
które żyją w warunkach konfliktów wewnętrznych,  wojen domowych, kataklizmów (w 
krajach rozwijających się). Organizacja narodów zjednoczonych do spraw oświaty, nauki i 
kultury UNESCO  – wspiera rozwój oświaty i edukacji. W kwestii praw człowieka, monitoruje 
ona głównie respektowanie zakazu dyskryminacji. Międzynarodowa organizacja pracy 
zajmująca się prawami pracowniczymi w kwestii polepszenia warunków pracy dla 

pracowników, tworzenia nowych miejsc pracy i ograniczania lub eliminacji pracy dzieci.  

Biuro wysokiego komisarza ONZ ds. uchodźców i Biuro wysokiego komisarza ONZ ds. praw 
człowieka (wdrażanie i realizacja projektów w zakresie praw człowieka, promocja 
międzynarodowej współpracy, zapobieganie łamania tych praw).  

Pierwszoplanową rolę gra system stworzony w ramach ONZ oparty na PDPC. Drugim filarem 

jest rada praw człowieka, a trzecim jest międzynarodowy trybunał karny.  

System powszechnej obrony praw człowieka jest uzupełniany różnego rodzaju systemami 

regionalnymi.  



 

Między amerykański system obrony praw człowieka 



 

System afrykański  



 

System arabski  



 

System europejski  

W przypadku każdego systemu można wyróżnić sferę dokumentów  oficjalnych oraz sferę 

instytucji odpowiadających za przestrzeganie praw człowieka.  

WYKŁAD V - 30.10.2014 

Między amerykański  system ochrony praw człowieka  wiąże się z funkcjonowaniem 
organizacji państw amerykańskich. Ta instytucja bierze na siebie odpowiedzialność za 
gwarantowanie praw człowieka w regionie obu Ameryk.  W ramach zasad, które funkcjonują 
w systemie amerykańskim, podstawą jest przestrzeganie praw człowieka bez względu na 
jego rasę, pochodzenie czy kolor skóry. Na jej bazie wykształcił się system, który obejmuje 

zarówno dokumenty,  jak i instytucje.  

Naczelnym dokumentem  jest amerykańska deklaracja praw i obowiązków z kwietnia 1948 
roku. Ta deklaracja poprzedziła powszechną deklarację praw człowieka. Ta deklaracja 
uzyskała status umowy międzynarodowej, czyli normy wiążącej wszystkie państwa 
podpisujące ten dokument.  Dokument  wymienia podstawowe prawa (wolnoś ć sumienia, 
myśli, poglądów) które są zawarte w PDPC. Są tam prawa polityczne, osobiste, społeczne, 
gospodarcze i kulturalne. To, co jest pewną  nowością i będzie funkcjonowało w innych 
systemach, to wykaz obowiązków,  które dokument  nakłada na jednostki wobec państwa. 
Przede wszystkim wskazuje się na obowiązek przestrzegania prawa, obowiązek głosowania i 
w wielu państwach ten obowiązek został przeniesiony do konstytucji (trudno wyobrazić 
sobie sankcje, czasem są to kary grzywny), obowiązek płacenia podatków i obowiązek pracy. 
Jednostka ma wywiązywać się z tych obowiązków wobec państwa, rodziny, ale i 
społeczeństwa. Uzupełnieniem  tej deklaracji był pakt z San Jose z 1969 roku – Amerykańska 
Konwencja Praw Człowieka. W ramach tego dokumentu  zakazuje się stosowania tortur. 

Prawo do życia od chwili poczęcia jest chronione. Jest prawo do nienaruszalności osobistej, 
ochrona honoru i godności. W zderzeniu z dyktaturami ameryki południowej brzmi to co 
najmniej groteskowo. Zawiera się w tej deklaracji zobowiązanie państw do zapewnienia 
obywatelom praw społecznych i gospodarczych. To, co istotne, to fakt, że ta konwencja 
powołuje między amerykański trybunał praw człowieka. W 1988 roku uzupełniono 
dokumenty  z San Jose o dodatkowy protokół, który szczegółowo zajmował się kwestiami 
społecznymi i  gospodarczymi (San Salwador). To, co ważne, zobowiązywała ta konwencja 
państwa do składania systematycznych raportów z działań, jakie państwa podjęły, żeby 
zapewnić obywatelom dostęp do praw społecznych i gospodarczych. Skarga indywi dualna 
mogła zostać zgłoszona, jeśli któreś z praw zostało złamane. W 1990 podpisano protokół 

znoszący karę śmierci.  

Na ten między amerykański system składa się szereg konwencji.  



 

Między amerykańska konwencja o zapobieganiu torturom i karaniu tortur – 1985 
(w ramach tego dokumentu  powołano specjalną komisję, która miała sprawdzać 
jak ta konwencja jest wypełniana) 



 

Między amerykańska konwencja o zapobieganiu, karaniu i zwalczaniu przemocy 
wobec kobiet – (ta konwencja zakazuje przemocy zarówno fizycznej, jak i 
psychicznej) 



 

Między amerykańska konwencja dotycząca zapobiegania i zwalczania dyskryminacji 
z tytułu  niepełnosprawności  



 

Między amerykańska konwencja dotycząca zakazu i przeciwdziałania handlu 
nieletnimi 

To, co ważne, między amerykańska komisja praw człowieka odpowiada za monitorowanie i 
stanie na straży przestrzegania praw człowieka. Ma ona za zadanie sporządzanie corocznych 
raportów na podstawie analiz i badań. W przypadku stwierdzenia naruszenia praw 
człowieka, jest zobowiązana do prowadzenia szczegółowego  postępowania. Bardzo 
rozwinięty instytucjonalnie system składający się z wielu departamentów  sprawia, że w 
wielu przypadkach nie wiadomo kto ma jurysdykcję. Niestety, tymi konwencjami niewiele 
kto się przejmuje – wciąż istnieją dyktatury wojskowe, wojny domowe,  przemoc wobec 
kobiet uznaje się za temat  należący do sfery wewnętrznej  państwa, handel nieletnimi 
kwitnie.  

Poza między amerykańskim systemem,  każdy z podregionów ameryki łacińskiej, też 
produkuje własne dokumenty  z zakresu obrony praw człowieka. Próbuje się wypracować 
standardy działania w przypadku powyższych problemów i każda z tych organizacji ma 

własne systemy ochrony praw człowieka. Problem polega na tym, że są to tylko i wyłącznie 

martwe zapisy, nie mające znaczenia w praktyce.  

Afrykański  system ochrony praw człowieka.  Funkcjonuje on w oparciu o unię afrykańską 
(od 2000 r), a wcześniej o organizację jedności afrykańskiej. Wśród wielu celów znajduje się 
promocja i dbanie o przestrzeganie praw człowieka. Co ciekawe, we wszystkich 
dokumentach pojawiających się w Afryce i dotyczących praw człowieka, pojawia się pojęcie 
ludów – afrykańska karta praw człowieka i ludów. Czasami, zamiennie zamiast ludów, mówi 
się o narodach, ale jest to bardziej ogólne. Ten dokument  pokazuje specyfikę systemu 
afrykańskiego ochrony praw człowieka. Podkreśla ona prawo do samostanowienia i rozwoju 
(historia regionu) i są to główne  elementy,  na które kładzie się nacisk. Uznaje się, że prawa 
obywatelskie, polityczne nie mogą być oddzielone od praw społecznych, gospodarczy ch i 
kulturowych. Istnieje bogaty katalog praw przysługujących jednostkom i grupom. Obejmuje 
on prawa obywatelskie, polityczne, społeczne, gospodarcze i kulturalne, bez dzielenia ich na 
kategorie. Z jednej strony mamy uwzględnienie pewnych ogólnych, uniwer salnych praw, jak 
prawo do życia, ale też niektóre prawa w tej karcie są pomijane, np. kwestia zakazu pracy 
przymusowej, prawa do prywatności. Nie uwzględniono też  zakazu pozbawiania wolności z 
tytułu niewywiązywania się z umowy. Ogólnikowo sformułowane są prawa takie jak prawo 
do życia, natomiast występują w karcie prawa i przepisy, które nie występują nigdzie indziej 
na świecie, jak np. prawo do dostępu do własności publicznej i służb, prawo osób 
prześladowanych do azylów. Karta składa się z dwóch członów.  W prawa ludu wchodzi 
prawo do szacunku i równych praw, prawo do istnienia, prawo do wyzwolenia spod obcej 
dominacji, prawo do wyboru form rozwoju gospodarczego, społecznego i kulturalnego, 
prawo do swobody określania swojego statusu politycznego, gospoda rczego i kulturalnego, 
prawo do swobody dysponowania swoim majątkiem i zasobami naturalnymi, prawo do 
bezpieczeństwa, pokoju i do rozwoju społecznego w poszanowaniu środowiska naturalnego.  

W systemie afrykańskim również obywatele mają pewne  obowiązki. Wymienia się szacunek 
i tolerancję wobec innych ludzi, pracę na rzecz rodziny, poszanowanie rodziców i w razie 
konieczności - obowiązek udzielenia im pomocy, oddanie społeczności narodowej własnych 
zdolności intelektualnych i fizycznych, nienarażanie państwa na niebezpieczeństwo, 
zachowanie i umacnianie solidarności, obowiązek kultywowania wartości afrykańskiej, 

popieranie jedności, obrona przed dyskryminacją grup słabszych.  

To nie państwo ma służyć jednostce, ale od jednostki wymaga się, aby pracowała na rzecz 
dobra wspólnego. Ta deklaracja została uzupełniona protokołem dodatkowym  skupiającym 

się wyłącznie na prawach kobiet w Afryce.   

Inne dokumenty: 



 

Afrykańska karta praw dobrobytu dziecka – 1990. Ważna jest rola, jaką dzieci 
odgrywają w konfliktach zbrojnych; zgodnie z tym dokumentem  dzieciom należy 
się szczególna ochrona w warunkach konfliktu zbrojnego; prawa dzieci są 
uszczegółowione – należy chronić dzieci przed dyskryminacją, apartheidem, 
wykorzystywaniem seksualnym, pornografią, prostytucją, sprzedażą i  handlem, 
niewolnictwem. To nie znaczy, że dzieci są zwolnione z obowiązków  – przede 
wszystkim mają okazywać szacunek rodzicom i osobom starszym, niesienie pomocy 
osobom starszym, służyć wspólnocie narodowej i dbać o integralność terytorialną 
państwa.  



 

Uzupełnienie konwencji ONZ ds. uchodźctwa z 1969 



 

Konwencja dotycząca demokracji, wyborów, sposobów rządzenia  



 

Karta młodzieży 



 

Afrykańska karta o zachowaniu środowiska naturalnego 

Istnieje afrykańska komisja praw człowieka i ludów oraz afrykański trybunał praw człowieka 

i ludów.  

Standardy nałożone przez instytucje nie odpowiadają realiom, tzn przy braku administracji, 
kadry zarządzającej państwami, gdzie zamachy stanu są wciąż codziennością, trudno mówić 
o respektowaniu praw człowieka. Wciąż jest ogromny problem uchodźctwa. Fatalne jest 

położenie jednostek i grup, narodów.  

System ochrony praw człowieka państw arabskich jest to system  ligi państw arabskich. 
Przez wiele lat ta organizacja ignorowała problem praw człowieka. Dopiero w latach 60 
zdecydowała się zająć tą kwestią. W drugiej połowie lat 60 powołano regionalną arabską 
komisję praw człowieka i na nią spadł obowiązek rozwoju współpracy między państwami 
arabskimi w zakresie promowania praw człowieka - regionalna arabska komisja praw 
człowieka. Do obowiązków tej instytucji należy współpraca z instytucjami rządowymi, 
badanie i weryfikowanie sprawozdań przedkładanych przez członków organizacji, 
koordynacja działań, inicjowanie współpracy, zawieranie owych umów,  przestrzeganie 
zaleceń. Poważny przełom,  jeśli chodzi o stosunek do praw człowieka i tworzenie szczątków 
arabskiego systemu był rok 1990, kiedy przyjęto  kairską deklarację praw człowieka. W niej 
mamy odwołanie do Allaha już we wstępie. Podkreśla się także znaczenie historii cywilizacji 
islamu – to jest element  kluczowy. Wiąże się prawa człowieka z prawem szariatu. Art. 24 
mówi – wszelkie prawa i wolności wymienione w deklaracji podlegają szariatowi 
islamskiemu. Art. 25 – islamski szariat jest jedynym źródłem  odniesienia, interpretacji 

jakiegokolwiek punktu deklaracji.  

1994 – Arabska karta praw człowieka. Jest mniej odwołań do szariatu. Jest podzielona na 4 
części (cz. 2 – katalog praw politycznych; znajdują się tutaj prawo do samookreślania i 
rozwoju na różnych płaszczyznach). Istnieje w niej zakaz dyskryminacji kobiet ze względu na 
język, poglądy polityczne, pochodzenie narodowe, społeczne i płeć. Karta powołuje 
specjalny komitet składający się z 7 ekspertów  badających wywiązywanie się państw 
sygnatariuszy do zobowiązań. System  kontroli w świecie arabskim jest oparty o 
sprawozdania tylko i wyłącznie. Pierwsze sprawozdanie państwo powinno złożyć po roku od 
podpisania, następne co 3 lata. Jedyną furtką wyjścia jest możliwość wezwania komitetu do 
złożenia sprawozdania w trybie pilnym. Dodatkowym utrudnieniem j est brak możliwości 
składania skargi indywidualnej. To przesądza o tym,  że ten system w praktyce nie 
funkcjonuje. Stosunek islamu do praw człowieka jest specyficzny, prawa człowieka są 
postrzegane przez pryzmat religii. W islamie nie ma oddzielenia władzy świeckiej od 
duchowej.  

Europejski  system ochrony praw człowieka.  W ramach spotkań mamy do czynienia z 
podpisaniem w 1975. 3 koszyk – zostały zawarte prawa polityczne, osobiste, prawa do 
kontaktu z rodziną, swobody podróżowania. To był bardzo trudny do osi ągnięcia kompromis 
między ZSRR i zachodem, bo ZSRR nie chciał regulować prawa człowieka, ale wolał poprawić 
stosunki z zachodem. Udało się podpisać porozumienie i przez kolejne lata nic dobrego się 
nie dzieje. Powstaje OBWE  – sprawdza legalność wyborów. 3 koszyk nadal istnieje, ale nie 

ma instytucji sprawdzającej czy wszystko działa poprawnie.  

Lata 90 – zmiany, które zaowocowały podpisaniem karty praw podstawowych i 
przystąpienie wspólnot europejskich do europejskiej konwencji o ochronie praw człowieka. 
Karta praw podstawowych zawiera całe katalogi praw politycznych i obywatelskim, ale jest 
tak naprawdę dokumentem  wtórnym  – jest to zebranie i potwierdzenie wszystkich praw 

przysługujących nam na podstawie PDPC.  

Humanitaryzm oznacza pomaganie słabszym osobom, grupom osób, które są w gorszej 
sytuacji, które są narażone na nieludzkie cierpienia. W węższym znaczeniu odnosi się ono do 
prawa wojennego.  Powszechnie mówi się o prawie humanitarnym, o prawie konfliktów 

zbrojnych.  

Międzynarodowe prawo humanitarne konfliktów zbrojnych. Definiuje się je jako część 
prawa międzynarodowego.  Definicję ustalono w 1977 roku. MPHKZ oznacza normy 
międzynarodowe ustanowione przez umowy  międzynarodowe albo zwyczaje 
międzynarodowe, których szczegól nym zadaniem jest rozwiązywanie problemów 
humanitarnych wynikających bezpośrednio z międzynarodowych lub nie 
międzynarodowych konfliktów zbrojnych, i które z przyczyn humanitarnych ograniczają 

prawo stron konfliktu zbrojnego do swobodnego wyboru metod  i śr odków prowadzenia 

działań zbrojnych.  

Podstawowy cel prawa humanitarnego to ograniczenie użycia przemocy w konfliktach 
zbrojnych i wyłączenie z konfliktu zbrojnego osób, które nie są bezpośrednio w wojnę 
zaangażowane (ludność cywilna). Prawo humanitarne ni e interesuje się przyczynami 
konfliktów, czy dany konflikt jest sprawiedliwy czy nie, obronny czy nie. Najważniejsze jest 
zminimalizowanie liczby ofiar, przemocy oraz skutków, którymi mogą być dotknięte 

społeczeństwa biorące udział w wojnie.  

Zasady:  



 

Rozróżnienie pomiędzy stronami konfliktu a cywilami,  



 

Bezwzględny  zakaz atakowania ludzi będących poza walką,  



 

Zakaz zadawania niepotrzebnych cierpień,  



 

Zasada proporcjonalności – proporcjonalne użycie środków, broni, by osiągnąć 
swój cel 



 

Zasada konieczności  

Widać, że to prawo posiada pewne ograniczenie. Przede  wszystkim nie zakazuje użycia siły. 
Nie zakazuje udziału w walce, nie zakazuje prawa do wygrywania wojny. Zakłada się w 
ramach tego prawa, że państwa walczące mają racjonalne cele i powody, dla których 
podejmują działania zbrojne. Mając na uwadze wcześniejsze ograniczenia i zasady, wniosek 
jest taki, że prawo humanitarne dąży do samoograniczenia siły. Źródłami prawa 
humanitarnego są zarówno umowy międzynarodowe,  jak i zwyczaje. Konwencje to dorobek 

kilku ostatnich dekad, a zwyczaje międzynarodowe sięgają dużo dalej.  

Najbardziej dynamicznie humanitaryzm rozwinął się w XIX i XX wieku. Pierwszym zbiorem 
praw humanitarnych jest 1856 rok (po zakończeniu wojny krymskiej) – deklaracja Paryska. 
Ona dotyczyła tylko prawa morskiego, ale stanowiła pewien zbiór praw. Wprowadzone 

zostało pojęcie bandery neutralnej, zakazano rabunku dóbr wroga.  

Dziś ważne są konwencje z Hagi i z Genewy.   

Pierwsze konwencje z Hagi to 1899 – przyjęto 3 konwencje:  prawa wojny na lądzie, prawa 

morskie, o pokojowym rozwiązywaniu konfliktów.  

Kolejna konwencje z Hagi – 1907. Przyjęto 13 dokumentów,  z czego tylko 12 weszło w życie. 
Najważniejsze postanowienia: pokojowe załatwianie sporów międzynarodowych, 
ograniczenia użycia siły w celu ściągnięcia długów, warunki wypowiadania wojny, stawiania 

ultimatum, założenia dotyczące sposobów prowadzenia wojny i zachowań mocarstw 
neutralnych w warunkach konfliktu, sposób traktowania statków handlowych należących do 
nieprzyjaciela, kwestia dotycząca zakładania min podwodnych. 

1929 – reguły z Hagi. Dotyczyły prowadzenia wojny powietrznej  

1954 – konwencja z Hagi dotycząca ochrony dóbr kultury. Strony zobowiązywały się do 

ochrony dóbr kultury, nie wywozić ich z kraju pochodzenia.  

WYKŁAD VI – 6.11.2014 

Konwencje: 

1864  –  ma  kluczowe  znaczenie  dla  powołania Czerwonego Krzyża, neutralność personelu 

medycznego  + oznakowanie personelu + zapewnienie neutralności osobom cywilnym 

1906 – ochrona rannych i żołnierzy - ewidencjonowanie i wymiana informacji na temat osób 

poszkodowanych 

1929 – ranni pod opieką własnych sił zbrojnych 

1949  –  konwencje  genewskie  –  4  dokumenty – traktowane jako prawo zwyczajowe, każdy 
ma się dostosować i przestrzegać 

Konwencja 3 – sposób traktowania jeńców wojennych – katalog praw: 

o  podlegają ochronie prawno-narodowej od chwili pojmania 
o  podlegają prawu, regulaminom państwa, które ich pojmało 
o  obowiązek humanitarnego traktowania 
o  internowani, przetrzymywani w miejscu oddalonym od frontu 
o  zapewnienie szybkiego powrotu do kraju 
o  stały dostęp do żywności i picia 
o  jeniec może być zatrudniony do pracy, pyta się tylko oficerów czy chcą pracować  
o  jeńca można ukarać – charakter dyscyplinarny kary i proporcjonalność 

Konwencja  4 – o cywilach: 

o  zakaz poboru 
o  zakaz atakowania szpitali 
o  zakaz przymusowego przesiedlania 
o  „nie” dla zakładników 

o  prawo do humanitarnego traktowania 
o  kwestie związane z wolnością osobistą 

1977  –  protokoły  dodatkowe  –  ograniczenia  metod  szkodzenia  przeciwnikowi  –  miejsca 
kultu,  szpitale;  ograniczenie  zasięgu  bombardowań;  skala  korzyści  woj skowych  i 

proporcjonalności  

Konwencje mają  charakter uniwersalny. 

Wprowadzenie przez ONZ kategorii „zbrodni ludobójstwa” (Lemkin). 

Różni  się  podmiot:  w prawach człowieka mówimy o jednostce, w prawie humanitarnym o 

ofiarach. 

Zasady międzynarodowego prawa humanitarnego (przez Czerwony Krzyż): 

1.  zakłada się, że strony konfliktu mają ograniczony wybór metod walki  
2.  ludność cywilna nie może być atakowana  
3.  nie wolno zabijać przeciwnika, który się poddaje do niewoli  
4.  wszyscy ujęci mają prawo do humanitarnego traktowania  
5.  ranni zabierani są z pola walki  
6.  ochrona personelu medycznego, duchownych, sprzętu medycznego 
7.  każdej osobie przysługuje coś tam 

Czerwony Krzyż – Henry Dunant, bitwa pod Solferino 

Ruch Czerwonego  Krzyża i Czerwonego Półksiężyca  

1.  krajowe stowarzyszenia Czerwonego Krzyża i Czerwonego Półksiężyca  
2.  Międzynarodowa Federacja Cz. K. i Cz. P. 

3.  ….. 

1) Humanitaryzm, działanie na rzecz zdrowia i pomoc ofiaro 

2) Bezstronność 

3) Neutralność – niezaangażowanie, odcinanie się i niezaangażowanie w spory polityczne 

4) Niezależność 

5) Dobrowolność 

6) Powszechność 

Kwestia legalności interwencji –  

Czym  jest  interwencja  humanitarna?  –  użycie  siły  podjęte w celu ciężkich naruszeń praw 

człowieka. 

Suwerenność jest ograniczona, suwerenność jednostki powinna być priorytetem. 

Rada Bezpieczeństwa ONZ zajmuje się kwestią bezpieczeństwa i pokoju. 

o  zasada proporcjonalności środków 
o  musi istnieć szansa na sukces  

Operacje pokojowe: 

o  peace  making  –  doprowadzenie  do  zawarcia  porozumienia,  mediacje  między 

stronami 

o  operacje wymuszania pokoju – wiążą się z użyciem siły zbrojnej 
o  peace keeping – zakończyły się walki, chcemy utrzymać zawieszenie broni  
o  operacje typu peace-building (budowanie pokoju) – przeciwdziałanie 

 



 

Misje pokojowe powinny działać za zgodą stron. 



 

Bezstronność, neutralność, ale nie bezczynność (!). 



 

Chodzi o użycie siły tylko w kwestii obrony. 

Do  lat  90.  bardzo  trudno  robiło  się  interwencje.  Dziś  z  racji  tej,  że zmienił się charakter 

interwencji jest łatwiej. (WTF) 

Efekt  CNN’u  –  wpływ  mediów  na  interwencje  zbrojne  USA  w  Afganistanie,  na  Haiti  i  w 
Liberii.  Wpływ  przekazu  medialnego  (telewizji  informacyjnych i gazet) opisującego kryzys 
humanitarny, na politykę państw Zachodu względem kryzysu.  

Konwencje 

genewskie 

obejmują 

konflikty 

międzypaństwowe  

i wewnątrzpaństwowe – art. 3 !!!! 

Trybunał do osądzenia zbrodniarzy w Rwandzie – 1944 – najbardziej skuteczny. 

PRZEŁOM  –1998  -    powstanie  Międzynarodowego  Trybunału  Karnego,  sprawy  po  2002r., 

ludobójstwa, zbrodnie przeciwko ludzkości, zbrodnie wojenne, agresja. 

WYKŁAD VII - 13.11.2014 

Bardzo powszechna stała się krytyka uniwersalizmu praw człowieka. W państwach 
socjalistycznych pojawiał się argument autorytaryzmu rozwojowego (można poświęcić 
prawa jednostki dla dobra wspólnego). Ten  argument zakładał, że w kulturach 
niezachodnich nie ma dziedzictwa indywidualizmu, na pierwszym miejscu stawia się 
wspólnotę. Drugie spojrzenie mówi o relatywizmie kulturowym (polega na tym,  że badając 
daną kulturę jesteśmy zawsze uwarunkowani kulturowo, postrzegamy pewne  zjawiska przez 
pryzmat własnych doświadczeń). Kraje trzeciego świata, kraje rozwijające się, szybko zaczęły 
podnosić argument, że uniwersalistyczne koncepcje to dziedzictwo zachodu i w związku z 
tym należy patrzeć na prawa człowieka przez pryzmat kultury danego regionu, 
uwarunkowań społecznych, religi jnych czy samego systemu społeczno politycznego.  

Relatywizm wiąże się z kilkoma zjawiskami. Relatywizm został podniesiony przez kraje 
azjatyckie, gdzie mówiono o wartościach azjatyckich, które miały zapewniać 
społeczeństwom  dobrobyt, rozwój. Wartości ceni one w Azji – kolektywizm,  porządek, 
hierarchia, dyscyplina, lojalność wobec współpracowników, posłuszeństwo. Sukces 
gospodarczy wiązał się z autorytarnym sposobem rządzenia w Azji, Zapewniło to tym 
państwom dobrobyt. Można podporządkowywać prawo jednostek  dobru wspólnemu. Te 
argumenty straciły na znaczeniu po kryzysie azjatyckim – autorytarne państwo nie jest 
gwarantem stabilizacji, rozwoju i dobrobytu.  

Kraje afrykańskie przejęły ten system azjatycki. Państwo nadaje obywatelom jakieś 
konkretne  prawa i to jest ich zakres. Zwolennicy teorii wartości azjatyckich podkreślali, że 
pełne  nadanie praw politycznych i obywatelskich sprzyja powstawaniu postawy 
roszczeniowej społeczeństwa, domaganiu się więcej, a to miało nie sprzyjać rozwojowi 
dobra wspólnego.  

Państwa azjatyckie przyjęły liczne deklaracje mówiące o tym, że należy patrzeć na prawa 
człowieka przez pryzmat kulturowy danego regionu i uwzględniać indywidualne kwestie 

jemu przynależne.  

Można przyjąć, żę założenie relatywizmu jest słuszne. Trudno porównywać  różne kultury ze 
sobą, ale można mieć zastrzeżenia, czy prawa człowieka można relatywizować. Pewne 
wartości (godność, życie) można uznać za normy uniwersalne, obowiązujące wszędzie (tak 
powinno przynajmniej być). Jednak, uznanie za normę można by uznać honorowe zabójstwa 
albo praktykę obrzezania kobiet. Sprawy kultury a praw człowieka to kwestie złożone, 
trudno zająć tu jednoznaczne stanowisko.  

W zależności od skali zjawiska relatywizm kulturowy będzie inny.  

Przeciwko uniwersalistycznemu podejściu uznano, że jest to próba ponownego 
kolonizowania krajów rozwijających się. Uznano, że chce się narzucić tym krajom własne 
wartości i prawa, które w danej kulturze mogą  nie mieć miejsca.  

Prawa człowieka wywodzą  się z różnych kultur i różnych wartości, ale zawsze podstawowym 
kryterium powinna być godność ludzka obecna w każdej kulturze. Jest to wartość 
uniwersalna. Próby relatywizowania PC często służą usprawiedliwianiu łamania praw 
człowieka w imię jakiejś kultury, co nie powinno mieć miejsca.  

Ameryka Łacińska 

Od lat 60 była rządzona w większości państw przez dyktatury wojskowe, które sprawowały 
długoletnie rządy. To były projekty i rewolucje, które wojska chciały przeprowadzić – zmiany 

społeczne i gospodarcze. Przejmowały władzę od 6 do nawet prawie 30 lat (Chil e).  

Przyjmuje się, że rządy miały represyjny charakter, ale trzeba pamiętać, że nie można 
przykładać jednej miary do wszystkich dyktatur. Były reżimy charakteryzujące się wysoką 
brutalnością i skrajnym represjonowaniem (Pinochet w Chile, Junto w Argentyni e, Strezner 
w Paragwaju, Junta wojskowa w Urugwaju), ale były też rządy nieco łagodniejsze (dyktatury 

w Brazylii i w Peru).  

Kontekst wojen domowych  – najbardziej krwawy przebieg miały one miejsce w Gwatemali, 

w Salwadorze, w Kolumbii i Peru (od lat 80 do 2000).  

Reżimy represyjne 

Poziom represji zależał od okoliczności przejęcia władzy przez wojsko – czy społeczeństwo 
sprzyjało wojskowym, czy było przeciwne lub podzielone. W przypadku Brazylii i Peru o 
zamachach mówi się jako o rewolucjach. Wojsko, obalając cywilne władze, miało za sobą 
poparcie większości społeczeństwa. Nie trzeba było stosować silnych represji, aby 
podporządkować sobie ludność. W Peru wojsko wyjechało na ulicę nie oddając żadnego 
strzału. W przypadku Chile mamy wyraźny konflikt i podział między lewicą a prawicą. 
Lewicowy prezydent  został obalony przez prawicową juntę wojskową. Społeczeństwo  było 
podzielone na pół  – część była za obalonym prezydentem,  a część na Pinochetem. W takiej 
sytuacji można spodziewać się protestów, zamieszek i trzeba brutalnie dokonać pacyfikacji 
sektorów społeczeństwa, które mogą  stawiać opór. W Chile na pierwszą linię poszli 
polityczni działacze lewicy, członkowie związków zawodowych, dziennikarze. To jest czynnik 
mówiący o podziale społeczeństwa. Drugi, który możemy  odnieść do Argentyny,  jest 
związany z ogólnym chaosem panującym w kraju. W Argentynie  przed dojściem junty do 
władzy działała partyzantka destabilizująca życie w państwie i władza cywilna sobie z tym 

nie radziła, Dowódcy postanowili przejąć władzę i zaprowadzić porządek. W przypadku 
Argentyny  trzeba było dokonać pacyfikacji ugrupowań partyzanckich (montoneros – 
zwolennicy radykalni peronizmu). W Urugwaju również działała partyzantka, którą trzeba 

było opanować.  

Dyktatura to nie system, który może się utrzymać bez przemocy.  Rządzący zdawali sobie 
sprawę, że zaufanie może się wyczerpać. Władza nie jest legitymizowana, a przejęta siłą. 
Przemoc ma wymusić posłuszeństwo. Możliwości organizacyjne realizowania terroru, w 
zależności od państw, był różny. O ile w Chile Pinochet trzymał wszystko w swoim ręku i o 
wszystkim decydował, o tyle w Argentynie  to był proces zdecentralizowany, kraj podzielono 
na strefy – dowódców stref rozliczano za wyniki i dawano im wolną rękę.  Każdego miesiąca 
miała się zgadzać liczba zabitych. Wina lub jej brak nie miała znaczenia. Przyjęto duży 
margines błędu – 5 tysięcy. Zabito około 30 tysięcy osób. Wiele przypadków nie zostało 
ujawnionych, więc ta liczba może być większa. To spowodowało niekontrolowany wzrost 
przemocy wobec miejscowej ludności, także cywilnej. Żołnierze wykonujący rozkazy, oprócz 
zabijania partyzantki, gwałcili kobiety, pozbawiali ludzi kończyn etc. W Argentynie 
zasadniczą rolę odegrał model kampanii antypartyzanckiej zainspirowanej armią francuską. 
Francuzi prowadzili szkolenia z zakresu przesłuchań (np. torturowanie, aby szybko 
wydobywać informacje). W kontekście Argentyny  można użyć określenia brudnej wojny – to 
pojęcie towarzyszy konfliktom wewnętrznym.  Jest to zinstytucjonalizowana przemoc 
państwa wobec obywateli. W jej ramach mieszczą się masakry, pozasądowe egzekucje, 
porwania, wymuszone zaginięcia, tortury. Chodzi o terror państwowy wobec 
współobywateli, co jest sankcjonowane przez władzę.   

W Chile liczbę ofiar szacuje się na ok 3000, w Brazylii mówi się od 500 do 1000 osób, w Peru 

– setki, Urugwaj – 20000 osób.  

W Chile największy terror państwowy miał miejsce przez pierwsze trzy lata rządów. W 

ramach porządkowania społeczeństwa władza posuwa się do:   



 

masowych aresztowań osób, które mogły sympatyzować z lewicą; stadion Santiago 
de Chile zamieniono w obóz, miejsce przetrzymywania podejrzanych o lewicowość, 
przesłuchiwania (tortury), mordowania (ludzie byli przetrzymywani na płycie boiska 
i na trybunach) 



 

wprowadzono regulacje prawne uniemożliwiające ludziom korzystanie z ich praw, 
rozwiązano parlament, zawieszono wybory, zdelegalizowano partie polityczne 



 

ustanowienie przepisów umożliwiających funkcjonariuszom zabijanie ludziom w 
majestacie prawa; wprowadzono prawo do ucieczki – każdą osobę stawiającą opór 
lub uciekającą można było zastrzelić bez konieczności osądzania 



 

przepisy prawne, które pozwoliły Pinochetowi ingerować w wyroki sądowe; 
wymyślił, że sądy są zbyt pobłażliwe dla obywateli, więc zlecił przeprowadzanie 
inspekcji; wyroki skazujące na więcej niż 25 lat więzienia zostały zamienione na 

karę śmierci; 1973 – zabito 70 osób tylko na podstawie zaostrzenia wyroku 

W Argentynie brudna wojna nabierała tempa, ale w innych krajach techniki były podobne. 
W Argentynie zlikwidowano swobody obywatelskie przez zakaz zrzes zania się, zniesienie 

wyborów.  

Terror – podstawowym instrumentem były tortury. Funkcja była oczywista i miała szybko 
wydusić informację, zastraszyć obywateli (głównie w Brazylii zastraszanie było 
praktykowane; lepiej obywatela pouczyć aby się zresocjalizował i nakierował na właściwe 
tory, niż mordować). Katalog tortur stosowany przez wojskowych jest obszerny i najbardziej 
brutalnych czynów dopuszczano się w Chile i w Argentynie.  Katalog obejmuje tortury 
psychiczne (zabójstwa dzieci w obecności matek) oraz fizyczne (od bicia przez bicie z 
użyciem pałek po wyrywanie paznokci, podwieszanie głową w dół, zanurzanie w wodzie, w 
odchodach, zakładanie torebki foliowej na głowę,  rażenie prądem,  pozbawianie snu, 
światła, jedzenia, gwałty na kobietach, wpuszczanie szczurów do organizmu człowieka). 

Wynikiem tortur były ciężkie uszkodzenia ciała, śmierć, ale też urazy psychiczne.  

Drugim elementem  charakterystycznym były wymuszone zaginięcia. Jako termin prawny 

wiąże się z: 



 

sytuacją, w której osoba jest uprowadzona z domu lub z pracy, w uprowadzenie 
zamieszany jest funkcjonariusz publiczny (agent, policjant),  



 

nie wiemy co się z tą osobą stało po jej zniknięciu – najczęściej nie odnajdywano 
ciała takiej osoby, 



 

 nie można więc powiedzieć co się z nią stało 

DESAPARESIDOS   

Najwięcej tego typu praktyk miało miejsce w Gwatemali w okresie wojny domowej. 
Przodowała też Argentyna.  Zniknięcia miały zastraszać obywateli (nikt nie znał dnia ani 
godziny – ludzie żyli w ciągłym strachu, bali się władzy, czuli respekt, nie podejmowali 
żadnych działań). Żeby zniknąć w Argentynie,  wcale nie trzeba było być winnym – popularne 
było donoszenie, nie zawsze przedstawiając argumentów zgodnych z prawdą. Oprócz tego 
miały zapewnić bezkarność sprawcom (nie ma ciała = nie ma zbrodni).  

Zniknięcia – los osób porwanych przebiegał podobnie: byli uprowadzani, przetrzymywani w 
bazach wojskowych lub na komisariatach i najczęściej ich ciała albo całkowicie znikały albo 

były wyrzucane z samolotów nad dużymi zbiornikami wodnymi. Oficjalnie policja wszczynała 

postępowanie wyjaśniające i poszukiwała – w praktyce nie podejmowano żadnych działań. 

Były także zniknięcia dzieci urodzonych w miejscach zatrzymań – w aresztach. Rząd 
argentyński miał misję krzewienia wartości katolickich, prawicowych, wymyślił, że będzie 
odbierał matkom dzieci zaraz po urodzeniu i los tych dzieci był różny – najczęściej trafiały do 
rodzin oficerów armii argentyńskiej, którzy mieli wychowywać je w duchu swoich wartości, 
aby matka biologiczna nie mogła ich zepsuć. Inny wariant przewidywał, że dziecko było 
oddawane do adopcji, a w zasadzie sprzedawane rodzinom z zagranicy – USA  i Europa. Od 
dłuższego czasu Argentyńczycy chcą odbudować tożsamość – dzieci dowiadują się nagle kim 

są.  

Przemoc nie ograniczała się tylko do granic państw. W ramach operacji Kondor służby 
wywiadowcze państw amerykańskich nawiązały ścisłą współpracę – śledzenie, 
inwigilowanie i likwidowanie osób, które np. wyjeżdżały. Śledzono „zdrajców” i próbowano 

pociągnąć ich do odpowiedzialności poza granicami kraju.  

W warunkach konfliktu wewnętrznego  w Ameryce  Łacińskiej dochodziło do poważnych 

naruszeń.  

Mało kto wie, że nie tak dawno, do 1996 roku, w Gwatemali trwała brutalna wojna domowa 
(od 1960). Kosztowała życie 200 tysięcy osób, z czego ponad 80% stanowiła ludność 

indiańska. Jest to przykład ludobójstwa.  

Konflikt w Peru trwał od 1980 do 2000. Wg szacunków, około 80 tysięcy ofiar ta wojna 
pochłonęła. Wciąż na prowincjach odkrywane są nowe groby, w wioskach przy okazji prac 

odnajduje się szczątki.  

Kolumbia – konflikt trwa od lat 60, wciąż jest niezakończony. Ostatnie dane to było 
kilkadziesiąt tysięcy ofiar w latach 90 – dziś tego nie da się zliczyć. 

Ludobójstwo – zarówno Gwatemala i Peru. W Peru 70% to Indianie. Było to działanie 
nastawione na fizyczną eliminację określonej  grupy etnicznej. Wszystko wskazuje na to, że 
w obu przypadkach działania władz były starannie zaplanowane i ukierunkowane na to, by 
ludność indiańską wymordować. W obu krajach oparto się na silnie funkcjonującym rasizmie 
i uprzedzeniach rasowych wobec Indian i uproszczeniu rzeczywistości (Indianin jest biedny, 
wykluczony – jest bardziej podatny na ideologie lewicowe, a w takim przypadku na pewno 
jest członkiem partyzantki, a jak nie jest, to z nią sympatyzuje). Gwatemala – łatwiej 
wskazać czynniki świadczące za celowością działań władzy (organizacja masakr – 
zapewnienie ciężkiego sprzętu: ciężarówki, spychacze, koparki, chemikalia do podpalania 

mieszkań i domów,  kopanie masowych grobów). Masakr dokonywano w dni świąteczne, 
gdzieś na placach w centrach miast, w dni targowe, by mieć pewność, ze jak najwięcej ludzi 
będzie w tym miejscu.  

Istotny był też sposób przeprowadzania masakr. W obu przypadkach występowała 
olbrzymia brutalność wykraczająca poza „obowiązki”. Często przy okazji masakr dochodziło 
do gwałtów,  bestialskiego traktowania ofiar – rozczłonkowywanie. Występowały zjawiska 
takie jak krzyżowanie, wbijanie na pal, kanibalizm (Gwatemala – kanibalizm był często 

praktykowany przez żołnierzy; wpajano rekrutom,  że ich ofiary nie są ludźmi).  

Były działania nastawione na zniszczenie kultury indiańskiej – niszczenie nasion 
(mordowanie Indianek w ciąży, małych dzieci). Małe dzieci często padały ofiarami 
brutalnych mordów. To miało prowadzić do tego,  by nie odrodziła się kultura indiańska. 
Odbywało się coś, co nazywa się etnocydem  – niszczenie kultury indiańskiej. Polegało to na 
identyfikowaniu stroju indiańskiego ze strojem partyzanta – to doprowadzało, że Indianie, z 
obawy o życie, porzucali ubiór. Wykorzystywano miejsca święte jako pomieszczenia do 
przesłuchań, egzekucji. Miejsca profanowane morderstwem przestawały być święte. 
Likwidowano liderów. Przymuszano Indian do służby w oddziałach samoobrony i zabijania 
członków własnej lub sąsiedniej społeczności. Przemoc nie była mocno zakorzeniona w 
kulturach indiańskich. Przesiedlano ludność w sposób masowy. Podburzano wspólnoty 
przeciwko innej. To doprowadzało do podziałów.  

W Peru i Gwatemali dehumanizowano ofiary. W Peru inny jest stosunek do ofiar 
pochodzenia indiańskiego, a ofiar białych: Indian nie pozwalano gr zebać, co było wbrew 
kulturze indiańskiej. Świadomie pozostawiano ofiary w lesie na żer dzikich zwierząt. 
Żołnierze swoim językiem i zachowaniem dawali znać represjonowanym, że nie są istotami 
ludzkimi. Zwraca się uwagę na brutalność wojsk. W Gwatemali to  Indianie mordowali 
Indian. Przeprowadzenie tych masowych mordów stało się możliwe przez szkolenie 
przeprowadzane na Indianach zrekrutowanych – pranie mózgu. Szkolenie uczyło brutalności 

i dehumanizowania.  

Gwatemala, Peru, Chile, Kolumbia – egzekucje pozasądowe. Pozbawienie człowieka prawa 
do procesu sądowego i prawa do obrony. W ramach tych egzekucji można wskazać 

mechanizm wspólny: 



 

Osoby są uprowadzane z domów najczęściej  



 

Często ciała odnajduje się po okresie miesiąca  



 

Ciała noszą ślady tortur 



 

Ubiera się te osoby w stroje partyzanckie, by upozorować ich udział w walce 



 

Osoby nie mają dokumentów,  rzeczy osobistych 



 

Osoby, które dopuszczają się egzekucji, są bezkarne i korzystają z benefitów  za 

wzorowe  działanie 

Lata 80 – najwięcej masakr 

Od 1990 – masakry związane z rządami kogoś tam 

Wraz z taktyką selektywnych zabójstw zaostrzył elementy  godzące w prawa człowieka: 
obywatele mogli być sądzeni tylko przed trybunałami wojskowymi, obrońcą mógł być tylko 
adwokat wojskowy (nie dopuszczano cywilów – przy dużej ilości spraw brakowało 
obrońców), zniesienie zasady domniemania niewinności = wprowadzono zasadę 
domniemania winy. Obniżono granicę wieku – przed trybunałami mogli stawać nawet 
12latkowie i mogli być skazywani na karę śmierci. Trybunały były sądami kapturowymi – 5 
osób, z czego jeden był zawodowym sędzią, pozostali byli wojskowymi, którzy na 
posiedzenia przychodzili w czarnych kominiarkach. To miało sędziom zapewnić większą 

odwagę w podejmowaniu decyzji, ale de facto oznaczało bezkarność.  

Premia była dawana za jak największą ilość wyroków skazujących.  

WYKŁAD VIII - 20.11.2014   

1989 – granica umowna transformacji. Mówimy tutaj o przejściu z modelu rządów 
autorytarnych pod rządami wojskowych do modelu w pełni demokratycznego.  Drugi wymiar 
mówi o przejściu z okresu wojny do okresu pokoju. W Gwatemali, gdzie władzę sprawowała 

junta wojskowa, istniał podwójny proces przejścia: od autorytaryzmu do demokracji.  

Na pierwszy plan wysunęły się kwestie odpowiedzialności osób, które popełniły zbrodnie. 
Używa się w tym kontekście określenia odwołującego się do poczucia sprawiedliwości. 
Mówi się o okresie rozliczeń i poszukiwaniu sprawiedliwości w kontekście pojednania 

narodów.  

Przyjęło się uważać, że okres lat 90, gdzie państwa przeszły od czasu dyktatur, nazywa się 
okresem bezkarności. Bardzo wąskiej grupy osób można użyć określenia, że zostały skazane. 
Mówi się o sprawiedliwości okresu transformacji – wszystkie działania podjęte przez 
państwo, by wyjaśnić przyczyny zbrodni, ukarać sprawców i doprowadzić do pojednania. W 
tym będą zarówno procesy karne, ale i instytucje tymczasowe, jak komisje prawne 

(powierzono im zadanie wyjaśnienia przyczyn i wskazanie winnych).  

Przypadek rozliczania zbrodni w Ameryce łacińskiej nie jest ważny ze względu na skalę 
naruszeń (naruszenia w Afryce są dużo poważniejsze i większe). Na specyfikę okresu 
sprawiedliwości wpływa powiązanie pomiędzy rozliczeniem a odsunięciem wojska o władzy. 
Jest konieczność przedefiniowania stosunków cywilno – wojskowych. Wszystkie dyktatury w 
Ameryce  łacińskiej, poza Argentyną, upadły w sposób wynegocjowany (to było uzgodnione z 
władzą cywilną przekazanie władzy). Sposób, w jaki wojsko traciło władzę, będzie miało 
decydujący wpływ na sposób rozliczania. Podstawiam założeniem nowych władz było 
umocnienie demokracji, rozliczenie sprawców i niedopuszczenie do odnowienia się rządów 
wojskowych i fali przemocy. W związku z tym rządzący mieli dylemat – czy należy sprawę 
łamania praw człowieka i wyjaśniania zbrodni traktować w sposób nadzwyczajny (czy karać 
sprawców za wszelką cenę), czy większą wartością będzie, by wojskowi nie wrócili do 
władzy? Często kwestia rozliczenia łamania praw człowieka wiązać się mogła z silnym 
oporem instytucji wojskowych i z groźbami ponownych zamachów stanu. Wiele czasu 
upłynęło od upadku dyktatur. Dziś OPC jest bardziej rozwinięta. Państwa 

latynoamerykańskie są silniejsze, niż były na początku lat 90.  

Kiedy wojsko przejmowało władzę, odbywały się negocjacje między wojskiem a cywilną 
opozycją. Często ceną za oddanie władzy było zapewnienie sobie przez wojskowych 
nietykalności – oddajemy wam władzę, jeśli zapomnicie, co się działo. Klasycznym 
przykładem takich negocjacji było Chile. Poza Argentyną  to był model, który odnosił się do 
pozostałych dyktatur. Wojskowi nie pałali chęcią do wyjaśniania zbrodni. Często można 
spotkać się z poglądem, lub nawet z ideologią, że funkcjonowali w warunkach stanu 
wyjątkowego.  Wojskowi twierdzili, że to była wojna domowa, że takie dzia łania były 
konieczne, a w okresie pokoju zabójstwa można było uznać za pospolite morderstwo, ale na 
wojnie jest to usprawiedliwiona przemoc. Nie można sądzić wojskowych, którzy walczyli z 
wrogiem wewnętrznym  w obronie kraju, a potem  traktować ich jak najwi ększych 
zbrodniarzy. Regulacje prawne pozwalały im ustanowić zwierzchnictwo nad władzami 
cywilnymi – cywile byli sądzeni przed trybunałami wojskowymi. Wojskowi uważali, że na 

wojnie to było normalne działanie.  

Oprócz tego,  wskazywano na doktrynę bezpieczeństwa narodowego. Sympatyka wroga 
trzeba likwidować. Dalej, wojskowi wykazywali, że oni tylko wykonywali rozkazy, a za to nie 
można ich sądzić. Generalnie jest to argument prosty do zbicia – jeśli argument jest 
niezgodny z prawem, to się go nie wykonuje, tylko raportuje. W Ameryce  łacińskiej istniał 
obowiązek posłuszeństwa – z rozkazami się nie dyskutuje, tylko się je wykonuje, nawet jeśli 
są niezgodne z prawem. Wojskowi uznali swój kodeks za nadrzędny względem  prawa 
cywilnego. Najpierw trzeba było wykonać rozkaz, a potem  ewentualnie zgłosić, że coś było 
nie tak. Oprócz tego,  rozkazy były wydawane ustnie, nigdy na piśmie. Dowodów na piśmie 

nie było. Wszystko opierało się na zeznaniach świadków. Wśród wojskowych ciężko było 

znaleźć tych, którzy by zeznawali przeciw swoim kolegom.   

To są najważniejsze argumenty, którymi armia każdego kraju latynoamerykańskiego się 
posługiwała. Armia stawiała opór w kwestii rozliczenia. Nigdzie nie było tak, że archiwa 
wojskowe były dostępne dla władzy cywilnej. Zwlekano z wydawaniem dokumentów,  które 
często ginęły. Ginęli także świadkowie. Zastraszano sędziów. Państwa nie miały pieniędzy, 
by chronić sędziów, prokuratorów. Wszyscy byli zdani na siebie.  

Gwatemala – biskup postanowił opracować raport komisji wyjaśnień historycznyc h. Dzień 
po opublikowaniu raportu został zamordowany przez grupę niezidentyfikowanych 

mężczyzn.  Nikt nie został za to skazany.  

Trzy strategie:  



 

Strategia maksymalistyczna – zakładała postawienie przed sądem i skazanie 
prawomocnym wyrokiem zbrodniarzy; ta strategia została zrealizowana do 
pewnego  momentu  tylko w Argentynie tuż po objęciu władzy przez cywilne rządy. 
Prezydent  Alfonsi – należy złapać zbrodniarzy. Aby proces rozliczania był w miarę 
uczciwy i transparentny, domagał się rozliczenia zarówno narus zeń po stronie 
wojskowych, jak i tych, których dopuściła się partyzantka (powinno się objąć 
wszystkie strony konfliktu).  
Dalej - Wprowadzenie ograniczeń w odpowiedzialności – nie było możliwe sądzić i 
skazać każdego. Dlatego zawężono kwestię do osób wydaj ących rozkazy.  
Poza tym, rozliczenie powinno odbyć się w maksymalnie krótkim czasie po 

dokonaniu transformacji. Proces nie może się rozwlekać na lata.  

Efektem  tego  typu polityki było wydanie wyroków na członków junty wojskowej 
(jeden z dowódców został skazany na dożywocie, ale niektórzy np. na 5 lat). Słabe 
wojsko zaczęło się odradzać i kwestionować kwestię rozliczeń. Zaczęły się naciski 
na rząd, by odstąpić od rozliczania. Przyjęto dwie ustawy: 



 

1986 – punto final – mówi o wyznaczeniu konkretnej daty zakończenia 
procesów wojskowych. Dano sobie kilkanaście miesięcy na przeprowadzenie 
postępowań i po konkretnej dacie nie można było zgłaszać nowych spraw.  



 

1987 – bezwzględne  posłuszeństwo – można rozliczać tylko osoby wydające 

rozkazy.  

1989 – prezydentem  zostaje Menem,  który ogłasza amnestię. Stwierdza, że czas 
zapomnieć o rozliczeniach. Oznacza to, że wszyscy skazani wychodzą z więzień. 

Dopiero w 2003 roku prezydent  Kirchner uznał, że to działanie bezprawne, a w 
2004 roku sąd najwyższy uznał niekonstytucyjność amnestii. Niektórzy generałowie 
skończyli na aresztach domowych. Sprawiedliwość mimo wszystko zatriumfowała.  

Strategia ukarania sprawców jest ważna z kilku względów. Pokazuje to równość 
wszystkich wobec prawa i możliwość pociągnięcia do odpowiedzialności każdego, 
nawet jakiegoś super generała. Poza tym, ważna jest kwestia wytyczenia granicy 
między okresem wojny, a okresem pokoju. Problem z przeprowadzeniem  procesów 
jest taki, że w małej ilości państw funkcjonują instytucje, które są w stanie podołać 
zadaniu. W wielu krajach niestety sady są odziedziczone po czasach dyktatur. Może 
być sytuacja, w której sąd, który wydawał wyroki śmierci, będzie orzekał w sprawie 
karnej przeciwko generałom.  Należało by oczyścić wymiar sprawiedliwości i 
zbudować nowy system, ewentualnie stworzyć ciał para sądowych – jak komisja 
prawdy, albo oddać zbrodniarzy pod trybunał międzynarodowy. Każdy z krajów 

latynoamerykańskich chciał załatwić sprawę sam.  

Ten model odnosi się tylko i wyłącznie do Argentyny.   



 

Druga, skrajna opcja, to minimalistyczne podejście. Albo sankcjonujemy ustawy, 
które były dziełem  wojskowych, albo wprowadzamy nowe. Ustawy amnestyjne w 
wielu krajach nie były podważane przez sądy. Trybunał w Chile z 2 004 roku 
stwierdzał, że ustawa amnestyjna wydana w okresie dyktatury jest częścią aparatu 
represji. Nie może być uznawana i nie należy jej respektować po zmianie rządów. 

Wiele krajów nie skorzystało z tego rozwiązania.  

Chile i Pinochet. Wynegocjował dla s iebie i dla wojska dobre warunki odejścia od 
władzy. Zagwarantował sobie bezkarność, został dożywotnim senatorem 
(przysługiwał mu immunitet). Dopiero w 2004 próbowano przełamać ten impas. 
Nowy szef sił zbrojnych przyznał po 14 latach, że wojsko odpowiada za naruszanie 

praw człowieka.   

Przykład z Salwadoru – pracowała komisja prawdy. Chodziło o nakreślenie dat i 
zasięgu amnestii – kto miałby jej i za co podlegać. Jeszcze przed końcem prac 
komisji wydano amnestię, że uniewinnia się wszystkich, którzy dopuści li się czynów 
zabronionych w czasie wojny. To nie spotkało się z przyjaznym odbiorem 

społecznym.  

Urugwaj – amnestia, nikt nie będzie sądzony. Mogło to budzić zdziwienie dla ludzi z 
zewnątrz.  Urugwajczycy dwukrotnie próbowali odwołać ten dekret  w formie 
referendum.  W referendum  w 89 roku za amnestią opowiedziało się 52% 

o9bywateli, a referendum  zostało powtórzone  w 2009 roku przy nieco większym 
sukcesie – 53% zagłosowało przeciwko zniesieniu amnestii. Społeczeństwo nie chce 
rozliczeń w tym kraju. Często nie wyjaśnia się przyczyn dramatu.  



 

Strategia umiarkowana – wiąże się z powoływaniem komisji prawdy i pojednania. 
Podstawowym celem tych instytucji było wyjaśnienie przyczyn łamania praw 
człowieka w kraju i doprowadzenie do pojednania narodowego. Trudno dziś 
zdefiniować komisja taka – zespół cech, które ona posiada: 

o  Definiuje się go przez zakres jego działań. Każda komisja odpowiadała za 

coś innego i coś innego miała badać.  

o  Uznaje się, że jest to organ tymczasowy i po wygaśnięciu mandatu jego 

rola się kończy, funkcja wygasa 

o  Jest to efekt  kompromisu pomiędzy rządzącymi a opozycją, bo w 

większości krajów komisje powstawały właśnie w porozumieniu z 
wojskiem. Pojawia się pokusa, by traktować tę komisję jako element 
zapewniający bezkarność sprawców – te komisje, które były powoływane, 
nie miały prawa wydawać wyroków, albo nawet z nazwiska wymieniać 
innych.  

o  Komisje są instytucjami para sądowymi – mogły przesłuchiwać świadków, 

mogły prowadzić oględziny, prace śledcze na miejscach zbrodni, mogły 
dokonywać ekshumacji, zbierały świadectwa, ale ich rola na tym się 
kończyła.  

Były pewne  rekomendacje, co zrobić by uniknąć powtórki w przyszłości – należy 
zmienić prawo, zlikwidować nierówności społeczne. Zalecenia dotyczyły 
przebudowy stosunków i struktur społecznych, oraz mi ały zreformować instytucję 
państwa odpowiadającą za bezpieczeństwo,  prawo i przestrzeganie praw 
człowieka.  

Komisje miały też  za zadanie doprowadzenie do zadośćuczynienia ofiar. 
Wynagrodzenie szkód wiązało się z wywieszeniem tablicy upamiętniającej, 

budowaniu szkoły w danej wiosce etc.   

Funkcja pojednania – bez poznania prawdy nie ma mowy  o wybaczeniu. Bez 
wybaczenia nie ma mowy o pojednaniu. Komisje miały służyć temu,  by ukazać 
prawdę, ale też nie pogłębiać podziałów społecznych. One miały jednoczyć naród. 
Rzadko kto przebrnął przez raporty komisji. W pierwszej części raportów były 
uwarunkowania przemocy, a dalej jakieś doświadczenia, co się stało. Dalej, było to 
weryfikowane. Rzadko kiedy ktoś dobrnął do końca tych źródeł.  Częściej bazowano 

na skrótowcach. Odbiór odbywał się zazwyczaj na szczeblu państwowym. W peru, 
po ogłoszeniu raportu, prezydent  odwrócił się od przewodniczącego  nie wierząc w 
to, co się znajdowało w raporcie. W wielu krajach twórcy raportów do dzisiaj muszą 

korzystać z ochrony.  

Najważniejsze komisje:  



 

Argentyna – narodowa komisja ds. zaginięć osób  



 

Chile – narodowa komisja prawdy i pojednania (1990-1991); komisja ds. więźniów 
politycznych i tortur (2003-2005); w pierwszej komisji Pinochet wynegocjował, by 
problem tortur, przemocy politycznej, w ogóle nie uwzględniać; dopiero w 2003 
roku postanowiono go zignorować 



 

Gwatemala – komisja wyjaśnień historycznych (1997-1999); komisja prawdy i 
pojednania -Praca komisarzy i śledczych była wyjątkowo trudna  



 

Peru – komisja prawdy i pojednania (2001-2003) 

Często pojawia się model kaskady – państwa często chciały rozpoczynać od rozliczenia i 
karania sprawców na drodze sądowej, wybierały model maksymalistyczny, a potem 
stopniowo od niego odchodziły – przechodzono na komisję, a dopiero na końcu stawiano na  
bezkarność. Łączono kilka strategii, w zależności od tego jaka była możliwość ogarnięcia 

wojska.  

Rzuca się w oczy znikomy odsetek osób, które doczekały się sprawiedliwego wyroku. 
Przywódcy junty argentyńskiej mieli wyrok i zostali skazani. W Peru przywódca został 
skazany za zlecanie zabójstw. To był proces niełatwy, obnażający słabości peruwiańskiego 
wymiaru sprawiedliwości. Najpierw były problemy z ekstradycją byłego prezydenta Peru. 
Fujimori jak odchodził, to przesłał rezygnację faksem z Japonii. Potem ubzdurał sobie, że 
zostanie prezydentem  Peru jeszcze raz. Najpierw prowadził kampanię z Japonii (skąd z 
resztą pochodził), a potem  przyjechał do Chile. W Chile władze go aresztowały – przebywał 
w areszcie domowym. Proces trwał długo, natomiast ostatecznie udało mu się udowodnić 
m.in. malwersacje finansowe, zlecenie zabójstwa grupy studentów  szwadronowi śmierci. 
Stwierdził, że po odsiadce i tak wystartuje w wyborach. Póki co jego córka startowała w 

wyborach i mało głosów jej brakło do przejęcia władzy.  

Okres wojen, dyktatur jest za nami. Może się wydawać, że prawa człowieka będą bardziej 
respektowane,  że zakończy się proces rozliczeń. W Gwatemali człowiek, który w latach 82 -
84 wymordował kilkadziesiąt tysięcy Indian, po oddaniu władzy został przewodniczącym 
kongresu, a potem startował dwukrotnie w wyborach prezydenckich. Dopiero w ubiegłym 
roku zapadł pierwszy wyrok w jego sprawie. W tym  kraju osoba, która dopuszczała się 

łamania praw człowieka i która była członkiem junty, nie powinna sprawować żadnej funkcji 
publicznej. On działał normalnie. Wyrok nie jest prawomocny, więc na pewno  będzie 
odwołanie. W wielu przypadkach jest bezapelacyjne udowodnienie winy – wszystko można 

potwierdzić, ale ludzie nie ponieśli kary.  

Teoretycznie,  po zakończeniu dyktatur powinno być lepiej. W miejsce przemocy ze strony 
wojska, jest przemoc ze strony grup przestępczych, a przemoc ze strony wojska i policji 
wciąż istnieje. Do dziś w Ameryce  łacińskiej jest ogromny odsetek przestępczości. Wysokie 
wskaźniki wynikają ze sposobu, w jaki władza postanowiła się z nią rozprawić. Przede 
wszystkim trzeba mieć na uwadze bardzo represyjną politykę ws. grup przestępczych. Wciąż 
mamy do czynienia z systematycznym nadużywaniem przemocy i łamaniem praw człowieka 
przez funkcjonariuszy publicznych w związku z walką z przestępczością. Wciąż są doniesienia 
o naruszeniach. Po pierwsze, w Ameryce  ś rodkowej tolerowane są szwadrony śmierci. Są to 
organizacje paramilitarne, które działają za przyzwoleniem władz i za ich przyzwoleniem 
wykonują czarną robotę, której oficjalnie wojskowym nie wypada robić.  Najczęściej 
wykorzystuje się je do czyszczenia ul ic; to się dzieje za przyzwoleniem społeczeństwa – im 
bardziej rośnie przestępczość, tym bardziej społeczeństwo jest liberalne w kwestii czystek :  
bezpieczeństwo > demokracja. Szwadrony są często tworzone  przez funkcjonariuszy, 
oficerów, którzy niejako po godzinach swojej pracy idą w czynie społecznym, za prywatne 
pieniądze – likwidują bezdomne dzieci, prostytutki, żebraków. Zajmują się usuwaniem 
patologii z ulic. Np. właściciele sklepów zrzucają się na operację oczyszczenia ulicy, bo boją 

się otwierać swoje sklepy.  

Poza tym, wciąż mają miejsce egzekucje bez wyroku sądowego.  Nie pozoruje się udziału 
kogoś w jakiejś grupie, ale stawia się go pod ścianą i rozstrzeliwuje go, nie doprowadzając 
go przed sąd. W ostatnich latach wskaźniki wykazują, że jest więcej  egzekucji 
pozasądowych, niż procesów sądowych. Kolejną kwestią jest nadużywanie władzy i 
przemocy przez policję. Komisariaty to najmniej bezpieczne miejsca. Wciąż słychać 
doniesienia o gwałtach i pobiciach. Dane dotyczące brutalności policji z roku na rok rosną. 
Wojsko, policja, w wielu przypadkach, stosują środki nieadekwatne do zagrożenia. To 
wynika głównie z poziomu wykształcenia i profesjonalizmu tych formacji, które odpowiadają 
za bezpieczeństwo. Wg najnowszych badań, w Meksyku 70% funkcjonariuszy ma 
wykształcenie podstawowe.  Kilka procent nie ma w ogóle żadnego wykształcenia. Ok 5% 
funkcjonariuszy ma wykształcenie wyższe. To oznacza, że funkcjonariusze nie rozumieją 

prawa, nie mogą powołać się na przepisy. To powoduje brak zaplanowanej strategii.  

Trzeba być bardzo naiwnym by wierzyć, że ktokolwiek zostanie rozliczony ze zbrodni. W 
Brazylii nie rozliczono nikogo. Ani jedna osoba nie stanęła przed sądem. Lata lecą – 

świadkowie się wykruszają. Okres rozliczeń był też  robiony w konkretnych warunkach. 

Międzynarodowa ochrona praw człowieka w tamtych czasach dopiero się rozwijała.  

Ochrona praw dziecka 



 

Dzieci żołnierze  



 

Praca nieletnich  



 

Dzieci ulicy  

Udział dzieci w formacjach zbrojnych. Omawiając dokumenty składające się na obronę 
prawną dziecka wskazywane były konwencje i protokoły zakazujące udziału w grupach 
zbrojnych osobom młodszym niż 18 lat. Siły samoobrony, partyzantki – sprawa ma się 
inaczej. Dopuszczały takie instytucie dzieci w formacjach zbrojnych za zgodą rodziców. 
Zjawisko dzieci żołnierzy nie jest fenomenem  tyko Ameryce  łacińskiej. W każdym z regionów 

to zjawisko wygląda inaczej.  

Włączanie dzieci do wojny ma długą tradycję. W ostatnich latach zmienił się charakter 
udziału dzieci i rola ich w formacjach zbrojnych. Kiedyś dzieci wykorzystywano głównie jako 
zwiadowców, emisariuszy, dziś natomiast dzieci są w dużym stopniu wykorzystywane na 
pierwszej linii frontu – biorą aktywny udział w walkach przy użyciu broni. W przypadku 
zaangażowania dzieci do wojny dużą rolę odegrał rozwój technologiczny – stworzenie broni 
lekkiej, którą łatwo przenieść i obsłużyć przez dziecko. Najgorszy okres w Ameryce  łacińskiej 
jest za nami – na masową skalę rekrutowano dzieci w przypadku wojny w Peru i w Kolumbii. 

W Kolumbii to dalej działa, ale na zdecydowanie mniejszą skalę.  

Na rekrutację nieletnich można wskazać  



 

czynniki zewnętrzne  (skłaniają formacje paramilitarne do włączania dzieci – 
głównie liderzy tych ugrupowań zwracają uwgę na predyspozycje psychiczne i 
fizyczne: dziecko musi być posłuszne, ślepo wpatrzone w a utorytet, łatwo nim 
manipulować, dziecko nie nauczyło się rozróżniać dobra od zła; dziecko może 
łatwiej przedostać się gdzieś w sposób niezauważony; od dziecka mało kto 
spodziewa się agresji i przemocy; to cechy, które liderzy formacji podkreślają) 



 

czynniki inne – ok 45% dzieci to rekrutacja dobrowolna, nie ma przymusowego 
wcielania, a raczej z wcielaniem dzieci do oddziałów zbrojnych; dobrowolność 
ogranicza się do tego,  że albo dziecko będzie głodowało i będzie bite, albo pójdzie 
do partyzantki; czynnikiem sprzyjającym jest chęć poczucia przynależności, 
potrzeba identyfikacji, zbudowania własnej tożsamości; inna kwestia to budowanie 
swojej pozycji, uzyskiwanie prestiżu i siły – dostęp do broni, mundur; wiele dzieci 

ucieka z domu i wstępuje do partyzantki, bo ucieka od domowej przemocy i szuka 

bezpieczeństwa  

Dzieci wstępują, by pomścić śmierć członków rodziny.  

WYKŁAD IX - 27.11.2014   

Każdy z regionów ma inną specyfikę zjawiska dzieci – żołnierzy. Najwięcej dzieci służy 
obecnie w Afryce i inaczej będzie wygl ądał proces rekrutacji, inaczej funkcjonowanie dzieci 
w armii. TO, co wyróżnia latynoamerykański region, to wysoki odsetek dobrowolnych 
wstąpień do armii, przy czym dobrowolność należy traktować jako brak alternatywy. Dzieci 
nie idą służyć, bo lubią broń, ale zmusza je do tego sytuacja rodzinna, materialna – nie mają 
innego wyjścia. Alternatywą jest życie na ulicy i popełnianie przestępstw, albo pozostanie w 
domu i bycie katowanym przez rodziców. Organizacje paramilitarne w dużo mniejszym 

stopniu wcielają na siłę.  

Najwięcej dzieci służy w Kolumbii. Możemy wskazać dwie główne  organizacje zajmujące się 
rekrutacją: Zjednoczone siły samoobrony Kolumbii (FARC – służy ok 4000 dzieci) i 
zjednoczone siły samoobrony (AUC  – nieco ponad 3000). AUC działa za zgodą władz 

państwowych. Państwo powołało AUC  po to, by rozbić partyzantkę.  

Proces rekrutacji FARC: można zidentyfikować całe oddziały dziecięce i oddziały, gdzie dzieci 
pełnią funkcje dowódcze.  ¾ całego składu tych formacji partyzanckich stanowią ludzie do 25 
roku życia. Średni wiek rekrutacji to między 12 a 14 rokiem życia. W przypadku AUC  to są 

głównie dzieci w wieku 14 lat i osoby starsze.  

W przypadku sił partyzanckich rekrutacja odbywa się na kilka sposobów. Obszar rekrutacji 
dzieli się na prowincje i miasta. Na większą skalę rekrutuje się dzieci na wsiach. Na prowincji 
głównie toczą się działania zbrojne i dzieci chcąc nie chcąc biorą udział w tych działaniach. 
Najprostszy mechanizm to wykorzystanie propagandy, by przedstawić dziecku alternatywę 
– w większości dzieci żyją w ubogich rodzinach, nie mają wykształcenia, rodzice są często 
rozbite i patologiczne. Nie jest trudno zbudować pozytywną  wizję. Przedstawiciel FARCu, 
który przychodzi do wioski lub szkoły, przedstawia wizję, że po wstąpieniu do partyzantki 
dziecko otrzyma wykształcenie i będzie objęte opieką. Poza tym,  często partyzanci mamią 
dzieci i rodziców obietnicami żołdu, który ma być wypłacany miesięcznie przez partyzantkę 
na rzecz tego dziecka. Najczęściej żołd jest wypłacony jednorazowo przy okazji oddania 
dziecka pod opiekę partyzantki. Potem  temat się urywa. Wiele dzieci, a więcej rodziców, 
traktuje służbę w partyzantce jako pracę. Drugi mechanizm to rekrutowanie dzieci z wiosek 
w ramach mechanizmu haraczu – na terenach opanowanych przez FARC partyzanci 
wchodząc do wioski stwierdzają, że są w stanie zagwarantować bezpieczeństwo w zamian 

za jedno dziecko z rodziny. Często rodziny chcą mieć zapewniony spokój, bo nie mogą  liczyć 
na państwo. Może  się zdarzyć, że dziecko poniesie śmierć, więc może się sta ć, że po jego 
śmierci wciela się kolejne dziecko z rodziny. Trzeci mechanizm to przymusowe wcielenia do 
sił partyzanckich na zasadzie łapanek w miastach czy większych wsiach, przy czym to jest 

niewielki odsetek (14-16%). 

Propaganda dokonuje się w przestrzeni publicznej – nawet w szkołach. Wszelkie formy 
oporu i buntu są karane śmiercią (np. dyrektor szkoły został zabity za sprzeciw wobec 

FARCu).  Dziś FARC jest uznany za kontrowersyjną.  

Rekrutacja do AUC:  utrzymują, że nie prowadzą rekrutacji dzieci, ale pr awie połowa 
członków obecnie to osoby nieletnie. Często, jeśli chodzi o rekrutację AUC, wykorzystuje się 
propagandę na zasadzie prawa do zemsty.  Wmawia się, że jak dokonają zemsty na kimś z 
FARC,  to poczują się lepiej.  

Rzadko mówi się o sytuacji, kiedy dzieci służyłyby w armii kolumbijskiej. Armia kolumbijska 
zaprzecza wszystkiemu. Rekrutacja nieletnich odbywa się zgodnie z przepisami, tylko i 
wyłącznie za zgodą rodziców dzieci mogą służyć. To zjawisko jest dziś ograniczone tylko do 
Kolumbii, bo obecnie tylko tam trwają konflikty. Dzieci żołnierze funkcjonowały też w 
okresie wojny domowej w Peru. Tam Świetlisty Szlak rekrutował głównie przemocą.   

Służba w partyzantce jest traktowana jako forma pracy nieletnich. Praca nieletnich dzisiaj 
jest jednym z głównych problemów i wyzwań stojących przed władzami. Zgodnie z 
konwencjami praw dziecka zakazana jest praca poniżej 18 lat, która mogłaby szkodzić 
rozwojowi dziecka i szkodzić jego edukacji. Ustawodawca może zezwolić na zatrudnianie, 
ale zakazuje się bezwzględni e  pracy dzieciom poniżej 15 roku życia (głównie w sytuacjach 

szczególnie szkodliwych).  

Praca nieletnich dzisiaj to zjawisko występujące głównie w krajach rozwijających się. Na 
pierwszy plan wysnuwa się zatrudnienie nieletnich w Azji, dalej w Afryce subsaharyjskiej, 
oraz w Ameryce  Łacińskiej. W tych kulturach inaczej podchodzi się do problemu praw 
dziecka i do sprawy zarabiania przez dzieci na utrzymanie rodziny. Wiek dziecięcy nie jest 
uznawany za szczególny, który by wymagał dodatkowej ochrony. To normalne, że im 
rodzina ma więcej dzieci, tym więcej rąk do pracy. Zdając sobie sprawę z rozmiaru i 
charakteru tego zjawiska, trzeba mieć na uwadze, że niezależnie jak byśmy nie patrzyli na 
ten problem, ważny jest czynnik ekonomiczny. Wycofanie tylu dzieci z rynku pracy w krajach 
rozwijających się skończyłoby się katastrofą dla rodzin. Praca dzieci niekiedy generuje nawet 
¾ dochodu rodziny. Problem wycofania dzieci z rynku pracy nie jest sprawą łatwą,  istnieje 
spora zależność między utrzymaniem rodzin a wkładem  dzieci w utrzymanie rodziców. Praca 

nieletnich wiąże się ze stałym zatrudnieniem dziecka na jakimś stanowisku, niezależnie czy 
ma to charakter formalny czy nielegalny. Dziecko musi systematycznie wykonywać jakąś 
pracę.  

Dzieci w Ameryce  łacińskiej pracują na dobrą sprawę we  wszystkich sektorach – produkcja, 
przemysł, usługi, wydobywstwo  etc. ¾ dzieci zatrudnionych jest w rolnictwie, niewielki 
odsetek w innych gałęziach. Jeśli chodzi o formy zapłaty, to często jest to stawka rzędu 30 
dolarów miesięcznie. W wielu przypadkach, zwłaszcza na plantacjach, dzieci pracują za 
nocleg i wyżywienie. Zadłużanie dzieci to zjawisko szczególnie nasilone w rolnictwie. Często 
popularną formą zapłaty jest przekazywanie pieniędzy ojcu. Każda praca w tych obszarach 

generuje określone zagrożenia dla dzieci.  



 

Rolnictwo – w kwestii pracy na plantacjach, w wieku 8 lat dziecko dźwiga 
kilkudziesięcio kilowe wiadra czy skrzynki; praca przy narzędziach, które mogą 
zrobić niechcący krzywdę;  dzieci zbierały banany w Ekwadorze podczas 
przeprowadzania oprysków; często zmusza się dzieci, by same te opryski 
wykonywały. Praca przy wykorzystaniu noży, maczet to kwestia zagrożenia. 
Najczęściej na plantacjach dzieci zaczynają pracę najwcześniej – w wieku 8 lat. 
Często dzieci pracują za wyżywienie i nocleg, ale często porcje są tak głodowe,  że 
dziecko zmusza się do kupowania pożywienia na kreskę – zadłużanie i niewolenie 
dziecka ma miejsce.  



 

Górnictwo – Wykorzystywanie starych kopalń na nowo (Boliwia) – dzieci pracują w 
warunkach strasznych. Muszą się przeciskać przez półmetrowe  otwory, dostają 
młotek  i wiadro i muszą skuć skałę, a następnie muszą przetransportować swoje 
złoża na zewnątrz  przeciskając się przez wąskie szczeliny. Dzieci są malutkie, 
dlatego się zmieści.  



 

Przemysł – Meksyk, montownie:  fabryki, które zostały utworzone  przy granicy 
meksykańsko amerykańskiej. Tam składa się produkty ze stanów. Po pierwsze, 
dzieci pracują po 12 godzin codziennie, bez żadnego dnia przerwy, w ciężkich 
warunkach przy chemikaliach, bez skracania czasu pracy (w takich samych 
warunkach pracują kobiety w ciąży).  



 

Usługi – należałoby wskazać kwestie pracy dzieci w charakterze służby domowej. 
Ta praca niesie specyficzne zagrożenia. Dzieci pracujące w takim charakterze są 
odcięte od świata, pracują 24/7. Nie ma mowy  o edukacji. Dzieci najczęściej nie 
wychodzą nawet poza dom czy posiadłość. Dodatkowo, zwłaszcza wobec 
dziewczynek dochodzi do wykorzystywania seksualnego.  
Praca dzieci na wysypiskach śmieci – te miejsca często stają się miejscami 
zamieszkania.  



 

Kolumbia – sektor rozrywki. Dzieci zmusza się do odgrywania przedstawień z 
dzikimi zwierzętami.  

Do tego  wszystkiego dochodzi żebractwo. Nie można pominąć sektorów nielegalnych – 
począwszy od handlu narkotykowego (rozprowadzanie narkotyków na ulice), po dziecięcą 

prostytucję, generującą coraz więcej dochodów. Dzieci kosztują tam od 100 do 700 dolarów.  

Handel dziećmi.  

Bardzo popularne i duże zainteresowanie istnieje na dzieci w związku z nielegalnymi 
adopcjami. Handluje się dziećmi do celów prostytucji i do adopcji, rzadziej na organy. W 
latach 90 w Ameryce  łacińskiej handel do celów adopcyjny działał mocno. Organizacje 
porywały dzieci z ulicy  albo ze szpitali, bezpośrednio po urodzeniu. Przestępcy byli na tyle 
dobrze zorganizowani (różne szczeble – od pielęgniarek przez lekarzy po prawników). W 
Meksyku w latach 90 ujawniono uprowadzanie dzieci do tych celów, oskarżono pielęgniarkę 
– z jej zeznań wynikało, że dziecko po urodzeniu było odbierane matce po urodzeniu, potem 
informowano matkę,  że dziecko zmarło, dziecko w międzyczasie było już przekierowywane 

do adopcji. Głównie sprzedawano dzieci do USA i do Europy.   

Brazylia – 3000 dzieci trafiło do rodzin adopcyjnych w sposób nielegalny, głównie do Włoch 
(mafia sycylijska).  

Handel organami – w związku z uprowadzeniem dzieci nie można wykluczyć, że część z nich 
była wykorzystana w ten  sposób. Prawo zezwala na pobieranie narządów również od 

dziecka (za zgodą rodziców).  

Dzieci na ulicy 

To jest problem dość powszechny, zwłaszcza w dużych aglomeracjach. Zasadniczo dzieci 

żyjące na ulicy można podzielić na: 



 

Bezdomne  sieroty 



 

Dzieci mieszkające na ulicy z rodzicami i rodzeństwem   



 

Dzieci żyjące na ulicy, ale posiadające dom 

W Ameryce  łacińskiej w 40% obecność dzieci na ulicy jest konsekwencją przemocy domowej 
i seksualnej, od której dzieci uciekają. Ulica jawi się jako lepsza alternatywa wobec 
pozostania w domu.  W związku z rozbiciem rodzin, dzieci czują się odrzucone i zaniedbane i 
to je popycha do szukania wsparcia na ulicy. W Ameryce łacińskiej pobyt dziecka na ulicy 
wiąże się z tym,  że musi się ono utrzymać. Jest to powiązane z nielegalną pracą. Dzieci 

wykonują tam różne czynności, od czyszczenia butów, przez mycie szyb w autach, zbieranie 
śmieci, poprzez sprzedawanie różnych produktów. Powszechnym zjawiskiem są mali 
sprzedawcy, wyposażeni w deskę na sznurku mają poustawiane różne produkty (można je 
spotkać w autobusach, metrze,  w przejściach podziemnych). To są najczęściej 
zorganizowane grupy, które mają dorosłych opiekunów, którzy dają dziecku towar, który 
dziecko musi spłacać.  

Pobyt na ulicy to też  większe ryzyko odniesienia urazów. Dzieci wcześnie zaczynają życie 
seksualne. Brak opieki skutkuje różnego rodzaju chorobami. Oprócz tego, dzieci mają dostęp 

do używek,  narkotyków.   

Dzieci nie mają dostępu do edukacji. Najczęściej podejmują się pracy zarobkowej, bo w 
domu nie mają szansy na utrzymanie. Pracują na siebie i na rodzeństwo, rezygnując ze 
szkoły.  

Dzisiaj funkcjonują programy społeczne pomagające dzieciom wychodzić z bezdomności. W 
latach 90 powszechnym rozwiązaniem stosowanym wobec dzieci była przemoc. Najbardziej 
znany przypadek to zabójstwo w Brazylii pod kościołem grupy dzieci przesiadujących na 
schodach. To jedyny przypadek, gdzie sprawcy zabójstwa zostali pociągnięci do 
odpowiedzialności. To była sankcja mocno pokazowa. W 2002 roku w Meksyku  – akcja 
czyszczenia ulic w związku z wizytą Jana Pawła II. Władze postanowiły posprzątać na ulicach, 
stąd decyzja, aby szwadrony śmierci usunęły bezdomne  dzieci z ulic. Wiele dzieci zginęło, ale 
organizowano sprawne łapanki i zwożono je do magazynów lub baz wojskowych, oraz 
przetrzymywano  przez ten czas pobytu. Podobne rzeczy miały miejsce przed mundialem, 

gdzie likwidowano dzielnice nędzy.  

Kwestia indiańska 

Przyznawanie ludom tubylczym określone prawa – do decydowania o własnym rozwoju, do 
edukacji na własnych warunkach, możliwości zachowania dziedzictwa kulturowego. 
Konwencje stanowiły fundament, który dał możliwość rozwoju ruchów etnicznych w 
Ameryce  łacińskiej, przebudzenia w pozyskiwaniu tożsamości i walki o swoje prawa.  

Powszechna deklaracja ONZ mówiąca o prawach ludów tubylczych z 2007 roku – USA i 
Australia jej nie podpisały. Akty międzynarodowe dały podstawę przeprowadzenia 
głębokich zmian jeśli chodzi o prawa ludności tubylczej w Ameryce  łacińskiej. Kraje można 
podzielić na trzy grupy:  



 

Kraje wzorcowe – w najpełniejszy sposób przeniosły regulacje z poziomu 
międzynarodowego do własnych porządków prawnych (Boliwia – Morales 

skopiował deklarację i wkleił ją w konstytucję; ludność indiańska stanowi tam ¾ 
społeczeństwa) (Brazylia – ludność indiańska stanowi  mniej niż 1% obywateli; 
zmiany są dużo tańsze do przeprowadzenia) (Ekwador – blisko 50% społeczeństwa 
to Indianie) (Peru – ok 50% stanowią ludy tubylcze). Często używa się pojęcia 
narodów, zamiast grup etnicznych. Podkreśla to wagę znaczenia tych grup.  



 

Kraje uznające, że Indianie mają jakieś prawa, ale konstytucje mówią o tym  na tyle 
ogólnie, że nie faworyzuje się grup etnicznych. Niestety,  w części krajów ameryki 
łacińskiej dalej istnieje przekonanie, że skoro jest równość wobec prawa, to żadnej 
grupie etnicznej nie należy się szczególna ochrona. Tu zalicza się Salwador, 
Kostaryka i Honduras.  



 

Kraje totalnie ignorujące problem wieloetniczności – przede wszystkim wyróżnia 
się Chile, Gwatemala (ludność indiańska stanowi 70%, a na poziomie konstytucji nie 
gwarantuje się im ochrony prawnej; tam o Indianach mówi się w kontekście 
folkloru; negatywna kampania podczas referendum  – straszono ludzi, że hiszpański 
przestanie być językiem narodowym) 

Jeśli chodzi o relację władz z ludnością tubylczą ważne są trzy kwestie. Pierwszy obszar to 
kwestia dostępu do surowców naturalnych, które znajdują się na terenach wspólnot 
indiańskich. Zgodnie z regulacjami wewnętrznymi, z prawem międzynarodowym, istnieje 
zasada, że państwo powinno konsultować każdą inwestycję na tych terenach. W praktyce 
często władze w ogóle nie pytają o nic grup tubylczych i je wysiedlają. Tak zachował się 
prezydent  Garcia w 2007 roku nacjonalizując surowce naturalne. Często dochodzi do  
matactw, korumpowania, przekupstwa wspólnoty do uzyskania zgody. Drugi obszar to 
kwestia edukacji – Indianie mają prawo do edukacji międzykulturowej podkreślającej ich 
wartości, a z drugiej strony twórcami tych programów są biali, społeczeństwo narodowe. 
Indianie uczą się na zasadach władzy centralnej, nie na swoich programach, bo władza 
uznaje, że wie lepiej. Trzecia sprawa to kwestia uznania prawa zwyczajowego przez ludy 
tubylcze. Przyjęto, że jednak normami nadrzędnymi jest konstytucja w państwie. Tam gdzie 
prawo zwyczajowe jest zgodne z nią, tam ok. Było dużo zabójstw dokonanych przez ludność 

tubylczą na zasadzie prawa do odwetu.   

TEST  Z PYTAŃ  OTWARTYCH  I ZAMKNIĘTYCH  – NIE DŁUGIE WYPOWIEDZI. OBOWIĄZUJE CAŁY 

MATERIAŁ  Z WYKŁADÓW:  CZWARTEK  22 STYCZNIA  12:00 

 

 

 

WYKŁAD X – 4.12.2014 

Specyfika prawa muzułmańskiego. Historia i rozwój. 

Aby mówić o prawach człowieka w Islamie, trzeba wiedzieć, co to jest prawo w Islamie i jako 

ono jest. To prawo determinuje tam całe życie człowieka.   

Ogólna charakterystyka prawa muzułmańskiego:  



 

Szari’a – prawo islamu – pełny zbiór przykazań Boga, reguluje życia muzułmanina w 
każdym aspekcie – religijna, świecka, polityczna, obyczajowa (szar – droga, droga 
do wodopoju); Szari’a to drogowskaz, wskazówka  



 

Fikh – nauka prawa muzułmańskiego. Tak naprawdę ten  termin czasami 
interpretowany jest jako prawo – jest to to, jak prawo muzułmańskie się rozwijało, 
bo sama religia rozwijała się od nauki prawa  



 

Ideał życia muzułmanina określony przez proroka Muhammada. Prorok jest w 
Islamie postrzegany jako człowiek idealny. Wszystko co zrobił i powiedział jest 
godne naśladowania. Każdy powinien dążyć do tego,  aby swoim postępowaniem 
jak najbardziej przypominać jego życie. To postępowanie proroka, jego czyny i 
słowa składają się na sunnę (tradycję – i to również tradycja stanowi jeden z 
elementów  prawa muzułmańskiego).   



 

Bóg jest źródłem  wszelkiej władzy i sprawiedliwości. Ponieważ prawo 
muzułmańskie jest prawem objawionym. Prawo zostało zesłane przez Boga 
człowiekowi – Muhammadowi. On jest tylko przekazicielem woli Boga.  



 

Wg doktryny sunnickiej prawo religijne zawarte w Koranie oraz sunna Proroka 
współistniały z Bogiem od wieków. Zarówno Koran i tradycja, obok Boga 
znajdowały się w Niebie – zmaterializowały się (objawienie – Koran; tradycja – 
Muhammad) i odbiciem prawa religijnego jest spisany Koran.  



 

PM obejmuje obowiązki względem  Boga i człowieka, głównie wyznawcy. Różni się 
od prawa kanonicznego, jak i świeckiego tym, że ono tak naprawdę obejmuje 
wszystkie aspekty. Kto przestrzega tego prawa, osiąga pomyślność na ziemi i 
zbawienie w życiu przyszłym. To, co nas złego spotyka, związane jest z tym, że nie 
przestrzegamy tego  prawa.  



 

Prawo boskie jako szereg przykazań autorytatywnych > instruktywny przykład 
świętego prawa (jednak i prawo żydowskie i chrześcijańskie kanoniczne różnią się 
od niego – są bardziej jednorodne). PM obejmuje swym zasięgiem wszystkie 
aspekty życia człowieka.  



 

Islam i jego prawo oznaczał radykalną zmianę w życiu koczowniczych, pogańskich 
Arabów. Zanim islam się w Arabii pojawił, najważniejsza dla arabów była 

przynależność do plemienia. Islam zmienił to podejście. Wraz z nadejściem Islamu 
nie było już tak bardzo istotne, ważni ejsza była przynależność do ummy  – 
wspólnoty wszystkich muzułmanów.  To tak naprawdę była największa zmiana w 
życiu arabów. Oprócz tego pewne  zmiany dotyczące kwestii stricte religijnych 



 

Początkowo PM nie było jednolite ani co do szczegółów,  ani metod badawczych. 
Różni mistrzowie „imamowie”  – tworzyli to prawo prawnicy. 4 szkoły: hanaficka, 
malikicka, szafiicka, hanbalicka.  



 

Muhammad – prawodawca, sędzia i przywódca polityczny. W pewnym  stopniu nie 
wymyślił Islamu od tak, tylko był zaznajomiony z innymi reli giami, zasadami. 
Chrześcijanie w Arabii żyli, żyli też żydzi. Muhammad wziął sobie trochę z jednej 
religii, trochę z drugiej, okrasił to zwyczajami plemiennymi arabów i to, co mu 
wyszło, to Islam. Dzięki temu elementowi  arabskiemu, jemu pod koniec życia udało 
się zjednoczyć wszystkie plemiona arabskie na półwyspie. Muhammad był od 622 
roku władcą autorytarnym i skupiał w swoim ręku wszelką władzę.   



 

Kalifowie sprawiedliwi i kontynuacja tradycji prawnej Proroka . Prorok nie 
wyznaczył swojego następcy, a nikt nie cieszył się tak wielkim autorytetem,  jakim 
cieszył się Muhammad.  4 kalifowie rządzili w latach 622-661. Opierali się na tym, co 
Prorok mówił i robił.  



 

Umajjadzi (661-750) – ramy nowego,  arabsko muzułmańskiego państwa. Po 
podbojach nowa administracja wzorowana na bizantyjskiej. Po podbojach 
kolejnych terenów,  próbowano stworzyć jakieś zasady funkcjonowania państwa. W 
momencie,  kiedy podbijali tereny należące do Bizancjum, to zostawiali tam 
administrację bizantyjską, nie zmieniali takich rzeczy. Ta adminis tracja, to prawo 
działało. Jedynym  minusem było to, że było państwo, był kalifat, ale on nie był 
systemem  jednolitym. Dopiero w trzecim i czwartym wieku hidżry (622) za 
panowania kalifów abbasydzkich mamy do czynienia z próbami ujednolicenia 
prawa muzułmańskiego na całym terytorium kalifatu abbasydzkiego (od Hiszpanii 
po Indie). To przedsięwzięcie się częściowo powiodło. To nie było takie prawo, 
jakim my je rozumiemy  – to było prawo prywatnych uczonych. PM tak naprawdę 
jest elementem  bardzo ważnym.  Jest to  świat bardzo zróżnicowany pod każdym 
względem.  Prawo jest czynnikiem jednoczącym nawet dzisiaj podzielony świat.  



 

Abbasydzi (750-1258) próby ujednolicenia PM 



 

Uniezależnienie się PM 



 

PM głównym  czynnikiem jednoczącym podzielony świat islamu.  



 

PM reprezentuje  skrajny przypadek prawa jurystów – stworzone przez prywatnych 
specjalistów 



 

Społeczny charakter PM – wg tego prawa dobro jednostki jest drugorzędne.  Na 
pierwszym miejscu stoi dobro kolektywu, grupy. Jednostka musi się poświęcić na 
rzecz grupy, w której żyje.  



 

Najważniejsze pojęcia PM: źródła prawa – 1. Koran, 2. sunna  (tradycja proroka 
Muhammada; wszystko co zrobił, co powiedział, na początku było przekazywane 
ustnie, a z czasem zostało spisane), 3. idżma (konsensus, idżma to zgoda uczonych; 
Koran powstał w VII wieku i nie reguluje wszystkich praw, więc jeśli pojawia się 
jakiś problem, to uczeni muzułmańscy się zbierają, debatują nad tym i na zasadzie 
konsensusu, zgody uczonych, powstaje konkretne prawo), 4.  kijas  (analogia, 
najpewniej przyjął się z prawa talmudycznego; kontakty homoseksualne między 
mężczyznami są karane śmiercią, ale na temat  kontaktów lesbijskich nie ma ani 
słowa – można domniemywać, że te  kontakty są dopuszczalne, ale jednak nie; na 
zasadzie analogii – skoro mężczyźni nie mogą,  to kobiety też  nie ). Ponadto: szari’a 
(szariat – pierwotne znaczenie to droga do wodopoju, obecnie używa się tego 
pojęcia na określenie praktyki PM), droga do wodopoju 

Prorok Muhammad i Koran 



 

Islam w koncepcji muzułmańskiej jest trzecią i ostatnią religią objawioną, po 
judaizmie i chrześcijaństwie. Jest najdoskonalszy.  



 

Prorok Muhammad (ok. 570-632) zapoznał się w pewnym  stopniu z 
poprzednimi religiami. Objawienia proroka były krótkie, urywane, 
bezsensowne.  W medynie,  kiedy był przywódcą, tak naprawdę te objawienia 
skupiały się na prawie, systemie rządów. Od 622 roku objawienia są długie, 
naprawdę miały sens.  



 

Pod koniec życia Muhammad głosił ajaty (wersety) Koranu, które stanowiły 
postanowienia prawne.  



 

Różnorodna część Koranu . znajdziemy tam dogmaty wiary 



 

Zasady, dogmaty wiary 



 

Przepisy kultu religijnego (zakat, post, pielgrzymka do Mekki) 



 

Przepisy moralne (uczy się szacunku do rodziców, zobowiązuje się do opieki 
nad sierotami, nad wdowami) 



 

Przepisy prawne zawierające podstawy prawa  cywilnego i karnego (reguluje 
sprawy związane z małżeństwem,  rozwodem,  dziedziczeniem) 



 

Historie i legendy zaczerpnięte ze ST  



 

Aluzje do wydarzeń historycznych dotyczących życia i działalności samego 
Proroka . Jest też mowa o tym, jak Muhammad kochał kobiety i jak wygodnie 

zmieniał prawo, by było jak należy.  

Źródła prawa muzułmańskiego – ewolucja 



 

Dawni Arabowie i prawo zwyczajowe. Arabowie przed Islamem wiedli życie 
koczownicze, ich życie było ciężkie. Jednostka miałaby trudności, by przeżyć, więc 
potrzebowała być członkiem jakiegoś plemienia, bo ono gwarantowało jej 
bezpieczeństwo i możliwość przeżycia.  



 

Organizacja rodowo – plemienna: opieka (himaja – człowiek, stając się członkiem 
plemienia, otrzymywał opiekę, ale w zamian musiał robić coś na rzecz tego 
plemienia), gościnność  (dijafa), prawo azylu  (dachala), pomoc w potrzebie (nadżda 
– każdy, kto poprosi o pomoc, musi ją otrzymać) 



 

Zwyczajowe prawo zemsty i prawo talionu. Jeżeli ktoś zrobił nam krzywdę, my 
musimy tę krzywdę pomścić na zasadzie „krew za krew”.  Prawo talionu – oko za 
oko, ząb za ząb.  



 

Uprzywilejowanie mężczyzn  – nieograniczona poligamia, małżeństwa czasowe, 
rozwód łatwy dla mężczyzny.  Kobieta stanowiła wówczas komponent  majątku.  



 

Koran wprowadził ograniczenia jeśli chodzi o prawo rodzinne. Poligamia może 
funkcjonować, ale tylko do 4 żon. Małżeństwa czasowe z doktryny sunnickiej w 
prawie zostały zniesione. W szyizmie one wciąż funkcjonują. Muhammad 
wprowadził narzędzie, które mocno hamuje narowistych mężczyzn, którzy by 
chcieli się zbyt szybko i zbyt łatwo rozwieść. Mąż może rozwieść się z żoną 2 razy 
bez problemu, po 3 razie to już słabo.  



 

Uznanie tych praktyk prawnych sprzed islamu, które nie były z nim sprzeczne. 
Koran zniósł prawo rodzenia dzieci do dołu. Jest wyraźnie zapisane, że zakazuje się 
tego typu praktyk.  



 

Dlaczego Koran nie jest kodeksem? Dlatego, że wszystkie kwestie prawne zajmują 
tam tylko 1/10 całej treści tej książki. Poza tym,  czasami objawienia są zbyt wąskie, 
a czasami zbyt szerokie.  



 

Esencję prawa zawierają inne, klasyczne dzieła. Chodzi tutaj o komentarze  do 
Koranu – Tafsir. Zdarza się, że na jeden temat  jest kilka wykładni.  



 

Koran i wersety znoszące (nasich) i znoszone (mansuch). Te wersy, które są 
późniejsze, znoszą te wcześniejsze. Skąd wiemy,  które są wcześniejsze, a które 
późniejsze, jeśli Koran jest ułożony niechronologiczne? Najkrótsze przeważnie są 
najwcześniejszymi, a najdłuższe są późniejsze, Medyńskie.   



 

Tafsir – egzegeza  Koranu  



 

Odrębna klasa uczonych zbierała hadisy z życia proroka zapamiętane przez jego 
towarzyszy. Tak tworzono sunnę, która stała się drugim źródłem prawa 
muzułmańskiego.  



 

Muhammad nie tworzył  zwartego i pełnego  systemu prawnego (jak rzymscy 
prawnicy), podjęli się tego późniejsi prawnicy muzułmańscy. On był po prostu 
prorokiem i wiedział, że to, co powie, nie będzie podlegało żadnej krytyce, ocenie. 
Uznał, że nie ma sensu tworzyć jakiegoś spójnego systemu prawa.  



 

Spójny system powstał w IX wieku naszej ery. Do tego czasu, sędzia po pierwsze 
sięgał do Koranu, potem  sunny, następnie własnej mądrej opinii – ra’j. Z czasem 
powstały dalsze źródła pomocne:  idżma (zgoda uczonych) i kijas.  



 

Za Abbasydów dzięki idżmie asymilowano prawa miejscowe – tą drogą PM 
wzbogaciło się o elementy  prawa rzymskiego, bizantyjskiego, talmudycznego, 
kanonicznego Kościołów wschodnich, perskiego, Sasanidów, np. zasada zgodności 
uczonych wzorowana na rzymskim prawie opinio prudentium 



 

Rozpatrywanie krzywd – kalif wyznaczał jeden dzień w tygodniu na takie audiencje 



 

Pierwsi specjaliści PM pojawili się w VIII w w Kufie w Iraku i w Medynie i przy 
pomocy wysiłku rozumowego  (idżtihad) rozwijali PM 



 

Zaczątki dawnych szkół prawnych (legendarni twórcy: np. w Kufie – Ibn Mas’ud, w 
Mekce – Ibn Abbas, w Medynie – kalif Umar.  



 

Asz-Szaf’i – twórca doktryny korzeni (usul al.-fikh). Doktryna korzeni – za 
Abbasydów, jeszcze na początku, było tak, że prawo było niejednolite, na terenie 
Egiptu za jakieś przewinienie była taka kara, a gdzieś indziej za to samo była inna 
kara. Uznał Asz-Szaf’i, że nie można się posługiwać tradycją postępowania 
poprzednich władców, bo najważniejsze jest postępowanie proroka. Uznał, że 
Koran i sunna to jest to, co stanowi prawo. On nie stworzył swojej szkoły, ale ją 
udoskonalili jego uczni owie, jednak jego uważa się za prekursora, prywatnego 
prawa muzułmańskiego. Po nim było wielu.  



 

Z sześciu szkół pozostały cztery, które do dziś zachowały swój prestiż pośród 

sunnitów. Jest szkoła prawa szyickiego.  

Główne  działy prawa muzułmańskiego:   



 

Prawo publiczne: państwo, teoria kalifatu oraz imamatu. Nie ma podziału na 
władzę świecką i duchowną. Najwyższym autorytetem  i źródłem prawa jest Bóg, 
kalif lub imam to namiestnik na ziemi i w związku z tym  należy temu  kalifowi być 
posłusznym. Gdyby nie istniała władza, na świecie zapanowałaby anarchia i 
bezprawie. Władca powinien być wolny, zdrowy, moralny, uczony, oczywiście to 
musi być mężczyzna. Kalif nie miał władzy prawodawczej, a tylko wykonawczą,  bo 
prawo jest Boskie.  



 

Prawo karne – 3 kategorie przestępstw:   

a.  zbrodnie połączone z rozlewem  krwi (kara – talion);  

b.  najcięższe sankcje karne za przestępstwa wobec Boga (apostazja, 

bluźnierstwo, cudzołóstwo, picie wina – za to była kara śmierci lub 
biczowanie; rozbój i kradzież – albo biczowanie, albo talion);  

c.  inne wykroczenia szkodzące społeczeństwu (więzienie, chłosta, zerwanie 

turbanu publicznie, konfiskata mienia) 

Muzułmanie dopiero w wieku XIII/XIV powstały opisy przestępstw. Grzywna była w 
prawie absolutnie nieznana. Inicjatywa działania karnego zależy od ofiary i jej 
spadkobierców lub innych muzułmanów. Jeśli ofiara nie podaje roszczeń, to nic się 
nie dzieje, ofiara albo jej rodzina musi wyjść z propozycją wymuszenia 
zadośćuczynienia.  
Działanie publiczne wykonywane przez Kadiego – jak nasz sędzia; cywilne – 
naprawienie szkody, tzn.  jeżeli występujemy do kogoś, kto nas skrzywdził, aby on 
(albo jego rodzina) nam za tę krzywdę zadośćuczynił. Przedawnienie 
zadośćuczynienia możliwe jest po 10 latach. Za przestępstwa może odpowiadać 
człowiek żyjący, będący w pełni władz umysłowych i fizycznych. Nieletni do 7 roku 
życia jest całkowicie zwolniony, a młodociany w PM 15-18 lat częściowo jest 
zwolniony od odpowiedzialności.  
Nie funkcjonuje pojęcie usiłowanie, okoliczności łagodzące, obciążające, 
kumulowanie kary. Recydywa do końca też jest nieznana – odnosi się tylko do 
przypadku kradzieży.  



 

Muzułmańskie prawo cywilne – trzy główne  działy: sprawy osobowe, rodzinne, 
majątkowe i dziedziczenia.  



 

Różne podatki i daniny: zakat, charadż (podatek płacony przez innowierców), 
dżizja (podatek osobisty – płaciło się za ochronę) 



 

Prawo spadkowe; dziedziczenie testamentowe  i beztestamentowe  (dziedziczą 
potomkowie  zmarłego, ale z krwi; żeński spadkobierca dziedziczy połowę tego, 
co męski spadkobierca) 



 

System sądownictwa (wcześniej arbitraż – dwie zwaśnione strony umawiały się ze 
sobą na konkretnego  arbitra, który rozpatrywał sprawę, bez względu na to, czy 
wyrok hakama nam się podobał, czy nie, jeśli się na to zgodziliśmy, to musimy się 
pogodzić z jego decyzją;, potem  quadi – sędzia, rozjemca, notariusz, może być 
wyłącznie nim muzułmanin mianowany przez kalifa lub gubernatora i jest mu 
zależny; z czasem quadi miał prawo wydawania fatw) 



 

Rola muftich – mufti to ktoś wyższy w hierarchii prawników muzułmańskich. 

Stoi wyżej niż quadi. Mufti jest teoretykiem,  może  interpretować prawo.  

 

Prawo muzułmańskie a prawo europejskie. Próby kodyfikacji  



 

Wprowadzono europejskie kodeksy prawne – powstała dychotomia widoczna do 
dziś 



 

Turcja osmańska – połowa XIX wieku: Kodeks prawa cywilnego Medżelle (wg szkoły 
prawnej Hanafickiej) 



 

Egipt – 1875, trybunały sądowe mieszane, dwa kodeksy cywilne i kodeks karny 
(adaptacja prawodawstwa Napoleona, ale z elementami szari’a) 



 

W 1876r. ogłoszono pierwszą konstytucję w imperium osmańskim, Kanun-i-asasi, 
zrywała z tradycją władzy muzułmańskiej.  



 

W 1917r. kodyfikacja prawa rodzinnego w Turcji  



 

W 1926r. nowoczesny kodeks cywilny wzorowany na szwajcarskim (świecki) 



 

W Egipcie reformatorzy walczyli o uzdrowienie stosunków rodzinnych, polepszenie 
sytuacji kobiet – podjęto reformy 



 

W 1920 i 1929r. przepisy o małżeństwie i rozwodzie, zakaz małżeństw dzieci; wiele 
reform egipskich wprowadzono w Sudanie 



 

W Libanie nowy kodeks w 1947r, w Iraku w 1951r, w Syrii w 1953r.  



 

W Magrebie wpływy francuskie oraz szkoła malikicka 



 

W Indiach – mieszanka: szkoła prawna angielska i szari’a (po 1947r. w Pakistanie 
nowoczesne prawodawstwo oparte na islamie) 



 

W Iranie prawo szyickie 



 

W Indonezji szkoła szafiicka, ale silniejsze prawo zwyczajowe i wpływy  hinduskie. W 
Indonezji religią jest agama jawa – zlepek religii, które na tym terenie 
funkcjonowały 



 

Arabia saudyjska – kolebka islamu. Pozycja religii jest bardzo silna, ponieważ 
konstytucją i kodeksem jest Koran i sunna, a szkołą prawną jest zreformowana 
szkoła wahhabicka. Dekrety królewskie pozostaj ą w zgodzie szkoły hanbalickiej.  



 

Mimo wpływów  europejskich, rola prawa religijnego jest bardzo ważna i ideały 
szariatu stanowią esencję islamu i przedmiot badań islamistów.  

WYKŁAD XI – 11.12.2014 

Analiza wybranych dokumentów  i studiów przypadku dotyczących łamania praw człowieka 

w krajach muzułmańskich.  



 

Powszechna deklaracja ONZ podstawą ochrony praw człowieka a prawa 
muzułmańskie 



 

1966 – Pakty Praw Człowieka a państwa muzułmańskie. Na niepodległość wybiła 
się Tunezja, Algieria, Maroko, wtedy  też  Jordania  podpisała pakty praw człowieka.  



 

Jeśli chodzi o deklarację ONZ, to w 1946 roku żadne państwo nie oprotestowało tej 
deklaracji, jedynie Arabia Saudyjska wprowadziła poprawki – art. 16 o wolności 
małżeństwa i równych prawach małżonków oraz art. 18 o wolnośc i myśli, sumienia 
i wyznania. Do art. 16 Arabia Saudyjska zgłosiła poprawkę popartą przez Syrię i 
Liban, ws. Art. 18 uzyskała poparcie Indii i Pakistanu.  



 

Turcja nigdy nie była i długo nie będzie państwem świeckim, dlatego można ją 
zaliczyć do państw muzułmańskich. Państwa ratyfikowały PDPC.  



 

Art. 3 o równości płci obecny w Międzynarodowym Pakcie Praw Obywatelskich i 
Politycznych i Międzynarodowym Pakcie praw gospodarczych, społecznych i 
politycznych – propozycja Bedii Afnan (jest Irakijką) 



 

Konwencja o eliminacji wszelkich form dyskryminacji kobiet a państwa 
muzułmańskiej – do prawie wszystkich punktów tych konwencji zgłosiły one 
mnóstwo poprawek, jednak przyjęły ją w grudniu 1979 roku.  



 

Poparcie państw muzułmańskich prawa do samostanowienia i klauzuli kolonialnej – 
ta klauzula to zapis, który mówi o tym, że prawa człowieka obowiązują na 
wszystkich terytoriach administrowanych przez sygnatariuszy  



 

5 sierpnia 1990 – Kairska Deklaracja Praw Człowieka w Islamie. 45 ministrów spraw 
zagranicznych z organizacji konferencji muzułmańskich podpisało tę deklarację. 
Stanowi on intencje wszystkich sygnatariuszy, wypracowali oni wspólne podejście 
do kwestii praw człowieka w Islamie  



 

Intencja – dołączenie go jako aneksu do uniwersalnej deklaracji praw człowieka 
ONZ  



 

Deklaracja kairska w świetle prawa międzynarodowego nie jest wiążąca – ona 
ilustruje postawę świata muzułmańskiego wobec praw człowieka. W tym 
dokumencie znajduje się 25 artykułów 



 

Najważniejsze stwierdzenia: art. 24- wszystkie prawa i wolności określone w tej 
deklaracji są podmiotem prawa szariatu; art. 25 – szariat jest jedynym źródłem 
odniesienia dla wyjaśniania bądź interpretacji wszystkich artykułów tej deklaracji 



 

W preambule potwierdza się cywilizacyjną i historyczną rolę muzułmańskiej ummy, 
uczynionej przez boga najlepszym narodem, który dał ludzkości uniwersalną i 
dobrze zrównoważoną cywilizację. Tak naprawdę chodzi o to, że jeśli mówimy o 
prawach człowieka w kontekście  PDPC, to mówimy o jednostce. Natomiast w tej 
deklaracji jednostka nie jest podmiotem – jest nim umma, wspólnota, kolektyw, 
ona bierze swój początek jeszcze z tzw.  Okresu dżahiliji, kiedy człowiek był częścią 
całości i nie liczyło się jego dobro, a dobro ogółu. Można poświęcić jednostkę na 
rzecz dobra wyższego ogółu.   



 

Uznanie tylko praw wyszczególnionych w Koranie (art. 19 – nie może  być innych 
przestępstw ani kar, jak tylko te  uwzględnione w Koranie; art. 2 – ochrona przed 
krzywdą dla ciała jest gwarantowanym prawem, obowiązkiem państwa jest go 
strzec, a zabronione jest jego naruszenie z powodów niewymienionych w szariacie 



 

Koran – i nie pozbawiajcie nikogo życia, które bóg uczynił świętym, chyba że 
zgodnie z prawem!; oraz – jeśli ktoś został zabity niesprawiedliwie, najbliższy 
krewny ma prawo dokonać odwetu 



 

Nie można kogoś pozbawić życia, ale można, jeśli zgodne jest to z prawem  – z 
Koranem – z szariatem. Jeśli jest to zgodne z prawem (np. trzeba oczyścić honor), 
to ok 



 

Art. 6 – kobieta jest równa mężczyźnie w ludzkiej godności (por. Koran 4:34 – 
mężczyźni stoją nad kobietami ze względu na  to, że Bóg dał wyższość jednym nad 
drugimi 



 

Islam – jedyna prawdziwa wiara; każda osoba jest odpowiedzialna indywidualnie, a 
umma zbiorowo. To niebezpośrednio usprawiedliwia przestępstw. Jeśli ktoś czuje 

się skrzywdzony, to sprawiedliwość ma większe znaczenie niż sąd 

5 możliwych modeli relacji między prawami człowieka a islamem 

1.  Islam jest źródłem praw człowieka od początku,  ale są inaczej rozumiane 

a.  Reprezentant:  Pakistańczyk Abu al.-Ala Mawdudi. Uniwersalna 

muzułmańska deklaracja praw człowieka oraz wspomni ana kairska 
deklaracja praw człowieka w islamie (połączenie praw z głównych 
międzynarodowych dokumentów  z takimi konstrukcjami jak prawo 
kobiety do zachowania czystości – to jest jej obowiązek).  Prawa człowieka 
są przywilejami Boga, ponieważ władza należy do niego 

2.  Prawa człowieka to element  polityki kolonialnej i produkt zgniłego Zachodu 

a.  Taki pogląd reprezentowała delegacja irańska. Minister spraw 

zagranicznych Iranu w 1993: niektóre państwa zachodnie chciały 
rozszerzyć swój upadek społeczny i etyczny,  do którego same się 
przyznają, na inne społeczeństwa w pociągającym opakowaniu praw 
człowieka (Homeini – Amnesty  International to słudzy szatana). Władze 
Iranu wciąż podtrzymują, że oni mają swoje prawa i resztę mają w dupie 

3.  Nie ma sprzeczności między islamem a prawami człowieka rozumianymi tak, jak w 

PDPC 

a.  Zestawienie uznawanych za tożsame cytatów z Koranu i sunny z 

dokumentami ONZ, np. hadis „nikogo nie należy karać ogniem”; Koran 

17:70 (podróż nocna – o godności), 5::32 (stół zastawiony – prawo do 
życia) 

4.  Dokonać reformy islamu  

a.  Propozycja, by w surowsze sury medyńskie stosować w czasie wojny, a 

łagodniejsze mekkańskie w czasie pokoju 

5.  Konieczna jest sekularyzacja państw zamieszkanych przez muzułmanów 

a.  Niezbyt produktywne  podejście. Nie da się zeświecczyć coś, co u podstaw 

ma tylko religię 

 



 

Strategia muzułmańskiego ruchu kobiecego 



 

Podsumowując, nie da się łatwo powiedzieć, że prawa człowieka są zgodne z 
islamem i vice versa 



 

Pytanie, czy koncentrować się na dyskusji nad samą koncepcją praw człowieka, czy 
też nad jej zawartością – poszczególnymi dyrektywami, np. zakazie tortur, prawem 

do obrony przed sądem 

Kara za apostazję 



 

Koran a prawo muzułmańskie; szkoły: hanbalicka, malikicka, szafiicka – śmierć; 
hanaficka oraz dżafarycka – uwięzienie aż do powrotu na łono islamu 



 

Kobiety i kara – kobiety, ze względu na to, że są kobietami, istotami słabymi, nie 
powinny być karane śmiercią (Sudan 2014: kobieta urodzona z matki chrześcijanki i 
ojca muzułmanina, z punktu widzenia prawa muzułmańskiego dziedziczy religię po 
ojcu; dziecko nie mieszkało z ojcem, ale z matką; kobieta wyszła za mąż  za 
chrześcijanina i przeszła na chrześcijaństwo, urodziła dwójkę dzieci i sobie o niej 
przypomniano, że zdradziła islam; kiedy była w ciąży, zamknięto ją w więzieniu; 
należy poczekać, aż się dziecko urodzi i wychowa w przeciągu 2 lat, można ją wtedy 
skazać na śmierć; tylko w obliczu protestów organizacji międzynarodowych, ta kara 
została zniesiona) 



 

Tortury w celu wymuszenia powrotu do islamu. To jest oczywiście biczowanie, 
gwałty (nie tylko na kobietach, ale i na mężczyznach) 



 

Automatyczny  rozwód z muzułmańskim małżonkiem, majątek rekwiruje państwo – 
w celu ochrony małżonka muzułmanina, wymuszany jest rozwód i konfiskuje się 
całe mienie osoby, która dokonała apostazji  



 

Z obliczeń pani doktor wynika, że kary śmierci są często wydawane za apostazję, 
natomiast rzadko do nich dochodzi. Około 20% osób zostaje poddane karze śmierci 

– to najczęściej dotyczy Iranu i Arabii Saudyjskiej. To jest klasyfikowane jako te kary 

przeciwko bogu i rzekomo  społeczność międzynarodowa nie może  się mieszać.  

Zbrodnie honorowe 



 

Motywacja – zmycie hańby nałożonej na rodzinę poprzez niewłaściwe zachowanie 
jednego z jej członków (to może właściwie wszystko, zbyt zachodni styl życia, gwałt, 
chęć samodzielnego wyboru partnera i inne powody) 



 

Tradycja zjawiska – to jest proceder bardzo stary, starszy niż sam Islam. W Koranie i 
w sunnie nie ma mowy  o tych zabójstwach honorowych. Jednostka i jej zdanie i 
dobro się nie liczy. Liczy się to, czego chce grupa. To działa ze względu na tradycję – 
jeżeli społeczeństwo uzna, że rodzina została zhańbiona , to ta rodzina nie ma 
życia, nikt im nie poda ręki i inne rzeczy. Aby żyć w tej społeczności, tę hańbę 
należy zmyć poprzez eliminację tego zgniłego ogniwa,  



 

Skala zjawiska (niedoszacowane 5 tys. rocznie; pozorowane wypadki – ok. 20 tys 
rocznie). Był czas, kiedy Turcja aspirowała do UE  – trzeba było coś zrobić z prawami 
człowieka (surowsze kary dla wykonawców przestępstw związanych ze zbrodniami 
honorowymi, ale to wcale nie zniwelowało zabójstw – pojawiło się pojęcie 
samobójstwa honorowego).   



 

Najwięcej zbrodni honorowych jest w Pakistanie, Bangladeszu, Turcji, Iraku, 
Jemenie  i w Maroko 



 

Koran przewiduje kary za cudzołóstwo, ale to cudzołóstwo rozumiane jest jako 
zdrada, wszelki seks pozamałżeński.  



 

Warunki wymierzania kary – oboje sprawców (po 100 batów); cudzołóstwo  musi 
potwierdzone przez czterech męskich świadków. Wiedza sędziego – jest to często 
wykorzystywane w sądownictwie Irańskim: nie ma świadków, oskarżony się nie 
przyznaje, ale sędzia wie, że kobieta spała z tym  mężczyzną  i na tej podstawie 
wymierza karę 100 batów.   



 

Teoria a praktyka 



 

Wykonawcy wyroku. W wykonaniu tego  wyroku uczestniczy cała rodzina. Coraz 
częściej wykonawcami wyroku są nieletnie dzieci – chłopcy, dlatego, żeby uniknąć 
wymierzenia kary za popełniony czyn, natomiast jeśli zdarzy się, że karę wymierzy 
osoba pełnoletnia, to organom ścigania też nie zależy do końca, aby złapać 

sprawcę, a tym bardziej go ukarać 

 

 

Tortury w Koranie i sunnie 



 

Tortury usankcjonowane przez Koran w uzasadnionych przypadkach, np. 
krzyżowanie lub obcinanie dłoni i stóp tym,  którzy zwalczają Boga i jego posłańca i 
starają się szerzyć zepsucie na ziemi (5:33), bicie po karkach i palcach (8:12) 



 

W hadisach: opisy wyłupienia oczu zabójcom, obcięcia im rąk i nóg i zostawienie na 
słońcu na śmierć, zakopania cudzołożnika i kamienowania, bicia niewolnicy w celu 
wymuszenia zeznań, wycięcie języka, biczowanie za picie wina, zalecanie bicia 
dzieci powyżej 10 roku życia, jeśli  nie chcą się modlić 



 

Tortury czekają też niewiernych po śmierci (żelazne rózgi z hakami, wrzątek  lany na 

głowę) 

Tortury współcześnie 



 

W niektórych krajach bliskiego wschodu są na porządku dziennym 



 

Elektrowstrząsy, podtapianie, podpalanie, bicie, okaleczanie, usuwanie organów 
itp. 



 

Zbrodnie wojenne, okrucieństwo sił bezpieczeństwa w Iraku, Egipcie, Syrii, Libii (tu 
również gwałty na masową skalę) 



 

Wg niektórych uczonych szyickich więźniarki skazane na śmierć, które są 
dziewicami, należy wcześniej zgwałcić  

Infibulacja 



 

Nazywana obrzezaniem kobiet 



 

Brak uzasadnienia w Koranie 



 

Praktykowana bez zasad zachowania aseptyki, bez znieczulenia i na osobie przed 
osiągnięciem okresu dojrzewania 



 

Celem jest zapewnienie wierności kobiety 



 

Najbardziej znana przeciwniczka – somalijka Ayaan HirsiAli 

Testy dziewictwa 



 

Dziewictwo największą wartością kobiety 



 

Irackie sądy – przymusowe testy na dziewictwo 



 

Egipt podczas Arabskiej Wiosny 



 

Samira Ibrahim – to ona przekazała informacje mediom, że została poddana testom   

Sutra (małżeństwo ochronne) 



 

Sutra – poślubienie bardzo młodych muzułmanek,  gdy ich honor i życie jest 
zagrożone 



 

Konflikt w Syrii i odnowienie tego  procederu 



 

Zachęta ze strony niektórych duchownych muzułmańskich 



 

Mahr – od 50 do 500 dolarów 

Zakaz prowadzenia samochodu 



 

W Arabii Saudyjskiej nie ma wprawdzie formalnego zakau prowadzenia 
samochodów przez kobiety, ale praw jazdy wydaje się tam wyłącznie mężczyznom 
(jedyny taki kraj na świecie). Wśród Saudyjek budzi to coraz więcej sprzeciwów – 
przybrały one formę jazdy samochodami przez kraj, mimo gróźb zatrzymania, 
utraty mienia i kar cielesnych (chłostę) 



 

Zdaniem państwowej rady religijnej w Arabii saudyjskiej, uchylenie zakazu 
prowadzenia pojazdów dla kobiet sprawi, że w kraju nie będzie już dziewic; kobiety 
na stacjach benzynowych albo na światłach mogłyby zamienić parę słów z obcym 

mężczyzną 

Kanon ubioru 



 

Na stworzenie kanonu ubioru pobożnych muzułmanów  miały wpływ  Koran oraz 
sunna (głównie przekazy Aiszy, żony Muhammada, oraz opowieści o kobietach z 

jego najbliższego otoczenia).Hadis: gdy kobieta dojrzeje 

Wolność wyznania 



 

Nie ma czegoś takiego jak wolność wyznania. Liczba chrześcijan drastycznie spada, 
część ginie, a ta  co nie zginęła, to emigruje do krajów Europy zachodniej. W 
niektórych krajach jest zakaz zgromadzeń, zakaz modlitw, w AS nie można się 

modlić publicznie  

Wolność słowa 



 

Nie ma wolności słowa. Wszystko jest mocno cenzurowane, nawet  Internet. 
Strony, jeśli są nieprawomyślne, to są blokowane. Muzułmanie nauczyli się 
wszystkie blokady łamać. Jeśi blogerzy i dziennikarze piszą wbrew,  to są 

aresztowani, poddawani torturom 

 

WYKŁAD XII – 18.12.2014 

12.01 – 16:00 s. 308 zerówka 

22.01 – 12:00 aula (przy bibliotece) I termin 

Na zerówce – materiał z wszystkich wykładów  

Rosja a prawa człowieka. Historia i współczesność 

W historii Rosji brak koncepcji praw człowieka przysługujących jednostce „z natury”. Była co 

najwyżej koncepcja praw nadawanych jednostce przez społeczeństwo i prawo.  

Idea praw człowieka w Rosji kształtowała się w sposób odmienny niż na zachodzie. Aż do 
XVIII wieku idea praw człowieka praktycznie się tam nie pojawiła. W historii dziejów Rusi 
były takie momenty,  kiedy pojawiały się twory państwowe przypominające r epubliki 
miejskie, jak Nowogród, idea samorządności miast, wolności obywateli i handlu się 
pojawiała. To, co miało stworzyć praktycznie system państwa rosyjskiego, to był system 
państwowości stworzony w wielkim księstwie moskiewskim. Pod koniec XV wieku ks ięstwa 
uzyskiwały niepodległość od zwierzchnictwa tatarsko moskiewskiego, system i ekspansja 
terytorialna dowodzona z Moskwy przeszła na wszystkie ziemie ruskie. Władcy dążyli do 
stworzenia państwa autokratycznego (w języku rosyjskim nazywa się to samodzierżawia). 

Iwan III, Iwan IV groźny uznawani są za pomysłodawców.   

To, co charakteryzowało ustrój państwa moskiewskiego to jest koncepcja, zgodnie z która 
władca stoi ponad prawem. W historii Rusi np. nie było koncepcji związanej z silną 
kodyfikacją prawa. To była tradycja prawa zwyczajowego, ustanowionego ad hoc przez 
monarchę. Jak pojawiały się przepisy, to monarcha stoi ponad prawem.   

Kwestia godności osobistej – wobec monarchy nie było osoby godnej jego. W państwie 
moskiewskim nie było pojęcia godności os obistej należnej z tytułu bycia człowiekiem. 
Podział stanowy – specyficzną formą ustroju jest zjawisko poddaństwa chłopów 
sprowadzające się do tego,  że chłop od końca XV do XVIII wieku miał odejmowane prawa. 
Ostatecznie stał się on własnością ruchomą właściciela ziemskiego. Chłopa można było 

sprzedać jako osobę.  

Ruska prawda z XI wieku – za czyny poddanego odpowiada pan; dzieci chłopa porównuje się 
do bydła. Sąd nad chłopek jest dokonywany przez sędziego, którym jest właściciel ziemski. 
Katarzyna II wydała prawo zgodnie z którym poddany wnoszący skargę wobec sądownictwa 
był za to karany zesłaniem na katorgę.   

Specyfika religijna – brak tolerancji religijnej związanej z możliwością wyznawania innych 
religii niż prawosławie. Rosja była traktowana jako terytorium kanoniczne kościoła 
prawosławnego. Kiedy na obszarze Rosji znaleźli się przedstawiciele innych religii, byłą 
tendencja nawracania na prawosławie. W XIX wieku zwalczano unitów, katolików. Były 
prawa zabraniające żydom osiedlania się w głębi terytorium rosyjskiego. Idea wolności 
religijnej trudno torowała sobie drogę.   

Istotną rzeczą jest to, że historia Rosji obfituje w liczne przejawy opresji państwa wobec 
mieszkańców. Okres Opryczniny był czasem stosowania okropnych okrucieństw. To było 
terytorium wydzielone przez Iwana groźnego, na którym on sprawował władzę jako 
bezpośredni władca tych ziem. Wysiedlono z tego  terenu wojarstwo, panowano za pomocą 
terroru, by zastraszyć ludność (nawet jako działanie zapobiegawcze). To była polityka wobec 
Iwana IV by go zastraszyć. Iwan groźny stosował wycinanie mieszkańców całych miast, które 

miały tradycje rządów obywatelskich. On chciał, by poprzez zastraszenie to zjawisko zanikło.  

Idea praw człowieka na terytorium państwa moskiewskiego przewijała się z zachodu i była  

wdrażana odgórnie.  

Wiek XVIII i cesarzowa Elżbieta, potem  Katarzyna II. Manifesty oświeceniowe: 

Elżbieta I była zwolenniczką zniesienia kary śmierci (brak pochwały wojarów – stwierdzono 
że to nie do przyjęcia na tym terytorium tak konfliktogennym). Katar zyna II chciała chłopom 
nadać wolność i prawo do samostanowienia (to też nie spotkało się z radością; Katarzyna II 
musiała wydać prawo, które ograniczało prawa chłopów pod opresją szlachty). Władczynie 
oświecone odpowiadały temu prądowi, nawet  jak to stało w sprzeczności z opinią 
społeczeństwa.  

XIX wiek i wielkie reformy cara Aleksandra II po przegranej wojnie krymskiej.  

1861 – zniesienie poddaństwa chłopów. Mieli oni formalnie prawo robić ze sobą, co chcą. 
Nie wiązało się to z uwłaszczeniem. Również za czasów powołano niezależne, przysięgłe 
sądownictwo. Te prawa pojawiły się w momencie, kiedy społeczeństwo przesiąkło ideałami 
zachodniej Europy i demokratyzacji. Pojawiła się warstwa inteligencji, która uważała, że 
poddaństwo jest czymś nieludzkim. Kiedy pojawiło się niezależne sądownictwo, sądy często 

uniewinniały zamachowców, nawet tych, którym się udało dokonać zamachów.  

Specyfika kary śmierci – w Rosji rzadko stosowano karę śmierci np. za gwałt,  morderstwo 
czy rabunek. Kara śmierci była za zdradę stanu, ale nie za zbrodnie przeciwko jednostce. 
Statystycznie, w wieku XIX liczba wyroków śmierci była 10krotne mniejsza niż np. w wielkiej 
Brytanii i 20krotnie mniejsza niż w USA.  Zamiast kary śmierci stosowano piętnowanie, 

okaleczanie, więzienie (katorga), chłostę. Dlaczego zdrada stanu była czymś, co mogło 
skutkować karę śmierci? Przywiązywano niską wagę do życia przeciętnego obywatela. Jego 
życie miało wartość trochę pragmatyczną, użytkową.   

Manifest konstytucyjny Mikołaja II 17.10.1905.  

Rosja wyprzedziła świat zachodni jeśli chodzi o humanitarność wymiaru sądowniczego.  

W 1905 Mikołaj II został zmuszony do proklamowania manifestu nadającego praw 
obywatelom. Powołana została duma państwowa (parlament), która miała być władzą 
ustawodawczą. Przyznano praw do wolności słowa, zrzeszania się. Wcześniej to nie istniało 
– ta wolność polityczna, ruchy polityczne były nielegalne. Manifest nie był wydany z dobrej 
woli Mikołaja, a dlatego, że został zmuszony. To odbiło się na egzekwowaniu  tych praw. 
Złagodzono cenzurę, pojawia się rozkwit piśmiennictwa krytycznego wobec władzy. To był 
jaśniejszy okres wolności słowa. Mikołaj nie chciał by to prawo dłużej funkcjonowało, działał 
w złej wierze. Dumy były rozwiązywane, powracano do polityki autorytarnej. Rewolucja 

1917 – system się nie sprawdził.  

Specyfika władzy w Rosji porewolucyjnej. Idea samej rewolucji rosyjskiej  

Idea rewolucji lutowej z 1917 – idee związane z wprowadzeniem  Rosji jako republiki 
parlamentarnej. Rewolucja październikowa – idea praw człowieka bardzo specyficzna. 
Dyktatura proletariatu, miast i wsi, a z drugiej strony wiązało się to ze specyficznym 
sposobem rozumienia jednostki. Jednostka była traktowana jako pochodna  wspólnoty. 
Prawa jednostki miały być do, a nie od. Jednostka nie miała mieć prawa do wolności 
sumienia, słowa, ale np. do dobrobytu (prawo ekonomiczne, do nadania ziemi – to było to, 
co miało pociągnąć masy ludowe, by się cieszyły ustrojem). Na początku r ewolucji 
październikowej bolszewicy mówili o innych wolnościach, np. sumienia czy religii, to miało 
przyciągnąć ludność prześladowaną, np. katolicką. Mówiono o prawach narodów Rosji do 
samostanowienia czy autonomii wobec państwa. Później w radzieckim państwie powstały 
republiki (ZSRR – 16 republik i liczne podjednostki). W praktyce było to fasadowe. Ludom, 
który rządzi jest lud, którego nazwa istnieje w nazwie republiki, ale aparatem państwowym 
rządzili Rosjanie etniczni i to był system mocno scentralizowany. Nic nie mogło  się dziać bez 

zgody Moskwy.  

Państwo radzieckie żyło w schizofrenii. Teoretycznie najbardziej przestrzegało prawa 
człowieka jeśli chodzi o konstytucje. Praktyczna strona – państwo nie przestrzegało praw 
człowieka, praw spisanych.  Były wybory, ale w praktyce osoba głosująca miała nie skreślać 
żadnego nazwiska na liście. Nikt nie miał prawa nie pójść na wybory. Były partie satelickie, 
nie było możliwości dyskusji z programem politycznym, który był związany z komunizmem. 

Człowiek nie głosuje po to, by mu było lepiej, ale by działo się lepiej ojczyźnie i Stalinowi. 
Obywatele mają pracować, by towarzysz im podziękował. Naród i partia są jednością. Lenin 
= partia. Utożsamiano idee z jedną osobą. Praca na rzecz innych, przy wykopkach – to się 

liczyło. Oczywiście w teorii było to dobrowolne, w praktyce ludzie nie mieli wyjścia.  

Rewolucja październikowa 

W czasach komunizmu, zwłaszcza w okresie pierwszym pojawiły się twory pozasądowe. To 
były organy pozarządowe. Z prawem ludzie mogli nie mieć nic wspólnego, bardziej 
podejmowano decyzję „na pałę”, jak komuś z oczu patrzy. Członkowie trybunału dostawali 
np. nakaz wydania pewnej ilości wyroków śmierci – nie było wyjścia ominięcia tego. Istniało 
pojęcie wroga potencjalnego, który jest wrogiem kla sowym, bo z przyczyn obiektywnych, 
będąc burżujem zagraża się, uciska masy pracujące. Wrogowie klasowi byli karani za 
przynależność do klasy społecznej. Byli wrogowie niepewni, wrogowie narodu.  

Niewspółmierność winy do kary – sądownictwo Lenina i Stalina było surowe. Gdy był głód w 
1932 wydano prawo kłosa – kradzież zagrożona była więzieniem (10 lat) lub śmiercią. 
Oskarża się władze radzieckie, że władze powodowały strukturalny głód w różnych częściach 
kraju, by dyscyplinować ludność w latach 1932-33 (zginęło 20% chłopstwa przez tę politykę 
przejmowania zasobów chłopskich).  

W Rosji radzieckiej trudno mówić o wolności słowa. Chłopi rzekomo  się sami zgłaszali do 

kołchozów, tak naprawdę nie mieli wyjścia.  

Masowość represji – gułag (oficjalnie od 1929) funkcj onował do lat 60, ale najbardziej 
funkcjonował w latach 30 i tuz po wojnie. To były represje na ogromną skalę. Do łagrów 
mogło trafić nawet 28 mln ludzi. Oficjalnie mówi się, że zginęło tam 3 mln osób, ale jest to 
mocno zaniżony wynik.   

W teorii państwo radzieckie wywyższało jednostkę ludzką, która miała być jednostką 
najwyższą wg konstytucji. Konstytucja z 1936 – w przeddzień wielkiego terroru, wydana 
przez Stalina, była najbardziej liberalna. Wprowadzała prawo do odpoczynku, urlopu dla 
pracującego ludu. Było to nowum w tym okresie. Artykuły  przeczyły praktyce (art.111 – we 
wszystkich sądach postępowanie ma charakter publiczny, oskarżony miał prawo do obrony 
– adwokaci to inna sprawa, były sądy „pod publiczkę”; art. 127 – nietykalność osobista). 
Wprowadzono równość wobec prawa. Stalin tłumaczył, że w USA  jest segregacja rasowa, a 
w ZSRR wszyscy są równi. Gwarantowano wolność słowa, prasy, pochodów publicznych.  

Czasy stalinowskie i leninowskie uważa się za okres, kiedy państwo było totalitarne. Rok 
1953 – umiera Stalin. Okres między 53 a 91 t okres kiedy ustrój jest autorytarny. Nie ma 

strukturalnych prześladowań, nie ma surowego ustawodawstwa. Pojawia się inny sposób 
represji – np. zjawisko, że osoby z inteligencji myślący inaczej byli zamykani w 
psychiatrykach jako osoby mające problemy umysłowe.  W tych zakładach super nie było  – 
były elektrowstrząsy. Prawo przeciwko pasożytom społecznym (uchylającym się od pracy) – 
było wymierzone  w intelektualistów, którzy nie mogli znaleźć zatrudnienia. Mówiono o 
karach więzienia dla tych osób (1961 – dopiero z końcem ZSRR zostało zniesione).  

Konstytucja z 1977 – mówiła o osiągnięciu etapu państwa socjalistycznego. Podkreślano 
zdobycze socjalne, które państwo radzieckie osiągnęło. W tej konstytucji prawa polityczne i 
inne zostawiono, wszystko super. Rok 1977 – wówczas ZSRR był bardziej otwarty na 
społeczność zachodnią, w tym okresie po konferencji helsińskiej poświęconej prawom 
człowieka i konwencji, którą podpisało ZSRR. Organizacje mogły się powoływać na te 

konwencje.  

Należy przyznać, że osiągnięciem ZSRR było to, ze podwyższono statut materialny, 
ekonomiczny dużym warstwom ludzi na skalę nienotowaną wcześniej. Los chłopów 
polepszył się w stosunku do czasów carskich. Bezpłatne szkolnictwo, służba zdrowia, urlopy, 
każdy miał prawo do pracy i ta praca była dla każdego. Ludzie dostawali mieszkania, 
zakładano że to państwo miało się o to zatroszczyć. Ludzie nie płacili podatków. Nie było 
wielkiej dywersyfikacji. Poziom minimum socjalnego był zapewniony. Pewien poziom 
stabilności musiał być. Nostalgia Putina za ZSRR to czas tęsknoty za stabilizacją społeczną. 
Jeśli ktoś był w partii, był uprzywilejowany, mógł awansować w pracy, dostawał nagrody, 
wpływy na zakupy, dostęp do towarów zachodnich. Przez spory okres czasu żyło się go rzej 
niż na zachodzie czy USA.  Opatrzenie rynku nie było wielkie, ale kryzys ekonomiczny do lat 
80 nie pojawił się.  

Okres pierestrojki Gorbaczowa – 1985.  

Miał on plan przebudowy państwa. Miała być możliwość współdecydowania przez sam 
zarząd i przez pracowników jaką politykę będą wdrażać. Wprowadzono wolności słowa. 
Ludzie dawniej prześladowani mogli pokazać świadectwo swojego prześladowania. Ludzie 
innych wyznań mogli chodzić do kościoła. Hasła własności lepiej brzmiały od Gorbaczowa. W 
praktyce, kiedy nastąpiła awaria reaktora w Czarnobylu, w reakcji na nią rząd nie 

poinformował obywateli o tym.   

Kryzys ekonomiczny pod koniec lat 80 przyczynił się do dużej utraty autorytetu przez 
władzę.  Główną przyczyną kryzysu był kryzys ekonomiczny, w mniejszym stopniu to były 
hasła, że prawa polityczne nie są przestrzegane.  Hasła wolnościowe, decentralizacyjne były 
bardziej odgórnie sterowane, w mniejszym stopniu były oddolnie przyjmowane przez 

samych Rosjan. Często hasła o przywróceniu praw człowieka wiązały się z has łami 
nacjonalistycznymi. Ruchy decydenckie były słabo rozwinięte w porównaniu z polską, 
Węgrami czy Czechosłowacją.  

WYKŁAD XIII – 8.01.2014 

1988 – 1991 – działalność Komitetu nadzoru konstytucyjnego 

Doprowadzenie  do  ratyfikacji  pierwszego  protokołu  dodatkowego  do  międzynarodowej 
konwencji  o  ochronie  praw  obywatelskich  i  politycznych,  który  umożliwiał  wnoszenie 

indywidualnych skarg do komitetu praw człowieka przy ONZ. 

Rozbieżność między teorią a praktyką 

Formalno prawnie federacja rosyjska ma w konstytucji  z 1993 zagwarantowane wszystkie 
możliwe  prawa  człowieka,  które  ONZ  ustanowiło.  Co  jest  ciekawe,  w  odróżnieniu  od 
konstytucji z czasów ZSRR, kiedy również podkreślano, że osoba ludzka jest istotna, artykuł 2 
mówi,  że  człowiek  jest  wartością  najwyższą.  To  podkreśla  rolę  praw  jednostki.  Kolejną 
różnicą  jest  mowa  o  tym,  że  prawo  międzynarodowe  ma  wyższość  nad  prawem 
wewnętrznym.  Osoby  pokrzywdzone  mogą  się  udać  do  organów  międzynarodowych 
(komitet  praw  człowieka,  trybunał  praw  człowieka).  Rosja  podpisała  trakta ty 
międzynarodowe.  Rosja  została  przyjęta  do  raty  Europy  w  1996  –  kolejne  powiązanie  z 
instytucjami  międzynarodowymi. Określa siebie jako państwo demokratyczne z systemem 
prezydenckim. Jeśli chodzi o sferę praktyki, realizowania swobód demokratycznych, wygląda 

to trochę inaczej.  

Należy określić różnicę między czasami Jelcyna a objęcie rządów przez Putina.  

Za  Jelcyna  pluralizm  był  większy.  Przeciwnicy  mówią,  że  to  było spowodowane słabością 
Jelcyna,  niemożliwością  powstrzymania  decentralizacji.  Pluzem była  możliwość głoszenia 
innych opinii politycznych, powstawania organizacji sprawdzającymi pracę rządu (np. rada 
federacji  zrzeszająca  gubernatorów;  w  dumie  istniał  pluralizm;  był  podział  mediów). 
Stworzono silny system oligarchów, którzy potrafili wpływać na  Jelcyna. System władzy był 
rozproszony.  Cezura  roku  2000  –  od  tego  momentu  można  mówić  o  coraz  większej 
centralizacji władzy (Putin). Prawo musi być przestrzegane, by nie było anarchii.  

Cenzura  mediów  –  wszystkie  ogólnopaństwowe  stacje  TV  są  upaństwowione,  wszystkie 
przekazy  są  wytyczone,  dyktowane  przez  władzę.  Jest  wytyczone  co  można  mówić  o 
politykach,  a  co  nie.  Nie  należy  mówić o kandydatach do różnych urzędów państwowych 

niezwiązanych z kampanią wyborczą.  

Ograniczenie prawa do zgromadzeń – są coraz bardziej ograniczane. Zgromadzeń nie można 
ustanawiać w żadnych miejscach w okolicy władzy wykonawczej (Kreml, budynki rządowe). 
Procedury  związane  ze  zgodą  o  przeprowadzenie  zgromadzenie  mogą  się  ciągnąć  długo, 

zakończyć decyzją odmowną.   

Organizacje  pozarządowe  –  organizacje  są  piątą  kolumną  >  są  finansowane  z  środków 
zagranicznych, przez to zachód chce podważać władzę państwa. Jest coraz większa kontrola 
tych  organizacji  w  związku  z  tym.  Finansowane  z  zewnątrz  muszą  przedstawiać 
sprawozdania  finansowe.  2012  –  uchwalono  ustawę,  która  nakazuje  wszystkim 
organizacjom pozarządowym wspieranym przez zagranicę, mają się rejestrować jako agenci 
zagraniczni. Ma to złe konotacje językowe. Wówczas nastąpiła nagonka antyamerykańska, 
została  uchwalona  uchwała  Jakodlewa  w  odpowiedzi  na  śmierć  rosyjskiego  chłopca 
adoptowanego  przez  parę  amerykańską.  Dziecko  umarło  zostawione  w  samochodzie  – 
skutek: zakaz adopcji dzieci rosyjskich przez pary amerykańskie. Są też zapisy, że organizacje 

finansowane przez USA są zakazane.  

Wolność  słowa  –  w  2012  roku  weszła  w  życie  ustawa  dot.  szpiegostwa  i  zdrady  stanu 
przeciw  transferowi  międzynarodowemu  informacji.  To  prawo  istniało  wcześniej.  Na 
początku  lat  90  był  proces o zdradę stanu reporterowi, został oskarżony o przekazywanie 
tajnych  informacji  zachodowi.  Wyrok  w  jego  sprawie  padł  w  1997  –  4  lata  więzienia. 
Miedwiediew w 2011 wycofał ważność tej ustawy.  

Ustawa o zniesławieniu  – była kwestia tego, czy ta ustawa powinna zostać zniesiona (tak, 
2011),  potem  przywrócona  przez  Putina.  Przywrócenie  było  istotne,  bo  toczył  się  proces 
polityczny  wytoczony  przewodniczącemu  organizacji  Memoriał,  Orłowowi,  który  oskarżył 
prezydenta Czeczeni o doprowadzenie do morderstwa działaczki Memoriału. W efekcie tego 
stwierdzenia, prezydent podał go do sądu. Taki proces skutkuje wyrokiem. To było istotne, 
czy za zniesławienie można skazać kogoś, czy nie. Okazało się, że tak. Na grzywnę skazano 
znanego  prawnika  rosyjskiego,  który  przewodniczył  procesom  przeciw  Putinowi  w  2012. 
Nazwał  jedną  rosję  partią  oszus tów  i  złodziei.  Został  podany  do  sądu  przez  jednego  z 
przedstawicieli partii i skazany na karę grzywny.  

Obraza  uczuć  religijnych  –  proces  organizacji Pussy Riot. Dokonały pewnej demonstracji 
swoich  uczuć  przeciwko  Putinowi.  Występ  został  nagrany. Przez administrację cerkiewną 
zostały wyrzucone (były 3). Występ trwał krótko, ale miał silne konsekwencje. Zakończył się 
proces tym, że kobiety zostały skazane na 2 lata więzienia w obozie pracy. 4 miesiące przed 
terminem zostały zwolnione z więzienia. Istnieje ustawa dot. wolności sumienia i wyznania 
(1997).  Pojawiają  się  w  niej  „rdzenne religie””, wśród których jest prawosławie, judaizm, 

buddyzm i islam. Ustawa ta dyskryminuje kościół katolicki.  

Homoseksualizm  –  2013  przyniósł  oprócz  propagandy  medialne,  również  ustawę 

zabraniającą propagowanie homoseksualizmu wśród nieletnich.  

System  sądowniczy  w  Rosji jest nastawiony przeciwko jednostce. To system władzy, która 
nie jest niezależna. Władza sądownicza od czasów radzieckich i wcześniej traktowana jako 
przybudówka  władzy  wykonawczej.  Nie  ma  niezawisłego  sądownictwa.  Jest  telefoniczny 
wymiar  sprawiedliwości  – ktoś dzwoni i mówi jaki ma być wyrok. W czasach radzieckich 
sądownictwo  ma  charakter  służebny  wobec  partii  i  ideologii.  Prawo  działało  wstecz. 
Sędziowie  znacznie są rekrutowani spośród funkcjonariuszy organów ścigania, sekretarzy 
sądowych,  często  niewykształconych.  Wprowadzono  ławników,  tylko  że  sprawy 
podejmowane  przez nich stanowią niewielki odsetek spraw. Sprawy karne są decydowane 
przez  jednoosobowego  sędziego.  Sprawy  karne  często  są  traktowane  instrumentalnie  – 
osoby  niewygodne  kremlowi  dostają  zarzuty,  chociaż  chodzi  o  przeciwnictwo  polityczne. 
Mówi się o więźniach sumienia. Chodorkowski został aresztowany w 2003 roku – oskarżono 
jego przedsiębiorstwo naftowe o niepłacenie podatków, o oszukanie skarbu państwa na 30 
mld  dolarów.  On  stwierdził,  że  nie  chodziło  wcale  o  niepłacenie  podatków.  Każdy 
wykorzystywał  luki  prawne.  Akurat  on  wpadł  –  ordynacja  podatkowa  jest  ogarniana  w 
dziwny sposób (jego słowa do Putina). Został wzięty pod lupe fiskusa, kiedy stworzył instytut 
wsparcia młodzieży poprzez programy edukacyjne „Otwarta Rosja”. Obawiano się, że będzie 
chciał  się  dobrać  do władzy. Proces skończył się w 2005  – skazano go na 8 lat więzienia. 
Kiedy  zbliżył się koniec kary, nagle w 2009 dostał kolejny, bezsensowny zarzut, o kradzi eż 
krowy  należących  do  spółek  swojej  firmy.  Nie  stwierdzono  jak  to  zrobił.  Wyśmiewano 
nieudolność  tego  oskarżenia.  W  2013 został skazany na 13 lat więzienia, i w tym samym 

roku nagle z decyzją Putina został zwolniony łaskawie.  

Ustawa Magnickiego  – wykrył on nadużycia finansowe w ministerstwach Rosyjskich. Został 
zamordowany. Władze USA ustanowiły ustawę, która zakazywała wjazdu na terytorium USA 

osobom odpowiedzialnym za jego śmierć.  

Idea  prawna,  np.  zakłada  wysokie  wyroki  kary  za  drobne  przestępstwa  (np.  w  sklepie)  – 
może się to skończyć wyrokiem więzienia długoletniego (od 3 do6 lat za kradzież bochenka 
chleba). idea kary jest ponad ideą resocjalizacji. Odsetek wyroków uniewinniających wynosi 

około 0.8 %.  

Kara śmierci została zniesiona z 1996  - moratorium. To nie zmieniło tego, że kara śmierci 

dalej jest praktykowana. To jest moratorium, a nie wprowadzenie fizyczne tego prawa.  

System więziennictwa  – naginanie prawa, działania poza prawem. Aresztowania następują 
bez wyroku. Zeznania są wymuszane torturami (nie tylko Czeczenia, ale i Rosja; na ok 700 

więzień,  w  40  stosuje się tortury). Są niskie standardy życia więziennego. Na gruźlicę jest 
5krotnie  większe  zachorowanie  niż  u  reszty  społeczeństwa.  Władze  rosyjskie  chciały 
poprawić  sobie  PR  i  jest  słynne  wi ęzienie  Biały  Łabądź,  gdzie  są  prowadzone  wycieczki 
szkolne,  by  pokazać  ,  że  wcale  w  więzieniach  nie  jest źle. Chodorkowski dopiero w 2013 
wyszedł z łagru – warunki sanitarne były bardzo kiepskie. Nie dawali dostępu do rodziny, do 
środków  masowego  przekazu.  Problem  przepełnienia  więzień  nie  może  być  rozwiązany w 
sposób prosty, bo jest dużo więźniów – ok 1 % populacji Rosji siedzi w więzieniu. Pieniądze 
dawane  na  jedzenie  czy  na  poprawienie  warunków  sanitarnych  są  rozkradane  przed 
administrację  więzienną.  Na  jednego  więźnia przypada w praktyce poniżej 2m2, powinno 
być  4.  Zgodnie  z  prawem  oskarżeni  powinni  odbywać  karę  w  regionie  zamieszkania,  w 

praktyce są wywożeni na Syberię – oddzielenie od rodziny.  

Zjawisko „diedowszcziny” – fala w wojsku. Stanowi pewną s pecyfikę rosyjską. Prowadzi ona 
do  samobójstw.  W  Rosji  jest  czarny  PR  związany  ze  służbą  wojskowych  –  rodzina  zrobi 

wszystko, by wykupić się z poboru do wojska, a idą Ci, którzy nie mają pieniędzy.   

Zbrodnie  wojenne  –  Czeczenia.  Czystki,  najazdy  na  ludność  cywilną,  zastraszanie, 
aresztowania. Płk Jurij Budanow – skazano go jako pierwszego oficera za zbrodnie wojenne 
w  Czeczeni.  W  2000  dokonał  najazdu  na  wioskę  Tange,  uprowadził 18 letnią dziewczynę, 
tam  w  swojej  kwaterze  ją  niby  przesłuchiwał  –  w  efekcie  przesłuchania  kobieta  została 
zgwałcona,  uduszona,  a  potem  zakopana  w  ziemi.  Jeden  z  podwładnych  ujawnił  sprawę 
dowództwu.  Proces  długo  się  toczył.  W  2003  roku  został  Budanow  skazany  na  10  lat 
więzienia, tylko że w 2009 został ułaskawiony. W 2011 został zastrzelony w Moskwie przez 
czeczeńskiego  zamachowca  –  zemsta  za  zabójstwo  i  nie  odbycie  pełnej  kary.  Efekty  – 
miejsce  jego  zabicia  stało  się  miejscem  pamięci  narodowej.  Budanowa  pochowano  z 

honorami wojskowymi, stał się bohaterem. Jego zabójca został skazany na 15 lat.  

Idea  praw  człowieka  jest  traktowana  jako  idea  drugorzędna.  Na  pierwszym  miejscu  jest 
stawiane  bezpieczeństwo,  bo  Rosja  jest  krajem  niebezpiecznym,  więc musi być porządek, 
żeby nie było anarchii i żeby pensje wpływały na czas. Rosjanie czują bra k bezpieczeństwa, 
oparcia, świadomość, że zwykły obywatel niewiele może.  Rosjanie niekoniecznie odczuwają, 
że  organizacje  mogą  coś  zdziałać.  Społeczeństwo  Rosyjskie  ma  surowy  sposób myślenia. 
75%  obywateli  jest  za  karą  śmierci.  31%  uznaje  prawo  zaufanego  przywódcy  narodu  do 
działania bez oglądania się na prawo. Jest brak tolerancji dla mniejszości seksualnych. 16% 
Rosjan uważa, ze powinno się ich izolować, a 22% - że przymusowo leczyć. Z drugiej strony, 
nie można mówić, że społeczeństwo nic nie robi przeciwko poczuciu bezprawia. Jeśli chodzi 

o skargi składane do trybunału praw człowieka, 21% skarg wchodzi właśnie z Rosji.   

Większość społeczeństwa uważa, że Rosja jest krajem wyjątkowym. Nie jest ani Europą, ani 
Azją. Kraj posiada własny system polityczny, pos trzeganie praw jednostki. Ludzie wolą, by 
przestrzegano porządku, a nie praw człowieka. To jest ważniejsze. Wśród bohaterów Rosji 
pojawia  się  (sondaż  społeczny  w  programie  „Imię  Rosja”  z  2008):  Józef  Stalin,  Piotr  I, 
Aleksander  Newski,  Lenin,  Puszkin,  Iwan  Groźny,  Aleksander  II,  Katarzyna  II,  Piotr  I, 
Mendelejew.  Im  dalej  w  wiek  XXI,  tym  lepszy  imidż  Józefa  Stalina.  Wszyscy  go  kochają, 
super przywódca, doprowadził do wygrania wojny. Niecałe 30% społeczeństwa tylko ma go 

za tyrana.  

Rosjanie  podkreślają  i  są dumni, że potrafią znieść cierpienie, to jest powód do dumy. W 
imię znoszenia cierpień potrafią wiele wybaczyć ludziom, którzy dopuścili się łamania praw 
człowieka.