ROLA LITERATURY W KSZTAŁTOWANIU UNIWERSALNYCH SYSTEMÓW WARTOŒCI
Literatura jest instrumentem reagującym na wszystkie wydarzenia i nastroje panujące w społeczeństwie. Posiada ona zdolnoœć bezpoœredniego i najbardziej osobistego docierania do wnętrza duchowego odbiorców. Twórcy analizują, krytykują bądŸ pochwalają to co obserwują wokół siebie. Artyœci starają się także wysunąć propozycję zmian, które mogłyby ulepszyć, unowoczeœnić œwiat, tak by każdy odnalazł w nim swoje szczęœcie. „Artysta widzi i czuje więcej” i dlatego stara się przekazać prawdy o życiu, miłoœci, szczęœciu oraz wartoœci uniwersalne, które wpłynęłyby na nasze postępowanie i kształtowałyby osobowoœć. Literatura podaje pewne wzorce postępowań, które są albo przykładem godnym naœladowania lub pogardy. Możemy znaleŸć w niej także pewne wartoœci moralne. Ale czy czytelnik z nich skorzysta w odpowiedni sposób zależy tylko od niego.
Wartoœci u J. Kochanowskiego. Gwarantem porządku moralnego, czyli tego do czego człowiek dąży, zmierza jest równowaga psychiczna i „sumienie całe”. Szczęœcie należy czerpać z urody i porządku œwiata. Natura jest rozumna, harmonijna, boska, największą więc doskonałoœcią człowieka jest dostosowanie się do owej powszechnej harmonii. Życie powinno być przede wszystkim zgodne z naturą człowieka, co spowoduje, że będzie ono zgodne z naturą w ogóle, a ponieważ właœnie na tej zgodnoœci opiera się cnota. Koniecznym warunkiem „wesela prawego jest czystoœć sumienia, człowiek, który je posiada jest spokojny, swobodny, otwarty na innych. Natomiast ten, którego „gryzie mól zakryty”-(winy ciążące na sumieniu) jest smutny, ponury(„Serce roœnie, patrząc na te czasy”).
Należy pamiętać, że „nic wiecznego na œwiecie” i z tego powodu, gdy radoœć lub troska osiąga swój szczyt, wówczas- zgodnie z przysłowiem- „Fortuna kołem się toczy” można się spodziewać rychłej odmiany losu dlatego należy zachować i w szczęœciu i w nieszczęœciu spokój i równowagę ducha. Taka postawa pomaga uniknąć wielu rozczarowań i tragedii. Musimy pamiętać, że „Na szczęœcie wszelakie, Serce ma być jednakie”, „Nie porzucaj nadzieje...”
Miłoœć z pewnoœcią jest okresem życia, który jest najbardziej sprzyjający radoœci i rozrywce, trzeba więc korzystać z nadarzającej się okazji do zabawy, ale trzeba też zachować pewien umiar, uwzględnić fakt, iż nie każdy czas i nie każda okazja sprzyja zabawie( „Miło szaleć, każdy czas po temu”).
Literatura odrodzenia propaguje wartoœci umiłowania( kraju), ojczyzny. Miłoœć do ojczyzny nie wyblakła przez wieki, a gdy ona jest w niebezpieczeństwie obywatel wszystko gotów dla niej oddać( „Odprawa posłów greckich”).Literatura złotego wieku pomimo, że preferowała życie tu na ziemi przyznawała racje epikurejczykom i stoikom, pokazywała Boga jako stwórcę, kreatora œwiata, a przede wszystkim przyjaciela człowieka i dobrego Ojca.
Literatura odrodzenia przekazała wartoœci( szczęœcie, cnota, dobre słowa, epikureizm i stoicyzm) jako elementy uniwersalne i ponadczasowe, z których skorzystać może każdy. Główne cele, które wyznaczała sobie literatura okresu oœwiecenia to walka z głupotą i zacofaniem. Pełni ona także rolę nauczyciela patriotyzmu, który jest uniwersalną wartoœcią, ale patriotyzmu takiego, na który składają się: trud codziennego życia, praca, a jak trzeba także walka. Poprzez ukazanie w krzywym zwierciadle modnisiów, fircyków, łowców posagowych, pijaków, żon modnych literatura krytykowała œmiesznoœci, słabostki i wady i wpływała na przypominanie i utrwalanie systemu wartoœci.
Bardzo ważną rolę w kształtowaniu uniwersalnych wartoœci odgrywała literatura epoki romantyzmu. Nie było ojczyzny, ale społeczeństwo organizowało się, stwarzało sobie namiastkę kraju „w małych ojczyznach, zaœciankach, dworach”. Te miejsca były skarbnicą przechowywania i przekazywania tradycji, patriotyzmu, szacunku, wiary i miłoœci”:( „Pan Tadeusz” A. Mickiewicza). Literatura romantyzmu to literatura tyrtejska, której celem było ukazanie potęgi patriotyzmu( „Dziady” cz. III A. Mickiewicza).
Zygmunt Krasiński wyznaczył sobie rolę obrońcy wartoœci XXXXX w społeczeństwie polskim, czyni to w swojej poezji oraz „Nie-Boskiej komedii”.
Szczególną rolę twórczoœć romantyzmu spełniała w kształtowaniu miłoœci, jako wartoœci uniwersalnej. Bohater romantyczny jest zakochany, ale nieszczęœliwie, gdyż sprawy kraju przedkładał nad dobro osobiste.
Wielkie znaczenie miał dla niego dom, jako ognisko rodzinne, ale Konrad Wallenrod „szczęœcia w domu nie zaznał, bo go nie było w ojczyŸnie”. Także praca będąca koniecznym warunkiem egzystencji człowieka, przynosząca zyski, jak i przyjemnoœci czerpane z jej wykonywania były wartoœciami ponadczasowymi wyeksponowanymi szczególnie w literaturze pozytywistycznej. To ona wznawiała więzi rodzinne( „Nad Niemnem” E .Orzeszkowa),charakter i hart ducha. To dzięki ogromnemu wysiłkowi ciężkiej, fizycznej pracy Jan i Cecylia założyli osadę Bohatyrowiczów i w której z pokolenia na pokolenie przekazywane były wartoœci poszanowania pracy, tradycji i godnoœci ludzkiej.
Literatura pozytywistyczna stała się twórcą nowej œwiadomoœci społecznej. Stworzyła nowy sposób rozumienia patriotyzmu, który polegać miał na spełnianiu nowych obowiązków na każdym stanowisku w sposób rzetelny i sumienny, w poczuciu odpowiedzialnoœci za wszystko co się robi. Literatura postawiła sobie za cel rzetelne opisanie społeczeństwa polskiego, ukazanie jego cech i wartoœci. Należy pamiętać, że wszystkie wartoœci, niczym „kruszce drogocenne” są w nas i tylko od nas samych zależy czy przekształciło się w „dzieło wielkie i zahartowane” gdyż przecież „każdy jest kowalem swego losu”. Literatura ma tylko o nich przypominać, a my powinniœmy w życiu postępować zgodnie z nimi( „Kowal” L. Staff).
Współczesna literatura porażona złem i cierpieniem dzisiejszego œwiata skazuje człowieka na porażkę. Kafka nawołuje wręcz: „w walce ze œwiatem stawaj po jego stronie”. Przegrywają również bohaterowie Hemingwaya. Ci jednak, pokonani przez œwiat, toczą walkę z własnymi słaboœciami- to jest płaszczyzna możliwego triumfu człowieka. Człowieka, którego „można zniszczyć, ale nie pokonać”- jak mówi bohater wielkiej XXXXXX Hemingwaya „Starego człowieka i morza”. Wobec ogromu oceanów samotny bohater Hemingwaya jest bezbronny, ale jest silny dzięki wewnętrznej nieugiętoœci. Siłą człowieka w walce ze œwiatem jest również œwiadomoœć. Œwiadomoœć jest wartoœcią samą w sobie, jest wyznaczeniem naszego człowieczeństwa.
Obrońcą tradycji, norm etycznych, wartoœci związanych z naszą kulturą jest Zbigniew Herbert- przedstawiciel literatury współczesnej. Według niego wartoœci etyczne są dobrem niezbywalnym, nie można ich czasowo zawiesić lub unieważnić. Cel nigdy nie będzie uœwięcał œrodków, a zło nigdy nie będzie służyło budowie dobra. Taka symbioza jest niemożliwa. Zwalczać zło siłą, znaczy powoływać nowe zło, a więc zwalczać pozornie. Nie-zwalczać, ale- zwielokrotniać i potęgować( „Przesłanie Pana Logito”).
Czasy współczesne przynoszą również inne zagrożenia, jak choćby pogoń za pieniądzem, zanik ludzkich uczuć, obojętnoœć wobec najbliższych.
W wieku XX załamały się tradycyjne systemy wartoœci, które dotąd obowiązywały, ale w ich obronie stanęła literatura, która wiernie towarzyszy człowiekowi po drogach życia.... Literatura kształtuje uniwersalne wartoœci, wartoœci humanistyczne takie jak godnoœć, honor, miłoœć. To one stanowią o pełni człowieczeństwa. Uczucia, marzenia o szczęœciu i powodzeniu są wykładnią osobowoœci człowieka. Ludzi obowiązują pewne kanony moralne według których ich wychowano i które przyjęli. Pozwalają one odróżnić dobro od zła.