1
ODKSZTAŁCENIE PLASTYCZNE,
ODKSZTAŁCENIE PLASTYCZNE,
ZGNIOT I REKRYSTALIZACJA
ZGNIOT I REKRYSTALIZACJA
Zakres tematyczny
11
Politechnika Rzeszowska - Materiały lotnicze - I LD - 2010/2011 - dr inż. Maciej Motyka
Odkształcenie materiałów metalicznych
Materiały metaliczne są ciałami plastycznymi
– pod wpływem
obciążenia, którego wartość przekracza granicę sprężystości,
zmieniają swoje wymiary i kształt bez utraty spójności (bez
zmieniają swoje wymiary i kształt bez utraty spójności (bez
zniszczenia)
[1]
.
Zjawisko to umożliwia kształtowanie metali na drodze
przeróbki
plastycznej
.
22
Politechnika Rzeszowska - Materiały lotnicze - I LD - 2010/2011 - dr inż. Maciej Motyka
2
Odkształcenie materiałów metalicznych
Makroskopowe odkształcenie plastyczne
obserwowane jest po
przekroczeniu
granicy plastyczności
– jednej z podstawowych
charakterystyk materiału, określającą geometrię i wytrzymałość
charakterystyk materiału, określającą geometrię i wytrzymałość
elementów maszyn i konstrukcji
[2]
.
R
e
– wyraźna granica
plastyczności
33
Politechnika Rzeszowska - Materiały lotnicze - I LD - 2010/2011 - dr inż. Maciej Motyka
R
0,2
– umowna granica
plastyczności
Mechanizmy odkształcenia plastycznego
Mechanizmy odkształcenia plastycznego
[3]
:
• poślizg dyslokacyjny,
• bliźniakowanie,,
• pełzanie dyslokacyjne,
• pełzanie dyfuzyjne,
• poślizg wzdłuż granic ziarn.
44
Politechnika Rzeszowska - Materiały lotnicze - I LD - 2010/2011 - dr inż. Maciej Motyka
Ze względu na temperaturę procesu wyróżnia się:
• odkształcenie plastyczne na zimno
,
3
Mapy mechanizmów odkształcenia plastycznego
Odkształcenie plastyczne
na zimno
Poślizg
– wzajemne przemieszczanie się jednej części kryształu
względem drugiej (sieć krystaliczna przemieszczonych części
k
t ł
i
l
i
i )
kryształu nie ulega zmianie).
System poślizgu
– kombinacja płaszczyzny i kierunku poślizgu
(charakterystyczna dla każdego typu sieci).
Systemy poślizgu w metalach o sieci
A1, A2
i
A3
55
Politechnika Rzeszowska - Materiały lotnicze - I LD - 2010/2011 - dr inż. Maciej Motyka
Odkształcenie plastyczne
na zimno
Linie poślizgu
– powstają w wyniku przemieszczenia warstw
atomów oddalonych od siebie o 10÷1000 średnic atomowych.
Pasma poślizgu
– oddalone o ok. 100 średnic atomowych linie
poślizgu.
66
Politechnika Rzeszowska - Materiały lotnicze - I LD - 2010/2011 - dr inż. Maciej Motyka
4
Odkształcenie plastyczne
na zimno
F
Współczynnik
Schmida
cos
cos
n
n
A
F
F
n
– siła rozciągająca
Równanie
SCHMIDA-BOASA
77
Politechnika Rzeszowska - Materiały lotnicze - I LD - 2010/2011 - dr inż. Maciej Motyka
F
n
siła rozciągająca
– składowa styczna naprężenia
A
n
– przekrój poprzeczny
Odkształcenie plastyczne
na zimno
Krzywe umocnienia monokryształu o sieci A1, A2 i A3
Bliźniakowanie
– jednorodne ścinanie (o wektor bliźniakowania)
kolejnych warstw atomów.
Ze względu na sposób powstawania rozróżnia się:
•
bliźniaki mechaniczne
– powstałe w wyniku dyslokacyjnego
mechanizmu odkształcenia plastycznego (podobnie jak poślizg) –
granice bliźniacze koherentne;
88
Politechnika Rzeszowska - Materiały lotnicze - I LD - 2010/2011 - dr inż. Maciej Motyka
•
bliźniaki wyżarzania
– utworzone w podwyższonej temperaturze
(powyżej temperatury rekrystalizacji) – granice półkoherentne
(bliźniaki w kształcie soczewek).
5
Odkształcenie plastyczne
na zimno
POLIKRYSZTAŁÓW
Granica
plastyczności
–
naprężenie
niezbędne
do
zapoczątkowania makrosko-powego odkształcenia pla-stycznego we
wszystkich ziarnach polikryształu
Wpływ rozmiaru ziarn na granicę plastyczności (
umacniająca rola granic ziarn
)
Równanie
HALLA-PETCH’A
R
ed
=
0
+ k ·d
-1/2
99
Politechnika Rzeszowska - Materiały lotnicze - I LD - 2010/2011 - dr inż. Maciej Motyka
R
ed
– dolna granica plastyczności;
0
– naprężenie tarcia sieci;
k
– stała,
d
- średnia średnica ziarn.
Odkształcenie plastyczne
na gorąco
Pełzanie dyslokacyjne
– zachodzi w temperaturze homologicznej
T
H
> 0,3 i związane jest głównie ze wspinaniem dyslokacji
10
10
Politechnika Rzeszowska - Materiały lotnicze - I LD - 2010/2011 - dr inż. Maciej Motyka
6
Odkształcenie plastyczne
na gorąco
Pełzanie dyfuzyjne
– zachodzi w
T
H
> 0,6 w warunkach
niehydrostatycznego stanu naprężeń
Pełzanie
Nabarro-Herringa
Pełzanie
Coble’a
11
11
Politechnika Rzeszowska - Materiały lotnicze - I LD - 2010/2011 - dr inż. Maciej Motyka
Odkształcenie plastyczne
na gorąco
Poślizg wzdłuż granic ziarn
– zachodzi w
T
H
> 0,4
12
12
Politechnika Rzeszowska - Materiały lotnicze - I LD - 2010/2011 - dr inż. Maciej Motyka
7
ZGNIOT I REKRYSTALIZACJA
ZGNIOT I REKRYSTALIZACJA
13
13
Politechnika Rzeszowska - Materiały lotnicze - I LD - 2010/2011 - dr inż. Maciej Motyka
Wielkość odkształcenia plastycznego
Gniot
–
procentowy
stosunek
zmniejszenia
pola
przekroju
poprzecznego
A
do pola przekroju początkowego
A
0
:
%
100
%
100
0
0
0
A
A
A
A
A
Z
14
14
Politechnika Rzeszowska - Materiały lotnicze - I LD - 2010/2011 - dr inż. Maciej Motyka
8
Zgniot
Zgniot
– całokształt zmian:
•
mikrostruktury
,
•
stanu naprężeń
,
•
właściwości
zachodzących w materiale pod wpływem odkształcenia plastycznego
na zimno.
15
15
Politechnika Rzeszowska - Materiały lotnicze - I LD - 2010/2011 - dr inż. Maciej Motyka
Zgniot
– ZMIANY MIKROSTRUKTURY
PRZED
ODKSZTAŁCENIEM
ODKSZTAŁCENIE
WEWNĄTRZ-
KRYSTALICZNE
ODKSZTAŁCENIE
MIĘDZY-
KRYSTALICZNE
STRUKTURA WŁÓKNISTA
16
16
Politechnika Rzeszowska - Materiały lotnicze - I LD - 2010/2011 - dr inż. Maciej Motyka
TEKSTURA
ODKSZTAŁCENIA
9
Zgniot
– ZMIANY MIKROSTRUKTURY
OBROTY SIECI WZGLĘDEM DZIAŁANIA SIŁY ZEWNĘTRZNEJ
17
17
Politechnika Rzeszowska - Materiały lotnicze - I LD - 2010/2011 - dr inż. Maciej Motyka
K
p
– kierunek poślizgu
n
– normalna do
płaszczyzny poślizgu
Zgniot
– ZMIANY STANU NAPRĘŻEŃ
Podział
naprężeń własnych
w stanie zgniotu:
•
podmikroskopowe
(
I-ego rodzaju
) – w obrębie poszczególnych
ziarn - efekt odkształcenia wewnątrzkrystalicznego (tj. odkształcenia
sieci w pobliżu granic ziarn);
•
mikroskopowe
(
II-ego rodzaju
) – między sąsiednimi ziarnami -
efekt
odkształcenia
międzykrystalicznego
(tj.
niejednorodnym
odkształceniem, wydłużeniem, fragmentacją i obrotami);
k
k
(
III
d j
)
i d
t
i
t i ł
18
18
Politechnika Rzeszowska - Materiały lotnicze - I LD - 2010/2011 - dr inż. Maciej Motyka
•
makroskopowe
(
III-ego rodzaju
) – pomiędzy warstwami materiału
odkształconego
-
efekt
nierównomiernego
odkształcenia
na
przekroju.
10
Zgniot
– ZMIANY WŁAŚCIWOŚCI
Zmiany właściwości w stanie zgniotu związane są ze
zjawiskiem umocnienia
przejawiającego się:
•
zwiększeniem
:
granicy plastyczności,
wytrzymałości,
twardości,
•
zmniejszeniem
:
dł ż
i
19
19
Politechnika Rzeszowska - Materiały lotnicze - I LD - 2010/2011 - dr inż. Maciej Motyka
wydłużenia,
przewężenia,
udarności.
Zgniot
– UMOCNIENIE
Wzrost
gęstości
dyslokacji
10
5
10
8
cm
-2
10
9
10
12
cm
-2
20
20
Politechnika Rzeszowska - Materiały lotnicze - I LD - 2010/2011 - dr inż. Maciej Motyka
11
Zgniot
– ZMIANY WŁAŚCIWOŚCI FIZYCZNYCH I CHEMICZNYCH
Zmiany
właściwości fizycznych i chemicznych
w stanie
zgniotu:
•
zwiększenie
:
histerezy magnetycznej
•
zmniejszenie
:
przewodności elektrycznej,
siły elektromotorycznej,
przenikalności i podatności magnetycznej
21
21
Politechnika Rzeszowska - Materiały lotnicze - I LD - 2010/2011 - dr inż. Maciej Motyka
przenikalności i podatności magnetycznej,
odporności na korozję.
Zgniot
– ENERGIA ZMAGAZYNOWANA
ODKSZTAŁECENIE PLASTYCZNE
NA ZIMNO
E
z
= W - Q
W
– praca mechaniczna odkształcenia
Q
– ciepło odkształcenia
22
22
Politechnika Rzeszowska - Materiały lotnicze - I LD - 2010/2011 - dr inż. Maciej Motyka
Q
ciepło odkształcenia
STAN METASTABILNY
12
Aktywowane cieplnie procesy usuwania skutków umocnienia
STATYCZE
PO ODKSZTAŁECENIU
PLASTYCZNYM NA ZIMNO
DYNAMICZNE
W TRAKCIE ODKSZTAŁECENIA
PLASTYCZNEGO NA GORĄCO
ZDROWIENIE
zmniejszenie zdefektowania struktury krystalicznej bez migracji
szerokątowych granic ziarn
REKRYSTALIZACJA
tworzenie i rozrost wolnych od defektów ziarn
23
23
Politechnika Rzeszowska - Materiały lotnicze - I LD - 2010/2011 - dr inż. Maciej Motyka
y
PRZYWRÓCENIE WŁAŚCIWOŚCI JAKIE MATERIAŁ POSIADAŁ PRZED
ODKSZTAŁCENIEM PLASTYCZNYM
Zdrowienie statyczne
Zdrowienie
– procesy wydzielania się z odkształconego metalu
energii zmagazynowanej w wyniku zmniejszenia gęstości defektów
punktowych oraz wzajemnego oddziaływania, przegrupowania
i anihilacji dyslokacji bez udziału migracji szerokokątowych granic
i anihilacji dyslokacji bez udziału migracji szerokokątowych granic
ziarn.
Poligonizacja
24
24
Politechnika Rzeszowska - Materiały lotnicze - I LD - 2010/2011 - dr inż. Maciej Motyka
13
Rekrystalizacja statyczna
Rekrystalizacja
– zachodzi powyżej tzw. temperatury rekrystalizacji
(wyższej niż temperatura, w której obserwuje się zdrowienie),
związana jest z migracją szerokokątowych granic ziarn i prowadzi do
wzrostu ziarn i zmiany ich orientacji.
Rodzaje
rekrystalizacji
statycznej:
•
pierwotna
,
25
25
Politechnika Rzeszowska - Materiały lotnicze - I LD - 2010/2011 - dr inż. Maciej Motyka
•
równomierna
(rozrost ziarn),
•
wtórna
(anormalny rozrost ziarn).
Rekrystalizacja pierwotna
Rekrystalizacja pierwotna
– prowadzi do wydzielenia się całej
energii zmagazynowanej, tym samym do przywrócenia właściwości
materiału jakie miał przed odkształceniem plastycznym.
Mechanizmy zarodkowania podczas rekrystalizacji
26
26
Politechnika Rzeszowska - Materiały lotnicze - I LD - 2010/2011 - dr inż. Maciej Motyka
14
Rekrystalizacja pierwotna
WYDZIELANIE ENERGII ZMAGAZYNOWANEJ
MIGRACJA GRANICY
ANIHILACJA
DEFEKTÓW NA
Różnica energii
zmagazynowanej
zarodka
rekrystalizacji
-
podziarna
utworzonego
WZRO
S
ZA
ROD
K
TWORZE
N
ZREKR
YST
A
L
IZ
O
ZI
A
RN O
M
A
Ł
EJ
DYSLOK
A
SIŁA
NAPĘDOWA
27
27
Politechnika Rzeszowska - Materiały lotnicze - I LD - 2010/2011 - dr inż. Maciej Motyka
FRONCIE
REKRYSTALIZACJI
podczas
zdrowienia oraz
odkształconej
osnowy
S
T
K
ÓW
N
IE
O
WA
N
Y
C
H
G
Ę
ST
O
Ś
CI
A
CJI
Rekrystalizacja równomierna
(rozrost ziarn)
Rekrystalizacja
równomierna
–
zachodzi
po
zakończeniu
rekrystalizacji pierwotnej i polega na wzroście średniej wielkości
ziarn.
ZMNIEJSZENIE POWIERZCHNI GRANIC ZIARN
PROSTOWANIE
Napięcie
SIŁA
NAPĘDOWA
Rozrost ziarn
większych
28
28
Politechnika Rzeszowska - Materiały lotnicze - I LD - 2010/2011 - dr inż. Maciej Motyka
ZAKRZYWIONYCH
GRANIC
p ę
powierzchniowe
granic ziarn
większych –
kosztem
mniejszych
15
Rekrystalizacja wtórna
(anormalny rozrost ziarn)
Rekrystalizacja
wtórna
–
zachodzi
w
znacznie
wyższej
temperaturze
niż
rekrystalizacja
pierwotna
i
równomierna.
Szczególny przypadek selektywnego, silnego rozrostu niektórych
ziarn o uprzywilejowanej orientacji
ziarn o uprzywilejowanej orientacji.
29
29
Politechnika Rzeszowska - Materiały lotnicze - I LD - 2010/2011 - dr inż. Maciej Motyka
Temperatura rekrystalizacji
Temperatura rekrystalizacji
– ma charakter umowny – nie ma
określonej wartości ponieważ zależy od wielu czynników:
j
p
y
y
•
temperatury topnienia T
t
(empiryczna zależność Boczwara)
T
R
= (0,35 ÷ 0,60) T
t
30
30
Politechnika Rzeszowska - Materiały lotnicze - I LD - 2010/2011 - dr inż. Maciej Motyka
Temperatura w skali bezwzględnej !!!
16
Temperatura rekrystalizacji
•
stopnia odkształcenia
(gniotu) – większy gniot
=>
większa wartość
energii zmagazynowanej
=>
obniżenie T
R
•
czystości metalu
– zanieczyszczenia ograniczają ruchliwość
granic ziarn
=>
podwyższenie T
R
•
drobnoziarnistości
– mały rozmiar ziarn
=>
obniżenie T
R
31
31
Politechnika Rzeszowska - Materiały lotnicze - I LD - 2010/2011 - dr inż. Maciej Motyka
•
temperatury odkształcenia plastycznego
– mała wartość
=>
obniżenie T
R
Temperatura rekrystalizacji
Umownie
przyjmuje się, że
temperatura rekrystalizacji
jest
temperaturą, w której dany metal (stop) odkształcony określonym
gniotem zrekrystalizuje całkowicie w ciągu 1 h
Doświadczalnie
można wyznaczyć ją z wykresu zależności:
właściwość mechaniczna (wytrzymałość, twardość) w funkcji
temperatury wyżarzania
32
32
Politechnika Rzeszowska - Materiały lotnicze - I LD - 2010/2011 - dr inż. Maciej Motyka
17
Gniot krytyczny
GRUBOZIARNISTOŚĆ
33
33
Politechnika Rzeszowska - Materiały lotnicze - I LD - 2010/2011 - dr inż. Maciej Motyka
Zależność
rozmiaru
ziarna po wyżarzaniu
od gniotu
Techniczne
aspekty
procesów
odkształcania
plastycznego
i usuwania jego skutków
Wyżarzanie odprężające
– wykorzystanie efektów zdrowienia
=>
usuwanie
naprężeń własnych
Wyżarzanie rekrystalizujące
wykorzystanie efektów rekrystalizacji
Wyżarzanie rekrystalizujące
– wykorzystanie efektów rekrystalizacji
=>
usuwanie
skutków
umocnienia
odkształceniowego
(
wyżarzanie
międzyoperacyjne w procesach przeróbki plastycznej na zimno
)
PRZERÓBKA PLASTYCZNA
34
34
Politechnika Rzeszowska - Materiały lotnicze - I LD - 2010/2011 - dr inż. Maciej Motyka
NA GORĄCO
NA ZIMNO
Temperatura rekrystalizacji
T
R
18
Literatura źródłowa:
1.
Rudnik S.: Metaloznawstwo. PWN, Warszawa 1998
2.
J. W. Wyrzykowski, E. Pleszakow, J. Sieniawski: Odkształcanie i pękanie metali. WNT,
Warszawa 1999
3.
Dobrzański L. A.: Metaloznawstwo z podstawami nauki o materiałach. WNT, Warszawa 1999
4.
Przybyłowicz K.: Podstawy teoretyczne metaloznawstwa. WNT, Warszawa 1999
5.
Demaid A.: A history of superplastic metals. de Wit J. H. W. et al. (eds): Case Studies in
Manufacturing with Advanced Materials – Vol. 1. North-Holland, Amsterdam 1992
6.
Prowans S.: Struktura stopów. PWN, Warszawa 2000
Lit
t
ł i j
35
Literatura uzupełniająca:
Przybyłowicz K.: Metaloznawstwo. WNT, Warszawa 1999
Ashby M. F., Jones R. H.: Materiały inżynierskie – cz. I i II. WNT, Warszawa 1995
Grabski M. W.: Nadplastyczność strukturalna metali. Wyd. Śląsk, Katowice 1973
Politechnika Rzeszowska - Materiały lotnicze - I LD - 2010/2011 - dr inż. Maciej Motyka