1. POJĘCIE, CECHY I SYSTEMATYKA PRAWA CYWILNEGO

1.1. Pojęcie prawa cywilnego

Prawo cywilne -jest to zespół norm prawnych regulujących stosunki między osobami fizycznymi oraz osobami prawnymi (art. l k.c. - zasada jedności prawa cywilnego). Oznacza to, że przepisy k.c. odnoszą się do wszelkich podmiotów w stosunku cywilnoprawnym.

Przepisy prawa cywilnego regulują obrót powszechny oraz obrót go­spodarczy (z udziałem podmiotów gospodarczych).

Ważną funkcję w prawie cywilnym spełnia zasada nieretroakcji i za-chowania praw nabytych (art. 3 k.c.). Oznacza, że przepisy prawa nie mają mocy wstecznej, chyba że to wynika z jej brzmienia lub celu. Wejście w życie nowej ustawy nie niweczy praw już uzyskanych.

1.2. Cechy prawa cywilnego to:

a) Formalna równorzędność podmiotów stosunków cywilnoprawnych (stosunki w układzie poziomym) - oznacza, że nie ma tu miejsca na pod­porządkowanie którejkolwiek ze stron, żadna ze stron nie ma uprawnień władczych wobec drugiej jak to m.in. przedstawia się w stosunku admini-stracyjno-prawnym (stosunek w pionie).

b) Stosunki regulowane przez przepisy prawa cywilnego mają cha­rakter majątkowy i niemajątkowy. Zdecydowana większość stosunków cywilnoprawnych jest o charakterze majątkowym reprezentujących okreś­lone wartości ekonomiczne np. stosunki własności, dzierżawy, najmu, po­życzki. Natomiast stosunki niemajątkowe nie odzwierciedlają bezpośrednio wartości ekonomicznej np. dobra osobiste (życie, zdrowie, wolność, swoboda sumienia, tajemnica korespondencji, firma, znak towarowy), sto­sunki osobiste między małżonkami (np. obowiązek wzajemnej pomocy, wierności), stosunki rodzinne (np. piecza nad małoletnim).

Pojęcia wstępne prawa cywilnego

c) Przepisy prawne mają charakter względnie i bezwzględnie obowiązujący.

Przede wszystkim przepisy prawne mają charakter dyspozytywny, polegają one na tym. iż stosuje się je wtedy, gdy strony nie uregulowały, określonego stosunku w sposób odmienny, albo określiły w sposób nie- kompletny np. określiły czas wykonania zobowiązania nie wskazując miej­sca jego wykonania (art. 454 § l, 2 k.c.) albo niczego w tym zakresie nie postanowiły np. spadkodawca nie sporządził testamentu, to stosuje się wtedy przepisy dotyczące dziedziczenia ustawowego (art. 926 § 2 k.c.).

Przepisy imperatywne wyrażają się tym, że strony w stosunku cywilno prawnym muszą zachowywać się zgodnie z wolą ustawodawcy. Nie mogą zmieniać, ograniczać, wyłączać postanowień zawartych w dyspozycji okre­ślonej normy prawnej np. przepisy dotyczące przedawnienia roszczeń, obowiązku alimentacyjnego

O charakterze przepisów prawnych decydować może jego brzmienie. Bezwzględność przepisów prawnych określają zwroty np. terminy przedaw­nień nie mogą być skracane ani przedłużane przez czynność prawną (art. 119 k.c.), jednakże w umowach z udziałem konsumentów ograniczenie lub wyłączenie odpowiedzialności z tytułu rękojmi jest dopuszczalne tylko w wypadkach określonych w przepisach szczególnych (art. 558 § l, 2 k.c.), umowa zobowiązująca do przeniesienia własności nieruchomości powin­na być zawarta w formie aktu notarialnego (art. 158 zd. l k.c.), użytkowa­nie jest niezbywalne (art. 254 k.c.), nieważne jest zastrzeżenie, iż dłużnik nie będzie odpowiedzialny za szkody, które może wyrządzić wierzycielowi umyślnie (art. 473 § 2 k.c.). O względnym charakterze przepisów prawnych decydują określenia np. chyba, że umówiono się inaczej (art. 370 k.c.), w braku odmiennej umowy (art. 380 § 2 k.c.), jeżeli termin spełnienia świadczenia nie jest oznaczony ani nie wynika z właściwości zobowiąza­nia (art. 455 k.c.). Jeżeli brzmienie przepisu prawnego nie wskazuje wy­raźnie z jakim charakterem mamy do czynienia, to w tym zakresie decy­dujące znaczenie ma wykładnia. Przepisy z zakresu prawa zobowiązań mają z reguły charakter względnie obowiązujący, natomiast większość norm prawa rzeczowego i rodzinnego są bezwzględnie obowiązujące.

1.3. Systematyka prawa cywilnego

Prawo cywilne jest gałęzią bardzo obszerną. Obejmuje stosunki społeczne różnego rodzaju. Niezbędny jest podział tego prawa na działy. Po­wszechnie w doktrynie prawa cywilnego wyróżnia się następujące działy:

1) Prawo cywilne. Część ogólna.

2) Prawo rzeczowe.

3) Prawo zobowiązań.

4) Prawo spadkowe.

5) Prawo rodzinne i opiekuńcze.

6) Prawo dóbr niematerialnych.

7) Prawo prywatne gospodarcze

Ad. 1. Część ogólna prawa cywilnego jest to zbiór przepisów prawnych regulujących zagadnienia podstawowe, które mają znaczenie dla pozosta­łych działów prawa np. ochrona dóbr osobistych, zdolność prawna i zdol­ność do czynności prawnych, przedawnienie roszczeń, przedstawicielstwo, pojęcie rzeczy, czynności prawne, mienie. Wyodrębnienie części ogólnej jest nie tylko rozwiązaniem technicznym ale przede wszystkim umożli­wia stosowanie norm cywilnoprawnych ujętych w różnych aktach norma­tywnych według jednolitych zasad.

Ad. 2. Prawo rzeczowe jest to zbiór przepisów prawnych regulujących korzystanie z określonych dóbr zwanych rzeczami. Prawa podmiotowe mają charakter bezwzględny: własność, użytkowanie wieczyste, ograniczone prawa rzeczowe.

Ad. 3. Prawo zobowiązań jest to kompleks przepisów prawnych regu­lujących: a) wymianę dóbr i usług oraz b) ochronę dóbr majątkowych i niemajątkowych (problematyka czynów niedozwolonych).

Prawa podmiotowe wynikające z zobowiązań mają charakter względ­ny. Prawo zobowiązań jest działem najbardziej rozległym i podlega dal­szej dynamice poprzez powstanie nowych form prawnych, np. funkcjono­wanie w naszym systemie prawnym umowy leasingu. W nauce prawa cywilnego wyróżnia się część ogólną i szczególną prawa zobowiązań.

Część ogólna zawiera m.in. przepisy dotyczące istoty zobowiązania np. pojęcie zobowiązania, wielości podmiotów, pojęcie i rodzaje świadczeń, uprawnienia wierzycieli i odpowiedzialność dłużników, zagadnienia pra­wne związane ze szkodą, a także odnoszące się do poszczególnych źródeł zobowiązania np. ogólne przepisy o zobowiązaniach umownych, bezpod­stawne wzbogacenie, czyny niedozwolone.

Część szczególna jest to zbiór przepisów prawnych regulujących przede wszystkim poszczególne umowy (np. sprzedaż, dzierżawa, zlecenie), a po­nadto rozwiązania prawne dotyczące papierów wartościowych (np. istota, rodzaje i obrót papierami wartościowymi).

Ad. 4. Prawo spadkowe jest to zbiór przepisów prawnych regulują­cych przejście praw majątkowych ze spadkodawcy na spadkobiercę np. dziedziczenie ustawowe, sporządzenie testamentu, przyjęcie i odrzucenie spadku, stwierdzenie nabycia spadku, przepisy szczególne o dziedzicze­niu gospodarstw rolnych.

Ad. 5. Prawo rodzinne i opiekuńcze jest to zespół norm prawnych re­gulujących stosunki wynikające z:

a) małżeństwa np. prawa i obowiązki majątkowe i niemajątkowe mał­żonków, ustanie i unieważnienie małżeństwa,

b) pokrewieństwa np. władza rodzicielska, pochodzenie dziecka,

c) powinowactwa np. obowiązek alimentacyjny,

d) przysposobienia np. istota i rodzaje przysposobienia, skutki adopcji,

e) opieki i kurateli np. istota opieki i jej rodzaje, istota i rodzaje kurateli,

Ad. 6. Prawo dóbr niematerialnych (prawo autorskie, wynalazcze) jest, to zespół norm prawnych regulujących prawo do niematerialnych wytwo­rów działalności intelektualnej człowieka np. utwór naukowy, literacki lub artystyczny, wynalazek, projekt racjonalizatorski, wzór użytkowy, wzory zdobnicze, znaki towarowe.

Ad. 7. Prawo prywatne gospodarcze (prawo handlowe) jest to zespół przepisów prawnych regulujących przede wszystkim obrót gospodarczy.

2. ŹRÓDŁA PRAWA CYWILNEGO 2.1. Podstawowe akty normatywne

Podstawowym aktem normatywnym z prawa cywilnego jest kodeks cywilny, który wszedł w życie z pewnymi wyjątkami z dniem l stycznia 1965 roku. Ustawa ta była wielokrotnie nowelizowana. Ważne zmiany wprowadziła nowela z 28 lipca 1990 roku (Dz.U. nr 55/90, póz. 321), które dotyczą m.in. przedawnienia roszczeń, prawa własności, świadczeń pie­niężnych, świadczenia niegodziwego, wprowadzania do kodeksu instytu­cji papierów wartościowych i przekazu. Zob. też Ust. z dn. 23.09.1996 o zmianie ustawy kodeks cywilny (Dz.U. nr 114 póz. 542 — istotna nowela kodeksu cywilnego).

Kodeks składa się z czterech ksiąg (część ogólna, własność i inne pra­wa rzeczowe, zobowiązania i spadki), które dalej dzielą się na tytuły (np. Tytuł I 8-55³ k.c.), działy (np. Dział I Osoby fizyczne 8-43 k.c.), rozdziały (np. Rozdział I Zdolność prawna i zdolność do czynności prawnych 8-24 k.c.).

Podstawową jednostką redakcyjną kodeksu cywilnego jest artykuł, który może dzielić się na paragrafy oraz niekiedy punkty np. art. 411. Aktem towarzyszącym kodeksowi cywilnemu jest Ustawa z dnia 23 kwiet­nia 1964 roku Przepisy wprowadzające kodeks cywilny (Dz.U. nr 16/64, póz. 94 z późn. zm.), która określa m.in. datę wejścia w życie k.c., klauzule derogacyjne uchylające przepisy dotychczasowe objęte regulacją kodek­sową, następnie określają stosunek przepisów k.c. do ustaw szczególnych np. do ustawodawstwa prawa pracy. Dalej wprowadza się zmiany w nie­których aktach normatywnych oraz zawiera przepisy przejściowe.

Aktem prawnym, który ma podstawowe znaczenie w prawie rodzin­nym i opiekuńczym jest kodeks rodzinny i opiekuńczy, który był trzykrot­nie nowelizowany.

Należy wskazać jeszcze inne ważniejsze akty normatywne np. kodeks handlowy, który obowiązuje przede wszystkim w zakresie przepisów pra­wnych dotyczących spółek jawnych, spółek z ograniczoną odpowiedzialno­ścią, spółek akcyjnych i komandytowych a także przepisy dotyczące firmy, prokury i rejestru handlowego.

W prawie gospodarczym istotną funkcję spełnia Ustawa z dnia 23 gru­dnia 1988 roku o działalności gospodarczej, która jest swego rodzaju kon­stytucją dla podmiotów gospodarczych. Szczególne znaczenie dla ochrony praw podmiotowych mają przepisy procesowe, które zawarte są przede wszystkim w kodeksie postępowania cywilnego.

Jest wiele jeszcze innych ustaw, które mają ważne znaczenie w prawie cywilnym. Będą przedstawione dalej w tym opracowaniu. Oprócz ustaw, źródłem prawa cywilnego są akty normatywne niższej rangi np. rozporzą­dzenia Rady Ministrów, rozporządzenia Ministra, które wydawane są na pod­stawie własnych kompetencji oraz w oparciu o delegację ustawową (art. 384 k.c.) np. rozporządzenie Rady Ministrów z dnia 30.05.1995 roku w sprawie szczegółowych warunków zawierania i wykonywania umów sprzedaży rze­czy ruchomych z udziałem konsumentów (Dz.U. nr 64, póz. 328).

2.2. Pojęcie oraz charakter zasad współżycia społecznego w. prawie cywilnym

Ustawodawca nie może określić wszystkich okoliczności, z którymi łą­czą się następstwa prawne. W takich przypadkach odwołuje się do tzw. klauzul generalnych, do których należą m.in. zasady współżycia społecz­nego. Są to normy społeczne (moralne, obyczajowe), których przestrzega­nie jest obowiązkiem podmiotów w stosunku cywilnoprawnym.

Zasady współżycia społecznego pełnią różne funkcje:

1) precyzują treść określonych praw podmiotowych np. prawa własności (art. 140 k.c.), użytkowania wieczystego (art. 233 k.c.), służebności gruntowej (art. 287 k.c.),

2) wywołują skutki cywilnoprawne np. odpowiedzialność rozszerzoną Skarbu Państwa za szkody wyrządzone przez funkcjonariuszy pań­stwowych (art. 419 k.c.), odpowiedzialność kontraktowa zakładu ubez­pieczeń (art. 827 § k.c.), nieważność czynności prawnych (np. art. 56 k.c., art. 412 k.c.),

3) kształtują treść oznaczonych stosunków cywilnoprawnych np. wykonanie zobowiązania (art. 354 k.c.).

2.3. Funkcje orzecznictwa

Sądy powszechne (sądy rejonowe, wojewódzkie, apelacyjne) oraz Sąd Najwyższy nie tworzą norm prawnych. Zadaniem sądów powszechnych jest przede wszystkim stosowanie prawa w konkretnych sytuacjach.

Natomiast Sąd Najwyższy podejmuje uchwały:

1) w celu wyjaśnienia przepisów prawnych, które budzą wątpliwości lub rozbieżności w stosowaniu prawa,

2)zawierające rozstrzygnięcia problemów prawnych, które budzą wąt­pliwości w konkretnej sprawie.

3. STOSUNEK CYWILNOPRAWNY. ZDARZENIA CYWILNOPRAWNE

3.1. Pojęcie i cechy stosunku cywilnoprawnego

Stosunek cywilnoprawny jest to stosunek społeczny uregulowany mami cywilnoprawnymi np. stosunek własności, użyczenia, najmu. W stosunku cywilnoprawnym wyróżnia się następujące elementy:

1. Podmiotami są osoby fizyczne i osoby prawne (art. 8-43 k.c.) np. sto­sunek pożyczki między Bankiem Spółdzielczym w Działdowie (osoba - prawna) a J. Kowalskim (osoba fizyczna). Podmioty w stosunku cywil­noprawnym występują w następujących układach:

a) osoba fizyczna - osoba fizyczna

b) osoba fizyczna - osoba prawna

c) osoba prawna - osoba prawna

2. Przedmiotem jest zawsze zachowanie się podmiotów oraz z reguły tzw. obiekty, na które zachowanie jest skierowane (art. 44-53 k.c.) np. w stosunku najmu (art. 659 § l k.c.), jest to zachowanie wynajmującego polegające na oddaniu do używania rzeczy, a zachowanie najemcy wyraża się w zapłaceniu czynszu.

3. Treścią są uprawnienia i obowiązki podmiotów np. w stosunku dzier­żawy (art. 693 § l k.c.) są to uprawnienia i obowiązki dzierżawcy i wydzierżawiającego, które będą wyrażać się w następujący sposób:

a) — uprawnienie dzierżawcy to żądanie od wydzierżawiającego od­dania rzeczy do używania i pobierania pożytków (np. nierucho­mość gruntu),

— obowiązek dzierżawcy jest to powinność zapłaty czynszu,

b) — uprawnienie wydzierżawiającego to żądanie od dzierżawcy zapłaty czynszu,

— obowiązek to powinność oddać dzierżawcy rzecz do używania

i pobierania pożytków.

W zobowiązaniach wynikających z umów dwustronnie obowiązujących uprawnienia jednej strony odpowiadają obowiązkom drugiej strony (np. sprzedaż - art. 535 k.c.)

3.2. Pojęcie i rodzaje zdarzeń cywilnoprawnych

Powstanie, zmiana lub ustanie stosunku cywilnoprawnego zależy od zajścia faktów z którymi normy prawa cywilnego łączą wymienione wcze­śniej skutki. Okoliczności te nazywają się zdarzeniami cywilnoprawnymi. Ich charakter prawny jest zróżnicowany.

W literaturze prawniczej z reguły przyjmuję się następujący podział:

1) Zdarzenia w ścisłym tego słowa znaczeniu, które są niezależne od woli

podmiotów. Jest to m.in. powódź, trzęsienie ziemi, upływ czasu (np.powoduje skutki prawne wynikające z przedawnienia roszczeń, termi­nów zawitych), urodzenie i śmierć człowieka. Niekiedy zdarzenia są następstwem określonego zachowania, niemniej skutek zależy od okre­ślonego faktu np. śmierć może być wynikiem pobicia, to z tym faktem łączą się skutki prawne dotyczące otwarcia i nabycia spadku (art. 922 § l k.c. i art. 925 k.c.).

2) Działania są to zachowania podmiotów, z którymi normy prawa cywil-nego wiążą wywołanie skutku prawnego. Są one niejednorodne i w związku z tym wyróżniamy:

a) Czynności prawne - są to zachowania podmiotów zawierające co j najmniej jedno oświadczenie woli zmierzające do wywołania skut­ku cywilnoprawnego, niezależnie od tego czy zamierzone następ­stwo prawne nastąpiło, np. złożenie oferty, wypowiedzenie umowy, sporządzenie testamentu, zawarcie umowy (np. sprzedaż, najem).

b) Czyny są to zachowania, które zmierzają do wywołania konkretne­go faktu, z którym normy prawa cywilnego łączą określony skutek prawny.

Są czyny zgodne z prawem np. znalezienie rzeczy (art. 183 i nast. k.c.), wezwanie dłużnika do wykonania zobowiązania powoduje, że wierzytelność staje się wymagalna (art. 455 k.c.), zawiadomienie sprze­dawcy przez kupującego w ramach rękojmi za wady fizyczne rzeczy (art. 563 k.c.), a także czyny bezprawne np. zwłoka dłużnika w wykonaniu świadczenia w ramach istniejącego zobowiązania, wyrządzenie szkody w wyniku czynu niedozwolonego, który może polegać m.in. na uszkodzeniu ciała lub rozstroju zdrowia (art. 415 i nast. k.c.), c) Konstytutywne orzeczenie organów państwowych np. wyrok roz­wodowy, decyzja o wywłaszczeniu nieruchomości, wyrok dotyczący zniesienia współwłasności, wyrok ustalający ojcostwo.

4. PRAWO PODMIOTOWE 4.1. Pojęcie prawa podmiotowego

Prawo podmiotowe jest to sfera uprawnień podmiotu przyznana i zabezpieczona przez normy prawne wynikające ze stosunku cywilno- prawnego np. prawo własności, prawo dzierżawy. Uprawnieniom tym odpowiadają obowiązki innych podmiotów np. w prawie najmu (art. 659 i nast. k.c.), uprawnieniom najemcy odpowiadają obowiązki wy­najmującego, w prawie własności (art. 140 i nast. k.c.) uprawnieniom właściciela odpowiada obowiązek nieingerencji wszystkich innych podmiotów, którym to prawo nie przysługuje.

Szczególną odmianą uprawnień są roszczenia, polegające na tym, że od indywidualnie oznaczonej osoby (osób) żąda podmiot określonego zachowania np. roszczenie sprzedawcy wobec kupującego o odebranie rze­czy i zapłacenie ceny (art. 535 k.c.), roszczenie właściciela rzeczy o wyda­nie mu tej rzeczy od osoby, która nią włada bez tytułu prawnego (art. 222 § l k.c.).

4.2. Rodzaje praw podmiotowych

1) Prawa majątkowe i niemajątkowe wyodrębnia się je ze względu na charakter ekonomiczny lub jego brak w stosunkach społecznych, z których wynikają.

Do praw majątkowych należą m.in.: prawo własności, użytkowanie wieczyste, pożyczka, kontraktacja, niektóre prawa z zakresu prawa ro­dzinnego np. prawo do alimentacji (art. 128 k.r.o. i nast.).

Do praw niemajątkowych należą przede wszystkim dobra osobiste osób fizycznych jak np. zdrowie, życie, wolność, nazwisko (art. 23 k.c.), dobra oso­biste twórcy, władza rodzicielska w zakresie sprawowania pieczy nad mało­letnim. W zakresie osób prawnych będzie to m.in. nazwa, znak towarowy.

2) Prawa bezwzględne i względne wyróżniamy ze względu na sto­pień ich ochrony. Prawa bezwzględne są skuteczne przeciwko każdej osobie. Do nich zaliczamy m.in. dobra osobiste człowieka (art. 23 k.c.), prawo własności i inne prawa rzeczowe (art. 140 i nast. k.c.).

Prawa względne są skuteczne przeciwko konkretnej osobie (osobom). Do nich zaliczamy przede wszystkim prawa obligacyjne np. w prawie naj­mu najemca żąda określonego zachowania się od wynajmującego (art. 659 § l k.c.), w prawie rodzinnym i opiekuńczym władza rodzicielska, gdzie rodzice żądają określonego zachowania od ich małoletnich dzieci (art. 92 i nast. k.r.o.).

3) Prawa przenaszalne i nieprzenaszalne związane są z możliwością lub brakiem możliwości przeniesienia ich w drodze czynności prawnych lub dziedziczenia na inny podmiot. Prawa majątkowe są z reguły przenoszalne chyba, że co innego wynika z przepisów ustawy np. obowiązek ali­mentacyjny (art. 128 k.c.), użytkowanie (art. 254 k.c.), dożywocie (art. 912 k.c.), prawo pierwokupu (art. 602 § l k.c.). Do praw nieprzenaszalnych zaliczamy przede wszystkim dobra osobiste oraz niektóre prawa rodzinne.

4.3. Sposoby nabycia praw podmiotowych

Wyróżnia się następujące sposoby nabycia praw podmiotowych:

1) Nabycie pierwotne i pochodne.

Powstanie prawa w sposób pierwotny polega na tym, że podmiot naby-, wa określone prawo podmiotowe niezależnie od istnienia lub nieistnienia innego prawa podmiotowego np. znalezienie rzeczy (art. 187 k.c.), zasie­dzenie (art. 172 i art. 174 k.c.), objęcie rzeczy niczyjej w posiadanie zawłaszczenie rzeczy (art. 181 k.c.) - wszystkie te sposoby powodują nabycie prawa własności.

Powstanie prawa w sposób pochodny jest zależne od istnienia u zbyw­cy tego samego prawa lub innego. Ma tu zastosowanie rzymska paremia, że nikt nie może przenieść na innego więcej praw, niżeli sam je posiada. Zasada ta doznaje wielu wyjątków, o których mowa będzie w szczegóło­wych działach prawa. Nabycie pochodne polega na tym, iż mamy do czy­nienia z następstwem prawnym. Poprzednik prawny przenosi swoje pra­wo na następcę prawnego (sukcesora).

Sukcesja może wystąpić pod tytułem szczególnym i ogólnym. Sukcesja szczególna polega na tym, że sukcesor nabywa jedno lub kilka konkret­nych praw np. nabycie prawa najmu (art. 659 § l k.c.), użytkowania wie­czystego (art. 232 k.c.).

Sukcesja ogólna polega na tym, że na podstawie jednego zdarzenia cywilnoprawnego, nabywca wstępuje w ogół praw poprzednika.

Następstwo pod tytułem ogólnym występuje sporadycznie, tylko wtedy gdy ustawa wyraźnie tak stanowi np. sukcesja uniwersalna ma miejsce przy dziedziczeniu.

2) Nabycie translatywne i konstytutywne

Powstanie prawa w sposób translatywny polega na przejściu istnieją­cego już prawa z jednego podmiotu na inny np. przejście prawa własności w wyniku zawarcia umowy sprzedaży, przelew wierzytelności.

Powstanie prawa w sposób konstytutywny przejawia się w tym, że podmiot nabywa prawo z momentem jego powstania np. nabycie służeb­ności gruntowej w drodze ustanowienia, nabycie przez sprzedawcę wie­rzytelności o zapłatę ceny (art. 535 k.c.).

Nabycie pochodne i pierwotne oraz translatywne i konstytutywne wza­jemnie się nie wykluczają. I tak nabycie własności rzeczy w drodze zasie­dzenia jest nabyciem prawa w sposób pierwotny i translatywny. Naby­ciem pierwotnym i konstytutywnym jest np. nabycie własności rzeczy ni­czyjej przez objęcie jej w posiadanie (art. 181 k.c.)

Sukcesja może być nabyciem translatywnym np. nabycie własności rzeczy w drodze umowy sprzedaży (art. 535 k.c.), jak również konstytu­tywnym np. ustanowienie służebności gruntowej (art. 285 § l k.c.) oraz osobistej (art. 296 k.c.), nabycie wierzytelności w wyniku zawarcia umowy sprzedaży, pożyczki.

4.4. Zmiana prawa podmiotowego

Zmiana prawa podmiotowego ma miejsce wtedy, gdy zmieniają się tyl­ko niektóre jego elementy, natomiast prawo to pozostaje nadal np. w pra­wie najmu ulega podwyższeniu wysokość czynszu, w prawie pożyczki zmie­nia się termin spełnienia świadczenia.

4.5. Utrata prawa podmiotowego

Utrata prawa podmiotowego może nastąpić przez jego wygaśnięcie (np. służebność osobista gaśnie wskutek śmierci uprawnionego), przejście na inne podmioty (np. przeniesienie własności art. 155 k.c.), jak również w wyniku zjednoczenia w tym samym ręku prawa podmiotowego i odpo­wiadającego mu obowiązku np. A jest winien B 1000 zł, następnie A w wyniku dziedziczenia przejął po B cały majątek, w tym także wymie­nioną wierzytelność, która gaśnie.

5. PODMIOTY STOSUNKÓW CYWILNOPRAWNYCH

Podmiotami w stosunkach cywilnoprawnych są jednostki ludzkie (osoby fizyczne) oraz jednostki organizacyjne posiadające podmiotowość prawną (osoby prawne).

5.1. Osoby fizyczne

A. Zdolność prawna i jej nabycie

Człowiek nabywa zdolność prawną od chwili urodzenia (art. 8 § l k.c.). Przejawia się to w tym, że może być podmiotem praw i obowiązków.

W razie urodzenia się dziecka domniemywa się, że przyszło na świat żywe (art. 9 k.c.). To domniemanie prawne ma charakter wzruszalny, można je obalić dowodem przeciwnym np. przez wykazanie, że dziecko urodziło się martwe.

W prawie mówi się także o warunkowej zdolności prawnej, która dotyczy dziecka poczętego a jeszcze nie urodzonego. Polega to na tym, iż płód nie posiada zdolności prawnej, a tylko zabezpieczone są jego przyszłe prawa (por. art. 446 l k.c., art. 75 k.r.o., art. 182 k.r.o., art. 927 §2 k.c.).

B. Utrata zdolności prawnej

Człowiek posiada zdolność prawną przez całe życie. Traci ją w przypadku śmierci oraz uznania za zmarłego. W obu oko­licznościach sporządza się akt zgonu (art. 64-69 p.o a.s.c.).

Sposobami stwierdzenia śmierci jest:

a) przede wszystkim wystawienie karty zgonu przez lekarza a nadto,

b) w przypadku noworodka, który żył krócej niż 24 godz. jest to za­świadczenie wystawione przez lekarza,

c) jeśli okoliczności zgonu były przedmiotem postępowania przepro­wadzonego przez organ państwowy na podstawie pisemnego zgłoszenia tego organu np. prowadzone jest postępowanie przez proku­ratora,

d) jeśli w wyżej wymienionych trybach sporządzanie aktu zgonu nie nastąpiło lub nastąpić nie mogło (np. z powodu braku zwłok), a śmierć od strony dowodowej jest „niewątpliwa", to ma miejsce sądowe stwierdzenie zgonu (art. 535-538 k.p.c.).

„Niewątpliwość" śmierci lub jej chwili nie należy utożsamiać z absolutną pewnością. Sąd Rejonowy po przeprowadzeniu postępowania wydaje po­stanowienie, które ma charakter deklaratoryjny tzn. potwierdza stan, który powstał w wyniku zaistniałej śmierci. Postanowienie to może być w każ­dej z chwili uchylone lub zmienione.

W przypadku zaginięcia osoby ma miejsce uznanie za zmarłego.

Zaginionym w prawie jest ten, wobec którego jest stan niepewności, nie wiemy czy on żyje, czy zmarł. Do uznania są konieczne dwie przesłan­ki, które muszą wystąpić kumulatywnie:

a) zaginięcie człowieka,

b) upływ czasu.

Wyróżniamy dwa rodzaje zaginięcia:

a) zaginięcie proste - wyraża się w tym, że temu faktowi nie towarzy­szą nadzwyczajne okoli-czności zwiększające prawdopodobieństwo śmierci np. wyjazd dziecka na wakacje, zaginięcie dziecka sprzed domu, pójście do lasu na grzyby,

b) zaginięcie kwalifikowane - polega na tym, że temu zdarzeniu to­warzyszą wyjątkowe sytuacje zwiększające prawdopodobieństwo śmierci np. powódź, ekspedycja wysokogórska, podróż morska lub powietrzna, wojna, działania wojenne.

Przy zaginięciu prostym, osoba może być uznana za zmarłego, jeżeli upłynęło dziesięć lat od końca roku kalendarzowego, w którym według istniejących informacji jeszcze żył (art. 29 § l k.c.). Zasada ta doznaje dwóch modyfikacji ze względu na wiek osoby zaginionej:

1) uznanie za zmarłego nie może nastąpić wcześniej niż upływ roku kalendarzowego, w którym zaginiony ukończyłby lat dwadzieścia trzy (art. 29 § 2 k.c.),

2) gdyby w chwili uznania za zmarłego zaginiony ukończyłby lat siedem­dziesiąt wystarczy upływ lat pięciu (art. 29 § l k.c.).

Przy zaginięciu kwalifikowanym okres oczekiwania, który jest niezbęd­ny do uznania jest krótszy (od 6 m-cy do 3 lat) i obliczany jest w różny sposób (por. art. 30 k.c., art. XXVIII-XXXI przep. wprow. k.c. - ust. z dnia 23.04.1964 r., - Dz.U. nr 16, póz. 94 z późn. zm.).

Sąd wydaje postanowienie, o charakterze konstytutywnym, z którego wynika domniemanie, iż zaginiony zmarł (art. 31 k.c.). Postanowienie to w każdej chwili może być uchylone, jeśli zaistnieją stosowne okoliczności (art. 542 zd. l k.p.c.).

C. Okoliczności mające wpływ na zakres zdolności prawnej osoby fizycznej

Jeśli określone sytuacje dotyczą człowieka, oznacza, że to nie może on być podmiotem konkretnego stosunku cywilnoprawnego.

Do tych okoliczności zaliczamy:

a) Zdolność do czynności prawnych (zostanie omówiona szczegółowiej później),

b) Wiek osoby fizycznej.

Doniosłe znaczenie dla statusu prawnego człowieka ma uzyskanie przez niego pełnoletności.

Pełnoletnim jest ten, kto ukończył lat 18. Wyjątkowo, jeśli kobieta, która ukończyła lat 16 i za zgodą sądu opiekuńczego zawarła związek małżeń­ski staje się osobą pełnoletnią i jej już nigdy nie traci (art. 10 § l, 2 k.c., art. 10 § l k.r.o.). Małoletnim jest ten, kto nie jest pełnoletnim.

Wiek jako samodzielna okoliczność wpływająca na zakres zdolności pra­wnej człowieka ma miejsce przy przesłankach dotyczących zawarcia związ­ku małżeńskiego. I tak mężczyzna musi ukończyć 21 lat, a kobieta 18 lat (art. 10 § l k.r.o.).

Wiek ma wpływ decydujący na posiadanie odpowiedniej kategorii zdol­ności prawnych osoby fizycznej,

c) Ubezwłasnowolnienie.

W naszym systemie prawnym wyróżniamy ubezwłasnowolnienie całkowite i częściowe.

Przesłankami ubezwłasnowolnienia całkowitego są:

— ukończenie 13 roku życia,

— choroba psychiczna, niedorozwój umysłowy albo innego rodzaju zaburze­nia psychiczne, a w szczególności pijaństwo lub narkomania, jeśli osoba ta nie była w stanie pokierować swym postępowaniem (art. 13 § l k.c.). Skutkiem ubezwłasnowolnienia całkowitego jest to, że:

— osoba nie posiada zdolności do czynności prawnych (art. 12 k.c.),

— ustanawia się dla niej opiekę, chyba że pozostaje pod władzą rodziciel­ską (art. 13 § 2 k.c.),

— osoba ta nie może zawrzeć małżeństwa (art. 11 § l k.r.o.).

Przesłankami ubezwłasnowolnienia częściowego są:

— pełnoletność,

— choroba psychiczna, niedorozwój umysłowy albo innego rodzaju zabu­rzenia psychiczne, w szczególności pijaństwo lub narkomania, jeśli stan osoby nie uzasadnia ubezwłasnowolnienia całkowitego, lecz potrzeb­na jest pomoc do poprowadzenia jej praw (art. 16 § l k.c.) np. hulaszczy tryb życia i trwonienie majątku z powodu zaburzeń psychicznych spo­wodowanych pijaństwem.

Skutkiem ubezwłasnowolnienia częściowego jest:

osoba ma ograniczoną zdolność do czynności prawnych (art. 15 k.c.), ustanawia się dla niej kuratelę (art. 16 § 2 k.c.), por. też art. 181 k.r.o.

Ubezwłasnowolnienie orzeka w trybie nieprocesowym sąd wojewódzki (art. 544 i nast. k.p.c.).

W przypadku gdy ustaną przyczyny lub ulegną zmianie, w każdej chwili można uchylić orzeczenie o ubezwłasnowolnieniu lub zmienić jego rodzaj.

d) Skazujący wyrok karny.

Niekiedy orzeczenie kar dodatkowych w postępowaniu karnym w po­staci utraty praw publicznych, rodzicielskich i opiekuńczych powoduje następstwa w sferze prawa cywilnego np. niemożność powołania osoby dotkniętej ww. karami na opiekuna (art. 148 § l k.r.o.).

e) Obywatelstwo.

W naszym prawie ma to znaczenie przy nabywaniu nieruchomości przez cudzoziemców. Potrzebna tu jest zgoda Ministra Spraw Wewnętrznych (art. l ust. l Ustawy z dn. 24.03.1920 r. o nabywaniu nieruchomości przez cudzoziemców - t.j. Dz.U. z 1996 r. nr 54, póz. 245).

f) Zdolność do dziedziczenia.

Dotyczy ona zdolności do nabycia spadku lub zapisu.

W sytuacjach wskazanych w przepisach ustawy (art. 922 i nast. k.c.) osoby fizyczne są pozbawione tej zdolności.

g) Choroba psychiczna lub niedorozwój umysłowy może być przeszkodą do zawarcia związku małżeńskiego (art. 12 § l k.r.o.).

D. Pojęcie i kategorie zdolności do czynności prawnych osób fizycznych

Zdolność do czynności prawnych oznacza możność nabywania praw i zaciągania zobowiązań za pomocą czynności prawnych. Wyróżnia się trzy kategorie zdolności do czynności prawnych osób fizycznych:

a) brak zdolności do czynności prawnych,

b) ograniczona zdolność do czynności prawnych

c) pełna zdolność do czynności prawnych.

Czynnikami, które wpływają na rodzaje zdolności do czynności prawnych osób fizycznych są wiek oraz ubezwłasnowolnienie.

Ad. a) brak zdolności do czynności prawnych dotyczy osoba

— małoletnich, którzy nie ukończyli lat 13,

— ubezwłasnowolnionych całkowicie.

Ad. b) ograniczoną zdolność do czynności prawnych posiadają

— małoletni, od ukończenia lat 13 do uzyskania pełnoletności,

— ubezwłasnowolnieni częściowo,

— osoby, dla których sąd ustanowił doradcę tymczasowego (art. 549 § l k.p.c.).

Ad. c) pełną zdolność do czynności prawnych mają osoby pełnoletnie (art. 11 k.c.), jeśli nie zostały ubezwłasnowolnione lub nie ustanowiono dla nich do­radcy tymczasowego.

Skutki prawne, jakie łączą się z poszczególnymi kategoriami są nastę­pujące:

1) Osoba nie posiadająca zdolności do czynności prawnych nie może dokonywać czynności prawnych, bowiem czynność ta jest nieważna (art. 14 § l k.c.).

Może ona tylko dokonywać umów powszechnie zawieranych w drob­nych, bieżących sprawach życia codziennego np. zakup książki, biletu MPK. Czynność ta staje się ważna z momentem wykonania, chyba, że pociąga za sobą rażące pokrzywdzenie tej osoby (art. 14 § 2 k.c.).

2) Osoba posiadająca pełną zdolność do czynności prawnych może do­konywać wszystkich czynności prawnych w granicach swojej zdolności prawnej np. mężczyzna 20-letni nie może zawrzeć związku małżeńskiego, chyba że sąd opiekuńczy z ważnych powodów wyrazi zgodę na zawarcie małżeństwa (art. 10 § l k.r.o.).

3) Osobę posiadającą ograniczoną zdolność do czynności prawnych

należy przedstawiać w trzech aspektach:

a) Może sama dokonywać czynności prawnych o charakterze zobowią­zującym lub rozporządzającym, z tym że do jej ważności niezbędna jest zgoda przedstawiciela ustawowego (art. 17 k.c.) np. rodzice, opie­kun, kurator. W przypadku zawarcia umowy bez zgody przedstawi­ciela ustawowego mamy do czynienia z tzw. czynnością prawną nie­zupełną. Skutek prawny jest w zawieszeniu. Umowa staje się waż­na i to od momentu jej zawarcia, gdy zostanie wyrażona zgoda przez przedstawiciela ustawowego (art. 18 § l k.c.) lub gdy osoba o ogra- niczonej zdolności do czynności prawnych uzyska pełną zdolność do czynności prawnych (art. 18 § 2 k.c.) i potwierdzi tę czynność, (np. 17 letni mężczyzna sprzedał magnetofon i po ukończeniu 18 roku życia potwierdził ważność tej umowy). Na brak takiej zgody nie może powołać się kontrahent osoby o ograniczonej zdolności do czynności prawnych. Może wyznaczyć w tym względzie odpowiedni termin do potwierdzenia. Brak odpowiedzi lub nie udzielenie odpowiedzi w wyznaczonym czasie powoduje, że kontrahent staje się wolny (art. 18 § 3 k.c.). Zgoda na dokonanie czynności prawnej jednostronnej może być udzielona najpóźniej z momentem jej dokonania (art. 19 k.c.),np. udzielenie pełnomocnictwa. Brak takiej zgody po­woduje nieważność czynności prawnej.

Uważana jest przez przepisy prawa jak gdyby posiadała pełną zdolność do czynności prawnych Może działać samodzielnie w następują­cych przypadkach:

_ dokonywać czynności prawnych, które nie są dla niej ani zobowiąza­niem, ani rozporządzeniem (argumentum a contrario z art. 17 k.c.), np. przyjęcie darowizny bez polecenia,

_ może zawierać umowy należące do umów powszechnie zawieranych w drobnych sprawach życia codziennego (art. 20 k.c.), np. zakup kos­metyków,

_ może rozporządzać swoim zarobkiem, chyba że sąd opiekuńczy posta­nowi inaczej (art. 21 k.c.), np. uniemożliwić zakup alkoholu przez 16-let-niego młodzieńca w przypadku jego pijaństwa,

_ może dokonywać czynności prawnych dotyczących rzeczy oddanych mu przez przedstawiciela ustawowego do swobodnego użytku (art. 22 k.c.), np. kieszonkowe, zabawki, drobny sprzęt sportowy,

— może dokonywać czynności prawnych związanych ze stosunkiem pracy (art. 22 § 3 k.p.),

— może dokonywać czynności prawnych jako pełnomocnik, jeśli nie jest to sprzeczne z przepisami prawa (art. 95 § l k.c.), np. uznanie dziecka może być dokonywane tylko osobiście (art. 73 k.r.o.).

c) Nie może dokonywać określonych czynności prawnych, np. sporządzić testament (art. 944 k.c.).

E. Inne właściwości osoby fizycznej

1) Dobra osobiste i ich ochrona.

Dobra osobiste człowieka są to jego wartości indywidualne w sferze życia psychicznego.

Kodeks cywilny w art. 23 wymienia przykładowo dobra osobiste czło­wieka. Zalicza do nich zdrowie, cześć, swobodę sumienia, nazwisko, pseu­donim, wizerunek, tajemnica korespondencji, nietykalność mieszkania, twórczość naukowa, artystyczna, wynalazcza i racjonalizatorska. Inne dobra osobiste człowieka to m.in. intymność życia, opinia pracownicza, kult po zmarłej osobie.

Dobra osobiste są prawami podmiotowymi niemajątkowymi, bezwzględnymi i niezbywalnymi. Nie podlegają także dziedziczeniu.

Dobra osobiste są chronione ogólnie przez przepisy prawa konstytu­cyjnego. W sposób szczegółowy ochrona tych dóbr jest regulowana przed wszystkim przez prawo cywilne. Nie wyklucza to ochrony przez przepisy prawa karnego.

Według art. 24 § l k.c. ochrona cywilnoprawna ma miejsce gdy wystąpią kumulatywnie następujące przesłanki:

a) zagrożenie (np. zapowiedź ujawnienia życia intymnego) lub naru­szenie dóbr osobistych (np. ujawnienie życia intymnego),

b) bezprawność działania sprawcy.

Zachowaniem, które nie posiada charakteru bezprawności jest: działania dozwolone przez normy prawne o charakterze generalnym np. obrona konieczna (art. 22 § l k.k., art. 423 k.c.), stan wyższej ko­nieczności (art. 23 § l k.k., art. 424 k.c.),

— wykonaniem prawa podmiotowego np. uprawnienie wynajmującego do usunięcia usterek w mieszkaniu zajętym przez najemcę (art. 663 k.c.),

— działanie za zgodą osoby uprawnionej, które jest zgodne z przepisami prawa albo zasadami współżycia społecznego np. legalne przerywanie ciąży.

Art. 24 § l k.c. przewiduje następujące środki ochrony:

la) Roszczenie o zaniechanie działań zagrażających lub naruszających dobra osobiste np. usunięcie fotografii z określonego miejsca pub-

licznego.

b) Roszczenie o dokonanie czynności niezbędnych do usunięcia skut­ków już dokonanego czynu. Może to polegać na złożeniu oświadcze­nia odpowiedniej treści i w odpowiedniej formie np. ogłoszenie w prasie sprostowania, przeproszenie na apelu kompanii.

Poszkodowany może mieć również roszczenie o zadośćuczynienie pienięż­ne lub zapłatę odpowiedniej sumy pieniężnej na wskazany cel społeczny zgo­dnie z przepisami określonymi w kodeksie cywilnym (art. 448 k.c.). Podstawą odpowiedzialności w tym zakresie jest wina sprawcy. Nadto w przypadkach wskazanych przez przepisy prawa (art. 445 § l k.c. w zw. z art. 444 k.c., art. 445 § 2 k.c.) można żądać zadośćuczynienia niezależnie od winy sprawcy. Jeśli naruszeniu dóbr osobistych towarzyszy powstanie szkody majątkowej, to wg art. 24 § 2 k.c. uprawniony podmiot może żądać naprawienia szkody na zasa­dach ogólnych (art. 415 i nast. k.c.).

Policja stosując prawo niekiedy wkracza w sferę dóbr osobistych czło­wieka zarówno w działaniach prewencyjnych, procesowych oraz operacyjnych.

Są to działania legalne, jeśli czynności te są dozwolone lub nakazane przez przepisy prawa np. przeszukanie, legitymowanie, stosowanie pod­słuchu, zatrzymanie (patrz m.in. art. 14 i 19 ust. z dnia 6 kwietnia 1990 roku o Policji - Dz.U. nr 30, póz. 179 z późn. zm., art. 198 i art. 206 k.p.k.).

2) Miejsce zamieszkania ma istotne znaczenie dla osoby fizycznej w sferze stosunków prawnych, np. miejsce spełnienia świadczenia przez dłużnika (art. 454 k.c.), małżeństwo jest zawarte w Urzędzie Stanu Cywil­nego miejsca zamieszkania jednego z przyszłych małżonków (art. 12 ust. l p. o a.s.c.), właściwym miejscowo sądem w sprawach cywilnych jest sąd, w którego okręgu ma miejsce zamieszkania pozwany (art. 27 k.p.c.). Miejscem zamieszkania jest miejscowość, w której dana osoba przebywa z zamiarem stałego pobytu (art. 25 k.c.). Człowiek może mieć tylko jedno miejsce zamieszkania (art. 28 k.c.).

Miejsce zamieszkania dziecka pozostającego pod władzą rodzicielską lub osoby znajdującej się pod opieką (tzw. miejsce zamieszkania pochod­ne) określają przepisy art. 27 i art. 28 k.c.

3) Stan cywilny jest to zespół indywidualizujących cech człowieka, które mają doniosłość prawną. Są to zarówno te, które określają pozycję osoby w rodzinie (jako strona w związku małżeńskim, pokrewieństwo, powino­wactwo), a także, które mają charakter osobisty np. płeć, wiek, nazwisko, imię. Ze względu na znaczenie tych zagadnień w sferze prawa prowadzi się szczególną dokumentację w postaci tzw. akt stanu cywilnego (patrz art. 1-9 p. o a.s.c.).

5.2. Osoby prawne

Osobami prawnymi są jednostki organizacyjne, którym przepisy szcze­gólne przyznają osobowość prawną (art. 33 k.c.). Są to Skarb Państwa i inne podmioty np. przedsiębiorstwa państwowe, stowarzyszenia zare­jestrowane, spółki prawa handlowego (spółka akcyjna, spółka z ograni­czoną odpowiedzialnością), partie polityczne, spółdzielnie, fundacje, związki kościelne, samorząd lokalny. Momentem uzyskania podmiotowości pra­wnej jest zazwyczaj chwila rejestracji przez organ rejestrowy (art. 37 § l k.c.). Osoba prawna działa przez swoje organy (art. 38 k.c.). Jeśli osoba prawna nie może prowadzić swoich spraw z braku właściwych organów, sąd ustanawia dla niej kuratora (art. 42 § l k.c.). Skarb Państwa jest szczególnym podmio­tem (art. 34 k.c.). Występuje w tych stosunkach cywilnoprawnych, które doty­czą mienia państwowego zarządzanego przez jednostki państwowe nie posia­dające osobowości prawnej np. Wyższa Szkoła Policji, Urząd Wojewódzki w Poznaniu, Komenda Wojewódzka Policji w Katowicach. Jednostki organi­zacyjne Policji nie posiadają osobowości prawnej. W stosunkach cywilnopraw­nych, które dotyczą mienia państwowego oddanego w zarząd jednostkom orga­nizacyjnym Policji, podmiotem praw i obowiązków jest Skarb Państwa (art. 2 pkt. 5 Ustawy z dnia 08.08.1996 r. o Urzędzie Ministra Skarbu - Dz.U. nr 106, póz. 496). W jednostkach policji Skarb Państwa jest reprezentowany przez jej organy np. Komendant Główny Policji, Komendant Wojewódzki Policji, Komendant Wyższej Szkoły Policji (zob. art. 5 ust. l, art. 6 ust. l ustawy o Policji - Dz.U. nr 30 z 1990 r. póz. 178 z późn. zm.).

Zdolność prawna osoby prawnej nie obejmuje praw i obowiązków zwią­zanych z biologicznymi cechami człowieka np. nie może być podmiotem w stosunkach prawno-rodzinnych.

Zdolność do czynności prawnych wyraża się w tym, że osoba prawna może dokonywać wszelkich czynności prawnych o ile nie jest to sprzeczne z przepisami prawa lub zasadami współżycia społecznego. Dobra osobiste osób prawnych są nierozerwalnie związane z tymi podmiotami. Należy do nich zaliczyć m.in. nazwę (firmę), dobrą sławę, tajemnicę korespondencji, tajemnicę dotyczącą produkcji i handlu, znak firmowy. Przepisy o ochro­nie dóbr osobistych osób fizycznych stosuje się odpowiednio do osób pra­wnych (art. 43 k.c.).

6. PRZEDMIOTY STOSUNKÓW CYWILNOPRAWNYCH

6.1. Pojęcie i rodzaje rzeczy

Najczęściej zachowanie podmiotów skierowane jest na rzecz. Rzeczą- j mi w prawie cywilnym są materialne części przyrody (art. 45 k.c.) w sta­nie pierwotnym lub przetworzonym, wyodrębnione w sposób naturalny lub sztuczny, że w stosunkach społeczno-gospodarczych mogą być uważa-I ne za dobra samoistne. Nie wszystkie przedmioty materialne są rzecza­mi, bowiem nie mogą wystąpić w obrocie cywilno-prawnym np. człowiek, zwierzęta żyjące na wolności, powietrze, woda (chyba, że jest w zamknię­tych pojemnikach).

Podstawowy podział rzeczy w prawie cywilnym jest następujący:

a) rzeczy nieruchome (nieruchomości) i rzeczy ruchome (ruchomości),

b) rzeczy oznaczone co do tożsamości (oznaczone indywidualnie) i rze­czy oznaczone co do gatunku (oznaczone co do rodzaju)

c) rzeczy podzielne i niepodzielne

Ad. a) Podział ten odgrywa doniosłą funkcję w prawie cywilnym.

I tak m.in. niektóre prawa rzeczowe dotyczą tylko nieruchomości np. użytkowanie wieczyste (art. 232 § l k.c.) a inne tylko rzeczy ruchomych np. zastaw (art. 306 § l k.c.), inne są przesłanki nabycia prawa własności rzeczy ruchomej (art. 155 § l, 2 k.c.), a inne nieruchomości (art. 157, art. 158 k.c.), w stosunkach zobowiązaniowych prawo dożywocia odnosi się do nieruchomości (art. 908 § l, 2), przedmiotem pożyczki są tylko rzeczy ru­chome (art. 720 k.c.).

Według art. 46 § l k.c. nieruchomościami są:

— części powierzchni ziemskiej stanowiące odrębny przedmiot własności (nieruchomość gruntowa),

— budynki trwałe z gruntem związane, jeśli na mocy przepisów szczegól­nych stanowią odrębny przedmiot własności (nieruchomość budynku - np. art. 235 § l k.c.),

— części budynków o ile na mocy przepisów szczególnych stanowią odręb­ny przedmiot własności (nieruchomość lokalu - ust. z dnia 24.06.1994 r. o własności lokali, Dz.U. nr 85, póz. 388 - art. 2 ust. 1).

Według art. 46^l k.c. nieruchomościami rolnymi (gruntami rolnymi) są nieruchomości, które są lub mogą być wykorzystane do prowadzenia dzia­łalności wytwórczej w rolnictwie w zakresie produkcji roślinnej i zwierzę­cej, nie wyłączając produkcji ogrodniczej, sadowniczej i rybnej.

Wszystkie rzeczy, które nie spełniają warunków nieruchomości są ru­chomościami np. aparat fotograficzny, biurko.

Ad. b) Decydującym czynnikiem, iż dana rzecz w określonym stosun-ku prawnym jest rzeczą oznaczoną co do tożsamości czy też co do gatunku jest wola podmiotów np. w umowie sprzedaży, gdzie stronami są produ­cent i hurtownik, samochód „Fiat 126p" jest rzeczą oznaczono rodzajowo, natomiast w sprzedaży detalicznej jest to rzecz oznaczona indywidualnie. Są jednak rzeczy, które można opisać tylko za pomocą wskaźników rodzajowych takich jak jednostki wagi, długości, objętości, np. zboże, węgiel. Będą one zawsze rzeczami oznaczonymi co do gatunku. Przepisy prawne uzależniają skutki cywilnoprawne od ww. podziału rzeczy (por. art. 155 § l, 2 i art. 561 § l, 2 k.c.).

Ad. c) Rzeczy podzielne (zob. art. 379 § l, 2 k.c.) to takie, które nie zmieniają swojego charakteru prawnego w przypadku ich podziału fizycz­nego np. chleb, tkanina. Natomiast rzeczy niepodzielne w wyniku takiego podziału zmieniają swój charakter prawny, np. samochód, telewizor, (zob. np. art. 380 i nast. k.c.).

6.2. Części składowe rzeczy, pożytki i przynależności

A. Pojęcie i rodzaje części składowych rzeczy

Część składowa nie może być oddzielnym przedmiotem własności i innych praw rzeczowych (art. 47 § l k.c.), np. użytkowania wieczystego, własnościowego spółdzielczego prawa do lokalu. Częścią składową rzeczy? jest wszystko, co nie może być od niej odłączone bez uszkodzenia lub istot| nej zmiany całości albo bez uszkodzenia lub istotnej zmiany przedmiotu odłączonego (postać podstawowa art. 47 § 2 k.c.) np. kierownica w samo­chodzie. Występuje też postać zawężona (art. 47 § 3, art. 49 k.c.), rozsze rzona (art. 48, art. 50 k.c.) części składowej rzeczy.

B. Pojęcie i rodzaje pożytków

Pożytki są to wszelkie korzyści, które uzyskuje podmiot z prawa wła­sności albo z innych praw podmiotowych w ramach prawidłowej gospo­darki nie powodując utraty źródła tego przychodu np. nie są pożytkami korzyści uzyskane ze sprzedaży płodów rolnych, drewno wycięte w ra­mach wyrębu, gdy następuje zmiana przeznaczenia gruntu leśnego na grunt orny.

Pożytki z rzeczy uzyskuje się w ramach prawa własności. Są to pożyt­ki naturalne (art. 53 § l k.c.), np. płody rolne, piasek, żwir, torf oraz cywilne (art. 53 § 2 k.c.), np. czynsz dzierżawny. Pożytki z prawa naturalne i cywilne (art. 54 k.c.) uzyskuje się w ramach innego prawa podmiotowego niż własność np. płody rolne uzyskiwane przez dzierżawcę, czynsz z tytułu podnajmu. Kodeks cywilny wskazuje kto jest osobą uprawnioną do po­bierania pożytków naturalnych (art. 55 § l k.c.) oraz cywilnych (art. 55 §2 k.c.).

C. Pojęcie przynależności

Przynależność (art. 51 k.c.) jest to samoistna rzecz ruchoma, która pozostaje w związku z inną rzeczą główną (rzecz ruchoma albo nierucho­ma), np. futerał do aparatu, kluczyki do samochodu, inwentarz żywy go­spodarstwa rolnego. Między przynależnością a rzeczą główną muszą wy­stąpić następujące przesłanki:

1) Przynależność służy do korzystania z rzeczy głównej.

2) Przynależność oraz rzecz główna pozostaje w związku faktycznym i stałym odpowiadającym celowi przynależności. Przynależność nie traci swego charakteru w wyniku przemijającej przeszkody w tym wzglę­dzie np. oddanie futerału do naprawy.

3) Właścicielem rzeczy głównej i przynależności jest ta sama osoba (zes­pół osób zob. współwłasność).

4) Rzecz główna może mieć kilka przynależności np. futerał, statyw do aparatu fotograficznego.

Nie ma przynależności między rzeczami równorzędnymi np. para rękawic.

Dokonanie czynności prawnej obejmującej rzecz główną odnosi się także do rzeczy przynależnej chyba, że co innego wynika z treści czynności praw­nej albo przepisów szczególnych (art. 52 k.c.) np. sprzedaż samochodu powoduje nie tylko przeniesienie prawa własności samochodu ale także przenosi własność przynależności (kluczyków do samochodu, koła zapa­sowego, trójkąta itp.).

6.3. Majątek i mienie

Zgodnie z art. 44 k.c. mieniem jest ogół praw majątkowych np. włas­ność, dzierżawa. Mienie dotyczy tylko aktywów. Termin ten może być używany jako prawa majątkowe określonej osoby np. mienie J. Kowal­skiego, jak również bez relatywizacji oznaczonego podmiotu, np. mie­nie społeczne (państwowe, komunalne, organizacji społecznych posia­dających osobowość prawną) oraz prywatne (mienie osób fizycznych, członków spółdzielni).

Majątek - termin ten w prawie cywilnym występuje w dwóch znaczeniach

1) Jest to ogół praw majątkowych (aktywów) przysługujących oznaczone­mu podmiotowi, np. prawa majątkowe, które przysługują J. Kowal­skiemu, (por. art. 863, art. 871 § 2 k.c. i art. 41 i 45 k.r.o.).

2) Jest to ogół praw (aktywów) i obowiązków (pasywów) o charakterze majątkowym określonej osoby np. aktywa i pasywa J. Kowalskiego (por. np. art. 36-40, art. 48 k.r.o.).

6.4. Inne przedmioty stosunków cywilnoprawnych

a) dobra niematerialne np. dobra osobiste (art. 23 k.c.), utwory literac­kie, artystyczne, naukowe, wynalazki, wzory użytkowe, projekty ra­cjonalizatorskie,

b) energia (elektryczna, cieplna, jądrowa) - art. 435, 436, 555 k.c.,

c) pieniądz - art. 358 § l k.c.,

d) papiery wartościowe - art. 921⁶'¹⁶ k.c.,

e) przedsiębiorstwo - art. 55^l k.c.,

f) gospodarstwo rolne - art. 55³ k.c.

g) prawa podmiotowe - dotyczy to tylko praw majątkowych zbywalnych (por. np. art. 555, art. 888 § l, art. 509 § l, art. 498 § l k.c.).

7. CZYNNOŚCI PRAWNE

7.1. Pojęcie i przesłanki skuteczności czynności prawnej

Czynności prawne są najpowszechniejszym zdarzeniem cywilnoprawnym. Jest to zachowanie się osoby fizycznej albo prawnej zawierające co najmniej jedno oświadczenie woli zmierzające do wywołania określonych skutków prawnych w postaci powstania, zmiany oraz ustania stosunku cywilnoprawnego np. umowa, złożenie oferty, sporządzenie testamentu, wypowiedzenie umowy, udzielenie pełnomocnictwa.

Czynność prawne aby była skuteczna musi spełniać następujące wa­runki:

a) zawierać co najmniej jedno oświadczenie woli (art. 60 k.c.),

b) spełniać wszystkie elementy, które norma prawna przewiduje dla mej np. wydanie rzeczy (art. 710 k.c.), forma aktu notarialnego (art. 158 k.c.),

c) skutek prawny jest z reguły objęty wolą podmiotu.

Czynność prawna wywołuje nie tylko skutki w niej wyrażone, ale tak­że te, które wynikają z przepisów ustawy, z zasad współżycia społecznego i z ustalonych zwyczajów (art. 56 k.c.).

7.2. Klasyfikacja czynności prawnych

a) Czynności prawne jednostronne i dwustronne.*

Podstawą podziału jest to, czy do dokonania czynności potrzebne jest oświadczenie jednej czy dwóch stron. Do dokonania czynności prawnej jedno­stronnej potrzebne jest oświadczenie jednej strony np. sporządzenie testa­mentu, złożenie oferty, wypowiedzenie umowy, przyjęcie i odrzucenie spad­ku, udzielenie pełnomocnictwa.

Do dokonania czynności prawnej dwustronnej (umowy) niezbędne jest zgodne oświadczenie woli dwóch stron np. sprzedaż (art. 535 k.c.), najem (art. 659 § l k.c.).

b) Czynności prawne konsensualne i realne.

Kryterium tego podziału jest związane z tym czy do dokonania czyn­ności prawnej niezbędne jest oświadczenie woli, czy oprócz tego jeszcze wydanie rzeczy.

Do dokonania czynności prawnej konsensualnej wystarczy złożenie oświadczenia woli (przy czynnościach jednostronnych) albo zgodnych oświadczeń woli dwóch stron (przy umowach), np. umowa najmu (art. 659 § l k.c.), umowa zlecenia (art. 734 § l k.c.). Natomiast czynność prawna realna dochodzi dopiero wtedy do skutku, gdy oświadczeniu woli albo zgodnym oświadczeniom woli towarzyszy wydanie rzeczy np. zadatek (art. 394 § l k.c.), umowa użyczenia (art. 710 k.c.), umowa przechowania (art. 835 k.c.).

c) Czynności odpłatne i nieodpłatne. ;

Podstawą podziału jest to czy korzyść majątkową uzyskują obydwie strony czy tylko jedna ze stron czynności prawnej.

Czynnością prawną odpłatną jest m.in. sprzedaż (art. 535 k.c.), najem (art. 659 § l k.c.), natomiast nieodpłatną np. użyczenie (art. 710 k.c.), darowizna (art. 888 § l k.c.). Są jednak czynności prawne, które w zależ­ności od woli stron mogą mieć charakter odpłatny albo nieodpłatny np. pożyczka (art. 720 k.c.), zlecenie (art. 735 § l k.c.).

d) Czynności zobowiązujące i rozporządzające.

Czynność prawna zobowiązująca polega na zobowiązaniu się do określonego zachowania wobec innego podmiotu. Każda umowa jest czynnością prawną o charakterze zobowiązującym.

Czynność prawna rozporządzająca to taka czynność, której celem i bezpośrednim skutkiem jest zniesienie, przeniesienie albo obciążenie prawa majątkowego np. zbycie w drodze umowy prawa własności (art. 155 k.c.), wierzytelności (art. 510 k.c.), ustanowienie ograniczonego prawa rze­czowego (art. 245 k.c.), zrzeczenie się własności nieruchomości (art. 179 k.c.), zwolnienie z długu (art. 508 k.c.).

Każda czynność prawna rozporządzająca jest zarazem czynnością o cha­rakterze zobowiązującym np. sprzedaż (art. 535 k.c.), darowizna (art. 888 § l k.c.) zamiana (art. 603 k.c.), dostawa (art. 605 k.c.), kontraktacja (art. 613 § l k.c.), pożyczka (art. 720 § l k.c.).

Niekiedy tzw. podwójny stosunek następuje w tej samej chwili np. umowa sprzedaży rzeczy ruchomej oznaczonej co do tożsamości (art. 155 k.c.).

7.3. Oświadczenie woli

A. Pojęcie oświadczenia woli i jego cechy

Oświadczenie woli w prawie cywilnym jest to przejaw woli który wyraża w sposób dostateczny zamiar wywołania skutku cywilnoprawnego (art. 60 k.c.). Nie będzie więc oświadczeniem woli np. propozycja pójścia do teatru.

Oświadczenie woli spełnia następujące cechy:

1) musi być na tyle zrozumiałe, aby przynajmniej w drodze wykładni można ustalić jego sens (art. 65 § l, 2 k.c.), np. inny jest cel umowy sprzedaży samochodu jako środka komunikacji, a inny gdy kupujący nabywa samochód dla celów związanych ze sportem wyczynowym,

2) musi być swobodne, nie może być więc złożone pod przymusem fizycz­nym np. wykręcenie lewej ręki aby zmusić osobę do podpisania umowy,

3) musi być złożone na serio np. nie jest zachowaniem na serio oświad­czenie woli nauczyciela, który w celach dydaktycznych podaje nas­tępujący przykład - sprzedam samochód „Polonez" za 10 tyś. zł.

B. Pojęcie i rodzaje wad oświadczenia woli

Wada oświadczenia woli polega na nieprawidłowości, która może do­tyczyć aktu woli (procesu podejmowania decyzji wewnętrznej), albo jego uzewnętrznienia (niezgodności między decyzją wewnętrzną a jej prze­jawem).

Wyróżniamy następujące rodzaje wad oświadczenia woli

1) brak świadomości albo swobody (art. 82 k.c.),

2) pozorność (art. 83 k.c.),

3) błąd (art. 84, art. 86 k.c.),

4) groźba (art. 87 k.c.).

Ad. 1) Jest to anormalny stan psychiczny osoby, wynikający w części z choroby psychicznej, niedorozwoju umysłowego albo innych zaburzeń, chociażby miały one charakter przemijający (art. 82 k.c.), Brak świado­mości może wynikać np. wskutek nadużycia alkoholu, wysokiej gorączki, narkozy, stanu pooperacyjnego, uwiądu starczego.

Brak swobody może być spowodowany np. głodem narkotykowym, alkoholowym.

Czynność prawna dotknięta taką wadą jest bezwzględnie nieważna.

Ad. 2) Jest to nieprawidłowość polegająca na tym, że oświadczenie woli w ogóle nie ma wywołać żadnych następstw prawnych (np. pod­miot pozornie zbywa samochód, aby uniknąć egzekucji tej rzeczy), albo ma wywołać skutek prawny ale nie ten, który wynika z czynności po- jzornej (np. strony zawierają umowę sprzedaży, choć pozornie dokonują zawarcia umowy darowizny chcąc uniknąć zapłaty podatku - art. 83 § l k.c.).

Czynnościami pozornymi są tylko umowy lub oświadczenia woli składane innej osobie. M.in. nie może być dotknięte pozornością oświadczenie woli doty­czące przyjęcia albo odrzucenia spadku (art. 1018 § 3 k.c.), testament (art. 941 k.c.).

Czynność prawna ukryta jest ważna o ile czynność pozorna spełnia warunki czynności ukrytej.

Czynność prawna pozorna jest bezwzględnie nieważna. Art. 83 § 2 k.c. chroni interesy osób trzecich w ten sposób, że pozorność oświadczenia woli nie ma wpływu na ważność odpłatnej czynności prawnej dokonanej na podstawie pozornego oświadczenia, jeśli wskutek tej czynności pra­wnej osoba trzecia nabywa prawa lub zostaje zwolniona z obowiązku, chy­ba że działa w złej wierze, np. X dokonał pozornie przelewu wierzytelno­ści na rzecz osoby Y, natomiast Z nie wiedząc o pozorności wcześniejszej umowy nabywa od Y te wierzytelności.

Ad. 3) Wyróżniamy dwa rodzaje błędu:

a) mylne wyobrażenie o stanie faktycznym, które było podstawą złożenia określonego oświadczenia woli przez podmiot (tzw. błąd sensu stricto), np. kupno tombaku zamiast złota,

b) mylne wyobrażenie dotyczące treści oświadczenia woli (tzw. pomył­ka), np. oferta sprzedaży samochodu BMW zamiast 25000 zł wpisano 2500 zł.

Czynność prawna dokonana pod wpływem błędu jest nieważna wzglę­dnie. Można uchylić się od jego skutków (art. 84 § l k.c.), gdy:

a) błąd dotyczy treści czynności prawnej:

— błąd co do przedmiotu np. zakup repliki zamiast oryginału obrazu,

— błąd co do podmiotu np. zawarcie umowy w sprawie instalacji urzą­dzeń hydraulicznych z osobą, która nie posiada takich uprawnień,

— błąd co do rodzaju, np. osoba była przekonana, że zawarła umowę zle­cenia, a w rzeczywistości dokonano umowy o dzieło.

b) błąd musi być istotny:

— element subiektywny oznacza, że jest on przyczyną sprawczą złożenia oświadczenia woli przez określony podmiot,

- element obiektywny oznacza, że nikt znający stan faktyczny i ocenia­jący sprawę rozsądnie nie złożyłby oświadczenia tej treści.

Jeśli czynność prawna ma charakter odpłatny oraz skierowana jest do innego podmiotu muszą być spełnione jeszcze dodatkowe przesłanki, np. sprzedaż, kontraktacja,

— adresat błąd wywołał, chociażby bez swej winy, np. mylne oznaczenie towaru w sklepie,

— adresat o błędzie wiedział lub z łatwością błąd mógł zauważyć np. jeśli kupujący chce nabyć narty zjazdowe, a ekspedient podaje mu narty biegowe.

Skutkiem błędu jest nieważność względna (por. art. 88 § l, 2 k.c.).

Podstęp (błąd kwalifikowany) jest wywołany w sposób umyślny przez! inną osobę, aby skłonić określony podmiot do złożenia oświadczenia woli (art. 86 § l, 2 k.c.), np. nakłanianie przez zbywcę do zakupu złota po wy­jątkowo niskiej cenie, a w rzeczywistości okazało się, że przedmiotem sprze­daży jest tombak. Od oświadczenia woli, które jest dotknięte podstępem można się zawsze uchylić.

Ad. 4) Groźba (przymus psychiczny) jest to zapowiedź wyrządzenia osobie dolegliwości w razie gdy określony podmiot nie dokona żądanej czynności prawnej (art. 87 k.c.). Groźba musi być przede wszystkim:

a) bezprawna,

b) poważna.

Przez bezprawność należy rozumieć nie tylko zapowiedź dokonania czynu zakazanego przez prawo (np. groźba zabójstwa, podpalenia), ale także środka dozwolonego przez prawo, którego jednak nie można wyko­rzystać w celu wymuszenia do złożenia oświadczenia woli (np. doniesienie do organów ścigania o dokonaniu przestępstwa, poinformowanie żony o zdradzie męża, zapowiedź wypowiedzenia umowy o pracę).

Nadto groźba musi być poważna tzn. powodująca realne niebezpie­czeństwo dla osobistych lub majątkowych dóbr nie tylko składającego oświadczenie woli, ale także innych osób mu bliskich np. nie ma cha­rakteru realności żart kolegi, który dotyczy ujawnienia żonie pozamałżeńskiego życia erotycznego męża, jeśli ten związek małżeński ustał w wyniku rozwodu.

Oświadczenie woli złożone pod wpływem groźby powoduje nieważność względną (art. 88 § l, 2 k.c.).

7.4. Sposoby zawarcia umowy

Kodeks cywilny reguluje następujące sposoby zawarcia u

1) złożenie oferty i jej przyjęcie,

2) przetarg,

3) rokowania.

Ad. 1) Oferta jest oświadczeniem woli zawierającym stosowną propo­zycję zawarcia umowy i określającą co najmniej istotne elementy (skład­niki przedmiotowo istotne) jej treści (art. 66 § l k.c.).

Podmiot składający ofertę nazywa się oferentem. Oferent jest związa­ny terminem swoją propozycją (art. 66 § l, 2 i art. 67 k.c.). Umowa jest zawarta, jeśli adresat (oblat zaakceptuje tę ofertę w całości).

Przyjęcie oferty z zastrzeżeniem zmian lub uzupełnień uważa się za nową ofertę (art. 68 k.c.).

Wyjątkowo dochodzi do zawarcia umowy przez spełnienie świadcze­nia (art. 69 k.c.) oraz milczenie (art. 386 k.c.).

Ogłoszenia, reklamy, cenniki i inne informacje, skierowane do ogółu lub do określonych osób, uważa się w razie wątpliwości nie za ofertę, ale zaproszenie do rozpoczęcia rokowań (art. 71 k.c.) np. informacje handlowe w prasie, radiu, telewizji, na folderach itp.

Wystawienie rzeczy w miejscu sprzedaży na widok publiczny z ozna­czeniem ceny uważa się za złożenie oferty (art. 543 k.c.) np. a) wystawie­nie rzeczy z określeniem ceny na wystawie sklepowej, chyba ze jest zastrze­żenie, że rzecz jest dekoracją lub nie jest przeznaczona na sprzedaż, b) wysta­wienie na ulicy automatu wskazującego przedmiot i cenę sprzedaży.

Ad. 2) Przetarg jest coraz bardziej powszechnym sposobem zawarcia umowy.

Przepisy prawne określają przede wszystkim ogólne zasady przetargu oraz rodzaje przetargu (art. 70¹-70⁴k. c., zob. też np. ust. z dn. 10.06.1994 r. o zamówieniach publicznych - Dz.U. nr 76 póz. 344 z późn. zm.).

Ogłoszenie przetargu winno określać co najmniej czas, miejsce, przedmiot oraz warunki przetargu (art. 70¹ § 2 k. c.).

Wyróżnia się dwa rodzaje przetargu:

1) Przetarg pisemny (art. 70³ § l, 2, 3 k.c.) polega na wyborze najko­rzystniejszej oferty. Może on przyjąć postać nieograniczoną lub ograni­czoną (skierowany jest wtedy do ograniczonej grupy adresatów). Ogłosze­nie do przetargu należy podać do publicznej wiadomości w prasie albo w inny sposób zwyczajowo przyjęty, natomiast w przetargu ograniczonym można podać tę propozycję w formie pisemnej skierowanej tylko do jego adresatów. Z reguły warunkiem uczestnictwa w przetargu jest wpłata określonego wadium. Przetarg odbywa się zazwyczaj w dwóch fazach. W pierwszej części organizator przetargu dokonuje otwarcia ofert w celu sprawdzenia ich poprawności formalnej. W drugiej części dokonuje się analizy ofert i wyboru najkorzystniejszej propozycji zawarcia umowy. Wybór oferty nie powoduje od razu zawarcia umowy, ale nakłada obo­wiązek jej zawarcia gdy tego żąda organizator przetargu. O wyborze oferty należy zawiadomić wszystkich oferentów. Jeśli wybrany oferent uchyla się od obowiązku zawarcia umowy to wtedy traci roszczenie o zwrot wartości wadium. Natomiast gdy dochodzi do zawarcia umowy to wadium może być zwrócone albo stanowi zaliczenie na poczet przy­szłego świadczenia pieniężnego wynikającego z umowy. Wpłacone wadium innych oferentów podlega zwrotowi.

2) Przetarg ustny (art. 70² § l i 2 k. c. - licytacja, aukcja) jest przetar­giem publicznym, który ma na celu osiągnięcie najwyższej ceny. W ogło­szeniu o przetargu podaje się przede wszystkim przedmiot przetargu i jego cenę wywoławczą. W przetargu tego rodzaju mogą brać udział z reguły wszystkie podmioty. Przebieg przetargu polega na zgłaszaniu przez jego uczestników wyższej ceny, która wiąże oferenta do momentu, gdy inny uczestnik ją podwyższy. Uczestnik, który zaproponował cenę najwyższą (tzw. udzielenie przybicia) wygrywa przetarg. Zawarcie umowy następuje z chwilą wybrania oferty.

Przepisy prawa stwarzają możliwość unieważnienia umowy zawartej w drodze przetargu (art. 70⁴ § l i 2 k. c.).

Ad. 3) Rokowania (pertraktacje) nie oznaczają składania oświadczeń woli. Mają one charakter przygotowawczy. Przedmiotem rokowań musi być uzgodnienie wszystkich elementów przyszłej umowy i dopiero wtedy dochodzi do jej zawarcia (art. 72 k.c.).

7.5. Elementy treści czynności prawnej

Wśród składników treści czynności prawnej wyróżniamy:

a) elementy przedmiotowo istotne,

b) elementy nieistotne,

c) elementy podmiotowo istotne.

Ad. a) Najważniejszą doniosłość prawną mają składniki przedmioto­wo istotne. Nie tylko indywidualizują daną czynność prawną, ale przede wszystkim muszą w niej wystąpić aby była ona skuteczna, np. w umowie sprzedaży jest to określony przedmiot i cena, w umowie o dzieło wykona­nie określonego dzieła za wynagrodzeniem.

Ad. b) Niekoniecznie muszą wystąpić w zachowaniu podmiotów doko­nujących czynności prawnej aby skutek prawny nastąpił. Wtedy stosuje się właściwe przepisy dotyczące tej czynności prawnej, np. w umowie sprze­daży miejsce, czas wykonania zobowiązania, odpowiedzialność z tytułu rękojmi za wady.

Ad. c) Jest to dodatkowe zastrzeżenie podmiotów wskazujące, że okre­ślone składniki muszą wystąpić w treści czynności prawnej aby była ona skuteczna np. warunek (art. 89 k.c.), termin (art. 116 k.c.), mogą to być także podniesione do tej rangi elementy nieistotne jak miejsce wykonania zobowiązania.

7.6. Forma czynności prawnej

Dokonanie czynności prawnej może nastąpić przede wszystkim w for­mie dowolnej, która polega na każdym zachowaniu osoby aby tylko ujaw­niona została jej wola w sposób dostateczny (art. 60 k.c.), np. ustnie, pise­mnie, poprzez przyklaśnięcie dłońmi przy sprzedaży koni na jarmarku. Niekiedy ustawodawca wymaga od podmiotu określonego zachowania (for­ma szczególna).

W doktrynie prawa cywilnego omawia się z reguły formę szczególną dokonania czynności prawnych w dwóch aspektach:

1) Ze względu na jej postać zewnętrzną

a) Forma pisemna zwykła (art. 78, art. 79 k.c.),

b) Forma pisemna kwalifikowana

— Forma pisemna z urzędowo poświadczonym podpisem polega na doko­naniu czynności prawnej w postaci formy pisemnej zwykłej i poświad­czeniu podpisu przez notariusza albo inny właściwy organ (np. organ gminy) - zob. rozp. Ministra Sprawiedliwości z 12 kwietnia 1991 r., (Dz.U. nr 33, póz. 148),

— Forma pisemna z urzędowym poświadczeniem daty (tzw. data pewna) polega na dokonaniu czynności prawnej w formie pisemnej zwykłej oraz poświadczenia tej daty przez notariusza lub umieszczeniem na dokumencie przez organ państwowy właściwej wzmianki (art. 81 k.c.) np. skasowanie znaczków skarbowych,

— Forma aktu notarialnego polega na tym, że podmiot (podmioty) skła­dają oświadczenie woli przed notariuszem, który je spisuje, następnie odczytuje stronom, a na koniec podmioty oraz notariusz podpisują ten dokument ( art. 92-94 ust. z dnia 14 II 1991 r. - Prawo o notariacie -Dz.U. nr 22, póz. 92).

2) Ze względu na skutki prawne niezachowania postaci zewnętrznej:

a) Forma pod rygorem nieważności,

b) Forma dla wywołania oznaczonych skutków prawnych,

c) Forma dla celów dowodowych.

Ad. a) Niezachowanie formy pisemnej kwalifikowanej powoduje nie­ważność bezwzględną czynności prawnej (np. art. 158, art. 179 § l k.c.), chyba że przepisy szczegółowe stanowią inaczej (np. art. 890 k.c.). Nato­miast niezachowanie formy pisemnej zwykłej jest pod rygorem nieważno­ści, jeśli to wynika z przepisu ustawy np. (art. 99 § 2, art. 876 § 2 k.c.) albo gdy strony tak postanowiły (art. 76 k.c.).

Ad. b) Niezachowanie formy pisemnej zwykłej wymaganej przeze usta­wę nie powoduje jej nieważności, ale czynność prawna wywoła inne skut­ki od tych, które były zamierzone przez strony (art. 73 § 2 zd. 2) np. art. 660, art. 678 § 2 k.c.

Ad. c) Jeśli ustawodawca wymaga dla dokonania określo ści prawnej formy pisemnej zwykłej, nie określając, że postaci jest pod rygorem nieważności albo dla wywołania określonych ków prawnych, to jest to forma dla celów dowodowych (art 74 kc) art. 75 § l, art. 77, art. 606, art. 616, art. 860 § 2 k.c.

Niezachowanie tej formy nie powoduje nieważności czynności prawnej Konsekwencje dotyczą bezpośrednio sfery procesowej ograniczając korzy­stanie w razie sporu z dowodu przesłuchania stron i świadków na fakt dokonania tej czynności prawnej. Wspomniane środki dowodowe są dopu­szczalne w wyjątkowych okolicznościach (art. 74 § 2 k.c.).

7.7. Przesłanki ważności prawnej.

Sankcje wadliwości czynności prawnej

Czynność prawna, aby była ważna musi być przede wszystkim:

a) jej treść nie może być sprzeczna z przepisami prawa oraz zasadami współżycia społecznego,

b) oświadczenie woli wolne od wad,

c) musi być dokonane w odpowiedniej formie,

d) podmiot dokonujący czynność prawną musi posiadać odpowiednią ka­tegorię zdolności do czynności prawnych.

Naruszenie przesłanek ważności czynności prawnych powoduje jej wadliwość. Ustawodawca wyróżnia następujące sankcje wadliwości czyn­ności prawnych:

1) Nieważność bezwzględna,

2) Nieważność względna,

3) Bezskuteczność zawieszona,

4) Bezskuteczność względna.

Ad. 1) Nieważność bezwzględna charakteryzuje się:

a) czynność prawna jest bezskuteczna z mocy prawa,

b) na bezskuteczność może powołać się każdy podmiot, który prawny,

c) czynności prawnej nie da się konwalidować (przemienić jej na czynność ważną przez usunięcie usterek), np. niezachowanie formy aktu notarialnego przy zbyciu nieruchomości (sprzedaż, darowizna), powoduje jej nieważność, czynność ta nie może stać się ważna przez dokonanie tej formy w terminie późniejszym. Przypadki nieważności bezwzględnej np. art. 14 § l, art.58 ; 82, art. 83, art. 99 § 2, art. 158, art. 945 § l k.c.

Ad. 2) Nieważność względna charakteryzuje się tym iż-

a) czynność prawna mimo swoich wadliwości uznawana jest za skuteczną, może być jednak unieważniona i to z mocą wsteczną,

b) może się na nią powołać tylko określony przez ustawę krąg osób np. w przypadku błędu, tylko osoba, która złożyła tego rodzaju wadliwe oświadczenie woli,

< c) wzruszenie czynności prawnej następuje z reguły poprzez złożenie oświadczenia woli drugiej stronie w formie pisemnej, np. groźba, błąd (art. 88 § l k.c.), wyjątkowo ustawa wymaga wydania orzeczenia przez sąd, np. unieważnienie uznania dziecka (art. 80-83 k.r.o.), unieważ­nienie małżeństwa (art. 17-22 k.r.o.).

Ad. 3) Bezskuteczność zawieszona (art. 18 § l k.c.) ma miejsce wtedy, gdy przepisy prawa wymagają do ważności czynności prawnej potwier­dzenia przez osobę trzecią (np. por. art. 103 § l k.c., art. 77 k.r.o.).

Brak tej zgody oznacza, że czynność jest niezupełna (tzw. kulejąca), a skutek prawny jest w zawieszeniu.

Ad. 4) Bezskuteczność względna oznacza, że czynność prawna jest waż­na, jednak wobec określonych podmiotów może nie wywołać zamierzonych skutków prawnych, np. por. art. 59, art. 527 i nast., art. 916, art. 1024, art. 1036 k.c.

8. PRZEDSTAWICIELSTWO

8. l. Pojęcie i przesłanki skuteczności przedstawicielstwa

Polega na tym, że jedna osoba (przedstawiciel) dokonuje w imieniu drugiego podmiotu (reprezentowanego) czynności prawnych mieszczących się w granicach upoważnienia do działania w cudzym imieniu, wywołując skutki bezpośrednio wobec reprezentowanego (art. 95 § l, 2 k.c.).

Przesłankami skuteczności przedstawicielstwa są:

1) Przedstawiciel działa na podstawie upoważnienia i w jego granicach.

2) Przedstawiciel musi posiadać zdolność do reprezentowania.

Przedstawiciel ustawowy musi mieć pełną zdolność do czynności pra­wnych, (np. art. 94 § l, art. 148 § l k.r.o.). Pełnomocnik może mieć ograniczoną zdolność do czynności prawnych (art. 100 k.c.).

3) Przedstawiciel musi działać w imieniu reprezentowanego.

4) Czynność prawna musi być możliwa do dokonania przez przedstawi­ciela. Są czynności prawne, które mogą być dokonane tylko osobiście np. sporządzenie lub odwołanie testamentu (art. 944 § 2 k.c.), uznanie dziecka (art. 73 k.r.o.).

Przedawnienie roszczeń. Terminy zawite

45

8.2. Rodzaje przedstawicielstwa

Ze względu na rodzaj upoważnienia do działania w cudzym imieniu wyróżniamy dwa rodzaje przedstawicielstwa (art. 96 k.c.):

1) Przedstawicielstwo ustawowe - upoważnienie do działania wynika z przepisu ustawy, np. rodzice (art. 98 k.r.o.), opiekun (art. 145 k.r.o.). kurator (art. 178 § l k.r.o.), zarządca rzeczy wspólnej (art. 203 k.c.),

2) Pełnomocnictwo - umocowanie do działania wynika z woli osoby re­prezentowanej (mocodawcy). Jest to czynność prawna, jednostronna, dokonana w dowolnej formie, chyba że przepisy prawa wymagają for­my szczególnej, (np. art. 99 § l, 2 k.c.).

Ze względu na zakres umocowania wyróżniamy trzy rodzaje pełno­mocnictwa:

a) pełnomocnictwo ogólne, które dotyczy czynności zwykłego zarządu (art, 98 zd. l k.c.), np. płacenie czynszu i innych opłat, dokonywanie czyn­ności prawnych związanych z bieżącymi remontami domu,

b) pełnomocnictwo rodzajowe obejmuje określoną kategorię czynności pra­wnych (art. 98 zd. 2 k.c.), np. zawieranie umów sprzedaży, które dotyczą inwentarza żywego i martwego gospodarstwa rolnego,

c) pełnomocnictwo szczególne daje umocowanie do dokonania tylko okre­ślonej czynności prawnej (art. 98 zd. 2 k.c.), np. sprzedaż oznaczonego samochodu.

9. PRZEDAWNIENIE ROSZCZEŃ. TERMINY ZAWITE

9.1. Istota przedawnienia roszczeń

Dotyczy z reguły wszystkich roszczeń majątkowych (art. 117 § l k.c.) Wyjątki to np. roszczenie o zniesienie współwłasności (art. 220 k.c.) roszczenie windykacyjne i negatoryjne dotyczące ochrony własności nie­ruchomości (art. 223 § l k.c.).

Po upływie terminu przedawnienia dłużnik może się uchylić od speł­nienia świadczenia, chyba że zrzeka się korzystania z zarzutu przedaw­nienia (art. 117 § 2 k.c.), zrzeczenie przed upływem terminu jest nieważ­ne. Oznacza to, że nie można zastosować środków prawnych, które zmusi­łyby dłużnika do spełnienia świadczenia. Jeśli wierzyciel wytoczy powództwo to dłużnik winien wtedy zgłosić zarzut, że roszczenie to uległe przedawnieniu. Istotne znaczenie w zakresie przedawnienia roszczeń ma rozpoczęcie biegu przedawnienia - art. 120 k.c., zawieszenie biegu przedaw­nienia - art. 121 k.c., wstrzymanie biegu przedawnienia - art. 122 k.c oraz przerwa w biegu przedawnienia - art. 123 k.c.

Termin przedawnienia wynosi lat 10, a dla roszczeń o świadczenie okresowe oraz związane z prowadzeniem działalności gospodarczej 3 lata (art. 118 k.c.), chyba że przepisy szczegółowe stanowią inaczej, (np. art. 646, art. 719, art. 793 k.c.).

9.2. Charakter prawny terminów zawitych

Terminy zawite (prekluzyjne) w prawie cywilnym powodują ujemne konsekwencje w przypadku bezczynności uprawnionego. , ,

Ze względu na różnorodny charakter można wyróżnić następujące typy:

a) terminy do dokonywania czynności pozasądowych np. uchylenie się od skutków oświadczenia woli złożonego pod wpływem błędu oraz groź­by (art. 88 § 2 k.c.), możliwość powrotu do swego poprzedniego nazwi­ska małżonka rozwiedzionego (art. 59 k.r.o.), uprawnienia do docho­dzenia roszczeń z tytułu rękojmi za wady fizyczne rzeczy sprzedanej (art. 568 § l k.c.),

b) terminy do dochodzenia prawa przed organem państwowym np. ter­miny do wytoczenia powództwa o zaprzeczenie ojcostwa (art. 63, art. 64 § l, 2, art. 65, art. 69 § l k.r.o.), terminy dotyczące ochrony posiada­nia (art. 344 § 2, art. 347 § 2 k.c.),

c) terminy wygaśnięcia praw podmiotowych np. wygaśnięcie służebności gruntowej (art. 293 § l k.c.).

Przepisy dotyczące przedawnienia roszczeń oraz terminów zawitych mają charakter bezwzględnie obowiązujący.

PRAWO RZECZOWE

Pojęcie, rodzaje i cechy praw rzeczowych

1. Prawa rzeczowe w ujęcie podmiotowym

Zmiany ustrojowe zachodzące obecnie w naszym kraju powodują, że problematyka prawnorzeczowa staje się niezmiernie istotna. Katalog praw rzeczowych jest ściśle określony, przez ustawodawcę.

Są to prawa podmiotowe, które dotyczą z reguły rzeczy oraz są prawa­mi bezwzględnymi.

Wyróżnia się następujące podmiotowe prawa rzeczowe (tzw. zasada zamkniętej listy praw rzeczowych):

1) Prawo własności (art. 140-231 k.c.),

2) Prawo użytkowania wieczystego (art. 232-243 k.c.),

3) Ograniczone prawa rzeczowe (art. 244 § l k.c.):

a) użytkowanie (art. 252-284 k.c.),

b) służebności (art. 285-305 k.c.),

c) własnościowe spółdzielcze prawo do lokalu mieszkalnego (art. 223-231 pr. spół.),

d) spółdzielcze prawo do lokalu użytkowego (art. 223-231, 238-239 pr. spół.),

e) prawo do domu jednorodzinnego w spółdzielni mieszkaniowej (art. 232-237 pr.spół.),

f) zastaw (art. 306-335 k.c.),

g) hipoteka (ust. z dnia 6.07.1982 r. o księgach wieczystych i hipotece Dz.U. nr 19, póz. 147, zm. z 1991 r. Dz.U. nr 22, póz. 115, póz. 496, z 1994 r. nr 85, póz. 388-art. 65 i nast.).

Użytkowanie wieczyste oraz ograniczone prawa rzeczowe są prawa do rzeczy cudzej, dające uprawnienia podmiotom do rzeczy, które nie są ich własnością.

1.2. Zasada jawności i pierwszeństwa praw rzeczowych

Do praw podmiotowych rzeczowych odnoszą się zasady jawności i pierw­szeństwa. W przypadku własności nieruchomości (art. l ust. o ks. wiecz.) oraz spółdzielczych ograniczonych praw rzeczowych (art. 241 cyt. ust.) zasada jawności polega na tym, że na tych prawach prowadzi się księgi wieczyste.

Natomiast w odniesieniu do rzeczy ruchomych przejawia się to w po­siadaniu. W tym zakresie istnieją dwa domniemania wzruszalne:

1) kto rzeczą faktycznie włada lub z rzeczy korzysta jest jej posiadaczem (art 339 k.c.),

2) posiadanie rzeczy jest zgodne ze stanem prawnym (art. 341 zd l k.c.). Domniemania są wzruszalne. Zasada pierwszeństwa występuje w dwóch aspektach:

1) Realizacja praw rzeczowych następuje przed dochodzeniem roszczeń obligacyjnych i osobistych np. zabezpieczenie kredytu w postaci hipo­teki, wyprzedza zabezpieczenie wynikające z poręczenia.

2) Jeśli określone prawo (np. prawo własności) jest obciążone kilkoma prawami rzeczowymi ograniczonymi, to istnieje określona kolejność realizacji tych praw, np. prawa wpisane do księgi wieczystej wyprze­dza prawo, które nie jest wpisane w tym rejestrze.

1.3. Prawo rzeczowe w znaczeniu przedmiotowym

Prawo rzeczowe w ujęciu przedmiotowym oznacza zespół przepisów prawnych regulujących podmiotowe prawa rzeczowe, np. prawo własno­ści, użytkowania itp. Nadto są to przepisy prawne dotyczące posiadania, dzierżenia oraz szczególnego rejestru jakim są księgi wieczyste.

Przepisy prawa rzeczowego mają charakter bezwzględnie obowiązujący.

2. PRAWO WŁASNOŚCI

2.1. Pojęcie i treść prawa własności

Własność w ujęciu cywilistycznym jest najszerszym prawem do rzeczy (art. 140 k.c.).

Występuje własność społeczna oraz prywatna.

Jest to prawo podmiotowe:

a) majątkowe, .

b) bezwzględne,

c) zbywalne.

Na treść prawa własności składają się następujące elementy:

1) posiadanie samoistne - oznacza uprawnienie do faktycznego władz­twa nad zeczą we własnym imieniu,

2) korzystanie - oznacza uprawnienie do:

a) używania rzeczy, np. zamieszkiwanie przez właściciela w jego loka­lu, wykonywanie robót polowych, jazda samochodem,

b) przetworzenia rzeczy, jej zużycia lub zniszczenia, np. właściciel de­sek wykonuje z nich szafkę,

c) pobierania pożytków i innych przychodów z rzeczy, np. płody rolne, czynsz za wydzierżawioną nieruchomość.

3) rozporządzanie - oznacza uprawnienie w zakresie:

a) wyzbycia się prawa własności przez

— przeniesienie własności na inny podmiot w drodze umowy (np. sprzedaż, darowizna, zamiana),

— zrzeczenie się własności (art. 179 § l, 2 k.c., dotyczy nierucho-mości która jest własnością prywatną),

— sporządzenie testamentu (art. 941 k.c.).

b) obciążenie prawa oznacza

— ustanowienie ograniczonego prawa rzeczowego, np. ustanowie­nie użytkowania (art. 252 k.c.), służebności (art. 285 § l i art. 296 k.c.),

— w szerszym znaczeniu polega na dokonywaniu czynności pra­wnych o skutkach zobowiązaniowych, np. wynajęcie rzeczy (art. 659 § l k.c.), użyczenie rzeczy (art. 710 k.c.).

2.2. Wykonywanie prawa własności

Wykonywanie prawa własności polega na realizacji jego uprawnień. Granice prawa własności wynikają:

a) z przepisów ustawy - należy to rozumieć jako całokształt obowiązują­cego ustawodawstwa, będą to zarówno przepisy prawa cywilnego, np. art. 142, art. 144 - 154 k.c., przepisy ust. z dnia 24.06.1994 roku o własności lokali (Dz.U. nr 85, póz. 388), przepisy prawa administra­cyjnego, np. decyzje o wywłaszczeniu nieruchomości (zob. Ustawa z dnia 21.08.1997 r. o gospodarce nieruchomościami - Dz.U. z 1997 r. nr 115, póz. 741 - art. 112 i nast.),

b) z zasad współżycia społecznego, np. nie może żądać właściciel, aby oso­ba władająca jego nieruchomością lokalu wydała mu tę rzecz w czasie poważnej choroby członka rodziny posiadacza rzeczy,

c) ze społeczno-gospodarczego przeznaczenia prawa:

np. gdy przedmiotem własności jest samochód osobowy, to ze względu na jego przeznaczenie inaczej wygląda wykonywanie tego prawa dla celów prywatnych niż gospodarczych (np. usługi przewozowe).

2.3. Nabycie prawa własności - uwagi ogólne

Z nabyciem prawa własności zazwyczaj łączy się utrata tego prawa przez inny podmiot. Wyjątkiem jest np. porzucenie rzeczy ruchomej i obję­cie jej w posiadanie samoistne (art. 180 i 181 k.c.).

Nabycie prawa własności może nastąpić w sposób translatywny, np. przeniesienie istniejącego już prawa własności samochodu osobowego ze zbywcy na nabywcę oraz konstytutywny, np. nabycie prawa własności sza­fki, którą wykonano samodzielnie.

Większą doniosłość prawną ma nabycie prawa własności w sposób po­chodny i pierwotny.

Nabycie pierwotne polega na tym, że nabywca nabywa prawo własno­ści niezależnie od uprawnień innego podmiotu. Określone przez przepisy prawa fakty powodują nabycie tego prawa.

Przykładem nabycia własności w sposób pierwotny są: nacjonalizacja, wywłaszczenie, prywatyzacja, przysądzenie własności (art. 998 k.p.c.), zasiedzenie (art. 172 § l, 2 i art. 174 k.c.), znalezienie rzeczy (art. 183 i nast. k.c.), zawłaszczenie rzeczy niczyjej (art. 181 k.c.), przepadek rzeczy (art. 38, art. 48 k.k.).

2.4. Zasiedzenie

Zasiedzenie polega na nabyciu prawa własności wskutek długotrwałego posiadania.

Własność rzeczy ruchomej następuje gdy spełnione są przesłanki (art. 174 k.c.):

a) podmiot jest posiadaczem samoistnym,

b) upływ 3 lat,

c) dobra wiara nabywcy - przez cały okres 3 lat od objęcia w posiadanie.

W przypadku nieruchomości nabywa się własność gdy:

a) podmiot jest posiadaczem samoistnym,

b) upływa lat 20 i dobra wiara nabywcy - w momencie objęcia w posia­danie,

c) upływ lat 30 i zła wiara nabywcy, np. zawarcie umowy sprzedaży nie­ruchomości w formie pisemnej zwykłej.

2.5. Znalezienie

Przepisy prawne regulujące znalezienie (art. 183-189 k. c.) dotyczą rzeczy zagubionych, a także porzuconych bez zamiaru wyzbycia się prawa własności np. uciekający porzuca cenny zegarek przed goniącym go nie­bezpiecznym przestępcą. Przepisy o znalezieniu stosuje się również do zwierząt, które zabłąkały się lub uciekły.

Znalezienie jest sposobem nabycia własności rzeczy zwykłej przez zna­lazcę (art. 187 zd. 2 k.c.), np. wieczne pióro.

W przypadku rzeczy szczególnej po upływie terminów ustawowych (patrz art. 187 zd. l k.c.) oraz skarbu (art. 189 k.c.) staje się własnością Skarbu Państwa. Znalazca musi spełnić swoje obowiązki (art. 184 § l k.c.). Jeśli spełni powinności może żądać znaleźnego do wysokości 1/10 wartości Znalezionej rzeczy zwykłej albo szczególnej.

Przepisów o znalezieniu nie stosuje się gdy:

1) znaleziono rzecz zwykłą albo szczególną w budynku publicznym, w wagonie kolejowym, w autobusie (art. 188 k.c.),

2) gdy znalazcą jest osoba, która wykonuje szczególny zawód, np. policjant, celnik.

2.6. Nabycie pochodne prawa własności

A. Pojęcie sukcesji i jej rodzaje

Nabycie pochodne prawa własności, zależy od tego, czy zbywca ma pra­wo do rozporządzania i z takiego uprawnienia korzysta. Następuje tu na­stępstwo prawne.

Sukcesja może wystąpić:

1) Pod tytułem ogólnym (sukcesja uniwersalna), kiedy nabywca wchodzi w ogół praw poprzednika, np. dziedziczenie (art. 922 § l k.c.), nabycie majątku przez umowę majątkową (art. 47 k.r.o.),

2) Pod tytułem szczególnym (sukcesja singularna), kiedy nabywca wcho­dzi w jedno lub kilka praw poprzednika, np. nabycie w drodze umowy sprzedaży warsztatu samochodowego, pralki. Na nabywcę przechodzi prawo własności w takich granicach, w jakich przysługiwało ono po­przednikowi.

B. Przesłanki nabycia własności rzeczy ruchomej od osoby uprawnionej

Do przeniesienia prawa własności rzeczy uprawniony jest właściciel lub jego przedstawiciel (art. 95 k.c.). W przypadku rzeczy ruchomych muszą być spełnione w tym zakresie następujące przesłanki:

1) rzeczy oznaczone co do tożsamości (art. 155 § l k.c.), np. sprzedaż samochodu „Polonez" nr rej. ONX 6604,

— zawarcie ważnej umowy,

2) rzeczy oznaczone co do gatunku, (np. zakup węgla) oraz tzw. rzeczy przyszłe (nie ma ich zbywca w momencie zawarcia umowy - art. 155 § 2 k.c.),

— zawarcie ważnej umowy,

— przeniesienie posiadania (wydanie rzeczy).

C. Przesłanki nabycia własności nieruchomości od osoby upraw­nionej

Jeśli przedmiotem jest nieruchomość do przeniesienia prawa własności i muszą być spełnione następujące podstawowe przesłanki:

1) Zawarcie umowy w formie aktu notarialnego (art. 158 k.c.), wyjątek por. np. art. 159 k.c.

2) Wpis do księgi wieczystej (art. l ust. o ks. wiecz.) ma charakter dekla­ratywny.

3) Własność nieruchomości nie może być przeniesiona pod warunkiem ani z zastrzeżeniem terminu (art. 157 § l k.c.), np. jeśli ukończysz stu­dia rolnicze, dokonam wobec ciebie darowizny nieruchomości rolnej. Jeśli taki warunek lub termin miał miejsce, to do przeniesienia prawa własności nieruchomości konieczne jest zawarcie nowej bezwarunko­wej umowy (art. 157 § 2 k.c.).

D. Nabycie własności rzeczy od osoby nieuprawnionej

Nabycie własności rzeczy od osoby nieuprawnionej (np. złodziej, paser, przechowawca, najemca).

1) W przypadku rzeczy ruchomych ustawodawca uzależnia przeniesienie prawa własności od kumulatywnego spełnienia następujących prze­słanek (art. 169 § l k.c.):

a) zawarcie ważnej umowy,

b) objęcie rzeczy w posiadanie samoistne,

c) dobra wiara nabywcy. , Jeśli podmiot nieuprawniony wszedł we władanie rzeczy zgubionej, skradzionej lub w inny sposób utraconej (np. porzuconej przed napastni­kiem) i zbywa tę rzecz, to nabywca uzyskuje prawo własności dopiero wte­dy, gdy oprócz warunków wymienionych wyżej upłynie okres trzech lat od zdarzenia powodującego utratę rzeczy (art. 169 § 2 k.c. zd. 1).

Dobra wiara nabywcy musi istnieć nie tylko w momencie dokonywa­nia takiej czynności prawnej, np. zakup samochodu od złodzieja, pasera ale przez cały okres trzech lat od chwili utraty rzeczy przez właściciela. Nie dotyczy to jednak pieniędzy, dokumentów na okaziciela (np. papiery wartościowe - obligacje, akcje, czeki, weksle) ani rzeczy nabytych na urzędowej licytacji lub w toku postępowania egzekucyjnego (art. 169 § 2 k.c. zd. 2.).

2) W przypadku nabycia nieruchomości od osoby nieuprawnionej muszą być spełnione następujące przesłanki:

a) zawarcie ważnej umowy w formie aktu notarialnego (art. 158 k.c.),

b) zbywca jest wpisany w księdze wieczystej jako właściciel (art. 5 ust! o ks. wiecz. - rękojmia wiary publicznej ksiąg wieczystych),

zasada ta nie chroni, gdy czynność rozporządzająca jest nieodpłat­na albo nabywca działał w złej wierze (art. 6 ust. l ust. o ks. wiecz.)

c) wpis do księgi wieczystej,

d) nie można czynić do przeniesienia własności warunku ani zastrzec

3. WSPÓŁWŁASNOŚĆ

3.1. Pojęcie i cechy współwłasności

Współwłasność polega na tym, że prawo własności względem rzeczy (zbioru rzeczy) niepodzielnie przysługuje więcej niż jednej osobie (art. 195 - 221 k.c., art. 31 i nast. k.r.o.).

Cechy współwłasności:

a) jedność przedmiotów,

b) jedność podmiotów,

c) niepodzielność prawa.

Niepodzielność prawa oznacza, że współwłaściciel ma uprawnienia do całej rzeczy będącej współwłasnością, a nie tylko wyodrębnionej fizycznie jej części, np. jeśli jest dwóch współwłaścicieli samochodu osobowego, to nie jest tak, że jeden z nich jest właścicielem karoserii a drugi pozostałej części.

W systemie prawa wyróżniamy dwa rodzaje współwłasności:

a) współwłasność łączna (współwłasność bezudziałowa) jest pochodną osobistego stosunku łączącego podmioty, np. małżeńska wspólność usta­wowa (art. 31 i nast. k.r.o.), współwłasność w spółce cywilnej (art. 860 i nast. k.c.),

b) współwłasność w częściach ułamkowych (art. 195 i nast. k.c.) oparta jest na tym, że mimo niepodzielności tego prawa, każdy ze współwła­ścicieli ma określony udział w prawie własności rzeczy w postaci np. 50%, 40%, 10%.

Współwłasność powstaje w wyniku:

a) dokonania czynności prawnej (np. sprzedaż, darowizna),

b) spadku (art. 1035 k.c.),

c) z mocy prawa (np. zasiedzenie),

d) orzeczenia sądu (gdy sąd przyzna własność rzeczy kilku podmiotom).

3.2. Wykonywanie współwłasności

Wykonywanie uprawnień oraz obowiązków wynikających ze współ­własności:

a)

b)

Każdy z współwłaścicieli może rozporządzać swoim udziałem bez zgody pozostałych współwłaścicieli (art. 198 k.c.).

W przypadku rzeczy wspólnej do dokonania czynności zwykłego zarzą­du jest potrzebna zgoda większości współwłaścicieli (art. 201 zd. l k.c.). Większość współwłaścicieli mierzy się wielkością udziałów (art. 204 k.c.).

Czynnością zwykłego zarządu jest dokonywanie bieżących spraw (za­równo czynności faktycznych jak i prawnych) związanych z eksploatacją rzeczy i utrzymaniem jej w stanie nie pogorszonym, np. uiszczenie opłat podatkowych, bieżące naprawy, zawieranie umów w sprawie zbycia pło­dów rolnych. Do dokonania czynności przekraczających zwykły zarząd, potrzebna jest zgoda wszystkich współwłaścicieli (art. 199 zd. l k.c.).

Czynnością przekraczającą zwykły zarząd mają charakter wyjątkowy, nie są związane z bieżącymi sprawami dotyczącymi rzeczy wspólnej, np. zbycie lub obciążenie rzeczy, generalny remont, zmiana przeznaczenia rze­czy.

4. OCHRONA WŁASNOŚCI

Ochrona własności jest to system środków prawnych przyznanych właścicielowi w przypadku naruszenia jego prawa (ochrona petytoryjna).

Są to:

1. Roszczenia windykacyjne.

2. Roszczenia negatoryjne.

Ad. 1) Roszczenie windykacyjne (wydobywcze) jest to żądanie właści­ciela o zwrot rzeczy od osoby, która rzeczą faktycznie włada, chyba że po­siadaczowi, (dzierżycielowi) przysługuje takie uprawnienie (art. 222 §l k.c.).

Ad. 2) Roszczenie negatoryjne ma miejsce wtedy, gdy prawo własności jest naruszone w inny sposób niż pozbawienie władztwa nad rzeczą przez właściciela (art. 222 § 2 k.c.), np. przechodzenie przez grunt właściciela, zakładanie instalacji gazowych, kanalizacyjnych, pobieranie wody. Właściciel może żądać wtedy:

a) przywrócenia stanu zgodnego z prawem,

b) zaniechania dalszych naruszeń.

Występują jeszcze roszczenia uzupełniające do roszczeń windyka-cyjnych.

Występują one między właścicielem a posiadaczem rzeczy (art. 224-230 k.c.). Po stronie właściciela mogą być np. roszczenie o wynagrodzenie za korzystanie z rzeczy, z tytułu rozliczeń za pożytki. Po stronie posiadacza mogą być np. roszczenia o zwrot nakładów koniecznych.

Realizacja tych uprawnień zależna jest od tego czy posiadacz działał w dobrej czy w złej woli.

5. UŻYTKOWANIE WIECZYSTE

5.1. Pojęcie użytkowania wieczystego

Grunty stanowiące własność Skarbu Państwa albo gmin (lub ich związ­ków) mogą być oddane w użytkowanie wieczyste osobom fizycznym albo prawnym (art. 232 i nast. k.c.).

Przedmiotem są tylko nieruchomości gruntowe objęte przede wszyst­kim planem zagospodarowania przestrzennego (art. 232 § l, 2 k.c.) prze­znaczone na cele zabudowy (zob. też ust. o gosp. n.)

Podmiotem użytkowania wieczystego są osoby fizyczne albo prawne (art. 232 § l k.c.).

5.2. Powstanie użytkowania wieczystego

Przesłanki powstania użytkowania wieczystego to:

^a) ogłoszenie i przeprowadzenie przetargu (art. 28 ust. l, 2, 3 ust. o gosp. n.), chyba że przepisy szczególne stanowią inaczej (zob art. 37 ust. 2, 3 cyt. ust.),

b) zawarcie umowy w formie aktu notarialnego (art. 27 cyt. ust.,zob. też art. 158 k.c. w zw. z art. 234 k.c.),

c) wpis do księgi wieczystej ma charakter konstytutywny (art. 27 cyt. ust).

5.3. Treść i wykonywanie użytkowania wieczystego

Użytkownik wieczysty ma następujące uprawnienia do cudzej nieru­chomości gruntowej (art. 235 k.c.), polegające na:

a) posiadaniu zależnym,

b) korzystaniu,

c) rozporządzaniu.

Jednak zakres tych uprawnień jest inny niż u właściciela. Granice wykonania tego prawa są określone przez ustawy (np. k.c., ust. o ks. wiecz., ust. o gosp.) i zasady współżycia społecznego oraz umowę o oddaniu grun­tu w użytkowanie wieczyste (por. zwłaszcza art. 239 § l, 2 k.c.).

Użytkowanie wieczyste jest prawem terminowym ustanowionym na okres od 40 do 99 lat (art. 236 § l k.c.). Użytkownik wieczysty może żądać przedłużenia na dalszy okres od lat 40 do 99. Odmowa przedłu­żenia jest możliwa tylko z powodu ważnego interesu społecznego, np. budowa drogi publicznej, oczyszczalni miejskiej. Prawo to ma charak­ter odpłatny (art. 238 k.c.).

Los prawny użytkowania wieczystego gruntu i prawa własności nieru­chomości budynku znajdującego się na tym gruncie są takie same. Ozna­cza to m.in., że przeniesienie prawa własności budynku powoduje także zbycie prawa użytkowania wieczystego gruntu (art. 235 § 2 k.c.). Użyt­kownikowi wieczystemu przysługuje ochrona petytoryjna.

6. OGÓLNA CHARAKTERYSTYKA OGRANICZONYCH PRAW

Ograniczone prawa rzeczowe dają zespół uprawnień podmiotom (oso­bom fizycznym albo prawnym) względem rzeczy cudzych. W wyniku usta­nowienia tych praw ulegają uszczupleniu uprawnienia właściciela. Cha­rakter i zakres zawężenia prawa własności zależy przede wszystkim od rodzaju ograniczonego prawa rzeczowego obciążającego daną rzecz.

Z reguły prawa te mają charakter samoistny. Natomiast hipoteka i zastaw są akcesoryjne, bowiem służą do zabezpieczenia określonych wie­rzytelności.

Do ustanowienia ograniczonych praw rzeczowych stosuje się odpowie­dnio zasady o przeniesieniu własności, chyba że przepisy szczególne sta­nowią inaczej (art. 245-247 k.c.).

Do ochrony praw rzeczowych dających uprawnienia do posiadania sto­suje się właściwe przepisy dotyczące ochrony własności (art. 251 k.c.).

7. KSIĘGI WIECZYSTE

7.1. Pojęcie księgi wieczystej i jej budowa

Księgi wieczyste są to specjalne rejestry dotyczące nieruchomości (art. l ust. o ks. wiecz.) oraz mogą być prowadzone na ograniczonych prawach rzeczowych jak: własnościowe prawo do lokalu mieszkalnego, spółdzielcze prawo do lokalu użytkowego, prawo do domu jednorodzinnego w spółdzielni mieszkaniowej (art. 241 cyt. ust.).

Prowadzi się je przede wszystkim w celu ustalenia stanu prawnego ww. praw rzeczowych. Ma to służyć bezpieczeństwu obrotu tych praw. Księ­ga wieczysta składa się z czterech działów (zob. art. 25 ust. l i 2 cyt. ust.), które dotyczą przede wszystkim wpisów odnoszących się do praw rzeczo­wych. Mogą być jednak ujawnione w księdze wieczystej prawa osobiste i roszczenia np. prawo najmu, roszczenie współwłaścicieli wyłączające uprawnienia do zniesienia współwłasności.

7.2. Wpis do księgi wieczystej ;

Wpis do księgi wieczystej może mieć charakter konstytutywny tylko wtedy, gdy przepis prawa tak stanowi np. ustanowienie hipoteki na nieru­chomości (art. 67 ust. l cyt. ust.) natomiast w pozostałych przypadkach ma charakter deklaratywny.

Księgi wieczyste są jawne (art. 2 cyt. ust.). Oznacza to, że każdy może przeglądać je (jawność formalna) i nie może zasłaniać się nieznajomością wpisów w nich ujętych.

Z wpisów do księgi wieczystej wynikają określone domniemania, na które może powołać się każdy kto ma interes prawny:

1) Domniemywa się, że prawo jawne z księgi wieczystej jest wpisane zgo­dnie ze stanem prawnym (art. 3 ust. l cyt. ust.).

2) Domniemywa się, że prawo wykreślone z księgi wieczystej nie istnieje (art. 3 ust. 2 cyt. ust.).

Doniosłe znaczenie ma zasada rękojmi wiary publicznej ksiąg wieczy­stych, która chroni nabywcę prawa własności nieruchomości od osoby nie­uprawnionej, jeśli działała w dobrej wierze (art. 5 cyt. ust.).

8. POSIADANIE I DZIERŻENIE

8. l. Pojęcie i rodzaje posiadania

Posiadanie nie jest prawem podmiotowym.

Wielokrotnie akty normatywne używają tego terminu, np. art. 434, art. art. 436 § l, art. 169 § l, 2, k.c. i art. 209 k.k.

Posiadanie polega na faktycznym władaniu rzeczą we własnym imie­niu, które odpowiada treści określonego prawa podmiotowego. Może być także taki stan, że osoba nie mająca prawa podmiotowego będzie posiada­czem, np. złodziej, paser, nieformalny nabywca nieruchomości.

Wyróżnia się dwa rodzaje posiadania (art. 336 k.c.).

a) Posiadanie samoistne - polega na tym, że osoba włada rzeczą, jak wła­ściciel (posiadacz samoistny nie traci swojego posiadania przez to, że oddaje rzecz innej osobie w posiadanie zależne - art. 337 k.c.),

b) Posiadanie zależne - oznacza, że podmiot włada cudzą rzeczą, jak użyt­kownik, najemca, dzierżawca, zastawnik itp.

8.2. Domniemania prawne związane z posiadaniem

1) Domniemywa się, że posiadanie jest zgodne z prawem. Dotyczy to także poprzedniego posiadacza (art. 341 k.c.).

2) Domniemywa się, że ten kto włada rzeczą jest posiadaczem samoist­nym (art. 339 k.c.).

3) Domniemywa się ciągłość posiadania. Niemożliwość władania rzeczą

wywołana przez przemijającą przeszkodę nie przerywa posiadania (art.

340 k.c.), np. kradzież rzeczy i jej zwrot od złodzieja, oddanie rzeczy do

naprawy.

Domniemania te są wzruszalne. Ciężar spoczywa na podmiocie, który ma w tym interes prawny (art. 6 k.c.).

8.3. Ochrona posiadania

W przypadku naruszenia posiadania, lip. utrata rzeczy, systematycz- ne przepędzanie bydła przez grunt - posiadaczowi przysługuje ochrona cywilnoprawna.

Są dwa rodzaje środków:

a) Ochrona sądowa - polega na tym, że posiadacz może skierować swoje roszczenia na drogę sądową (art. 344 § l k.c.).

— żądanie o przywrócenie stanu poprzedniego, np. najemca żąda zwro­tu zabranej mu rzeczy,

— zaniechanie dalszych naruszeń, np. żądanie przez dzierżawcę gruntu aby sąsiad nie przepędzał bydła,

— wstrzymanie budowy (art. 347 § l k.c.).

b) Ochrona pozasądowa - polega na własnym działaniu posiadacza po­przez stosowanie obrony koniecznej (art. 343 § l k.c.) i samopomocy dozwolonej (art. 343 § 2 k.c.).

W przypadku gdy osoba usiłuje naruszyć posiadanie, posiadacz w cza­sie tego działania bezprawnego może ochraniać swoje posiadanie mając na uwadze stosowanie właściwych środków (obrona konieczna), np. osoba próbuje wyrwać torbę.

Samopomoc legalna ma miejsce, gdy naruszenie posiadania już na­stąpiło:

a) gdy przedmiotem naruszenia jest nieruchomość, posiadacz musi pod­jąć swoje działania w celu ochrony niezwłocznie (bezpośrednio po na­ruszeniu) oraz nie może stosować przemocy względem osób,

b) natomiast, gdy naruszenie dotyczy rzeczy ruchomej, można chronić posiadanie przez natychmiastowe własne działanie tylko wtedy, gdy posiadaczowi grozi utrata lub zniszczenie rzeczy, a pomoc właściwych organów może okazać się bezskuteczna, np. pościg za złodziejem to­rebki i odebranie jej.

8.4. Dzierżenie

Dzierżenie oznacza władanie rzeczą w imieniu innego podmiotu (art. 338 k.c.). Dzierżycielem jest m.in. pełnomocnik, znalazca, przechowawca, doręczyciel.

Dzierżyciel może stosować środki ochrony pozasądowej (obrona koniecz­na, samopomoc legalna - art. 343 § 3 k.c.).

PRAWO ZOBOWIĄZAŃ CZĘŚĆ OGÓLNA

1. POJĘCIE I CECHY PRAWA ZOBOWIĄZAŃ

Prawo zobowiązań - jest najbardziej rozległym działem prawa cywil­nego. Jest to zbiór przepisów prawnych regulujących wymianę dóbr (np. rzeczy, pieniędzy, papierów wartościowych) i usług (np. wykonanie dzie­ła, udzielanie korepetycji, prezentacja sprzętu) oraz problematykę czynów niedozwolonych.

W doktrynie prawa cywilnego prawo obligacyjne dzieli się na dwie czę­ści:

1) Część ogólna - jest to zespół przepisów prawnych regulujących in­stytucje prawne, które mają zastosowanie do wszystkich stosunków zobo­wiązaniowych lub do ich większości (art. 353-534 k.c.), np. istota zobo­wiązania i jego elementy, zobowiązania solidarne, pojęcie szkody i jej na­prawienie, bezpodstawne wzbogacenie, czyny niedozwolone, pojęcie i rodzaje umów, dodatkowe zastrzeżenie umowne, (np. zadatek, kara umow­na), wykonanie i wygaśnięcie zobowiązań.

2) Część szczególna (art. 535-921¹⁶ k.c.) - jest to zbiór przepisów prawnych regulujących poszczególne umowy, które powodują powsta­nie określonych stosunków zobowiązaniowych, (np. umowa sprzedaży, umowa najmu, umowa użyczenia, umowa o dzieło, umowa zlecenia), a także problematykę prawną papierów wartościowych (np. istota pa­pierów wartościowych oraz ich rodzaje, przeniesienie papierów war­tościowych).

Przepisy prawa zobowiązań mają przede wszystkim charakter względ­nie obowiązujący. Strony mogą w zasadzie dowolnie kształtować treść zobowiązania (art. 353¹ k.c.).

Prawa podmiotowe o charakterze zobowiązaniowym mają charakter względny, np. prawo najmu, prawo użyczenia, prawo ubezpieczenia.

2. ISTOTA ZOBOWIĄZANIA I JEGO ELEMENTY

2.1. Podmioty zobowiązania

Zobowiązanie jest stosunkiem cywilnoprawnym, w którym wierzyciel może żądać od dłużnika spełnienia świadczenia, a dłużnik ma obowiązek to świadczenie wykonać (art. 353 § l k.c.).

Strony w zobowiązaniu są zazwyczaj zindywidualizowane w momen­cie jego powstania np. wynajmujący i najemca są określeni w stosunku najmu w momencie zawarcia umowy najmu. Najpóźniej jednak strony muszą być określone w chwili wykonania zobowiązania np. przyrzeczenie publiczne (art. 920 k.c.).

Podmiotami (stronami) w zobowiązaniu są wierzyciel oraz dłużnik. Jeśli po stronie wierzyciela albo dłużnika występuje więcej niż jeden podmiot mówi­my wtedy o wielości podmiotów. Realizacja uprawnień i obowiązków w zo­bowiązaniu przy wielości podmiotów, przedstawia się następująco:

a) Zasadą jest to, że zarówno dług jak i wierzytelność dzielą się na tyle niezależnych od siebie części, odpowiednio do ilości dłużników albo wie­rzycieli. Części te są równe, jeśli z okoliczności nie wynika nic innego (art. 379 § l k.c.), np. jeśli w stosunku dostawy jest dwóch dostawców, którzy są zobowiązani do dostarczania odbiorcy 20 tyś. sztuk koszul męskich, to każdy z nich ma obowiązek spełnić świadczenie po 10 tyś. sztuk, chyba że co innego wynika m.in. z umowy. Zasada powyższa odnosi się tylko do świadczeń podzielnych (art. 379 § 2 k.c.), np. świad­czenia pieniężne, rzeczy oznaczone co do gatunku (mąka, węgiel, na­wozy sztuczne),

b) Zobowiązania solidarne mają miejsce tylko wtedy, gdy wynikają:

— z czynności prawnej (woli stron), np. w umowie pożyczki postanowiono, że pożyczkobiorcy są solidarnie odpowiedzialni, t — z ustawy np. art.: 370, art. 289 § 2, art. 526, art. 614, art. 717, art.

745, art. 843, art. 864, art. 881, art. 910 § 2, art. 441 § l k.c., art. 30

§ l k.r.o., art. 85 § l k.h.

Wyróżniamy dwa rodzaje zobowiązań solidarnych:

1) Solidarność dłużników (bierna), wyraża się w tym, że wierzyciel może żądać spełnienia świadczenia w całości lub części od wszystkich dłużni­ków, od kilku z nich lub od każdego z osobna, a wykonanie zobowiązania Przez któregokolwiek z dłużników zwalnia od tego obowiązku pozostałych (art. 366 § l k.c.).

Solidarność bierna chroni interesów wierzyciela, bowiem od jego de­cyzji zależy od kogo, w jakim zakresie i w jaki sposób chce zaspokoić swoje roszczenia, np. gdy jest trzech dłużników i tylko jeden z nich jest wypłacalny, to wierzyciel może żądać spełnienia w całości świadczenia tylko od niego. Każdy z dłużników odpowiada więc za całość długu, aż do całkowi­tego zaspokojenia wierzyciela (art. 366 § 2 k.c.).

2) Solidarność wierzycieli (czynna) polega na tym, że dłużnik może spełnić całe świadczenie do rąk jednego z nich, a przez zaspokojenie którego­kolwiek z wierzycieli zobowiązanie wygasa (art. 367 § l k.c.). Solidarność czynna pozwala dłużnikowi dokonywać wyboru wierzyciela, któremu spełni świadczenie, np. realizuje świadczenia dłużnik wobec wierzyciela, który najbliżej mieszka. Wytoczenie powództwa przez jednego z wierzycieli wo­bec dłużnika oznacza, że świadczenie winno być wykonane do rąk tego wierzyciela (art. 367 § 2 k.c.).

Przy zobowiązaniach solidarnych mają miejsce roszczenia regresowe (zwrotne). Są to wzajemne stosunki między współzobowiązanymi i współ-uprawnionymi. Jeśli przy solidarności biernej świadczenie spełnił tylko jeden z dłużników, to staje się on wierzycielem w nowym zobowiązaniu wobec pozostałych dłużników. Natomiast w solidarności czynnej gdy np. jeden z wierzycieli przyjął świadczenie w całości, to staje się on w nowym stosunku prawnym dłużnikiem wobec pozostałych wierzycieli.

c) Jeśli świadczenie jest niepodzielne, np. rzecz oznaczona co do tożsa­mości (agregat prądotwórczy), to dłużnicy zobowiązani są do spełnie­nia świadczenia na zasadach solidarności po stronie długu (art. 380 § l k.c.).

Natomiast gdy jest kilku wierzycieli uprawnionych do przyjęcia świad­czenia niepodzielnego, to każdy z nich może żądać jego spełnienia (art. 381 § l k.c.). Jeśli jest sprzeciw w tym zakresie jednego z wierzycieli, dłuż­nik w/g swego wyboru może świadczenie spełnić wszystkim wierzycielom łącznie albo złożyć przedmiot świadczenia do depozytu sądowego (art. 381 § 2 k.c.).

W praktyce coraz częściej występuje tzw. solidarność nieprawidło­wa polegająca na tym, że określona osoba ma wierzytelność tego same­go rodzaju (np. wierzytelność pieniężna) względem co najmniej dwóch podmiotów z różnych tytułów prawnych, a z przepisów ustawy ani z treści umowy nie wynika odpowiedzialność solidarna dłużników. Wtedy to każdy z dłużników odpowiada za całość świadczenia, a zaspo­kojenie wierzyciela przez jednego z dłużników powoduje wygaśnięcie zobowiązania np. wyrządzenie szkody w taki sposób, że jedna osoba odpowiada jako kasjer (odpowiedzialność kontraktowa) a druga jako złodziej (odpowiedzialność deliktowa); osoba poszkodowana w wypad­ku drogowym ma roszczenie wobec sprawcy (odpowiedzialność delikto­wa) i wobec zakładu ubezpieczeń (z tytułu zawarcia umowy odpowie­dzialności cywilnej).

2.2. Przedmiot zobowiązania

A. Pojęcie i rodzaje świadczeń

Przedmiotem jest świadczenie dłużnika, które polega na zaspokojeniu interesów wierzyciela.

Podstawowe rodzaje świadczeń to:

1) Ze względu na sposób zachowania dzielimy na działania (np. wykona­nie dzieła, przechowanie rzeczy) oraz na zaniechania (np. zawarcie umo­wy zlecenia z sąsiadem z bloku, który jest muzykiem, aby w godzinach 21:00-23:00 nie grał na instrumentach muzycznych - art. 353 § 2 k.c.).

2) Ze względu na właściwości przedmiotu dzielimy na podzielne (patrz np. art 379 § 2 k.c.) oraz niepodzielne (patrz np. art. 380-381 k.c.).

3) Ze względu na rzecz, którego dotyczy świadczenie wyróżniamy świad­czenia oznaczone indywidualnie, (np. samochód „Polonez" nr rej. ONB 6604, sprzedany na giełdzie) oraz rodzajowo (np. w ramach kontrakta­cji wyprodukowanie i dostarczenie przez producenta rolnego 5 ton bu­raków cukrowych).

4) Ze względu na czas spełnienia świadczenia wyróżniamy świadczenia jednorazowe (np. wydanie samochodu w ramach umowy sprzedaży), ciągłe (np. korzystanie z lokalu w ramach najmu) oraz okresowe, gdzie w ramach tego samego stosunku zobowiązaniowego dłużnik powtarza kolejne świadczenia w regularnych odstępach czasu (np. świadczenie alimentacyjne, czynsz za najem).

B. Wykonywanie świadczeń pieniężnych

Szczególnymi rodzajami są świadczenia pieniężne. Świadczenia pie­niężne są najbardziej powszechne. Na terytorium Rzeczpospolitej Polskiej mogą być wyrażone tylko w pieniądzu polskim, chyba że przepisy szcze­gólne stanowią inaczej (art. 358 § l k.c.), np. sprzedaż dewiz w kantorach i bankach.

W wykonaniu świadczeń pieniężnych mają miejsce dwie zasady: D Zasada nominalizmu polega na tym, że dłużnik ma spełnić dług po­przez zapłatę sumy nominalnej (art. 358^l§ l k.c.). Wartość nominalna pieniądza jest stała, np. jeśli pożyczka obejmuje wartość 10 tyś. zł., to pożyczkobiorca jest obowiązany spłacić dług w tejże wysokości, 2) Zasada waloryzacji ma chronić wierzyciela przed zmianą wartości realnej pieniądza.

Przepisy k.c. przewidują dwa sposoby waloryzacji świadczeń pieniężnych: a) Strony mogą zastrzec w umowie, że wysokość świadczeń pieniężnych zostanie ustalona w/g innego miernika wartości niż pieniądz polski (tryb umowny) art. 358¹ § 2 k.c., np. można określić, że świadczenie jest równowartością 100$ USA, l tony zboża, określonej wagi złota,

b) W przypadku istotnej zmiany wartości realnej pieniądza po powstaniu zobowiązania, sąd po rozpatrzeniu sprawy w oparciu o zasady współ­życia społecznego może zmienić wysokość świadczenia (np. podnieść wysokość długu z 100 tyś. do 140 tyś. zł. odpowiednio do wysokości inflacji) lub sposób spełnienia świadczenia (np. przesunięcie terminu wykonania, rozłożenie płatności na raty), chociażby były ustalone w orzeczeniu lub w umowie (tryb sądowy) art. 358^l§ 3 k.c., np. w umo­wie wprowadzono klauzulę dotyczącą waloryzacji w odniesieniu do ceny żyta, natomiast cena tego towaru od momentu dokonania czynności prawnej nie uległa podwyższeniu.

Żądanie waloryzacji sądowej nie przysługuje podmiotowi gospodarcze­mu, gdy zobowiązanie związane jest z jego działalnością, np. z zapłatą za samochody przez fabrykę samochodów od hurtowników (art. 358¹ § 4 k.c.).

C. Pojęcie, źródła i skutki odsetek

Odsetki (art. 359-360 k.c.) jest to wynagrodzenie za korzystanie z pie­niędzy lub innych rzeczy oznaczonych co do gatunku (np. zboże), obliczane wg określonej stopy procentowej oraz czasu korzystania z tych dóbr. Nad­to:

a) wynagrodzenie musi być płatne w stałych okresowo powracających ter­minach,

b) składać się z tych samych dóbr co dług główny,

c) wysokość odsetek wynika z ustawy albo czynności prawnej.

Odsetki muszą wynikać z:

a) z czynności prawnej np. umowy pożyczki,

b) z ustawy np. art. 481, art. 741, art. 742, art. 753 § 2, art. 842, art. 891 § 2 k.c.,

c) z orzeczenia sądu,

d) z decyzji.

Odsetki jako obowiązek uboczny wywołują m.in. następujące skutki:

1) zabezpieczenie wierzytelności pieniężnej hipoteką (art. 69, art. 77 ust. o ks. wiecz.), zastawem (art. 314, art. 317 k.c.) lub poręczeniem (ai' 879 k.c.) jest również zabezpieczeniem odsetek,

2) w przypadku przelewu wierzytelności, przechodzą na nabywcę takżl roszczenia o zaległe odsetki (art. 509 k.c.),

3) pisemne potwierdzenie zapłaty sumy głównej uzasadnia domniemanie, że odsetki zostały uiszczone (art. 466 k.c.),

4) w razie zarachowania zapłaty, wierzyciel może zaspokoić przede wszyst-

kim odsetki (art. 451 § l zd. 2 k.c.).

Pobieranie odsetek od zaległych odsetek (tzw. anatocyzm) za opóźnie-nie jest możliwe dopiero od chwili wytoczenia o nie powództwa, chyba żi po powstaniu zaległości strony wyraziły zgodę na ich doliczenie do dłużne sumy (art. 482 § l k.c.).

2.3. Treść zobowiązania

Na treść zobowiązania składają się uprawnienia wierzyciela i obowiązki dłużnika.

1) Uprawnienia (wierzytelności) mają charakter podstawowy (główny) i pomocniczy (uboczny),

a) uprawnienia główne polegają na żądaniu spełnienia świadczenia (np. wykonanie dzieła, zapłaty czynszu) albo na żądaniu odszkodo­wania, zamiast lub obok świadczenia, które wynikało z określonego stosunku obligacyjnego,

b) uprawnienia uboczne mają charakter uzupełniający, służą do za­bezpieczenia i ułatwienia realizacji uprawnienia głównego np. za­datek (artT3l}4 § l, 2, 3 k.c.), umowne prawo odstąpienia (art. 395 §1,2 k.c.), odstępne (art. 396 k.c.), kara umowna (art. 483 § l, 2 art. 484 § l, 2, art. 485 k.c.).

Realizacja tych uprawnień może być dokonywana dobrowolnie. Jeżeli ten sposób okaże się bezskuteczny to w trybie przymusu prawnego - wy­taczając powództwo w postępowaniu cywilnym przed sądem. Szczególnym środkiem prawnym jest zastosowanie samopomocy (art. 432, art. 671 §2 k.c.).

2) Zespół obowiązków dłużnika (dług) jest związany z odpowiedzialnością majątkową dłużnika.

Wyróżniamy dwa rodzaje odpowiedzialności:

a) Odpowiedzialność osobista oznacza, że dłużnik odpowiada za dług wobec wierzyciela całym swoim majątkiem obecnym i przyszłym.

Zasada ta doznaje dwóch modyfikacji:

— dłużnik odpowiada tylko do określonej kwoty, niezależnie od wy­sokości długu np. art. 526, art. 1031 § 2 zd. l k.c.,

— dłużnik odpowiada tylko wyodrębnioną masą majątkową np. art. 1030 zd. l k.c., art. 41 § 2, 3 k.r.o.,

b) odpowiedzialność rzeczowa jest zabezpieczona:

— hipoteką (art. 65 i nast. ust. o ks. wiecz.), którą ustanawia się na prawie własności do nieruchomości, użytkowaniu wieczy­stym, własnościowym, spółdzielczym prawie do lokalu mie­szkaniowego, spółdzielczym prawie do lokalu użytkowego, prawie do domu jednorodzinnego oraz wierzytelności zabez­pieczonej hipoteką,

• zastawem (art. 306 i nast. k.c.), który ustanawia się na rzeczach ruchomych raz na prawach zbywalnych (art. 327 k.c.) np. na wierzytelnościach.

3. ISTOTA ZOBOWIĄZAŃ NIEZUPEŁNYCH

Zobowiązania niezupełne (naturalne) polegają na tym, że wierzyciel nie może zmusić środkami prawnymi dłużnika do spełnienia przez niego świadczenia. Należy wskazać dwie cechy dla tego typu zobowiązania:

1) mniej lub bardziej stanowczo oznaczona przez przepisy prawa ich nie-zaskarżalność,

2) przyznanie mocy prawnej spełnieniu tego zobowiązania przez dłużni­ka, wskutek czego wierzyciel może zatrzymać uzyskane świadczenie i nie ma obowiązku jego zwrotu jako świadczenia nienależnego.

W kodeksie cywilnym wyróżnia się następujące ich przypadki:

a) Zobowiązania, które uległy przedawnieniu (art. 117 § 2, art. 411 pkt i k.c.).

b) Zobowiązania wynikające z zasad współżycia społecznego, np. spełnie­nie świadczeń na utrzymanie osoby, wobec której nie istnieje ustawo­wy obowiązek alimentacyjny, wręczanie napiwków.

c) Zobowiązanie z gry lub zakładu, chyba że gra była zakazana lub nie­rzetelna (art. 413 § l k.c.) np. gra towarzyska na pieniądze w pokera. Nie dotyczy to roszczeń z tytułu gry lub zakładu, które prowadzone są na podstawie zezwolenia właściwego organu państwowego (art. 413 § 2 k.c.), np. totalizator sportowy.

4. NAPRAWIENIE SZKODY 4.1. Pojęcie szkody i jej rodzaje

Szkoda w ujęciu prawnym oznacza każdy uszczerbek w dobrach chro­nionych przez przepisy prawa, np. życie, zdrowie, wolność, mienie. Nie jest więc szkodą np. uszkodzenie samochodu przez jego posiadacza w wy­niku uderzenia w drzewo, gdy osoba ta nie posiadała ubezpieczenia ko­munikacyjnego auto-casco.

Wyróżnia się dwa rodzaje szkody: 1) Szkoda o charakterze majątkowym, która może polegać:

a) przede wszystkim na rzeczywistej stracie, która dotyczy mienia po­szkodowanego, może to polegać na zmniejszeniu aktywów lub na zwiększeniu pasywów (długów),

b) na utracie spodziewanych korzyści (niepowiększanie się spodzie­wanych aktywów), np. utrata możliwości zarobkowania przez prze­woźnika w przypadku uszkodzenia jego samochodu.

2) Szkoda o charakterze niemajątkowym (krzywda) jest to doznanie bólu psychicznego, cierpień moralnych przez człowieka.

Ze względu na przedmiot ochrony szkoda majątkowa jest:

1) na mieniu, np. na uszkodzeniu lub zniszczeniu samochodu, domu, ubrania,

2) na osobie, np. uszkodzenie ciała lub rozstrój zdrowia.

4.2. Przesłanki, zasady i rodzaje odpowiedzialności za szkodę

Przesłanki odpowiedzialności cywilnoprawnej to:

1) Zdarzenie, z którym przepisy prawa łączą obowiązek wynagrodze­nia szkody np. niewykonanie lub nienależyte wykonanie umowy, dokona­nie czynu niedozwolonego albo zdarzenie o charakterze losowym (por. umowę ubezpieczenia).

2) Związek przyczynowo-skutkowy.

3) Szkoda.

Ad. 2) Zgodnie z panującym w doktrynie poglądem związek ten do­tyczy nie tylko zachowania człowieka ale także innych zdarzeń, z który­mi łączy się obowiązek naprawienia szkody np. art. 433, art. 434, art. 435, art. 436 k.c. Odpowiada się tylko za normalne, typowe następstwa określonych faktów wyrządzających szkodę (tzw. teoria adekwatnego związku przyczynowego - art. 361 § l k.c.). Należy odwołać się w tym względzie do reguł o charakterze obiektywnym. Taki przypadek będzie istniał np. jeżeli policjant otrzymał informację o miejscu postoju skra­dzionego samochodu i nie podejmuje określonych czynności służbowych. Grupa funkcjonariuszy została wysłana na wskazane miejsce dopiero następnego dnia. Okazało się wtedy, że samochodu już tam nie ma. Na­tomiast nie będzie takiego związku np. gdy potrącona przez samochód osoba umiera w czasie hospitalizacji po wypadku na zawał serca z po­wodu miażdżycy.

Obok ww. warunków niezbędnym elementem jest istnienie podstawy odpowiedzialności odszkodowawczej.

Wyróżnia się następujące zasady:

1) Wina - jest najbardziej powszechną podstawą odpowiedzialności. Ma miejs#e zawsze, chyba że przepisy przewidują inną podstawę odpowie­dzialności.

2) Ryzyko np. art. 433, art. 434, art. 435 § l, 2, art. 436 § l k.c.

3) Słuszności (zasady współżycia społecznego) np. art. 419, art. 431 § 2 k.c.

• Ryzyko i zasady współżycia społecznego występują tylko wtedy gdy Przepisy tak stanowią. Jest to odpowiedzialność w oparciu o skutek.

4.3. Rodzaje odpowiedzialności za szkodę

W prawie cywilnym występują następujące rodzaje odpowiedzialności za szkodę:

a) Odpowiedzialność kontraktowa, polega na niewykonaniu lub nienale­żytym wykonaniu zobowiązania wynikającego z umowy (art. 471 i nast. k.c.).

b) Odpowiedzialność deliktowa, polega na dokonaniu czynu niedozwolo­nego (art. 415 i nast. k.c.).

c) Odpowiedzialność gwarancyjno-repartycyjna, polega na przyjęciu obo­wiązku naprawienia szkody za inny podmiot (np. odpowiedzialność ubezpieczeniowa - art. 805 i nast. k.c.).

4.4. Sposoby naprawienia szkody

Naprawienie szkody majątkowej na mieniu może polegać (art. 363 § l k.c.):

a) restytucji naturalnej tzn. przywrócenie do stanu poprzedniego, np. naprawa rzeczy uszkodzonej, wydanie rzeczy utraconej lub zniszczo­nej, jeśli jest uważana w obrocie za rzecz oznaczoną co do gatunku -odkupienie tego samego rodzaju roweru,

b) restytucja pieniężna - zapłata określonej kwoty pieniężnej z tym, że cenę ustala się z daty ustalenia odszkodowania a nie z momentem wy­rządzenia szkody (art. 363 § 2 k.c.).

Wybór sposobu należy do poszkodowanego (wierzyciela), chyba że restytucja naturalna byłaby niemożliwa np. zniszczenie oryginalnego obrazu albo gdyby pociągało to dla zobowiązanego nadmierne trudności albo koszty np. naprawa zegarka jest bardziej kosztowna niż odkupienie nowego.

Naprawienie szkody majątkowej na osobie (uszkodzenie ciała lub roz­strój zdrowia) następuje w formie pieniężnej.

Naprawa szkody niemajątkowej następuje w formie zadośćuczynienia, oznacza to zapłatę określonej kwoty pieniężnej na rzecz poszkodowanego w sytuacjach określonych przez przepisy prawa.

Kodeks cywilny wyróżnia następujące okoliczności, gdy:

1) krzywdzie osoby fizycznej (ból psychiczny, cierpienie moralne) towa­rzyszy szkoda majątkowa na osobie (art. 455 § l w zw. z art. 444 k.c.),

2) nastąpiło pozbawienie wolności (art. 445 § 2 k.c.), np. zamknięcie oso­by w piwnicy, w klatce, uwiązanie osoby na łańcuchu,

3) skłonienie osoby za pomocą podstępu, gwałtu nadużycia stosunku za­leżności do poddania się czynowi nierządnemu (art. 445 § 2 k.c.), np. zmuszenie do odbycia stosunków cielesnych sekretarki z dyrektorem, studentki z egzaminatorem,

4) gdy nastąpiło naruszenie dóbr osobistych osoby fizycznej (art. 448 k. c.).

4.5. Wysokość szkody

Szkodę majątkową na mieniu ustala się poprzez porównanie między aktualnym stanem majątkowym a tym, jaki by istniał, gdyby nie nastąpi­ło zdarzenie wyrządzające szkodę (tzw. system różnicowy). Doniosłym za­gadnieniem jest miernik wartości, wg którego ma być określona szkoda:

a) należy przede wszystkim brać pod uwagę tzw. wartość rynkową rzeczy w/g ceny jaka obowiązuje,

b) może mieć miejsce wartość szczególna polegająca na tym, że rzecz przed­stawia dla poszkodowanego wyjątkowy charakter użytkowy, np. zni­szczenie kilku znaczków z bardzo unikalnej kolekcji,

c) natomiast w naszym systemie prawnym nie uwzględnia się tzw. war­tości emocjonalnych (z upodobania), np. uszkodzenie pamiątki rodzin­nej, utrata psa.

Ustawodawca określa moment jaki jest brany pod uwagę przy ustala­niu wysokości szkody (art. 363 § l k.c.).

Nie zawsze wysokość szkody jest równa wysokości naprawienia szkody. Wyróżnia się kilka czynników, które mają wpływ na ograniczenie odszko­dowania:

a) Czynniki obiektywne:

— przepisy ustawy np. art. 438, art. 788 § l, art. 801 § l, art. 849 § l k.c.,

— umowy, gdzie w drodze porozumień stron można wyłączyć albo ogra­niczyć odpowiedzialność za szkody (nieważne jest zastrzeżenie, gdy szkoda jest wyrządzona z winy umyślnej - art. 473 § 2 k.c.),

— gdy zdarzenie powodujące szkodę staje się jednocześnie podstawą korzyści dla poszkodowanego np. poszkodowany otrzymuje odszko­dowanie w wyniku umowy ubezpieczenia.

b) Czynniki subiektywne:

— zachowanie poszkodowanego polegające na przyczynieniu się do po­wstania lub zwiększenia szkody (art. 362 k.c.),

- tzw. miarkowanie szkody polega na tym, że w stosunkach między oso­bami fizycznymi zakres odszkodowania może ulec zmniejszeniu ze względu na stan majątkowy poszkodowanego lub sprawcy (dotyczy to tylko odpowiedzialności z tytułu czynu niedozwolonego art. 440 k.c.).

5. ŹRÓDŁA ZOBOWIĄZAŃ

5.1. Ogólna charakterystyka źródeł zobowiązań

Zobowiązania powstają ze zdarzeń prawnych, z którymi przepisy prawa łączą wywołanie skutku cywilnoprawnego. Wyróżnia się następujące źródła zobowiązań:

1) Czynności prawne

a) umowy,

b) jednostronne czynności prawne - wyjątkowo wywołują skutki o cha­rakterze obligacyjnym np. przyrzeczenie publiczne, (art. 919-921 k.c.), zapis testamentowy (art. 968 k.c.), wystawienie weksla lub czeku.

2) Czyny niedozwolone.

3) Bezpodstawne wzbogacenie.

4) Akty administracyjne w gospodarce rynkowej odgrywają śladową rolę, np. decyzja o wywłaszczeniu nieruchomości.

5) Inne zdarzenia np. prowadzenie cudzych spraw bez zlecenia (art. 752 i nast. k.c.).

5.2. Umowy jako źródło zobowiązań

1) Najbardziej powszechnym źródłem zobowiązań są umowy. Są to czyn-ności prawne dwustronne (rodzaje czynności prawnych, patrz - cześć ogólna prawa cywilnego),

a) Umowy jednostronnie i dwustronnie obowiązujące.

— Umowy jednostronnie obowiązujące, to takie, gdzie jedna ze stron jest tylko obowiązana, a druga tylko uprawniona, np. darowi­zna (art. 888 i nast. k.c.), użyczenie (art. 710 i nast. k.c.).

— Umowy dwustronnie obowiązujące, występują zazwyczaj w obro­cie cywilnoprawnym. Polegają one na tym, że każda ze stron, jest zarazem wierzycielem i dłużnikiem np. sprzedaż (art. 535 i nast. k.c.), najem (art. 659 i nast. k.c.), umowa o dzieło (art. 627 i nast. k.c.), zlecenie (art. 734 i nast. k.c.), ubezpieczenie (art. 805 i nast. k.c.), pożyczka (art. 720 i nast. k.c.).

b) Umowy wzajemne polegają na tym, że ma nastąpić w ujęciu subiektywnym wymiana ekwiwalentnych świadczeń między stro­nami, np. dochodzi do zawarcia umowy sprzedaży, bowiem sprze­dawca za przeniesienie własności rzeczy otrzymuje odpowiednią cenę, natomiast kupujący płacąc określoną cenę otrzyma na wła­sność oznaczoną rzecz. Umowa wzajemna musi być dwustronnie zo­bowiązująca i odpłatna. Natomiast nie każda umowa, która jest dwu­stronnie obowiązującą i odpłatną spełnia warunki umowy wzajem­nej np. ubezpieczenie, gdzie spełnienie świadczenia przez ubezpieczyciela zależy od zdarzenia niepewnego.

c) Umowy nazwane, nienazwane, mieszane.

— Umowy nazwane to takie, które są ujęte w kodeksie cywilnym (np. sprzedaż, zlecenie, pożyczka) oraz innych aktach norma­tywnych (np. umowa kredytu bankowego).

— Umowy nienazwane to takie, które występują w obrocie cywil- noprawnym, a nie są uregulowane normatywnie jako określony typ (np. umowa leasingu, umowy wydawnicze, umowy know--how).

— Umowy mieszane zawieraj ą w sobie elementy różnych umów na­zwanych i nienazwanych, np. umowa w wyniku której jedna ze stron korzysta i pobiera pożytki z cudzej nieruchomości nie pła­cąc czynszu, ale tylko uiszcza inne opłaty, np. podatki, składki ubezpieczeniowe (patrz art. 708 k..). Występują tu zarówno ele­menty dzierżawy (art. 693 § l k.c.) oraz użyczenia (art. 710 k.c.).

5.3. Czyny niedozwolone A. Pojęcie czynu niedozwolonego

Czyny niedozwolone są obok umów najbardziej powszechnym źródłem zobowiązania.

Pojęcie czynu niedozwolonego (deliktu) w naszym systemie prawnym, jest dosyć szerokie. Jest to każde zdarzenie, które charakteryzuje się na­stępującymi cechami:

a) Jest to zdarzenie, które wyrządza szkodę.

b) Jest to zachowanie nie tylko zawinione (podstawą odpowiedzialności jest także ryzyko i zasady współżycia społecznego).

c) Siłą sprawczą oprócz człowieka może być np. m.in. rzecz (art. 433, art. 434 k.c.), zwierzę (art. 431 §1,2 k.c.).

d) Jest określony przez przepisy prawa podmiot, który ma obowiązek

naprawienia szkody.

Odpowiedzialność deliktowa powstaje wtedy, gdy między stronami nie istniał żaden stosunek obligacyjny (nie zawarto wcześniej umowy) albo szkoda wyrządzona została poza tym zachowaniem (najemca uszkadza tę rzecz podczas kolizji drogowej).

Ze względu na tzw. obiekt sprawczy wyróżnia się następujące rodzaje odpowiedzialności deliktowej:

B. Odpowiedzialność za własne czyny (art. 415, art. 416, art. 422 k.c.)

Podstawą odpowiedzialności jest wina sprawcy. Oprócz sprawcy odpo­wiedzialny jest także podżegacz, pomocnik a także kto świadomie skorzystał z wyrządzonej szkody (paser).

Przepisy prawa wyłączają odpowiedzialność za własne czyny gdy wy­stąpią przesłanki subiektywne i obiektywne.

Przesłankami subiektywnymi związanymi z właściwościami sprawcy są:

— małoletniość do lat 13 (art. 426 k.c.),

— ułomność sprawcy oznaczająca wyłączenie świadomości albo swobody w momencie dokonania czynu niedozwolonego (art. 425 § l k.c.), np. choroba psychiczna, niedorozwój umysłowy, ślepota, głu­chota (wyjątek art. 425 § 2 k.c.).

Do przesłanek obiektywnych związanych z okolicznościami towarzy­szącymi wyrządzeniu szkody należą:

— obrona konieczna (art. 423 k.c.),

— stan wyższej konieczności (art. 424 k.c.),

— samopomoc dozwolona (art. 432 k.c.).

C. Odpowiedzialność za cudze czyny

1) Odpowiedzialność osób zobowiązanych do nadzoru (art. 427 k.c.). Obo­wiązek nadzoru może wynikać:

a) z ustawy np. odpowiedzialność rodzica, opiekuna,

b) z umowy np. odpowiedzialność nauczyciela, pielęgniarki,

c) z faktycznej pieczy np. odpowiedzialność dziadków za szkodę wy­rządzoną przez wnuka, gdy jest u nich na wakacjach. Podstawą odpowiedzialności jest wina w nadzorze, np. wyrządzenie szkody przez dziecko na przerwie gdy był nieobecny na dyżurze nau­czyciel, uszkodzenie ciała przez ucznia, który bez nadzoru nauczyciela przygotowywał się do zawodów sportowych.

2) Odpowiedzialność osób powierzających wykonanie czynności (art. 429 k.c.). Między osobą powierzającą wykonanie czynności a wykonawcą nie istnieje żaden stosunek podporządkowania wynikający m.in. z prze­pisów służbowych, prawa pracy, a wynika tylko powinność spełnienia świadczenia w ramach stosunku cywilno-prawnego. np. wyrządzenie szkody w mieszkaniu sąsiada przez osobę wykonującą prace hydrau­liczne (umowa o dzieło - art. 627 i nast. k.c.).

Nie dotyczy to jednak sytuacji gdy szkoda została wywołana przy oka­zji wykonywania tych czynności, np. kradzież z balkonu sąsiada przez hydraulika. Podstawą odpowiedzialności jest wina w wyborze właści­wej osoby np. do prac hydraulicznych właściciel mieszkania zatrudnia osobę, która nie ma takich kwalifikacji.

3) Odpowiedzialność zwierzchnika za podwładnego (art. 430 k.c.). Mię­dzy zwierzchnikiem a podwładnym istnieje stosunek zależności służ­bowej, pracowniczej. Zwierzchnikiem w rozumieniu art. 430 k.c. nie jest bezpośredni przełożony np. brygadzista robotnika, ale jest to np. zakład pracy, którego reprezentuje dyrektor przedsiębiorstwa państwo­wego; właściciel zakładu rzemieślniczego.

Podstawą odpowiedzialności jest wina podwładnego przy wykonywa­niu określonych czynności np. podczas wykonywania przez robotnika Za­kładu Gospodarki Mieszkaniowej prac ślusarskich na polecenie kierowni­ka wyrządził on szkodę w mieszkaniu najemcy.

Odpowiedzialność zwierzchnika jest oparta o ryzyko.

D. Odpowiedzialność Skarbu Państwa za szkody wyrządzone przez funkcjonariuszy państwowych

Decydującą przesłanką zaliczającą osobę do funkcjonariuszy państwo­wych jest miejsce zatrudnienia, a nie charakter pracy.

Zgodnie z art. 417 § 2 k.c. funkcjonariuszami są:

—. pracownicy organów władzy np. pracownicy Sejmu i Senatu,

— pracownicy organów administracji państwowej (ogólnej oraz specjal­nej), np. pracownicy Urzędu Rady Ministrów, Urzędów Wojewódzkich, Urzędów Celnych.

W ramach tej grupy (administracja specjalna) są wszyscy zatrudnieni w jednostkach organizacyjnych podporządkowanych Ministrowi Spraw Wewnętrznych, np. zarówno Komendant Wojewódzki Policji a także pa­lacz, sprzątaczka. Nie jest istotnym czynnikiem sposób zatrudnienia np. umowa o pracę pracownika cywilnego czy też mianowanie policjanta,

— pracownicy gospodarki państwowej np. pracownicy przedsiębiorstw państwowych.

Za funkcjonariuszy uważa się także osoby działające na zlecenie tych organów. Są to osoby działające na podstawie umowy zlecenia (art. 750 k.c.), np. lekarz, który jest konsultantem albo wykonującym czynności spe­cjalistyczne, a także osoby działające na jego wezwanie np. udzielający pomocy policjantowi podczas interwencji służbowej,

— osoby powołane z wyboru, np. posłowie, senatorowie, ławnicy,

— sędziowie, prokuratorzy, żołnierze sił zbrojnych.

Odpowiedzialność Skarbu Państwa za szkody wyrządzone przez funk­cjonariuszy państwowych dotyczy tylko osób, które nie są zatrudnione w państwowych osobach prawnych. Funkcjonariusze państwowi nie są zwolnieni od odpowiedzialności za wyrządzoną szkodę. W zależności od charakteru naruszenia prawa oprócz odpowiedzialności cywilnej w ramach roszczeń regresowych zakładu pracy a pracownikiem mogą także ponieść odpowiedzialność dyscyplinarną oraz karną.

Odpowiedzialność tego rodzaju chroni interes poszkodowanego. Nie istnieje bowiem obawa, że sprawca nie jest w stanie wynagrodzić szkody. Odpowiedzialność określona w art. 417—419 k.c. jest samodzielną podsta­wą odpowiedzialności.

Wyróżnia się trzy rodzaje odpowiedzialności:

1) odpowiedzialność podstawowa (art. 417 § l k.c.),

2) odpowiedzialność ograniczona (art. 418 § l k.c.),

3) odpowiedzialność rozszerzona (art. 419 k.c.).

Ad. 1) Przesłankami odpowiedzialności podstawowej są:

a) Wyrządzenie szkody przez funkcjonariusza państwowego przy wyko­nywaniu czynności powierzonych, np. wyrządzenie szkody przez policjanta podczas przeszukania. Czynność powierzona (art. 417 § l k.c.) może wynikać nie tylko z poleceń dokonania określonych działań, ale wynika przede wszystkim z charakteru pełnionej funkcji i zajmowane­go stanowiska przez funkcjonariusza państwowego. Dla policjanta po­wierzoną czynnością będzie nie tylko określone polecenie przełożone­go, ale każde zachowanie policjanta, które mieści się w ramach upraw­nień przyznanych Policji przez właściwe przepisy prawa np. legitymowanie, przeszukanie, użycie pałki, broni. Uważa się, że wykonywanie czynności powierzonych policjantowi nie jest ograniczone w czasie. Funkcjonariusz ma obowiązek podejmowa­nia interwencji zawsze gdy jest taka potrzeba, np. wracając ze służby, będąc na urlopie itp. Ważny jest cel działania policjanta. Skarb Pańs­twa natomiast nie odpowiada za szkody wyrządzone przez funkcjona­riuszy przy okazji wykonywania czynności powierzonych.

b) Wina funkcjonariusza państwowego może wynikać z działania (np. naruszenie zasad użycia pałki służbowej przez policjanta) albo z za­niechania (np. niezabezpieczenie kradzionego samochodu przez funk­cjonariusza Policji). Orzecznictwo SN dopuszcza przyjęcie tzw. winy bezimiennej, która odnosi się do sytuacji, gdzie w ramach działania zespołu funkcjonariuszy, nie jest możliwe zindywidualizowanie sprawcy szkody np. osoba doznaje szkody w czasie działań oddziałów prewencji przywracających porządek na ulicy.

Ad. 2) Odpowiedzialność ograniczona (art. 418 § l k.c.) oznacza, że oprócz przesłanek przewidzianych dla generalnej zasady odpowiedzialności określonej w art. 417 § l k.c. muszą wystąpić kumulatywnie jeszcze inne warunki:

a) Szkoda została wyrządzona przez funkcjonariusza wskutek wydania orzeczenia lub zarządzenia. Są to akty organów państwa skierowane do indywidualnego adresata, np. orzeczenia sądowe, postanowienie pro­kuratora. Nie jest tego typu aktem np. zarządzenie jako akt norma­tywny.

b) Gdy przy wydaniu orzeczenia lub zarządzenia nastąpiło naruszenie prawa ścigane w trybie postępowania karnego lub dyscyplinarnego, a wina sprawcy szkody została stwierdzona wyrokiem karnym lub orzeczeniem dyscyplinarnym albo uznana przez organ przełożony nad sprawcą. Odpowiedzialność zawężona ma miejsce także wtedy, gdy brak jest winy w wyroku karnym albo dyscyplinarnym, jeśli wszczęciu albo prowadzeniu tych rodzajów postępowań przeszkodą prawną jest okoliczność wyłączająca ściganie (art. 418 § 2 k.c.) np. : śmierć sprawcy, przedawnienie ścigania, abolicja, immunitet posła i senatora.

Ad. 3) Odpowiedzialność rozszerzona (art. 419 k.c.).

Skarb Państwa może ponieść odpowiedzialność, gdy brak jest winy funkcjonariusza państwowego (art. 417 § l k.c.), np. użycie broni zgodnie z przepisami, a nadto spełnione są następujące przesłanki:

— wyrządzenie szkody przez funkcjonariusza nastąpiło przy wykonywa­niu czynności powierzonej,

— powstanie szkody na osobie polegającej tylko na uszkodzeniu ciała lub rozstroju zdrowia albo utraty żywiciela, np. rozstrój zdrowia w wyniku obowiązkowego szczepienia,

— zasadność przyznania odszkodowania oparta jest o zasady współżycia społecznego (tzw. zasada słuszności) zwłaszcza gdy z okoliczności wy­nika niezdolność poszkodowanego do pracy albo jego ciężkie położenie materialne,

— poszkodowany może żądać naprawienia szkody w części lub w całości.

E. Odpowiedzialność samorządu terytorialnego za szkody wyrządzone przez funkcjonariuszy samorządu terytorialnego

Przez funkcjonariusza samorządu lokalnego (art. 420¹ § 2 k. c.) należy rozumieć pracowników samorządu, członków zarządu gminy a także inne osoby, do których stosuje się przepisy o pracownikach samorządowych np. funkcjonariusze Straży Miejskiej. Za funkcjonariuszy samorządu teryto­rialnego uważa się również osoby działające na zlecenie organów gminy, związku między gminnego lub sejmiku samorządowego.

Wyróżnia się trzy rodzaje odpowiedzialności:

1) Odpowiedzialność podstawowa (art. 420¹ §1 k. c.).

2) Odpowiedzialność ograniczona (art. 418 w zw. z art. 420¹ § l k. c.).

3) Odpowiedzialność rozszerzona (art. 419 w zw. z art. 420¹ § l k. c.).

Ad. 1) Przesłankami odpowiedzialności są:

a) Wyrządzenie szkody przez funkcjonariusza samorządu lokalnego przy wykonywaniu czynności powierzonej. Odpowiedzialność za tę szkodę ponosi ta jednostka samorządu terytorialnego, w imieniu której czynność była wykonywana.

b) Wina funkcjonariusza samorządu terytorialnego (zob. uwagi dot. winy funkcjonariusza państwowego - art. 417 § l k. c.).

Ad. 2) Odpowiedzialność ograniczona (zob. uwagi dot. odpowiedzial­ności zawężonej funkcjonariusza państwowego - art. 418 k. c.).

Ad. 3) Odpowiedzialność rozszerzona (zob. uwagi dot. odpowiedzialno­ści rozszerzonej funkcjonariusza państwowego - art. 419 k. c.).

Jeżeli szkoda została wyrządzona przez funkcjonariusza samorządu lokalnego przy wykonywaniu zadań powierzonych z zakresu administra­cji rządowej (ust. z dn. 17.05.1990 r. o podziale zadań i kompetencji okre­ślonych w ustawach szczególnych pomiędzy organy gminy a organy admi­nistracji oraz o zmianie niektórych ustaw - Dz.U. nr 34 póz. 190 z późn. zm.) odpowiedzialność za szkodę ponoszą solidarnie Skarb Państwa oraz właściwa jednostka samorządu lokalnego (art. 420² k. c.).

Do zadań zleconych samorządowi m.in. należy zaliczyć np. (art. 3 pkt. 11 ust. o podziale...):

a) wydawanie dokumentów stwierdzających tożsamość,

b) prowadzenie ewidencji ludności,

c) wydawanie decyzji administracyjnych w sprawach zameldowania lub wymeldowania.

Przepisów k.c. (art. 417-420^l) nie stosuje się, jeśli odpowiedzialność Skarbu Państwa albo samorządu terytorialnego za szkody wyrządzone przez funkcjonariuszy jest uregulowana przez przepisy szczególne (art. 421 k.c.), np. odpowiedzialność za niesłuszne skazanie lub aresztowanie (art. 487-491 k.p.k.), odpowiedzialność komornika (art. 769 § 2 k.p.c.), naprawienie szkody wynika z ustawy z dnia 16.12.1972 roku o odszkodo­waniach przysługujących w razie wypadków i chorób pozostających w związku ze służbą w MO (Dz.U. nr 53, póz. 345 z późn. zm.).

F. Odpowiedzialność za szkody wyrządzone przez zwierzęta

Ten rodzaj odpowiedzialności występuje w trzech postaciach:

a) Jeśli zwierzę jest narzędziem człowieka np. jazda końmi, poszczucie psem, to odpowiada człowiek jak za czyn własny (art. 415 k.c.).

b) Odpowiada za szkodę osoba, która zwierzę chowa lub nim się posługu­je (nie tylko właściciel, najemca, biorący, znalazca, złodziej). Podstawą odpowiedzialności jest wina w nadzorze (art. 431 § l k.c.).

c) Jeśli brak jest winy w nadzorze, poszkodowany może żądać naprawie­nia szkody w całości lub części od osoby sprawującej pieczę nad zwie­rzęciem, gdy wymagają tego zasady współżycia społecznego zwłaszcza gdy porówna się stan majątkowy poszkodowanego i osoby, która zwie­rzę chowa lub nim się posługuje (art. 431 § 2 k.c.), np. osoba została pogryziona przez psa, który był uwiązany. Przepisy k.c. dotyczą tylko odpowiedzialności za szkody wyrządzone

przez zwierzęta hodowlane np. domowe, w ZOO, w cyrku.

G. Odpowiedzialność za szkody wyrządzone przez rzeczy

Odpowiedzialność oparta jest o ryzyko. Dotyczy to wyrządzenia szkody: 1) W przypadku wyrzucenia, wylania lub spadnięcia przedmiotu z po­mieszczenia (art. 433 k.c.) np. wyrzucenie krzesła przez okno, wylanie wrzątku — odpowiada jego posiadacz (właściciel, najemca, dzierżawca, biorący, który używa rzecz w ramach użyczenia ale także osoba, która bez tytułu prawnego pomieszczenie zajmuje — dziki lokator). 2) Wyrządzonej przez zawalenie się budowli lub jego części odpowiada posiadacz samoistny (art. 434 k.c.). Budowlą jest nie tylko budynek ale także inne obiekty trwałe związane z gruntem chociażby na czas przejściowy, o ile są dziełem działalności człowieka, np. wieża, kopiec, płot, słup, studnia, most, rusztowanie, kiosk. Częścią budowli są jej części składowe np. schody, winda, sufit, podłoga, dach, okno, drzewa, komin.

H. Odpowiedzialność za szkody w związku z użyciem sił przyrody

Podstawą odpowiedzialności jest ryzyko. Dotyczy to wyrządzenia szkody w wyniku:

1) Prowadzenia działalności gospodarczej przedsiębiorstw lub zakła­dów, która jest prowadzona przy wykorzystaniu sił przyrody np. elektrycz­ności, gazu, pary, paliw płynnych, wody, wiatru (art. 435 § l k.c.).

Do podmiotów prowadzących tego typu działalność gospodarczą zali­czamy m.in. fabrykę obuwia, MPK, PKP, jeśli prowadzą to na własny ra­chunek. Podmiotem odpowiedzialnym będzie posiadacz samoistny (np. właściciel) oraz posiadacz zależny (np. dzierżawca). Szkoda musi być wy­rządzona na terenie przedsiębiorstwa np. MZK to nie tylko siedziba, zaje­zdnia ale także tory, przystanki, itp.

Odpowiedzialność tego rodzaju dotyczy także podmiotów gospodar­czych wytwarzających środki wybuchowe albo posługujących się taki­mi środkami (art. 435 § 2 k.c.) np. kopalnie, przedsiębiorstwa geolo­giczne. Wynagrodzenie szkody może nastąpić wobec tzw. osób trzecich a więc osób, które nie są w zależności pracowniczej z przedsiębiorstwem lub zakładem np. szkody doznaje kierowca innego zakładu, który przy­jechał po towar.

2) Wyrządzonych w związku z ruchem pojazdów mechanicznych (art. 436 § l k.c.). Pojazdem takim jest każdy pojazd napędzany własnym me­chanizmem (za pomocą paliwa, gazu) nie poruszający się po szynach np. samochód, motocykl.

Pojazd w ruchu jest od momentu uruchomienia silnika aż do osiągnię­cia miejsca przeznaczenia, Nie dotyczy to sytuacji, gdy pojazd zostaje na określony czas wyłączony z ruchu np. parkowanie.

Odpowiada posiadacz samoistny np. właściciel, współwłaściciel, zło­dziej, a także posiadacz zależny np. najemca, biorący.

Nie dotyczy to szkód wyrządzonych przez pojazd mechaniczny w sytuacji (art. 436 § 2 k.c. - odpowiedzialność na zasadzie winy): — przy zderzeniu się pojazdów mechanicznych, które są w ruchu, ~~ przy przewozie z grzeczności np. przewóz autostopowicza, znajomego do domu.

Nie jest przewozem z grzeczności nie tylko okoliczność, że pobiera się świadczenie pieniężne ale także sytuacja, gdy ma miejsce przewóz leka­rza, księdza do chorego itp.

W tych dwóch przypadkach podstawą odpowiedzialności jest wina.

Przy odpowiedzialności wynikającej z ryzyka wyróżnia się trzy oko­liczności, które wyłączają odpowiedzialność:

— działania sił wyższych, a więc takich sił zewnętrznych niezależnych od człowieka, których nie dało się przewidzieć ani zapobiec np. zniszcze­nie samochodu wskutek obsunięcia się lawiny, zniszczenie budynku wskutek tzw. trąby powietrznej.

— Wyłączna wina poszkodowanego np. nagłe wtargnięcie dziecka pod samochód.

— Wyłączna wina osoby trzeciej, np. wyrzucenie krzesła z mieszkania przez osobę, która włamała się do tego pomieszczenia; zerwanie sieci elektrycznej przez osobę, która nie jest w żadnym stosunku prawnym ani faktycznym z zakładem pracy np. członek wycieczki.

I. Roszczenia przysługujące w przypadku uszkodzenia ciała albo rozstroju zdrowia oraz śmierci

1) Jeśli wskutek czynu niedozwolonego nastąpiło uszkodzenie ciała albo rozstrój zdrowia, to poszkodowany może żądać:

a) Naprawienia poniesionych kosztów (art. 444 § l k.c.), np. kosztów leczenia, rehabilitacji, specjalnego odżywiania, pomocy pielęgniar­skiej, nabycia protez, opłat za szkolenia związane ze zmianą kwali­fikacji,

b) Renty (art. 444 § 2 k.c.), gdy spełniony jest co najmniej jeden z warunków:

— utracił całkowitą lub częściową zdolność do zarobkowania, np. kierowca w wyniku wypadku stał się niewidomym,

— jeżeli zwiększyły się jego potrzeby lub zmniejszyły prognozy na przyszłość np. utrata kończyn górnych przez mechanika samo­chodowego,

c) Odszkodowanie jednorazowe zamiast renty (art. 447 k.c.),

d) Zadośćuczynienie za doznaną krzywdę (art. 445 § l w zw. z art. 444, art. 445 § 2, art. 448 k. c.),

e) Uiszczenie odpowiedniej sumy pieniężnej na wskazane cele spo­łeczne, gdy sprawca naruszył dobra osobiste człowieka (art. 448 k.c.).

Poszkodowanym jest nie tylko osoba fizyczna (art. 8 § l k.c.), ale także dziecko poczęte, a jeszcze nienarodzone (art. 446 ^l k.c.).

2) W przypadku śmierci człowieka doznanej w wyniku deliktu osoby po­szkodowane mogą żądać:

a) Zwrot kosztów leczenia i pogrzebu zmarłego przez osoby, które je pokryły (art. 446 § l k.c.).

b) Renty (art. 446 § 2 k.c.).

— Obowiązkowo dla osób, wobec których zmarły miał ustawowy obowiązek alimentacyjny np. dziecko gdy zmarł jego rodzic.

— Fakultatywnie dla osób, wobec których zmarły dobrowolnie do­starczał środków utrzymania np. zmarły wspierał finansowo dziadka, który nie mógł z własnej renty się utrzymać.

c) Fakultatywnie sąd może dla najbliższych członków rodziny zmarłe­go przyznać jednorazowe odszkodowanie, jeśli nastąpiło wskutek tej śmierci istotne pogorszenie sytuacji życiowej (art. 446 § l k.c.), np. rodzice czynili ogromne nakłady na syna, aby w starości mógł ich wspierać finansowo, to wtedy śmierć syna może być podstawą do żądania tego wiadczenia.

5.4. Bezpodstawne wzbogacenie

A. Pojęcie i skutki bezpodstawnego wzbogacenia

Bezpodstawne wzbogacenie jest to uzyskanie korzyści majątkowej przez osobę bez podstawy prawnej (art. 405 k.c.).

Bezpodstawne wzbogacenie może powstać w wyniku:

a) Działania zubożonego np. spełnienie świadczenia na rzecz innej osoby niż wierzyciel, spełnienie świadczenia jeżeli umowa która podstawą zachowania dłużnika jest nieważna (brak świadomości albo swobody oświadczenia woli, brak formy aktu notarialnego przy sprzedaży nie­ruchomości),

b) Działania wzbogaconego np. użycie cudzych części do samochodu,

c) Działania osoby trzeciej np. mylne doręczenie przesyłki przez listono­sza niewłaściwej osobie,

d) Zdarzenia niezależnego od woli człowieka np. silna wichura przenosi siano na cudzą łąkę.

W bezpodstawnym wzbogaceniu, które jest samodzielnym źródłem zo­bowiązania występują dwie strony:

1) zubożony (wierzyciel),

2) wzbogacony (dłużnik).

Zubożony może żądać zwrotu korzyści majątkowej, a wzbogacony ma obowiązek tę korzyść zwrócić (art. 405 k.c.).

Obowiązek zwrotu dotyczy także osoby trzeciej, jeśli uzyskała tę ko­rzyść bezpłatnie od wzbogaconego (art. 407 k.c.), np. teść cudze części, które posiada poprzez własne działania montuje w samochodzie zięcia.

Obowiązek zwrotu obejmuje:

1) Korzyść bezpośrednio uzyskaną

• w naturze np. zwrot właścicielowi części do samochodu,

80

Prawo zobowiązań — część ogólna

— formie równowartości pieniężnej, jeśli spełnienie w naturze stało się niemożliwe, a nadto

2) Wszystko co w razie zbycia, utraty lub uszkodzenia uzyskał w zamian tej korzyści, w szczególności dotyczy:

— surogatów np. zwrot przez wzbogaconego nie tej samej cegły użytej do budowy własnego domu ale cegły tej samej ilości i rodzaju,

— pożytków,

— odszkodowania.

Obowiązek zwrotu wyjątkowo wygasa, gdy spełnione są warunki za­warte w art. 409 k.c. np. producent mleka otrzymując nagrodę z mleczarni działając w dobrej wierze wydał wartość nagrody na wypoczynek wakacyj­ny dzieci.

B. Świadczenie nienależne i niegodziwe

a) Kodeks cywilny szczegółowo reguluje świadczenie nienależne (art. 410

— 411 k.c.). Jest to forma bezpodstawnego wzbogacenia, które jest wy­nikiem zachowania zubożonego.

b) Jeśli świadczenie zostało spełnione w zamian za dokonanie czynu za­bronionego przez ustawę lub w celu niegodziwym (tzw. świadczenie niegodziwe) np. wręczenie kwoty pieniężnej za pobicie innej osoby, wrę­czenie kwoty pieniężnej ordynatorowi aby znaleźć się na jego oddziale, to sąd może orzec przepadek tego świadczenia (także jego równowarto­ści) na rzecz Skarbu Państwa (art. 412 k.c.).

6. WYKONANIE ZOBOWIĄZAŃ

Wykonanie zobowiązań wyznaczają trzy elementy: sposób, miejsce i czas.

6. l. Sposób wykonania zobowiązania określają

(art. 354 § l k.c.):

— źródło zobowiązania np. umowa sprzedaży, najmu, czyny niedozwolo­ne, bezpodstawne wzbogacenie,

— cel społeczno-gospodarczy - ustawodawca odwołuje się tu do kryteriów pozaprawnych, które mają charakter zobiektywizowany,

— zasady współżycia społecznego - odwoływanie się do ogólnych reguł moralności i słuszności,

— ustalone zwyczaje — odwoływanie się do istniejących już praktyk, które mają charakter trwały i powszechny.

Przy wykonywaniu zobowiązania powinien współdziałać wierzyciel (art 354 § 2 k.c.), patrz także przepisy szczegółowe np. art. art. 362, art 567 art. 580, art. 613, art. 640, art. 643, art. 815, art. 826 k.c.

Dłużnik wykonując zobowiązanie powinien dołożyć należytej starań ności ogólnie wymaganej w stosunkach określonego rodzaju (art. 355 § 1 k.c.). Należyta staranność to zespół cech pozytywnych dłużnika np su­mienność, ostrożność, przezorność, zapobiegliwość, dbałość o osiągnięcie zamierzonego celu.

Należyta staranność przy prowadzeniu działalności gospodarczej okre­śla się uwzględniając profesjonalny jej charakter (art. 355 § 2 k.c.) np inaczej trzeba mierzyć należytą staranność przy prowadzeniu działalno­ści piekarniczej oraz elektronicznej.

Dłużnik obowiązany jest wykonać zobowiązanie osobiście, tylko wtedy, gdy wynika to z:

a) czynności prawnej,

b) ustawy np. zlecenie (art. 734 k.c.),

c) właściwości świadczenia np. zamówienie obrazu u wybitnego malarza.

Istnieje obowiązek wykonania zobowiązania w całości. Jednak wierzy­ciel nie może bez ważnych przyczyn odmówić przyjęcia częściowego (art. 450 k.c.). Dotyczy to świadczeń podzielonych np. świadczenia pieniężne, węgiel, zboże.

Przy wykonaniu zobowiązania zarówno po stronie wierzyciela albo dłuż­nika mogą brać udział osoby trzecie np. uposażony (art. 831 k.c.), poręczy­ciel (art. 876 § l k.c.).

Wykonując zobowiązanie dłużnik winien dążyć do spełnienia świad­czenia wynikającego z tego stosunku (zasada realnego wykonania zobo­wiązania).

Jeśli w czasie wykonania zobowiązania nastąpiły zmiany społeczno-gospodarcze, to w prawie zobowiązań w tym zakresie istnieją dwie zasady.

1) zasada niewzruszalności umowy (umów należy dotrzymywać),

2) zasada uwzględniania zmienionych warunków, która pozwala na mo­dyfikowanie świadczenia w określonych okolicznościach (art. 357 k.c.).

6.2. Miejsce wykonania zobowiązania

Miejscem wykonania jest miejscowość w której zobowiązanie ma y zrealizowane.

Miejsce to wynika z:

a) Woli strony (umowy).

b) Istoty świadczenia np. orka gruntu, tapetowanie mieszkania.

Jeśli ww. przesłanki nie mają zastosowania to według przepisów prawa miejscem wykonania zobowiązania jest (art. 454 k.c.):

— przy świadczeniach niepieniężnych miejsce zamieszkania lub sie­dziba dłużnika w chwili powstania zobowiązania,

— przy świadczeniach pieniężnych miejsce zamieszkania lub siedziba wierzyciela w momencie wykonania zobowiązania.

6.3. Czas wykonania zobowiązania

Czas wykonania może wynikać (art. 455 k.c.) z:

1) Woli stron np. określenie w umowie konkretnej daty, oznaczonego okresu - grudzień 1995 roku,

2) Istoty świadczenia np. usunięcia awarii, dostarczenie zboża po żniwach,

3) Jeśli nie występują ww. przesłanki to zgodnie z ustawą dłużnik ma niezwłocznie spełnić świadczenie po wezwaniu go przez wierzyciela. Nie­zwłocznie to nie oznacza natychmiastowego wykonania zobowiązania. Należy uwzględnić właściwy termin dla dłużnika aby mógł on w normal­nym toku wykonać zobowiązanie.

Wykonanie zobowiązań wzajemnych (por. art. 487, art. 488, art. 490 k.c.).

6.4. Dowód wykonania zobowiązania

Dowód wykonania zobowiązania potwierdza jego realizację a zarazem wygaśnięcie zobowiązania. Fakt ten w razie sporu udowadnia dłużnik (art. 6 k.c.). Dłużnik jeśli spełnił świadczenie może żądać (art. 462 k.c.):

1) wydanie pokwitowania w formie pisemnej (dla celów dowodowych),

2) jeśli istniał dokument stwierdzający zobowiązanie np. umowa, to:

— zwrot dokumentu,

— adnotacja na dokumencie np. przy częściowym spełnieniu świad­czenia,

— oświadczenie na piśmie w szczególnej formie, gdy dokument został utracony.

Z dowodu wykonania zobowiązania wynikają dwa domniemania pra­wne (art. 466 k.c.):

1) z pokwitowania zapłaty sumy dłużnej wynika domniemanie, że speł­niono świadczenie uboczne np. odsetki,

2) z pokwitowania świadczenia okresowego wynika domniemanie speł­nienia świadczenia okresowego wcześniej wymaganego np. czynszu naj­mu, świadczenia alimentacyjne, renty, raty.

Domniemania te mają charakter wzruszalny, wierzyciel może je obalić wykazując, że świadczenia te nie zostały spełnione.

Wykonanie zobowiązania jest podstawową przyczyną wygaśnięcia zo­bowiązania, bowiem spełnia warunki osiągnięcia określonego efektu go­spodarczego, który był podstawą powstania takiego stosunku.

6.5. Skutki niewykonania lub nienależytego wykonania zobowiązania (odpowiedzialność kontraktowa)

A. Skutki niewykonania lub nienależytego wykonania zobowią­zania - uwagi ogólne

Jeśli dłużnik narusza zasady określające zobowiązania (patrz wyżej), to mamy wtedy do czynienia z niewykonaniem zobowiązania (np. niespeł­nienie świadczenia) lub wi nienależytym jego wykonaniu (np. świadczenia złej jakości).

Wierzyciel może żądać:

1) spełnienia świadczenia nawet przy zastosowaniu przymusu państwo­wego (w ramach postępowania cywilnego),

2) naprawienia szkody - odszkodowanie może nastąpić:

a) zamiast spełnionego świadczenia (niewykonanie zobowiązania),

b) obok spełnionego świadczenia (nienależyte wykonanie zobowiązania).

Podstawą odpowiedzialności jest wina dłużnika (art. 472 k.c.) oraz osób, za które dłużnik ponosi odpowiedzialność (art. 474 k.c.) np. osoby zatru­dnione przez dłużnika, adwokaci.

Strony mogą w drodze umowy rozszerzyć odpowiedzialność dłużnika np. dłużnik będzie ponosił odpowiedzialność za niewykonanie zobowiąza­nia niezależnie od jego winy albo ograniczyć np. dłużnik nie odpowiada, gdy jest wina nieumyślna (art. 473 k.c.).

Nie można wyłączyć odpowiedzialności dłużnika za winę umyślną (art. 473 § 2 k.c.).

B. Niemożliwość świadczenia

Niemożliwość świadczenia może mieć dwojaki charakter:

a) Niemożliwości pierwotnej (art. 387 k.c.) polegającej na tym, że reali­zacja świadczenia jest niemożliwa już w momencie powstania zobowiąza­nia np. umowa o zbycie użytkowania, służebności osobistej, które z woli ustawodawcy są niezbywalne, sprzedaż nieruchomości cudzoziemcowi bez zgody Ministra Spraw Wewnętrznych.

Czynność prawna z mocy prawa jest bezwzględnie nieważna, jeśli jed­na ze stron wiedziała o niemożliwości spełnienia świadczenia, a o tym fakcie nie powiadomiła drugiej strony, to jest obowiązana do naprawienia szkody, np. koszty związane z zawarciem umowy, koszty porad prawnych, koszty podróży.

Niemożliwość następcza (art. 475 k.c.) polega na tym, że świadczenie stało się niemożliwe do spełnienia dopiero po powstaniu zobowiązania. Skutki prawne niemożliwości następczej:

1) za które dłużnik nie odpowiada np. niewykonanie dzieła wskutek cho­roby, która nie ma charakteru przejściowego;

— wygaśnięcie zobowiązania (art. 475 § l k.c.),

— wydanie surogatów, gdy przedmiotem świadczenia były rzeczy (art. j 475 § k.c.) np. wydanie innego „białego kruka", którą uzyskał dłużnik za zniszczoną książkę, suma ubezpieczenia.

W przypadku umów wzajemnych (patrz art. 495 k.c.).

2) za które dłużnik ponosi odpowiedzialność np. niewykonanie obrazu wskutek niedbalstwa;

— obowiązek naprawienia szkody (art. 471 k.c.),

— wydanie surogatów (art. 475 § 2 k.c.).

W umowach wzajemnych (patrz art. 493 i art. 494 k.c.).

C. Źródła i opóźnienie dłużnika

Naruszenie terminu wykonania zobowiązania powoduje:

a) zwłoka dłużnika - niezachowanie terminu wskutek okoliczności, za które dłużnik ponosi odpowiedzialność (art. 476 zd. l k.c.) np. z powo-du niewykonania ubrania w czasie przez krawca, który wyjechał wczasy.

Skutki prawne (patrz art. 477-480, art. 481 § l k.c.),

b) opóźnienie dłużnika (art. 476 zd. 2 k.c.) - niezachowanie terminu wsku-tek okoliczności za które dłużnik nie ponosi odpowiedzialności np. kra­wiec nie uszył ubrania z powodu pobytu w szpitalu. Skutek (zob. art. 481 § l k.c.).

6.6. Wygaśnięcie zobowiązań - uwagi ogólne

Oprócz wykonania zobowiązania istnieją jeszcze inne sposoby jego wygaśnięcia. Do sposobów, które zaspokajają interes wierzyciela należy wymienić np. naprawienie szkody (art. 471 i nast. k.c.), świadczenie w miejscu wypełnienia (art. 453 zd. l k.c.), potrącenie (art. 498 k.c.), odno­wienie (art. 506 § l k.c.), złożenie do depozytu sądowego (art. 463, art. 465, art. 467, art. 486 § l k.c.).

Do sposobów, które nie zaspokajają interesów wierzyciela zaliczymy m.in. niemożliwość świadczenia (art. 475 § l k.c.), zwolnienie z długu przez wierzyciela (art. 509 k.c.), rozwiązanie stosunku prawnego (następuje w drodze zgodnych oświadczeń woli obu stron), upływ czasu w przypadku zobowiązań ciągłych (np. najem), ziszczenie się warunku rozwiązującego (np. niewykonanie darowizny w przypadku gdy wnuk nie ukończył szkoły we właściwym terminie, a warunek taki wynikał z treści umowy), śmierć (np. art. 908 i nast. k.c.).

7. OCHRONA WIERZYCIELI W PRZYPADKU NIEWYPŁACALNOŚCI DŁUŻNIKA

W razie niewypłacalności dłużnika wierzycielowi przysługuje tzw. skarga pauliańska (art. 527-534 k.c.).

Przesłanki roszczenia pauliańskiego są następujące:

1) Roszczenie pauliańskie polega na żądaniu wierzyciela, aby czynność prawną dokonaną przez dłużnika z osobą trzecią uznać wobec wierzyciela za bezskuteczną. Oznacza, że wierzyciel będzie mógł się wtedy zaspokoić z przedmiotów majątkowych, które w wyniku czynności prawnej uznanej za bezskuteczną wyszły z majątku dłużnika lub do niego nie weszły, a znaj­dują się u osoby trzeciej np. sprzedaż domu aby uniknąć spłaty pożyczki. Skarga pauliańska musi spełniać następujące przesłanki:

1)Podmiotem uprawnionym do zaskarżenia czynności prawnej dłużnika z osobą trzecią jest wierzyciel.

2)Można zaskarżyć tylko taką czynność prawną dłużnika, która zmniejsza jego aktywa lub zwiększa pasywa.

3)Czynność prawna dłużnika jest dokonana z pokrzywdzeniem wierzy­ciela. Oznacza to, że dłużnik stał się niewypłacalny w ogóle albo w mniejszym stopniu.

4)Osoba trzecia przez czynność prawną z dłużnikiem uzyskała korzyść majątkową.

5)Osoba trzecia uzyskująca korzyść majątkową, winna wiedzieć lub przy zachowaniu należytej staranności mogła się dowiedzieć, że dłużnik zawierając z nią umowę działał z pokrzywdzeniem wierzyciela. Jeśli osoba trzecia jest w bliskim stosunku z dłużnikiem (np. rodzice), domniemywa się, że działała w złej wierze w tym względzie.

W sytuacji, gdy czynność prawna dłużnika z osobą trzecią jest nie­odpłatna (np. darowizna) to omówiona przesłanka nie ma miejsca.

Powództwo wytacza wierzyciel przeciw osobie trzeciej. Należy to uczy­nić w ciągu pięciu lat od momentu zawarcia czynności prawnej dłużnika z osobą trzecią.

1

42

---