HISTORIA PRAWA KARNEGO

ZAŁOŻENIA PROGRAMU KODYFIKACJI PRAWA KARNEGO

Powstanie humanitarnej doktryny prawa karnego XVIII w.

• Hasła humanitaryzmu w części jedynie w sferze ideałów, ze względu na to że myśliciele, rzadko znali się na legislacyjnej stronie reform, ale ogólnie wszyscy byli za „uczłowieczaniem” prawa karnego. Decydujący wpływ mieli jednak:

• Wolter - broniąc niewinnie oskarżonego i w okrutny sposób skazanego człowieka (Jana Calasa) doprowadził do jego pośmiertnej rehabilitacji. Publikował całą serię pism ukazując bezprawie feudalnego sądownictwa i religijnego fanatyzmu. Potem jeszcze wielokrotnie bronił niewinnych ofiar. Jego prace poruszyły opinię europejską.

• Cesare Beccaria - opublikował dzieło „O przestępstwach i karach”, którego przyjęcie było bardzo szerokie i żywe, stało się swoistym credo, dla walczących o reformę humanitarną prawa karnego oraz inspiracją dla ówczesnych legislatorów.

Program humanitarystów w dziedzinie prawa karnego materialnego.

• Głównie postulaty dotyczyły procesu karnego, ale i prawa materialnego.

• walka z arbitralnością sędziów → nullum crimen sine lege, nulla poena sine lege, zakaz analogii → by to osiągnąć - kodyfikacja zupełna

• zerwanie ze stanowym zróżnicowaniem w prawie karnym → zapowiedź formalnej równości.

• subiektywizacja od­powiedzialności karnej (zerwanie z pozostałościami odpowiedzialności obiek­tywnej)

• indywidualizacja (zniesienie pozostałości odpowiedzialności zbiorowej i represji wobec osób niewinnych).

• katalog przestępstw i ich kwalifikacja - przewartościowanie dóbr chronionych represją karną: zniesienie przestępstw za czary czy samobójstwo (wolność jednostki).

• Kara → nowe założenia represji karnej i nowe uzasadnienie sensu kary w ogóle → utylitaryzm społeczny (osiągnięcie za pomocą kary pożytecznych dla społeczeństwa celów, jak: zapobieganie i poprawę

• praca - uważana za ważny czynnik kary (tak w zakresie zapobiegania, jak i poprawy)

• zwalczano karę śmierci - nieutylitarna i nieodwracalna, lepsza kara ciężkich robót.

• zniesienie kar okrutnych - kwalifikowanych i mutylacyjnych

• ekonomia kar - kara winna być wymierzana tylko w granicach i sposobami koniecznymi do osiągnięcia jej skuteczności (określona ustawowo, współmierna do przestępstwa i relatywna, tj. wymie­rzana w wysokości ściśle zależnej od wielkości przestępstwa). → zwrócenie uwagi na wagę szybkości wykonania kary i nieuchronność jej zastosowania.

Ogólne założenia kodyfikacji karnych XVIII i XIX w.

• 2 fundamentalne założenia:

• zasada legalizmu (ustawowości w prawie karnym) - nullum crimen sine lege;

• zasada formalnej równości obywateli wobec prawa karnego.

• dążenie do pełnej subiektywizacji i indywidualizacji odpowiedzialności karnej

• zwycięstwo zasady prawnopublicznego charakteru przestępstwa

• cele i charakter represji karnej określone przez zasadę utylitaryzmu, racjonalizacji i laicyzacji prawa:

• przebudowa katalogu przestępstw - racjonalizacja przestępstw przeciw religii, obraza majestatu staje się przestępstwem przeciwko władzy państwowej, znikają przestępstwa jak czary czy samobójstwo, inne spojrzenie na przestępstwa przeciwko mieniu

• przebudowa katalogu kar - tendencja do zniesienia kar okrutnych i hańbiących - ograniczano karę śmierci, rozbudowywano system kar pozbawienia wolności, spory wokół kary konfiskaty (bo dotyka też niewinnych)

• zmiany w technice kodyfikacji:

• dążono do nowej systematyzacji → część ogólna (ogólne założenia odpowiedzialności karnej, przestępstwa i kary) oraz część szczególna (poszczególne rodzaje przestępstw i kar);

• dążenie do całkowitego rozgraniczenia przepisów prawa materialnego i procesowego;

• odchodzono od kazuistyki na rzecz budowy norm abstrakcyjnych, zwięzłych i jak najbardziej ogólnych.

• Ocena stopnia realizacji (3 grupy):

1. kodeksy należące całkowicie do epoki feudalnej - kodyfikacja bawarska elektora Maksymiliana, Theresiana,

2. kodyfikacje epoki przejściowej - Josephina, Landrecht pruski, kodeksy rosyjskie, polski Kodeks Karzący.

3. kodeksy doby konstytucjonalizmu - od Code penal i bawarski kodeks z 1813 r..

ŹRÓDŁA PRAWA KARNEGO

Kodyfikacja prawa karnego we Francji. Code penal.

• Deklaracja praw człowieka i obywatela z 1789 r. - przede wszystkim 3 art. formułujące zasadę równości materialnej jak i formalnej

• Kodeks karny z 1791 r. (2 ustawy) - nawiązywał do zdobyczy oświeceniowych, podzielony na 2 części: część ogólną o szczególną. Nie dotyczył całości problematyki prawa karnego, ale głównie zasad wymiaru kary i rodzajami kar → idea humanitaryzmu, ekonomii kary, likwidacja kwalifikowanej świeci, kar mutylacyjnych, konfiskaty mienia, a jako kara główna - kara pozbawienia wolności. Pomimo to surowość kar - ciężkie roboty z kulą u nogi, deportacja, pręgierz oraz sankcje bezwzględnie oznaczone.

• Kodeks o przestępstwach i karach z 1795 r. (po przewrocie termidoriańskim) - głównie reforma procesu, surowe kary za przestępstwa przeciw bezpieczeństwu wewnętrznemu, udział w spiskach, opór wobec władzy publicznej itp.

• Code penal z 1810 r. - pierwszy klasyczny kodeks karny „trium­fującego mieszczaństwa", wzór dla kolejnych.

• osiągnięcie z punktu widzenia techniki legislacyjnej:

• tylko przepisy karnego materialnego

• wstęp i 4 części (po 2 na ogólną i szczególną)

• jasny i precyzyjny.

• trójpodział przestępstw na zbrodnie, występki i wykroczenia (kryterium kara i sąd właściwy)

• treść → antyfeudalny, ale bardzo surowy w celu odstraszania (ze względu na sytuację społeczną) → szerokie stosowanie kar śmierci, też kwalifikowanych, przywrócenie konfiskaty i kar mutylacyjnych (piętnowanie), kara dodatkowa śmierć cywilna. Szczególnie rozbudowany katalog przestępstw związanych z ochroną własności i bardzo surowe kary.

• Zmiany:

• najpierw usunięto niektóre okrutne kary (kwalifikowana śmierć, pręgierz, śmierć cywilna. Stopniowo coraz większe łagodzenie kar, szersze uwzględnianie okoliczności, ostrzejsze traktowanie recydywis­tów, rozwijanie elementów poprawczych, środki wychowawcze wobec nieletnich.

• po drugiej wojnie światowej - (ruch tzw. nowej obrony społecznej) kolejne reformy w duchu szkoły socjologicznej, głównie dot. nieletnich, opieki.

• obowiązywał do 1994 r.

Kodeksy karne austriackie.

• Theresiana z 1768 r. (Maria Teresa) - feudalny, ale pewne postępy, głównie dotyczące formalnej strony, jak systematyzacja materiału i tworzenie pojęć ogólnych. W kwestii treści nadal feudalny - wielość kar okrutnych, tortury (wraz z rycinami jak odpowiednio je wykonać → stąd nazwa Nemesis Theresiana), stosowanie analogii, kar arbitralnych, różnice stanowe, podział kar na bardzo ciężkie, ciężkie i lekkie, mające cel wyłącznie odstraszający, przepisy prawa materialnego i procesowego razem. w praktyce Maria Teresa wielokrotnie uniewinniała skazanych na karę śmierci.

• Leopoldina z 1786 r. - (Leopold II, władca Wlk. Ks. Toskani) → wiele wad formalnych, ale w materii realizował idee oświeceniowe, jak: likwidacja okrutnych kar cielesnych i hańbiących oraz kary śmierci. Podstawowa kara - pozbawienie wolności o surowych rygorach. Mały zasięg obowiązywania, ale duże oddziaływanie.

• Josephina z 1787 r. - (Józef II, Austria)

• tylko prawo karne materialne (procedura skodyfikowana rok później);

• 2 części: I — o przestępstwach i karach kryminalnych oraz II — o przestępstwach i karach politycznych (mniejsze, bo sądzone przez władze administracyjno-porządkowe;

• krótka, wolna od kazuistyki, jasna i prosta;

• przyjęcie zasady nullum crimen sine lege w art. 1 → zniesienie arbitralności sędziów (nulla poena sine lege);

• brak zróżnicowania na stan społeczny;

• subiektywny i indywidualny charakter odpowiedzialności karnej;

• zrównanie usiłowania z dokonaniem przestępstwa;

• pominięcie instytucji przedawnienia przestępstwa i kary → ;

• katalog przestępstw - ujęcie zbrodni obrazy majestatu jako zamachu przeciwko państwu, a nie przeciw panującemu, zniesienie karalności czarów, wprowadzenie karalności pojedynków, przestępstwa przeciw religii i obyczajności jako „polityczne", ale utrzymana karalność samobójstwa;

• katalog kar - utylitaryzm społeczny → zniesienie kary śmierci; podstawowa kara - pozbawienia wolności, ale duża surowość w ich wykonaniu - podział ze względu na czas trwania na czasowe, długie i długotrwałe (do 100 lat!), oraz ze względu na stopień dolegliwości na łagodne, ciężkie i najcięższe z możliwością obostrzenia;

• Po śmierci Józefa II Leopold II zliberalizował kodeks, a jego następca Fryderyk II wzmógł represję wobec ruchów rewolucyjnych → 1797 r. - Ustawa karna dla Galicji Zachodniej → podstawa wydania Księgi ustaw na zbrodnie i ciężkie policyjne przestępstwa z 1803 r. zwanej Franciscaną.

• ścisły podział przestępstw na 2 kategorie (wraz z systematyką): Księga I dotyczyła zbrodni, księga II ciężkich przestępstw policyjnych, a każda z ksiąg dzieliła się na część ogólną i szczególną wraz z odrębnymi przepisami proceduralnymi.

• zbrodnie karane przez władze sądowe

• ciężkie policyjne przestępstwa przez władze administracyjne (przestępstwa nieumyślne oraz lżejsze uszkodzenia ciała i czyny naruszające dobre obyczaje).

• Nawiązywała do Josephiny, czasem z postępowymi (przywrócenie przedawnienia) lub wstecznymi rozwiązaniami.

• katalog przestępstw - rozszerzenie przestępstw przeciw władzy państwowej, przestępstwa przeciw religii i obyczajowe jako zbrodnie, rozbudowanie przestępstw przeciw mieniu;

• katalog kar - wprowadzenie kary śmierci za najcięższe przestępstwa, zniesiono konfiskatę, złagodzenie wykonywania kary więzienia, wprowadziła nadzwyczajne złagodzenia kary i przedterminowe zwolnienia.

• elastyczny i abstrakcyjny → utrzymał się długo, choć formalnie ujęto go w nowe ramy w 1852 r. z pewnymi zmianami (zastąpiono w 1974 r.):

• usunięcie przepisów z dziedziny procedury karnej

• wprowadzono trójpodział przestępstw na zbrodnie (cz. I), występki i wykroczenia (cz. II).

• nowa (ograniczająca) definicja zdrady głównej i obrazy majestatu, złagodzono kary więzienia.

• zmiany redakcyjne (nowa numeracja przepisów, usunięcie z kodeksu definicji naukowych).

Kodeksy karne państw niemieckich i II Rzeszy.

Prusy

• Landrecht z 1794 r. tytuł XX, cz. II (ponad 1500 art.)

• technika - niski poziom

• kazuistyka, brak odróżnienia norm od wskazówek etycznych.

• swoiste połączenie feudalno-absolutystycznych koncepcji z elementami ideologii oświeceniowej.

• przyjęcie zasady nullum crimen sine lege, ale dopuszczał stosowanie środków zabezpieczających po odbyciu kary na dowolnie długi czas

• System kar - odstraszanie, choć przeważało pozbawienia wolności, to utrzymano kwalifiko­wane kary śmierci, z możliwością ich obostrzenia. Szerokie zastosowanie chłosty.

• utrzymano tzw. karcenie domowe.

• szczególna ochrona dla honoru osób ze stanów uprzywilejowanych (szlachty, kupców)

• Początek XIX w. - początek prac nad reformą prawa karnego → zakończone pod koniec XIX w.

• Kodeks karny pruski z 1851 r.

• wzorowany na Code penal z 1810 r. - m.in. trójpodział przestępstw, wpływ system kar, przepisy o współuczestnictwie i usiłowaniu, w ujęciu okoliczności łagodzących.

• Oparty zasadzie nullum crimen sine lege oraz formalnej równości wobec prawa karnego.

• Znaczne rozbudowanie przepisów dotyczących ochrony praw majątkowych.

• Przepisy o ochronie władzy i osoby króla o charakterze absolutystyczno-policyjnym.

Bawaria

• miejsce gdzie najwcześniej pojawiają się postępowe ustawodawstwa (jak Codex Iuris Criminalis Bavarici).

• Kodeks karny z 1813 r.

• najnowocześniejszy pod kątem techniki → część ogólna i szczególna, trójpodział przestępstw. Normy zbudowane w sposób syntetyczny, wolny od kazuistyki i wątków pozaustawowych, jasny i wyrobiony język, jednolita terminologia.

• Autor: Anzelm Feuerbach - twórca teorii „przymusu psycho­logicznego", przedstawiciel szkoły klasycznej, twórca nowoczesnej doktryny penalistycznej, rzecznik interesów młodej burżuazji niemieckiej, po raz pierwszy użył sformułowania nullum crimen sine lege.

• duże ograniczenie swobody decyzji sędziowskiej poprzez bezwzględnie oznaczone kary i zakaz wydawania komentarzy do kodeksu, z wyjątkiem urzędowych.

• System kar - bardzo represyjny (kara śmierci, kara więzienia z obostrzeniami, śmierć cywilna, kary cielesne) → wynik teorii „przymusu psychologicznego"

• Wzór dla innych kodyfikacji: m.in. kodeksu saskiego (1838), hanowerskiego (1840), badeńskiego (1841), heskiego (1841) i innych.

• Obowiązywał w Bawarii do 1871 roku.

Zjednoczenie Niemiec → potrzeba kodyfikacji dla całego państwa → podstawą kodeks z 1851 r. → 1870 r. kodeks karny Związku Płn.-Niemieckiego → 1871 r. rozciągnięty na całą II Rzeszę.

• przepisy wstępne, 2 części (I - O karaniu za zbrodnie, występki i wykroczenia w ogólności oraz II - O poszczególnych zbrodniach, występkach i wykroczeniach i ich karalności).

• liberalizował przepisy kodeksu z 1851 r. → ograniczenie i złagodzenie karalności przestępstw przeciw państwu, kary śmierci, maksymalną wysokość kary pozbawienia wolności z lat 20 do 15, warunkowe zwolnienie po 3/4 kary.

• dużo ustaw szczególnych - ustawa antysocjalistycznej, ustawa „dynamitowej", kilkadziesiąt innych.

Republika Weimarska - projekt nowego kodeksu karnego z 1930 r. → zasadnicza reforma

Hitlerowska III Rzesza → liczne nowele totalitarne: np. zerwanie z zasadą legalizmu, powrót analogii, rozbudowa środków zabezpieczających i poprawczych dla recydywistów, osób wykazujących predyspozycje do przestępstwa, ogromny wzrost czynów karalnych (zdrada, sabotaż, ochrona NSDAP i in.) i zaostrzenie represji karnej. Podczas wojny seria rozporządzeń karnych pod nazwą „niemieckiego prawa wojennego".

Kodeksy karne rosyjskie.

• Instrukcja Katarzyny II - zbiór zasad, jakimi miała się kierować stworzona przez carycę komisja. Odbiegała od metod rządzenia Katarzyny, która chciała odegrać przed Zachodem rolę oświeconej monarchini, przesycając tekst Instrukcji zdaniami z dzieł filozofów i myślicieli epoki, do tego stopnia, że jej wydawanie zostało we Francji zakazane.

• Zwód Praw t. XV z 1832 r. - odróżniono normy ogólne od szczególnych, treść jednak tak bardzo przestarzała, że z chwilą ukazania się Zwodu konieczność podjęcia prac nad jego reformą.

• Kodeks Kar Głównych i Poprawczych (min. Romuald Hube, polak, zwolennik współpracy z caratem, zwolennik szkoły klasycznej) z 1846 r.

• pomimo pewnych nowych elementów, typowa kodyfikacja państwa absolutyzmu policyjnego dostosowana do ustroju feudalno-pańszczyźnianego.

• grupa przepisów należących do części ogólnej

• pomimo, że przestępstwo było zdefiniowane jako naruszenie ustawy, to dopuszczono analogię

• szeroka karalność różnych stopni usiłowania, też zamierzenia.

• rozbudowane przestępstwa przeciwko władzy, porządkowi publicznemu.

• podział kar na główne i poprawcze:

• główne - pozbawienie wszelkich praw połączonych z karą śmierci lub z zesłaniem na katorgę lub Sybir.

• poprawcze - m.in. zesłanie krótkotrwałe, roty aresztanckie, osadzenie w twierdzy, więzienie, kary cielesne, grzywnę.

• stanowy charakter kar

• ZMIANY (o niewielkim znaczeniu)

• 1847 r. - zmieniona i skrócona wersja wprowadzona w Królestwie Polskim.

• lata 60'te XIX w. (Aleksander II) - min. zniesienie kar cielesnych (z wyjątkami)

• 1866 r. - reforma dokonana w związku z reformą sądownictwa (1864 r.) i uchwalenie ustawy o karach wymierzanych przez sędziów pokoju → odrębne uregulowanie wykroczeń.

• 1885 r. - kolejna rewizja o niewielkim znaczeniu.

• liczne ustawy szczegółowe.

• Kodeks Tagancewa z 1903 r.

• zwięzły, wyodrębniona część ogólna, oparty na szkole klasycznej.

• trójpodział przestępstw na zbrodnie (zagrożone karą śmierci, katorgą, zesłaniem), występki (zagrożone więzieniem do 6 lat lub twierdzą) oraz wykroczenia karane aresztem lub grzywną.

• nullum crimen sine lege

• nowoczesne ujęcie odpowiedzialności karnej.

• w części szczególnej tendencja do kazuistyki

• katalog kar nawiązywał do dawnych tradycji (min. katorga, zesłanie)

• uzyskał sankcję cesarską, ale w całości nie został wprowadzony, min. ze względu na potrzebę reformy więziennictwa, choć cześć przepisów została wprowadzona (w związku z ruchami rewolucyjnymi) równolegle obowiązywał KKGP w redakcji z 1885 r. wraz z ustawą o karach wymierzanych przez sędziów pokoju oraz nieliczne przepisy kodeksu z 1903 r. wraz z częścią ogólną.

• 1915 r. władze niemieckie okupacyjne w Polsce potwierdziły obowiązywanie kodeksu (mylnie myśląc, że on obowiązuje), co zostało potwierdzone przez Tymczasową Radę Stanu (choć niektóre przepisy zmieniono).

Źródła prawa karnego w Anglii.

• Prawo precedensowe wspomagane i uzupełniane w coraz szerszej mierze przez ustawy (statute law).

• Jeremy Benthama (pod wpływem Baccarii) ogłosił program przebudowy systemu prawa karnego z punktu widzenia użyteczności jednostkowej i społecznej → program pomimo prób stworzenia kodyfikacji nieudany.

• Ustawodawstwo szczegółowe dotyczyło głównie systemu karania (bardzo nowoczesne), ale katalog przestępstw z niewielkimi zmianami, kazuistyka, brak zmian w części ogólnej.

• zniesienie kary śmierci za kradzież kieszonkową (1808), zniesienie kwalifikowanych kar śmierci za zdradę główną (1814), zniesienie kary chłosty w stosunku do kobiet (1820), zniesienie kary śmierci za kradzież na statku (1823).

• „ustawy Roberta Peela" (1826-1832) - uchylenie szeregu ustaw, usystematyzowanie przestępstwa przeciwko osobie, przestępstwo fałszowania monet i inne, zmniejszenie liczby stanów zagrożonych karą śmierci.

• Akty konsolidacyjne z 1861 r. - wyraz dążenia do uporządkowania ustawodawstwa karnego i do nadania prawu karnemu większej ścisłości - regulacje bardziej ogólne dot. kradzieży, uszkodzenia cudzego mienia, fałszerstwa, fałszowania monet oraz przestępstwa przeciw osobie.

• Ustawodawstwo szczegółowe z poł. XIX w.:

• kary deportacji do kolonii i zamiana na kary przymusowych robót karnych (Penal Servitude Act 1853),

• ustawy dotyczące warunkowego zwolnienia od kary, tzw. probacji (Probation of First offenders Act 1887, zreformowana w 1907 r.).

• ustawy o alkoholikach (Inebriates Acts 1879, 1888, 1898), ustawę o włóczęgostwie (Vagreancy Act 1898), o ochronie dzieci (Infant Life Protection Act 1897, Childrens Act 1908), o zwalczaniu handlu kobietami, kuplerstwa i sutenerstwa (Criminal Law Amendement 1912), o krzywo­przysięstwie (Perjury Act 1911), o fałszerstwie (Forgery Act 1913) i kradzieży (Larceny Act 1916).

OGÓLNA CHARAKTERYSTYKA PRAWA KARNEGO XIX I XX WIEKU

Zasady obowiązywania ustawy karnej.

• Postulat wyłącznego obowiązywania kodeksu karnego (zupełności formalnej) i zupełności materialnej (pod względem treści) zrealizowany o tyle, że z reguły kodeks uchylał istniejące prawa zwyczajowe, natomiast nadal obowiązywały i tworzone były ustawy szczegółowe, razem określane jako „ustawa karna”.

• Powszechność obowiązywania ustawy karnej - zasada równości formalnej (z wyjątkiem dla immunitetów dyplomatycznych, parlamentarnych itp.) → stopniowo likwidowano różnice feudalne.

• nierówność faktyczna wynikająca ze stosunków społ.-ekon., np. kara grzywny jednakowa dla bogatego i biednego, szczególna ochrona dla posiadaczy - ustawy zwalczające żebractwo i włóczęgostwo

• Lex retro non agit - z czasem uznano, że jeśli przestępstwo było zakazane to należy je sądzić wg nowej ustawy (kodeks Tagancewa) lub pierwszeństwo dla ustawy nowej, jeśli nie była surowsza od poprzedniej (kodeks austriacki z 1852 r.) lub nowa ustawa gdy względniejsza dla sprawcy lub gdy w ogóle nie uznaje danego czynu za przestępstwa (kodeks polski z 1932 r.)

Pojęcie przestępstwa. Klasyfikacja przestępstw.

• oparcie prawa karnego na zasadzie legalizmu - nullum crimen sine lege → formalna definicja przestępstwa (dokonywana za pomocą formalnych wyznaczników - szkoła klasyczna) w przeciwieństwie do materialnej (katalog zamachów, uznanych za przestępne, np. w Teresinie czy Landrechcie) częściowy nawrót do definicji materialnej pod koniec XIX w. wraz z przełożeniem akcentu z czynu na osobę sprawcy (szkoła antropologiczna i socjologiczna)

• 2 elementy definicji przestępstwa:

• element obiektywny - fakt, że dany czyn był zabroniony przez ustawę karną (bezprawność kryminalna).

• element subiektywny - zawinienie, wewnętrzny stosunek sprawcy do czynu.

• Podział na okoliczności wyłączające przestępność czynu (kontratyp - legalizacja czynu uznanego za bezprawny, np. obrona konieczna, stan wyższej konieczności) i okoliczności wyłączające przestęp­ność czynu z powodu braku winy (np. niepoczytalność, przymus, błąd).

• Klasyfikacja przestępstw (najważniejsze 2):

• kryterium - tryb ścigania - każde przestępstwo o charakterze publicznoprawnym (stwarzało prawo karne podmiotowe dla państwa do karania) → ale niektóre ścigane na wniosek pokrzywdzonego ze względu na jego interes - 3 grupy:

• przestępstwa z oskarżenia prywatnego (przestępstwa prywatnoskargowe) - wniesienie, popieranie lub wycofanie skargi w gestii osoby pokrzywdzonej.

• przestępstwa ścigane z upoważnienia pokrzywdzonego - tylko inicjatywa, a oskarżenie publiczne.

• przestępstwa ścigane na wniosek osoby pokrzywdzonej - tylko inicjatywa, a oskarżenie publiczne.

• kryterium - sankcja karna - głównie trójpodział z Code penal z 1810 r. na zbrodnie (kary dręczące i hańbiące), występki (kary poprawcze) i wykroczenia (kary policyjne) oparty na właściwości sądów → w innych kodeksach często przejęty, ale bez uwzględnienia kryterium właściwości sądów krytykowane i zastępowane dwupodziałem pod kątem represji karnej (a wykroczenia najczęściej poza ustawą karną), np. polski kodeks karny z 1932 r.

Subiektywne przesłanki odpowiedzialności karnej. Wina.

• zasada subiektywizmu = indywidualna wina (nullum crimen sine culpa) → problemy od strony zewnętrznych mechanizmów (uznanie lub nie wolnej woli jednostki - szkoły prawa karnego) i od strony konstrukcji wewnętrznej pojęcia.

• Podział na winę umyślną i nieumyślną:

• Wina umyślna - różne postacie złego zamiaru o 2 elementach: świadomość i wola

• zamiar bezpośredni (dolus directus) - świadomość sprawcy i jego wola jest nastawiona bezpośrednio na popełnienie przestępstwa

• zamiar wynikowy (ewentualny - dolus eventualis) - świadomość sprawcy i jego wola nie jest nastawiona bezpośrednio na popełnienie przestępstwa, ale przewiduje on możliwość i godzi się z ewentualnością jego popełnienia.

• w systemie prawa austriackiego → zamiar pośredni (dolus indirectus) - sprawcy działającemu w złym zamiarze przypisuje się wszystkie, nawet nie zamierzone następstwa czynu - tutaj wola sprawcy była nastawiona na skutek mniej przestępny → krytyka w nauce ze względu na domniemanie złego zamiaru.

• różne formy winy umyślnej: dolus praemeditatus - zamiar przestępny podjęty po namyśle, dolus repentinus - zamiar podjęty pod wpływem nagłego impulsu, dolus generalia - zły zamiar skierowany do osiągnięcia skutku przestępnego ogólnie tylko przez sprawcę określonego, dolus alternativus - zamiar zamienny, skierowany przez sprawcę zamiennie na różne rodzaje skutku przestępnego itp.

• Wina nieumyślna:

• lekkomyślność (wina nieumyślna świadoma) - sprawca działał bez złego zamiaru, ale mając świadomość, że działanie jego wywoła skutek przestępny bezpodstawnie przypuszczał, że go uniknie

• niedbalstwo (wina nieumyślna nieświadoma) - sprawca w ogóle nie miał świadomości przestępności skutków swego działania, choć mógł i powinien był ją posiadać

• Anglia - do dziś brak jasnego sformułowania winy → wyróżnienie pewnych form winy (zamiar, lekkomyślność, niedbalstwo) ale różne od kontynentalny, definicje umowne, a granice płynne, np. z czasem przyjęto domniemanie złego zamiaru na skutek rozszerzającego interpretowania zamiaru, a niedbalstwo ujmowane też wg obiektywnych kryteriów tak wykształciła się teoria odpowiedzialności karnej obiektywnej.

• Wyodrębnienie czynników wyłączających odpowiedzialność karną z powodu braku elementu podmiotowego przestępstwa (okoliczności wyłączające winę) → poczytalność - zdolność rozpoznawania własnych motywów postępowania i zdolność należytego nimi kierowania. Przyczyny niepoczytalności:

• wiek - 3 systemy:

• System trzech okresów (z prawa rzymskiego i ka­nonicznego) - okres dzieciństwa - bezwarunkowo nieodpowiedzialny, okres niedojrzałości - odpowiedzialny warunkowo, okres dojrzałości - odpowiedzialność bezwarunkowa → kodeksy karne niemieckie, rosyjski z 1903 r., polski z 1932 r.. Dla nieletnich środki wychowawcze i poprawcze, łagodniejsze kary

• System pośredni trzech okresów - kodeks austriacki, w fazie środkowej (10-14) - odpowiedzialność bezwarunkowa, ale zmniejszona (częściowa) - zbrodnia - tylko część kary, występki i wykroczenia niekarane.

• System dwóch okresów - Code penal - do 16 roku odpowiedzialność warunkowa (o ile działał z rozeznaniem) → w 1912 r. reforma na system 3 okresów.

• stan umysłowy → 3 metody określania niepoczytalności:

• metoda biologiczno-psychiatryczną - racje medyczne i katalog typów schorzeń (obłąkanie, demencja, niedorozwój umysłowy, choroba psychiczna itp.);

• metoda psychologiczna - następstwa psychologicznych nienormalności (wadliwość intelektu i woli)

• metoda mieszana (psychiatryczno-psychologiczną) - przyjęta w kodeksie polskim z 1932 r. („nie podlega karze, kto w chwili czynu z powodu niedorozwoju psychicznego, choroby psychicznej lub innego zakłócenia czynności psychicznej nie mógł rozpoznać znaczenia czynu lub pokierować swym postępowaniem").

Nauka o karze (penologia). Teorie kary.

• Hugo Grocjusz - twórca nowożytnej teorii kary - kara oparta na 2 elementach:

• słuszności - charakter absolutny, bezwzględny, celem samym w sobie

• użytecz­ności - charakter względny, fakt popełnienia przestępstwa nie uzasadniał kary, ale cel jaki można było dzięki niej osiągnąć.

• Teorie bezwzględne (odwetowe) - teoria odwetu moralnego Kanta - kara to spełnienie obowiązku (wypływającego z imperatywu) państwa; teoria odwetu dialektycznego Hegla - uzasadnienie zastosowania kary logiką → skoro przestępstwo jest negacją prawa, a kara negacją przestępstwa, zastosowanie kary to afirmacja porządku prawnego.

• Teorie względne (utylitarne) - cele: zapobieganie przez odstraszanie (Anzelm Feuerbach, K. Filangeri - teoria przymusu społecznego - kara ma sens jeśli odstrasza); zapobieganie ogólne i szczególne (Jeremy benthama - jako prewencja ogólna i szczególna) → oparte na celu jako interesie publicznym. Teorie poprawy - oparte na interesie winowajcy

• Teorie mieszane - połączenie idei odwetu ze względami utylitarnymi (min. Edmund Krzymuski) - cel zapobiegania przestępstwom poprzez odpłatę podpartą paremią suum cuique tribuere.

System kar.

• kryterium: surowość - np. Code penal z 1810 r., (kary dręczące i hańbiące, kary poprawcze i kary policyjne), w Kodeksie Karzącym z 1818 r. (kary główne, poprawcze i policyjne), w austriackiej Franciscanie z 1803 r., (kary za zbrodnie i kary za ciężkie przestępstwa policyjne) czy w kodeksie rosyjskim z 1845 r. (kary główne i poprawcze).

• kryterium: stopień samodzielności kary - kary zasadnicze i kary dodatkowe - późno wprowadzone, ze względu na początkową walkę z arbitralnością sędziów, zamiast możliwości orzekania przez nich kar dodatkowych, wprowadzano ustawowo określane skutki skazania (np. utrata praw obywatelskich) - kary dodatkowe mogą być też samoistne, np. grzywna.

• kryterium: równość w zakresie karania - generalnie równość, ale czasem zróżnicowanie ze względu na np. przynależność państwowa stanowisko społeczne, płeć, wiek itp. → po części jako reliktem stosunków feudalnych, a po części — wyraz humanitaryzacji karania.

• kryterium: dobro dotknięte karą - kary śmierci, cielesne, pozbawienia wolności, majątkowe, utraty uprawnień i na czci.

1. Kara śmierci → krytyka - nieodwracalność (w razie ew. pomyłki) i niepodzielność (niemożność dostosowania do ciężkości przestępstwa) → tendencja do ograniczania (nie w stosunku do kobiet, dzieci, starców), a nawet zniesienia (szczególnie kwalifikowanych form) lub nadawania jej alternatywnego charakteru, a jej wykonywanie poddawane humanitaryzacji (powieszenie, rozstrzelanie). Problem kary śmierci odżył po I wojnie światowej.

2. Kary cielesne - uważane za przeżytek feudalizmu. Kary cielesne kaleczące (mutylacyjne) zniknęły z kodeksów karnych najwcześniej (z wyjątkiem piętnowania). Natomiast kary cielesne zwykłe (np. chłosta) przez pewien czas się utrzymały.

3. Kara pozbawienia wolności - dopiero od XVIII w. nabrała charakteru kary samoistnej.

• Prototyp dzisiejszych zakładów karnych - angielskie i holenderskie domy pracy (XVI/XVII w.) dla włóczęgów, żebraków itp.

• Początek XVIII w. we Włoszech pierwsze zakłady karne - cel. poprawa przestępcy poprzez leczenie środkami religijnymi → twórcą nowożytnego programu więzień był John Howard → konieczność reformy w duchu humanitar­nych koncepcji celowości, użyteczności i wychowawczego oddziaływania kary, sprzeciw zamykania wszystkich więźniów razem (demoralizacja) → wytyczne do tworzenia systemów więziennych:

• system pensylwański - (USA, Anglia) odcięcie więźniów od złych wpływów poprzez całkowite odosobnienie (więzienia budowane systemem celkowym) → wady - wysoka dolegliwości kary

• system auburnskim (odosobnienia) - łagodził on izolację więźniów przez to, że w ciągu dnia dopuszczał wspólną pracę więźniów, ale w całkowitym milczeniu.

• system progresywny (Anglia) - 2 cechy:

• podział więźniów w zależności od kary, wieku, cech indywidualnych, itp.

• stopniowe przechodzenie więźniów od okresu pełnego odosobnienia poprzez okres pracy wspólnej do pobytu w więzieniu przejściowym o reżimie półwolnościowym → punkt wyjścia dla zakładów dla młodocianych, ale z powodu dyżych kosztów, nie przyjął się.

• system klasyfikacyjny (Szwajcaria) - podział więźniów na klasy i możliwości w zależności od dobrego sprawowania do przechodzenia do lepszych klas odbywania kary.

• też inne kar, jak - deportacja do kolonii, zesłanie na katorgę lub osiedlenie się.

• Kary majątkowe - początkowo nie miały szerszego zastosowania → ze względu na „świętość” prawa własności, dolegliwość względem niewinnych i sprzeczne z zasadą równości. Z czasem (w związku z problemami kar więzienia) nawrót do kar majątkowych, jako bardziej elastycznych i użytecznych. W nowszych kodeksach stosowane na szeroką skalę jako kary zasadnicze i dodatkowe, z możliwością zamiany grzywny na karę pozbawienie wolności.

• Kara utraty praw - początkowo jako kara zasadnicza lub automatyczny skutek zasądzenia w niektórych przestępstwach (skrajna postać - śmierć cywilna) → z czasem jako kara dodatkowa w formie utraty praw publicznych, honorowych, niektórych cywilnych (np. rodzicielskich).

• Kara na czci - utrata obywatelskich praw honorowych, nagana sędziowska, obowiązek wystąpienia z prośbą o przebaczenie, ogłoszenie wyroku skazującego w pismach.

Środki zabezpieczające.

• koniec XIX w. - teoria środków zabezpieczających (ochronnych) w związku z kryzysem teorii kary (jako nie dość pewnego środka zapobiegania przestępstwom) i pod wpływem szkoły prawa socjologicznego.

• na początku XX w. w związku postulatami zwolenników teorii obrony społecznej i uchwałami Międzynarodowego Związku Kryminalistycznego środkami tymi powinni być objęci niepoczytalni (ze względu na stan umysłowy) i niepoprawni (recydywiści i zawodowi przestępcy). Domagano się tego, ze względu na osoby prowadzące zły tryb życia (alkoholicy, żebracy, włóczędzy)

• Środki zabezpieczające dzielono na:

• lecznicze - głównie wobec chorych umysłow, alkoholików, narkomanów

• poprawczo-zabezpieczające - zamknięcie i praca przymusowa dla niepoprawnych

• Jako środek zapobiegawczy stosowano także represje dodatkowe, jak odebranie praw rodzicielskich, prawa wykonywania zawodu, przepadek przed­miotów majątkowych i narzędzi.

• Stosowanie środków zabezpieczających (nieleczniczych):

• przedłużenie okresu odbywania kary (system norweski),

• umieszczenie pewnych kategorii przestępców, od razu po wyroku do zakładów ochronnych (system szwajcarski),

• połączenie kary ze środkiem ochron­nym (najczęściej),

• Stosowane w sposób arbitralny przez władzę sądową i administracyjną → przejaw ograniczania swobód i wyłom od zasady legalizmu.

GŁÓWNE KIERUNKI DOKTRYNY PRAWA KARNEGO

Szkoła klasyczna.

• Twórca - Anzelm Feuerbach.

• idee humanitaryzmu, ale oderwane od realiów życia:

• równość wobec prawa - jako równość formalna, bez zauważenia faktycznej nierówności (społ. i ekon.)

• formalna definicja przestępstwa (zasada nullum crimen sine lege) abstrahując od społecznego uwarunkowania.

• Przestępstwo jako zjawisko prawne, a nie społeczne.

• teoria odpowiedzialności o charakterze abstrakcyjnym - podstawą odpowiedzialności wina jednostki, obdarzonej niczym nie skrępowaną wolą (założenie - woluntaryzm, indeterminizm) → abstrakcyjnie ujęta „autonomia woli".

• teoria kary - teorie bezwzględne i teorie o funkcji prewencyjnej kary.

• Podstawowe postulaty praworządności i ideały „państwa prawnego", pod względem metody oparta na egzegezie, a swoje badania ograniczała do samej normy.

Szkoła antropologiczna. Szkoła socjologiczna.

• kryzys ideałów indywidualistyczno-liberalnych, postęp wiedzy o człowieku → podważenie założeń szkoły klasycznej.

• od lat 70'tych XIX w. - krytyka klasyków przez tzw. pozytywistów (różne odłamy)

• tylko tzw. normatywiści kontynuowali metodę klasyczną - ustawa jako samodzielny, realny twór, istniejący niezależnie od czynników pozaprawnych i poddawał ją analizie przy zastosowaniu wykształconej przez pozytywizm prawniczy metody formalno-dogmatycznej.

Szkoła antropologiczna

• Twórcą tej szkoły był włoski psychiatra Cesare Lombroso (1835-1909; „Człowiek zbrodniarz”). Uważał, że niektórzy ludzie mają wrodzone predyspozycje do popełnienia przestępstw konsekwencja - odrzucenie pojęcia winy jako podstawy odpowiedzialności karnej reakcją powinno być stosowanie środków zabezpieczających → podstawą ich stosowania - stan niebezpieczeństwa, jako pewna cecha jednostki

• Założenia tej szkoły obalone przez naukę.

Szkoła socjologiczna

• Twórcą tej szkoły był Franc von Liszt (1851-1919). Kierunek ten zwracał uwagę na fakt, że przestępczość ma swoje przyczyny tkwiące także w warunkach społecznych, różniło go to od szkoły antropologicznej. Natomiast od szkoły klasycznej różniło ją odmienne podejście do kwestii znaczenia czynu, sensu kary i znaczenia okoliczności odnoszących się do sprawcy dla jego odpowiedzialności karnej. Chodziło o to, że przy reagowaniu na przestępstwo należy większą uwagę zwracać na jego sprawcę i na możliwość prewencyjnego oddziaływania na niego, mniejszą natomiast na wagę popełnionego czynu.

• Liszt dzielił sprawców na trzy kategorie:

• sprawców z nawyknienia, wobec których celem kary powinna być ich eliminacja, ponieważ nie nadają się do poprawy;

• sprawców nadających się do poprawy, wobec których należy stosować kary niekoniecznie współmierne do wagi przestępstwa, lecz takie, które mogą tę poprawę spowodować;

• sprawców przypadkowych, nie wymagających poprawy, a jedynie ostrzeżenia przez ukaranie.

• Podstawowym celem kary - nie sprawiedliwa odpłata, lecz ochrona dóbr prawnych, osiągana przez prewencyjne oddziaływanie na konkretnego sprawcę (prewencja indywidualna) środkami zabezpieczającymi (surogat kary) dobranymi indywiduwalnie.

• Wpływ tej szkoły na prawo karne: rozpowszechnienie takich instytucji jak warunkowe zawieszenie wykonania kary i warunkowe przedterminowe zwolnienie, oraz szersze uwzględnianie okoliczności, lansowanie stosowania długotrwałych środków izolacyjnych wobec recydywistów, przestępców zawodowych i z nawyknienia.

Szkoła socjalistyczna

• Niemieccy socjaldemokraci - generalna krytyki podejmowanych „kryminalno-socjologicznych" przedsięwzięć refor­matorskich → przestępczość jako produkt kapitalizmu, więc reformy nie przyniosą efektu, póki nie zmieni się porządku społ.-gosp., a główne źródła przestępczości to rozbicie społeczeństwa na klasy, własność prywatna, wyzysk i nędza mas, włączanie kobiet i dzieci w wytwór­czość, rozluźnienie więzów rodzinnych, niepewność egzystencji, alkoholizm, prostytucja itp.