Erich Fromm „Zapomniany język”

WPROWADZENIE

• utraciliśmy dar dziwienia się czemukolwiek -> smutny komentarz do mądrości współczesnego człowieka, skoro mówi się, że początkiem mądrości jest zdziwienie

• wszystko wydaje się znane -> jeśli nie nam to jakiemuś specjaliście

• udzielanie słusznych odpowiedzi wydaje się bardziej doniosłe niż stawianie słusznych pytań

• dlatego też nie interesujemy się snami -> udajemy, że nie są niezrozumiałe

• kiedy śpimy -> inna forma istnienia -> jesteśmy zaskakującymi bohaterami, ale też autorami -> my wymyśliliśmy fabułę

Cechy snów

• nie stosują się do praw logiki, pomijają kategorie czasu i przestrzeni

• przychodzą nam na myśl ludzie i wydarzenia, o których nie myśleliśmy od lat i na jawie nie ożyłyby w naszej pamięci

• czerpiemy z zasobów pamięci i doświadczenia, o których za dnia nie wiemy

• są dla nas realnym doświadczeniem w czasie, gdy śnimy

• złudzenie realności do tego stopnia, że zastanawiamy się, co naprawdę jest rzeczywistością

• „śniło mi się tej nocy, że byłem motylem, i teraz nie wiem, czy jestem człowiekiem, który śnił, że jest motylem, czy może motylem, który śni teraz, że jest człowiekiem” (oczywiście chiński ;) filozof i poeta Czuangtsy)

• po przebudzeniu znikają bez śladu, przypominamy je sobie z trudem lub mówimy „miałem sen”

Podobieństwo wyników naszej aktywności twórczej w czasie snu do mitów

• nieprawdopodobne wydarzenia, niemożliwe w świecie rządzonym przez prawa czasu i przestrzeni

• wszystkie mity i wszystkie sny można zapisać językiem symbolicznym

Język symboliczny

• wewnętrzne doświadczenia, uczucia i myśli wyrażamy w nim tak, jak gdyby były doświadczeniami zmysłowymi, wydarzeniami z kręgu świata zewnętrznego

• inna logika -> naczelne kategorie to intensywność i kojarzenie

• jedyny język uniwersalny, identyczny dla wszystkich ludzi i epok

• konieczny do pojęcia znaczenia mitów, baśni oraz snów

• zapomniany przez współczesnego człowieka na jawie

• aż do ostatnich kilku stuleci panowania kultury zachodniej mity i sny zaliczano do najważniejszych wytworów umysłu

• nie rozumiemy naszych snów, natomiast na jawie jesteśmy pewni, że możemy pojąć wszystko, nad czym się zastanowimy -> zamiast uznać to za nieodparty dowód ograniczenia naszego rozumu, oskarżamy sny o bezsensowność

Freud o snach

• sen jako zjawisko powszechne, identyczne u osób chorych i zdrowych

• nie różnią się od mitów i baśni, zrozumienie ich języka oznacza rozumienie snów

• dzięki niemu mity znów znalazły się w centrum uwagi antropologii -> np. Bachofen

Ograniczenia w badaniu mitów i snów

• dogmatyzm i sztywność -> próbujemy znaleźć jedyny słuszny sposób rozumienia -> tracimy z oczu wielostronność symbolicznego języka

• interpretacja snów uznawana za uprawnioną tylko, gdy stosuje ja psychiatra w leczeniu neurotycznych pacjentów

• jednak to nieprawda -> język symboliczny to jedyny język obcy, który każdy z nas musi poznać

• sny i mity są ważnymi informacjami przekazywanymi nam samym przez nas samych

• jeśli nie rozumiemy tego języka umykają nam komunikaty kierowane przez nas do nas w czasie, gdy nie jesteśmy zajęci sterowaniem światem zewnętrznym

ISTOTA JĘZYKA SYMBOLICZNEGO

• obraz widziany we śnie jest symbolem czegoś, co odczuwałeś

Symbol

• z reguły definiowany jako „coś, co oznacza coś innego”

• język symboliczny jest językiem, w którym świat zewnętrzny stanowi symbol świata wewnętrznego, symbol naszych dusz i naszych umysłów -> w tym kontekście ta powyższa definicja jest zadowalająca

Jakie specyficzne powiązanie zachodzi między symbolem a tym co on symbolizuje?

• 3 rodzaje symboli

• symbol konwencjonalny

• stosowany w mowie powszedniej, na flagach (przyporządkowanie koloru państwu często bez powodu)

• dźwięk lub napisane słowo oznaczają coś innego

• stół jako rzecz nie ma z nimi żadnego związku -> jedynym powodem, dla którego słowo to symbolizuje rzecz jest konwencja nadająca określonej rzeczy określoną nazwę

• symbol akcydentalny

• także brak wewnętrznego pokrewieństwa między symbolem a tym, co on symbolizuje

• indywidualne doświadczenie zespolone z miastem (domem, ulicą, ubiorem, scenerią itp.) i czyniące z niego symbol jakiegoś nastroju

• nie może stać się udziałem nikogo, kto nie ma takiego samego jak my stosunku do wydarzeń powiązanych z symbolem. Z tego powodu w mitach, baśniach czy dziełach sztuki pisanych językiem symbolicznym rzadko używa się tego typu symboli

• symbol uniwersalny

• zachodzi wewnętrzne pokrewieństwo między symbolem, a tym, co przedstawia

• tkwi korzeniami w doświadczeniu każdej ludzkiej istoty, np. ogień, woda

• ciało jest w istocie symbolem ducha

• pewne zjawiska fizyczne sugerują z samej swej natury pewne doświadczenia emocjonalne i myślowe, my zaś wyrażamy doznania emocjonalne językiem doznań fizycznych, to znaczy symbolicznie

• język tego symbolu -> jedyna wspólna mowa rozwinięta przez rodzaj ludzki, język, o którym ludzkość zapomniała, zanim jeszcze zdołała rozwinąć powszechny język konwencjonalny

Język symboliczny

• nie musi być przedmiotem nauczania i nie ogranicza się do żadnej wyodrębnionej warstwy ludzkości

• symbole stosowane w różnych kulturach wykazują uderzające podobieństwo , ponieważ wszystkie one sięgają do zasadniczych doświadczeń, zarówno umysłowych, jak i emocjonalnych, będących udziałem ludzi wszelkich kultur

• możemy mówić o dialektach powszechnego języka symbolicznego, wyznaczonych przez różnice naturalnego środowiska, które powodują, że pewne symbole przybierają odmienne znaczenie w różnych rejonach ziemi (np. słońce w zależności od ilości wody)

• wiele symboli ma więcej niż jedno znaczenie, zgodnie z różnymi rodzajami doświadczeń, jakie można powiązać z jednym i tym samym zjawiskiem naturalnym, np. ogień (bezpieczeństwo domu i pożar)

• znaczenie takiego symbolu można ustalić jedynie na podstawie całego kontekstu, zwłaszcza miejsca, w którym ten symbol występuje, i w kategoriach doświadczeń, jakie przeważały w życiu osoby używającej tego symbolu

HISTORIA INTERPRETACJI SNÓW

3 rodzaje poglądów dotyczących rozumienia snów:

1. pogląd Freuda -> wszelkie sny stanowią wyraz irracjonalnej i aspołecznej natury człowieka

2. interpretacja Junga -> sny są objawieniem nieświadomej mądrości transcendentnej wobec jednostki

3. marzenia senne są odbiciem wszelkiej działalności umysłowej -> znajduje w nich wyraz zarówno najlepsza, jak i najgorsza strona naszej natury

Wczesna niepsychologiczna interpretacja snów

• historia interpretacji snów zaczyna się od prób zrozumienia znaczenia snów nie jako zjawisk psychologicznych, lecz jako rzeczywistych doświadczeń duszy czy też jako głosu istot nadprzyrodzonych bądź duchów

• Aszantowie -> jeśli mężczyźnie przyśni się, że ma z żoną innego mężczyzny stosunek płciowy, musi w takim przypadku zostać ukarany grzywną jak za cudzołóstwo, ich dusze miały bowiem stosunek płciowy

• Papuasi Kiwai z Nowej Gwinei -> jeśli czarownikowi uda się pochwycić duszę kogoś, kto właśnie śpi, śpiący już się nie przebudzi

• Indianie Juma i Mohawe -> idea, że dusze zmarłych ukazują się w marzeniach sennych, aby nas napominać, ostrzegać lub przekazywać innego rodzaju posłannictwa

• Indianie Nawaho -> marzenie senne interpretuje się w ustalonym, religijnym i moralnym układzie odniesienia. Każdy symbol ma swe określone znaczenie, a tłumaczenie snu polega na objaśnianiu tych ustalonych, symbolicznych znaczeń

• założenie, ze sen jest skierowany do człowieka przez moce niebieskie -> przytoczone w Biblii sny faraona (np. o 7 krowach i kłosach) -> z psychologicznego punktu widzenia mógł on znać pewne czynniki, które w nadchodzących czternastu latach miały wpłynąć na stan urodzajności gleby, lecz mogła to być wiedza intuicyjna dostępna mu jedynie w warunkach snu

• m.in. grecka i indyjska interpretacja -> sny pozwalają rozpoznawać choroby -> posługiwano się ustalonymi symbolami, aby oznaczać pewne cielesne symptomy -> psychologiczna interpretacja -> podczas snu o wiele jaskrawiej uświadamiamy sobie pewne zmiany w organizmie

Psychologiczna interpretacja snów

• W przeciwieństwie do niepsychologicznej interpretacji snów, według której wyrażają one rzeczywiste zdarzenia lub przekazy od sił zewnętrznych, psychologiczna interpretacja próbuje zrozumieć sny jako wyraz stanu umysłu śniącego człowieka. Te dwa ujęcia nie zawsze są odrębne

Nieznany indyjski autor z początku ery chrześcijańskiej

• „Istnieje sześć typów ludzi postrzegających sny - człowiek o temperamencie burzliwym, cholerycznym i flegmatycznym, człowiek, któremu zsyła je jakiś bóg, człowiek, na którego sny wpływa jego własny sposób bycia, i człowiek, który śni sny o charakterze przepowiedni. Jednak, o Królu, jedynie sny ostatnie są prawdziwe; wszystkie zaś inne - fałszywe”

• wskazuje na powiązanie między temperamentem a treścią marzenia sennego

• pierwsze trzy kategorie -> jedność -> dotyczą temperamentu, tkwiącego korzeniami w układzie somatycznym człowieka

• sposób bycia -> prawdopodobnie tendencja dominująca w strukturze osobowości danej jednostki

• przepowiednia -> te marzenia senne, które dowodzą większej wnikliwości

Homer

• sny mogą być przejawem albo naszych najbardziej racjonalnych albo tez najbardziej irracjonalnych sił

• 2 bramy wiodące do krainy snów -> rogowe wrota prawdy i wykonane z kości słoniowej wrota błędu i złudzenia

Sokrates

• sny reprezentują głos sumienia i jest rzeczą największej wagi traktować ten głos poważnie i słuchać go

Platon

• w snach wyraża się tkwiące w nas irracjonalne zwierzę

• jeśli jednak śpiący zaśnie w niczym nie zmąconym spokoju ducha, pierwiastek irracjonalny nie wystąpi w jego marzeniach sennych w najmniejszym stopniu

Arystoteles

• podczas snu jesteśmy zdolni do przenikliwych obserwacji subtelnych zjawisk cielesnych,

• zaprzątają nas w czasie snu działania, które uzmysławiamy sobie wyraźniej niż za dnia

• „sny trzeba uważać albo za przyczyny, albo też za znaki wydarzeń, albo za zbieg okoliczności; bądź za wszystkie z nich, bądź też za niektóre, bądź też wreszcie za jedyne”

Lukrecjusz

• „O naturze wszechrzeczy”

• marzenia senne dotyczą spraw, którymi zajmujemy się za dnia, bądź też potrzeb cielesnych zaspokajanych we śnie

Artemidor

• II w. n. E.

• Książka o tłumaczeniu snów

• 5 rodzajów snów, które wykazują odmienne własności

• marzenie senne (sen odkrywający prawdę pod ukrytą postacią)

• wizja (człowiek rzeczywiście dostrzega na jawie to, co widział we śnie)

• wyrocznia (objawienie, posłanie dane we śnie przez anioła lub świętego, aby wypełnić wolę Boga zgodnie z ich misją)

• fantazja (próżna imaginacja -> gdy afekty ogarniają mózg w czasie snu)

• zjawa (nocna wizja, która ukazuje się słabym dzieciom oraz sędziwym ludziom)

• reguły rządzące snem nie mają waloru ogólności, dlatego nie mogą zadowolić wszystkich ludzi, ci bowiem spostrzegają, że często, zależnie od okresów i osób, dopuszczają one rozmaite interpretacje

Cyceron

• poemat „O wróżbiarstwie”

• „jeśli tedy sny nie są ani dziełem bogów, ani nie mają żadnego związku z naturą wszechrzeczy i jeśli sztuka przepowiadania ze snów nie mogła być wynaleziona w oparciu o spostrzeżenia, to wypływa stąd wniosek, że snom wcale nie trzeba wierzyć. Odrzućmy zatem i te wróżby ze snów, równie jak inne odmiany wróżbiarstwa”

Talmud

• w czasach Chrystusa w Jerozolimie przebywało 24 wykładaczy snów

• Rabbi Chisda

• „wszelkie marzenie senne jest znaczące, z wyjątkiem tego, dla którego bodźcem jest post. Ponadto sen, którego nie pojmujemy jest jak list, którego nie otwieramy”

• talmudyczni autorzy zakładali, że pewne typy snów pełnią funkcję proroczą

• Rabbi Jochanan

• „Trzy typy snów się spełniają: sen nad ranem, sen który ktoś śni o kimś oraz sen, który znajduje wytłumaczenie w innym śnie. Według innych powtarzający się sen również należy do tych, które się sprawdzają”

• prawdopodobnie chodzi tu o angażowanie w tych wypadkach racjonalnych czynników (np. sen nad ranem - więcej świadomości, racjonalna wiedza zyskuje powoli dostęp)

Średniowieczna interpretacja snów pokrywa się na ogół z linią postępowania, jaką obserwowaliśmy u starożytnych klasyków.

Synesios z Kyreny

• marzenia senne wywodzą się ze wzmożonej zdolności do intuicyjnego wglądu podczas snu

• z jednej strony nauka, z drugiej zaś natchnienie; ta pierwsza jest zespołem wskazań udzielanych nam, gdy czuwamy przez ludzi, to drugie zaś gdy śpimy a wiedza ta pochodzi od Boga

• dzięki swemu charakterowi wieszczenie ze snów jest dostępne wszystkim

Majmonides

• największy z żydowskich arystotelików w XII i XII wieku

• rojenia senne, tak jak proroctwo mają swe źródło w działaniu wyobraźni podczas snu

• czy śniący sam potrafi oddzielić racjonalną jego część od symbolicznej osłony, zależy od stopnia natężenia symboli i od indywidualnej zdolności wnioskowania

Tomasz z Akwinu

• wróżenie jest rzeczą zabobonną i bezprawną, gdy opiera się na fałszywych mniemaniach

• przyczyny snów

• wewnętrzne

• dotycząca duszy -> sprawy, które zaprzątały ludzkie myśli i uczucia na jawie, powracają w wyobraźni człowieka podczas snu; nie jest przyczyną przyszłych wypadków

• dotycząca ciała -> wewnętrzna dyspozycja ciała prowadzi do tworzenia się pewnego odruchu w wyobraźni, zgodnie z tą dyspozycją

• zewnętrzne

• duchowa -> daje się przypisać Bogu, który objawia ludziom pewne rzeczy w ich snach za sprawą aniołów albo demonom

• cielesna -> na imaginację śpiącego oddziałuje albo otaczająca atmosfera, albo też nacisk jakiegoś ciała niebieskiego

• wykorzystywanie marzeń sennych do przewidywania nie jest bezprawnym wieszczeniem dopóty, dopóki owe marzenia zawdzięczamy boskiemu objawieniu bądź tez jakiejś naturalnej przyczynie wewnętrznej lub zewnętrznej

Akwinata

• niektóre sny są zsyłane od Boga

• sny wywodzące się z duszy śniącego są przejawem imaginacji śniącego, pochłoniętej tymi samymi pragnieniami i zainteresowaniami co w ciągu dnia

• symbole marzenia sennego wskazują na pewne procesy somatyczne; wewnętrzne dyspozycje organizmu można rozpoznać dzięki interpretacji snów

Nowożytna interpretacja snów (od XVII w.) jest zasadniczo wariacją na temat teorii głoszonych wcześniej, mimo, że dawały się już wtedy dostrzec nowe orientacje myślowe

Hobbes

• wszelkie marzenia senne są wynikiem podniet cielesnych

• nasze sny są odwrotnością naszych wyobrażeń w czasie czuwania; gdy jesteśmy w stanie czuwania, ruch zaczyna się do jednego końca, gdy śpimy, od drugiego (na jawie: gniew -> gorąco w pewnych częściach ciała; we śnie: gorąco w tych partiach ciała -> gniew -> wyobrażenie nieprzyjaciela)

Wolter

• sny nie pouczają i nie przepowiadają przyszłości

• często podczas snu korzystamy z naszych najwyższych władz sądzenia, chociaż sam sen jest najczęściej wynikiem podniet cielesnych lub braku umiaru

Kant

• sny nasze nie zawierają żadnych wizji i świętych natchnień, a ich źródło tkwi w niedomaganiach żołądka :)

Goethe

• akcentuje naszą wzmożoną zdolność racjonalnego pojmowania podczas snu

• także dar wyobraźni i wrodzone dążenia do zdrowia oraz szczęścia przejawiają się z większą mocą podczas snu

Emerson

• w snach zawiera się poetycka prawość i prawda

• moje marzenia senne nie są mną, nie są też naturą, czyli nie-mną; są jednym i drugim zarazem. Tkwi w nich podwójna świadomość, zarazem pod- i przedmiotowa

• każdy czyn, każda myśl, każda sprawa jest wiec dwubiegunowa

• w snach dojrzewają częstokroć przekonania, które nie zostały jeszcze świadomie sformułowane, lecz elementy ich już sobie przyswoiliśmy

• rozpoznaje on jaśniej niż ktokolwiek przed nim związek między charakterem a snem. Nasz własny charakter odzwierciedla się w marzeniach sennych, zwłaszcza zaś te jego aspekty, które nie dają się zaobserwować w naszym jawnym zachowaniu. Odbija się w nich także charakter innych. W snach poznajemy ukryte siły tkwiące u podstaw zachowania

Bergson

• różne podniety cielesne wywołują marzenia senne

• na sen składają się zepchnięte w niepamięć wspomnienia, które wybieramy w naszego bezmiernego, prawie nieograniczonego zasobu wspomnień, a które owym podnietom cielesnym odpowiadają

• niczego nie zapominamy -> to, co pamiętamy, stanowi jedynie drobny wycinek całości naszej pamięci

• kiedy jednoczy się pamięć z wrażeniem, zaczynamy śnić

• marzenie senne jest to stan, w którym się w sposób naturalny pogrążasz, gdy dajesz folgę swoim uczuciom, gdy nie masz już możliwości skupić się na jakimkolwiek punkcie, gdy wreszcie przestałeś pragnąć

• we śnie wykazujemy brak zainteresowania, a podniety cielesne są jedynymi czynnikami, którymi się zajmujemy

Fromm (wreszcie kilka słów o sobie :P)

• we śnie interesujemy się żywo swoimi własnymi pragnieniami, obawami oraz intuicjami, chociaż nie dzieje się to w ramach opanowywania rzeczywistości

• mamy wątłe podstawy, by sądzić, że wiedza nasza góruje nad wiedzą właściwą wielkim kulturom przeszłości. Istnieją jednak pewne odkrycia, których nie można znaleźć w żadnej z dawniejszych teorii: Freudowska zasada wolnych skojarzeń jako klucz do zrozumienia marzeń sennych i jego wgląd w naturę opracowania marzenia sennego, szczególnie zaś odkrycie takich mechanizmów jak zagęszczenie i przesunięcie

Większość badaczy snów wyznaje jeden z takich oto dwóch poglądów: marzenia senne albo przejawiają naszą zwierzęcą naturę, będąc bramą złudzeń, albo tez są wyrazem naszych najbardziej racjonalnych sił - wrotami prawdy. Sztuka interpretacji snów ma właśnie na celu zrozumienie, kiedy w marzeniu sennym daje o sobie znać lepsza część naszego „ja”, a kiedy wyziera z niego nasza natura zwierzęca.