TADEUSZ DREWNOWSKI- LITERATURA OLSKA 1944- 1989. PRÓBA SCALENIA
WSTĘP
Tomasz Burek Jaka historia literatury jest nam dzisiaj potrzebna? 1979
literatura jako historia arcydzieł
arcydzieło jako środek na totalitaryzm
****************************************************************
NOWA CAŁOŚĆ, NOWA JAKOŚĆ
1946- nowe wydanie Księgi narodu i pielgrzymstwa polskiego ze wstępem G. H.- Grudzińskiego
1947- uchwała emigracji o niepublikowaniu w kraju, 1956- potwierdzenie
Ośrodki emigracyjne
Londyn
oskarżany o epigonizm i wymieranie
bojkot kraju
Rzym
„Kultura”- wyrosła z „Buntu Młodych”, „Polityki” i pism armii Andersa
wyśmianie bojkotu kraju
Nr 19 produkuje- I utwór socrealistyczny
Lament papierowej głowy- I utwór odwilżowy
Herbert dzielił pisarzy na lewo- i prawo- brzeżnych względem Bugu
Sennik współczesny Konwickiego- wg Miłosza powieść o winie
Obnażanie stalinizmu po II wojnie światowej:
Herling- Grudziński Inny świat
Józef Czapski Na nieludzkiej ziemi
Czesław Miłosz Zniewolony umysł
Ważyk Poemat dla dorosłych
Woroszylski Dziennik węgierski
Kazimierz Brandys, Matka Królów, Nierzeczywistość
Różewicz, Nic w płaszczu Prospera, Wyszedł z domu
Vincenz Dialog z Sowietami
Andrzejewski Apelacja, Miazga
dzienniki Dąbrowskiej
Konwicki Mała Apokalipsa
Herbert Raport z oblężonego miasta
Kołakowski Główne nurty marksizmu
Kapuściński Imperium
Emigracja marcowa 1968:
Sławomir Mrożek
Jan Kott
Witold Wirpsza
Maria Kurecka
Leszek Kołakowski
Krzysztof Pomian
Adam Tarn
Stanisław Wygodzki
Jerzy Pomianowski
Arnold Słucki
Włodzimierz Odojewski
Zbliżenie emigracji i kraju:
Mrożek publikujący cały czas i wystawiający w kraju
teksty ocenzurowne w kraju wydawane za granicą (Andrzejewski, Marek Nowakowski, Kazimierz Orłoś, Bogdan Madej, Józef Hen)
****************************************************************
POGRANICZA
POGRANICZE EPOK
historia:
22 czerwca 1941- ZSRR wstępuje do koalicji antyhitlerowskiej
1941- pakt Sikorski- Majski; II Korpus armii Andersa (80tys)
1943- Wanda Wasilewska i Alfred Lampe występują z prośbą stworzenia „centralnego ośrodka dla spraw polskich”→ powstaje Związek Patriotów Polskich
1945- powstaje Rząd Tymczasowy
12 czerwca 1945- rozmowy Londynu i premiera Mikołajczyka w Moskwie
ustalenia jako akt łaski dały 4 teki legalnemu Rządowi londyńskiemu
1945- moskiewski proces przeciwko 15 polskim przywódcom politycznym (Okulnickiemu i towarzyszom)
powstaje PSL z SL; ściągają do niego byłe leśne oddziały wojskowe; działalność ich nie przyniosła jednak wiele dla kraju, brak kompromisów ze strony Mikołajczyka (Gomułka: „władzy nie oddamy”)
teksty:
Kazimierz Wierzyński Do sumienia świata- sarkastyczny protest przeciw pozostawieniu przez świat Polski na pastwę ZSRR i traktatów powojennych
sytuacja społeczna:
obawa przed kołchozami i 17 republiką
protest wobec zajmowania ziemi
ogólny witalizm i energia po skończonej wojnie
szaber i agresja w stosunku do mniejszości narodowych
rewolucja, ale:
łagodna jak szyba łabędzia (Różewicz Rachunek 1946)
wykorzystanie wywłaszczenia fabryk i ziemian dokonanych przez hitlerowców
wykorzystanie stanu powojennego
konflikt komunistów krajowych i wojennej emigracji komunistycznej
różne tradycje SdKPiL i KPP
Bierut i Gomułka
1- pozycja internocjalistyczna- związania z Moskwą
2- stanowisko komunizmu narodowego, sprostania rządom we własnym kraju (Gomułka)
szansa PPS została zaprzepaszczona przez brak polityków konsekwentnych i została ostatecznie połączona z PPR
****************************************************************
KATASTROFIZM I NOWATORSTWO
1944
historia:
Manifest lipcowy w Chełmie
teksty:
Przyboś Póki my żyjemy
Jastrun Godzina strzeżona
Putrament Wojna i wiosna
Wazyk Serce granatu
w Lublinie pow. Związek Zawodowy Literatów Polskich
wyd. „Odrodzenia”
nowa literatura i kultura tworzona przez twórców ze Wschodu, jednak nie nawiązująca do tej tradycji
miasta:
Lublin
dyr. Ossolineum Jerzy Borejsza pomaga ludziom sztuki i ściąga ich tutaj→ później założyciel „Czytelnika”
Kraków
Łódź
Toruń
1945
rozwój teatrów
rozwój czasopism
„Kuźnica”
marksistowska, Łódź, Stefan Żółkiewski
reprezentuje realizm
„Odrodzenie”
lewicowe, Kraków (z Lublina), Karol Kuryluk
„Twórczość
lewicowe, Kraków, Kazimierz Wyka
„Nowiny Literackie”
lewicowe, Kraków, Jarosław Iwaszkiewicz
„Wieś”
radykalno- ludowe
katolickie:
paxowskie „Dziś i Jutro”
„Tygodnik Warszawski” (1948- zamknięty i aresztowania redaktorów)
„Tygodnik Powszechny” (ks. Jan Piwowarczyk, Jerzy Turowicz, wydawała kuria biskupia; współ. Stefan Kisielewski, Jan Józef Szczepański, Stanisław Lem)
irracjonalizm romantyczny w kwestii etyki i historii, realizm w kwestii stosunku do nowej rzeczywistości
1946
historia:
5 lipca 1946- Rada Ministrów ustala cenzurę; szczególnie dotyka PSL
działają PIW i Czytelnik
zamknięto prywatne drukarnie, zabroniono im druku klasyki
wydawnictwa nie podejmują druku rękopisów zebranych w czasie wojny
X 1946- Dąbrowska na zjeździe ZZLP atakuje cenzurę, co zostaje uznane za przesadne
książki:
Gałczyński Wiersze
Kazimeirz Wyka Pogranicza powieści
Różewicz Niepokój
młodzi prozaicy okupacyjni
Różewicz Czerwona rękawiczka
do kraju wracają: Gałczyński, Borowski, Meissner, Fiedler, Słonimski, Tuwim, Pruszyński, Olgierd Terlecki, Adam Tarn, Artur Międzyrzecki
EMIGRACJA
1946
zał. Instytutu Literackiego i 1 nr „Kultury”→ 1947 Maisons- Laffaite
postawa „irracjonalnych wartości”
realizm długiego trwania
„Wiadomości Polskie” Grydzewskiego w Londynie- zamknięte 1944→ wznowione w 1946 jako „Wiadomości”
PEN- Club w Londynie zamknięty→ zamieniony na Związek Pisarzy Polskich na Obczyźnie
Katastrofizm nowego świata:
emigracja
„Kultura”- nowatorstwo sowieckie jest takim samym narzędziem znieczulenia kultury europejskiej jak katastrofizm niemiecki był wcześniej narzędziem jej rozkładu
Paul Valery Kryzys ducha
Benedetto Croce Zmierzch cywilizacji
uważał że system będzie dążył do zniszczenia edukacji→ tymczasem budowano szkoły
1949 Janta- Połczyński Wracam z Polski 1948- tekst wywołał skandal, gdyż przedstawiał Polskę, jako kraj, gdzie mimo wszystko dzieje się normalne życie
kraj
zdumienie Wyki na katastrofizm emigracyjnej
****************************************************************
POGRANICZE POWIEŚCI
charakterystyka:
zapotrzebowanie na powieść
zainteresowanie realizmem (Balzak, Tołstoj)
Kazimierz Wyka Pogranicze powieści 1948
zbiór szkiców
literatura powojenna w kontekście tradycji Dwudziestolecia
oczekiwanie na realistyczną epicką powieść o wojnie→ najbliższy temu zbiór nowel Wojciecha Żukrowskiego Z kraju milczenia
kategorie:
„rozrachunki inteligenckie”
„powieść o polityce”
„Pokłon Warszawie”
powieść o tematyce wiejskiej
„powieść piastowska”
tematy Dwudziestolecia i Września
nikła
Zofia Nałkowska Węzły życia; (po krytyce autorka tekst wzięła do poprawki)
Henryk Breza Muryc Jerycha 1946, Niebo i ziemia 1949
Putrament Sprzysiężenie, Rzeczywistość
o młodowileńskim środowisku Dwudziestolecia
min. o Giedroyciu z „Polityki”
s
trudna tematyka wojenna
większość tekstów czeka na odwilż → Polska jesień Szczepańskiego)
teraz:
Pruszyński Droga wiodła przez Narwik
Wańkowicz Bitwa o Monte Cassino
wpływy Dwudziestolecia
proza psychologiczna
najobszerniejsza ( w ujęciu Anny Sobolewskiej z Polska proza psychologiczna 1945- 50- najważniejszy nurt tamtego czasu)
teksty:
Andrzejewski Noc
Iwaszkiewicz Nowa miłość, Stara cegielnia
Adolf Rudnicki Szeksir, Ucieczka z Jasnej Polany
Stefan Otwinowski Czas nieludzi
Brandys Miasto niepokonane
Zawieyski Droga do domu
drwina
początek u Gombrowicza i Gałczyńskiego
omówienie Jeziora Bodeńskiego Dygata
bohater dzięki francuskiemu paszportowi trafia do obozu dla internowanych
flirty, towarzystwo dyskusyjne
bunt przeciw polskości
Pożegnania 1948- bunt przeciw skonkretyzowanej skamielinie polskiego obyczaju
diagnozy są nieścisłe, nie uwzględnia emigracji
Tematyka żydowska
traktowana w szerszej perspektywie (Sandauer, Kazimierz Brandys)
Adolf Rudnicki (1912- 1990)
I czytany pisarz holocaustu
swoją przedwojenna twórczość z perspektywy wojny uznał za bezradną
pozostała ta sama stylistyka tekstu (nie poszukiwał nowej jak Borowski)
nadal poetyzacja, patos i liryzm (wytykane mu)
opowiadania o biedocie żydowskiej i inteligencji: Józef, Koń, Wielki Stefan Konecki, Wniebowstąpienie, Ginący Daniel)
obraz żyda- kosmolity, który dopiero w obliczu wojny staną przed zagrożeniem
1968- wzrost ruchów antysemickich, zamilkniecie Rudnickiego
Wilhelm Mach Rdza
pisarz wynaleziony przez Wykę, sekretarz „Twórczości”
proza psychologiczna
dojrzewanie klasowej świadomości a egocentryzm
rozdarta logicznie i krytykowana powieść
****************************************************************
KWESTIA OKUPACJI
charakterystyka:
potrzeba nowej stylistyki
ucieczka od literackości
formy eseju (Wyka, Czapski)
teksty:
odnalezienie archiwum żydowskiego historyka Emanuela Ringelbluma
zbiory tekstów i wydania grupowe
kronika okupacyjna Ludwika Landa
dziennik przewodniczącego Judenratu Adama Czerniakowa
prof. Ludwik Hirschfeld Historia jednego życia
dr Marek Edelman Getto walczy
Zofia Nałkowska
Węzły życia
Dzienniki czasu wojny- bezpretensjonalna forma
Medaliony- praca w Komisji do Badania Zbrodni Hitlerowskich
LITERTURA OBOZOWA
Hannah Aredt Korzenie totalitaryzmu; geneza obozów koncentracyjnych w dziejach imperializmu kolonialnego i kategorii rasy
„taniec śmierci i handlu” w Jądrze ciemności Conrada
charakterystyka:
kontynuacja starej polskiej literatury syberyjskiej „zsyłkowej”
podział na krajową (hitlerowską) i emigracyjną (sowiecką)
obozy w ZSRR
tradycja romantyczna uruchomiona tyko u Beaty Obertyńskiej
o Gułagu
Anatol Krakowiecki Książka o Kołymie
dziennikarz i kabareciarz
odnajdywanie śladów po Polakach, spotkania z Polakami
zmarł tuż po powrocie z Kołymy i szlaku bojowego
M. Lenardowicz Pamiętnik z Sołówek
Witold Olszewski Budujemy kanał
motywy:
dzika rosyjska egzotyka
wschodnia bierność
inność
obcość
obozy niemieckie
więcej tradycji patriotyczno- martyrologicznej
Niemiec jako barbarzyńca „ucywilizowany”
teksty:
Zofia Koszak- Szczucka Z otchłani
Gustaw Morcinek Listy spod morwy, Listy z Rzymu
rodzaje tekstów:
łagry jako kara za grzechy (Kossak- Szczucka, Morcinek)
morze cierpienia (Dobaczewska Kobiety z Ravensbrueck)
moralizm, sprzeniewierzenie się kulturze i moralności europejskiej (Rudnicki, Andrzejewsi Apel, Żukrowski Kantata)
mechanizmy działania instytucji (Nałkowska Medaliony
WŁADYSŁAW BOROWSKI (1922- 1951)
Byliśmy w Oświęcimiu 1946
z Januszem Nel Siedleckim i Krystyn Olszewski
część opowiadań Borowskiego stąd wejdzie potem do Pożegnania...
Pożegnanie z Marią 1948
U nas w Auschwitzu
oparte na listach obozowych do narzeczonej
nie zdawał sobie sprawy czym są lagry, zanim nie znalazł się w Oświęcimiu
obóz oszustw
obraz obozu to obraz przyszłego porządku
ironia i agresywna stylistyka
atakowany przez Herlinga- Grudzińskiego za „prowokację moralną” a la Celine; ataki Sandauera, Miłosza,
behawioryzm, zerwanie z literaturą psychologiczną
odejście od maksymalizmu etycznego
kolonialna geneza metod faszyzmu
LEO LIPSKI- Dzień i noc 1957
krakowski żyd łagry, przez Persję- sparaliżowany, do Palestyny
łagier przy budowie elektrowni na Wołdze
motywy:
człowiek zredukowany do niewolnika
problem hierarchii obozowej
perspektywa personalistyczno- egzystencjalna (GHG)
*** Pokolenie 1920 o Polsce walczącej ***
żółta seria wydawnictwa E. Kuthana
Bratny Ślad
Witold Zalewski Nieśmiertelni bohaterowie
Jerzy Pytlakowski Wielki cień 1946
metoda:
bohaterstwo
wojowanie
gestapowskie torutry i ich obrzydliwość (→ też wiersze partyzanckie Różewicza)
konspiratorzy podobni do kacetów u Borowskiego
twórcy:
Jan Józef Szczepański Buty
poezja Różewicza; Opadły liście z drzew...
Konwicki Rojsty (I jego powieść)
bohater ucieka z partyzantki przed chaosem wartości
wywołanie protestów takimi ujęciami
cenzura wstrzymała: Buty, Polską jesień, Opadły liście z drzew, Rojsty
2