Malim T.,Birch A., Wadeley A. 

(1994). Wprowadzenie do psycho 

logii. Warszawa: PWN 

3.4. Podejście idiograficzne 

i nomotetyczne 

Na długo zanim pojawi się świadomość odrębności danej dy­

scypliny naukowej, dyskutowane są różne, mające dla niej znaczenie, 

zagadnienia filozoficzne. Rozróżnienie nauk idiograficznych i nomo-

tetycznych nie jest tu wyjątkiem. Zwolennicy modelu badań idio­

graficznych sądzą, że należy analizować ludzkie zachowania w po­

głębionych studiach jednostkowych (zakładających niepowtarzalność 

ludzkiej osoby) prowadzących do odkrycia praw odnoszących się 

tylko do danego konkretnego przypadku. Inni uważają, że podejście 

nomotetyczne jest bardziej użyteczne i pozwala na badanie grup 

ludzkich

 (w których, jak się zakłada, jednostki mają wiele wspólnych 

cech), co umożliwia odkrycie praw ogólnych i stosujących się do 

wszystkich. Odpowiedź na pytanie, czy psychologia powinna być 

nauką nomotetyczną czy też idiograficzną, ma olbrzymie znaczenie 

dla naukowego statusu tej dyscypliny wiedzy, gdyż - - jak się utrzy­

muje — metody idiograficzne są czymś charakterystycznym dla hu­

manistyki, a metody nomotetyczne są typowe dla nauk przyrod­

niczych. 

Genezą tego sporu są dyskusje dziewiętnastowiecznej niemieckiej 

filozofii, w których argumentowano, że istnieje zasadnicza odmien­

ność treści twierdzeń, do jakich prowadzą analizy snute w ramach 

nauk społecznych i nauk przyrodniczych, i że oba rodzaje dyscyplin 

muszą stosować odmienne metody badań. Przedmiot, jakim zajmują 

się nauki społeczne, wymaga „rozumienia" (w języku niemieckim: 

Yerstehen).

 Natomiast dla nauk przyrodniczych bardziej odpowiednie 

są metody prowadzące do wyjaśniania, przewidywania czy kontrolo­

wania zjawisk, czyli metody eksperymentalne i ilościowe wraz z anali­

zami statystycznymi. Rozróżnia się zatem odpowiednio nauki „idio­

graficzne" i „nomotetyczne", pierwszy użył tych terminów Windel-

band. Allport (1962) zaś pierwszy stosował je w odniesieniu do 

psychologii. Allport następnie w miejsce tych terminów proponował 

78 

terminy „morfogeniczne" i „odróżniające" (dijferentiat), które - jego 

zdaniem — są bardziej odpowiednie. 

Z trzech najbardziej znanych kierunków psychologii behawio 

ryzm skłania się ku podejściu nomotetycznemu, a psychoanaliza 

i psychologia humanistyczna (Allport jest uważany za jednego z twór­

ców tej ostatniej) są naukami idiograficznymi (patrz rozdz. 2, w któ­

rym omawia się psychoanalizę, behawioryzm i podejście humanistycz­

ne w psychologii). 

Podejście idiograficzne i nomotetyczne 

w praktyce psychologicznej 

Z rozróżnieniem metod idiograficznych i nomotetycznych naj­

częściej można się spotkać w psychologii osobowości. Pojawia się 

pytanie, czy lepiej jest dokładnie badać określoną osobę, aby dojść do 

pełnego jej rozumienia, pozwalającego na przewidywanie tego, jak 

zachowa się ona w różnych momentach i w różnych okolicznościach, 

czy też należy raczej starać się ustalić istniejące i wspólne dla wszyst­

kich ludzi cechy. W tym ostatnim wypadku można cechy osobowości 

mierzyć za pomocą ustalonych wcześniej skal, co pozwoli stwierdzić, 

jak najprawdopodobniej zachowają się wszyscy ludzie w różnych 

momentach i w różnych okolicznościach. Takie postępowanie, bar­

dziej niż podejście idiograficzne, odpowiada naukom przyrodniczym. 

Podejście idiograficzne zakłada niepowtarzalność ludzkiej osoby, jego 

celem jest przedstawienie pełnego obrazu danej osobowości. Nato­

miast podejście nomotetyczne wybiera i mierzy jej kluczowe cechy. 

Metoda badania przypadków (case study) jest najlepszym przy­

kładem podejścia idiograficznego. Lazarus (1971) cytuje znany, przed­

stawiony przez Allporta (1965), przypadek Jenny. W analizie tego 

przypadku Allport wykorzystał 301 listów Jenny, które napisała 

w ciągu jedenastu lat. W materiale tym był on w stanie wyróżnić 

powtarzające się wątki i na tej podstawie stworzył obraz osobowości 

Jenny. Można przedstawić wiele przykładów użycia w badaniach 

metody analizy przypadku. Freud oparł swoją teorię rozwoju osobo­

wości na wielu klinicznych przypadkach. Jednym z nich jest przypa­

dek Małego Hansa, który nasunął mu ideę seksualności dziecięcej, 

kompleksu Edypa i kompleksu kastracji. Poza teorią osobowości 

wskazać można dziennik Jeana Piageta (1953) poświęcony obserwacji 

79 

intelektualnego rozwoju jego trojga dzieci. Gardnerowie (1969) badali 

możliwość opanowania przez zwierzęta ludzkiego języka, ucząc języ­

ka migowego (używanego przez osoby głuchonieme) szympansicę 

o imieniu Washoe. Starając się rzucić światło na proces rozwoju 

percepcji wzrokowej, Gregory i Wallace (1963) badali postępy 52-let-

niego mężczyzny, znanego w literaturze jako SB, który odzyskał 

zdolność widzenia po przeszło półwieczu ślepoty. Wszystkie te bada­

nia, a także wiele innych zajmują istotne miejsce w literaturze psycho­

logicznej i w wielu wypadkach przyczyniły się do zbudowania znaczą­

cych teorii psychologicznych. 

Allport rekomenduje też inne rodzaje technik idiograficznych 

użytecznych w badaniach osobowości. Jedną z nich jest technika 

dopasowania (matching), w której bada się korelacje różnych typów 

ekspresji ludzkiej osobowości, np. charakter pisma, sposób podawania 

ręki, cechy głosu. Inny przykład to kwestionariusze przygotowane do 

wywiadu psychologicznego z określoną osobą. Mogą one być wielo­

krotnie stosowane w przebiegu procesu terapeutycznego, aby można 

było prześledzić postępy terapii. Istnieją też semi-idiograficzne techni­

ki, do których należy rep-test Kelly^go, służący badaniu osobowości, 

czy metoda Q-sort, diagnozująca zmiany obrazu ja podczas terapii. 

Do badań nomotetycznych należeć będą wszelkie badania jedno­

stek i grup nastawione na ustalenie ogólnych praw rządzących za­

chowaniem. Radford i Kirby (1975) twierdzą, że mogą to być trzy 

rodzaje praw. 

1. Klasyfikujące ludzi na poszczególne kategorie, tak aby można 

było przewidzieć ich możliwe formy zachowania w określonych sy­

tuacjach. 

2. Ustalające zasady zachowania, stosujące się do ludzi w ogóle, 

np. zasada dysonansu poznawczego czy zasady rządzące zmianą 

postaw bądź funkcją nagród i kar w procesie uczenia się. 

3. Ustalające wymiary, na których można, po zastosowaniu ja­

kiegoś standaryzowanego testu, opisywać i porównywać ludzi. Przy­

kładem może być Kwestionariusz Eysencka, operujący dwoma wy­

miarami osobowości (ekstrawersja—introwersja i zrównoważe­

nie—neurotyczność), czy Skala Inteligencji Wechslera, mierząca iloraz 

inteligencji (IQ). 

Cytowane przez Lazarusa przykłady podejścia nomotetycznego 

pochodzą z badań, jakie wykonali Hetherington i Wray (1964), 

80 

sprawdzając, jak alkohol zmienia ludzką akceptację agresji. Za po­

mocą kwestionariusza zidentyfikowali najpierw ludzi charakteryzu­

jących się wysokimi bądź niskimi wynikami w dwu wymiarach: 

agresywności i potrzeby aprobaty społecznej. Połowa badanych piła 

następnie alkohol. Wszystkim badanym prezentowano agresywne 

filmy rysunkowe i pytano, na ile są one zabawne. Jednym z uzy­

skanych przez badaczy wyników było ustalenie, że osoby, które 

nie wypiły alkoholu, a jednocześnie uzyskały wysoki wynik w obu 

wymiarach ich osobowości, uznały filmy rysunkowe za zdecydowanie 

mniej zabawne, niż oceniały to pozostałe osoby. Jednak fakt wypicia 

alkoholu przez badanych z tych samych grup podnosił ich oceny 

„zabawności" filmu. Jak się wydaje, alkohol usuwa wewnętrzne za­

kazy u osób z dużą tendencją do agresji i jednocześnie dużą potrzebą 

aprobaty społecznej. 

Powyższy przykład badań ma wszystkie cechy nomotetycznego 

podejścia. Mamy tu dwie wyizolowane główne zmienne, które są 

kontrolowane i zmieniane w sytuacji laboratoryjnej, a uzyskane rezul­

taty analizuje się, porównując wyniki różnych grup badanych. Otrzy­

mane wyniki można uogólnić na osoby charakteryzujące się innymi 

poziomami agresji i potrzeby aprobaty społecznej. Badania zbliżają 

nas do sytuacji możliwości przewidywania zachowań pojedynczych 

ludzi, niemniej jednak wyniki te mają charakter ogólny, to znaczy 

określają prawdopodobieństwo konkretnych zachowań. 

Badania idiograficzne, w przeciwieństwie do powyższych badań 

nomotetycznych, pozwalają niekiedy na kategoryzację jednostek, 

dzieje się to jednak w efekcie użycia niestandaryzowanych i generalnie 

zmiennych procedur. 

Zalety i wady podejścia idiograficznego 

i nomotetycznego 

Podejście nomotetyczne 
Najbardziej oczywiste jest to, że pozwala ono na uogólnienie 

wyników badań próby na całą populację. Wynika to z tego, 

że kładzie się tu nacisk na staranne mierzenie, dokładne kontrolowa­

nie badań i możliwość ich powtórzenia oraz zainteresowanie raczej 

ogólnymi zależnościami niż pojedynczymi przypadkami — dzięki 

8 1 

temu wszystkiemu spełnione są standardy nauk ścisłych i przyro­
dniczych. 

Wady podejścia, dotyczące głównie problemów z przewidy­

waniem i utratą obrazu „całej osobowości", można ująć w na­

stępujący sposób. 

1. Nie mamy możliwości dokładnego przewidzenia zachowań 

jednostek. Nomotetyczne ustalenia informują nas wyłącznie o praw­

dopodobieństwie danych zachowań, czy jest to użyteczne — zależy od 

celów, jakie sobie stawiamy. Mało kogo zainteresuje stwierdzenie, że 

ma jedną szansę na sto zachorowania na schizofrenię. Taka osoba 

wolałaby raczej wiedzieć, czy aktualne warunki temu sprzyjają. Nie­

mniej służba zdrowia mogłaby uznać wysoką użyteczność tego typu 

ustaleń, pomagających jej w planowaniu świadczeń związanych 

z opieką zdrowotną. 

2. Badania nomotetyczne pomijają osobę jako całość, jednostka 

traci indywidualność w momencie, gdy staje się częścią próby statys­

tycznej. Allport zwraca uwagę na fakt, że całkiem różni ludzie po 

uzyskaniu podobnych wyników w testach osobowości będą zaklasyfi­

kowani do tego samego typu, chociaż mogli oni uzyskać całkiem inne 

wyniki na poszczególnych skalach testu. Z kolei Radford i Kirby 

twierdzą, że wprawdzie testy osobowości czy ogólne prawa zachowa­

nia nie są całkiem precyzyjne, ale stanowią zadowalające przybliżenie 

rzeczywistości psychologicznej. 

3. Testy psychologiczne dotyczą pojęć, takich jak osobowość czy 

inteligencja, wykreowanych przez psychologów. Osobnym zagadnie­

niem jest pytanie, czy są one „realne" psychologicznie, tak jak met­

ryczne miary fizycznej rzeczywistości. 

Podejście idiograficzne 

Badania idiograficzne, nakierowane na poznanie zarówno niepo­

wtarzalności jednostki, jak i całości jej osobowości, mają nam dać 

głęboki i kompletny jej obraz. Takie niepowtarzalne cechy osoby 

ludzkiej mogą być czymś ważnym, gdyby jednak takimi nie były, 

pozostaną nam tylko wady podejścia idiograficznego. 

1. To co wiemy o danej osobie, niewiele mówi nam o innych 

ludziach. Uogólnianie na podstawie przykładów jest czymś ryzykow­

nym. (Dlatego możliwość powtórzenia badań jest czymś istotnym.) 

82 

Niemniej jednak analizy przypadków zajmują ważne miejsce w nau­

kowej psychologii, są użyteczne w badaniach rozciągniętych w czasie 

i związanych z procedurami wymagającymi dużych nakładów finan­

sowych. Przykładem takich badań może być przypadek Washoe, 

szympansicy uczonej języka migowego. Dukes (1965) stwierdza, że 

wiele analiz przypadków było „kamykami strącającymi lawiny" po­

stępu teorii psychologicznej (np. badania samego Piageta). 

2. Badania idiograficzne z pewnością sprzyjają intuicyjnym 

i opartym na subiektywnych wrażeniach ustaleniom, co utrudnia 

rozstrzygnięcie, które z tak badanych zmiennych są ważne, które zaś 

nieistotne dla zdeterminowania ludzkiego zachowania. 

Możliwość integracji analiz idiograficznych 

i badań nomotetycznych 

Czy możemy zatem widzieć psychologiczne badania obu typów 

jako coś komplementarnego, czy też może jedno z podejść trzeba 

uznać za ważniejsze od drugiego? Odpowiadając na to pytanie, nale­

żałoby rozważyć kilka problemów. 

1. Jednostka pod każdym względem odmienna od wszystkich A 

pozostałych osób nie mogłaby być poznana i zrozumiana przez Ł 

innych. W swoich późniejszych pracach Allport mówił o jednocze­

snym istnieniu „wspólnych rysów" ludzi i „indywidualnych skłon­

ności" charakterystycznych dla poszczególnych ludzi. Postawił on 

sobie, niewątpliwie sprzeczne wewnętrznie, zadanie teoretycznego uję­

cia zarówno owych „wspólnych rysów", jak i samego faktu nie­

powtarzalności osoby ludzkiej. Zachęcał on psychologów do ob­

myślania i próbowania nowych metod badań idiograficznych. Miało 

to znaczenie dla wprowadzenia osoby ludzkiej na powrót w krąg A 
badań psychologicznych. U 

W 1962 r. Allport i Holt zainicjowali żywą dyskusję dotyczącą 

meritum podejścia idiograficznego i nomotetycznego. Holt utrzymy­

wał, że badania idiograficzne są dziedziną humanistyki, a nie nauki. 

Niby w działaniach artystycznych próbuje się tam stworzyć obraz 

czegoś niepowtarzalnego, a zrozumienie jednostki jest głównym zada­

niem. Psychologia jednak winna być nauką nomotetyczną. Allport 

odpowiadał na te argumenty, twierdząc, że podejścia nomotetyczne 

i idiograficzne muszą być stosowane równocześnie; żadne z nich samo 

83 

w sobie nie jest wystarczające. Czysto idiograficzne badania dają zbyt 

globalną wizję tego, co jest ich przedmiotem, badania nomotetyczne 

zaś dają obraz zbyt abstrakcyjny. Musi istnieć jakaś równowaga 

w stosowaniu obu podejść. 

2. J. L. Falk (1956) przekonuje nas o tym, że badania idio­

graficzne i nomotetyczne są niezależnymi i integralnymi częściami 

metod naukowych. Jeśli uznamy, iż celami nauki jest opis, rozu­

mienie, przewidywanie i kontrolowanie pewnego obszaru rzeczywi­

stości, to metody idiograficzne najlepiej nadają się do realizacji 

pierwszych dwu celów, metody nomotetyczne zaś pozwalają na re­

alizację dwu ostatnich. 

3. H. J. Eysenck (1966) sugeruje możliwy kompromis. Ostrzega 

przed konsekwencjami lekceważenia badania czynników subiektyw­

nych. Uważa on, że eksperymenty winny obejmować przynajmniej 27 

typów osób badanych, tak aby grupy eksperymentalne objęły wszyst­

kie możliwe kombinacje zmiennych, takich jak: wysoka, średnia i nis­

ka inteligencja; wysoka, średnia i niska ekstrawersja, wysoki, średni 

i niski stopień neurotyczności. Analiza danych winna objąć też róż­

nice indywidualne między badanymi. Może warto dodać, iż Allport 

zgodziłby się może z duchem propozycji Eysencka, jednak krytyko­

wałby ideę stosowania ograniczonej liczby z góry ustalonych wymia­

rów osobowości, które mogą mieć niewiele wspólnego z badaną 

jednostką. 

4. W miarę jak podejście nomotetyczne umacniało się w psycho­

logii ostatnich dziesięcioleci, coraz bardziej zrozumiałe są — jak to 

ujął Pervin (1984, s. 268) — „wysiłki wprowadzenia na powrót osoby 

w dziedzinę badań nad osobowością, bez rezygnowania z systematy­

cznych wysiłków ustalenia ogólnych zasad rządzących procesami 

psychicznymi". Istnieje potrzeba, jak to ujął Lamiell (1981), stosowa­

nia idiotechnik — metod mogących zachować wszystko to, co jest 

najlepsze w obu grupach metod badawczych. Ten pogląd może 

w końcu pojawić się w wielu dziedzinach psychologii, niekoniecznie 

w dziedzinie badań nad osobowością, gdzie tkwią jego źródła. 

Pytania kontrolne 

1. Wyjaśnij znaczenie zwrotów „badania idiograficzne" i „badania nomotetycz­

ne", podaj przykłady obu typów badań. 

2. Jakie są zalety i wady nomotetycznych i idiograficznych badań w psychologii? 

84