Rozdział VIII. Prawo cywilne
1. Etapy rozwoju prawa cywilnego
- rewolucja przemysłowa w Anglii i rewolucja francuska
- powstanie kapitalizmu monopolistycznego (koniec II połowy XIXw.)
GŁÓWNE NURTY MYŚLI CYWILISTYCZNEJ
1. Kierunek klasyczny. Pozytywizm ustawowy i naukowy
Kierunek klasyczny (dogmatyczny)
- zdominował cywilistykę początków XIXw.
- ograniczenie badań nad prawem do formalno-dogmatycznej analizy tekstu prawniczego, w oderwaniu od warunków społ-gosp.
Pozytywizm prawniczy
- nauka prawa wyłącznie analizą zawartych w kodeksach norm prawnych
- Kodeks Napoleona, ABGB
Szkoła egzegezy
- odmiana pozytywizmu prawniczego
- traltowanie kodeksów cywilnych jako zamkniętej i spójnej całości
- rola sędziego sprowadzała się wyłącznie do stosowania przepisów odnoszących się do konkretnych stanów faktycznych
- Austria: Zeiller, Schister, Winiwarter, Dolliger
Francja: Delvincourt, Toullier, Bugentm Duranton, Demolombe
- cały XIXw.; okres kształtowania się 1804-1830; okres szczytowy 1830-1880
Pozytywizm naukowy
- państwa niemieckie
- opierał się na badaniach nad prawem powszechnym, czyli recypowanym prawem rzymskim, przeprowadzanych przez pandektystów
- F.K. Savigny - założyciel szkoły historycznej, twórca podstaw pandektystyki w XIXw.
W szkole tej wykształciły się dwa kierunki badawcze - romanistyczny z Savignym oraz germanistyczny z Karolem Eichhorem. Formalne pojednanie nastąpiło w 1861r.
- Pandekta - trzytomowy podręcznik z 1862r. autorstwa Bernarda Windscheida
Jurysprudencja pojęć (Begriffsjurisprudenz)
- wywodzenie w drodze logicznego rozumowania abstrakcyjnych pojęć prawnych, służących rozstrzyganiu wszystkich możliwych przypadków szczególnych.
2. Naturalizm prawniczy
Kierunki socjalne
- charakter antyindywidualistyczny, ograniczający dotychczasowe swobody i wolności, a tym samym podstawy istniejących praw podmiotowych
Naturalizm prawniczy
- główne nurty:
Jurysprudencja interesów i szkoła wolnego prawa
- odejście od pozytywizmu ustawowego i naukowego i ścisłe powiązanie prawa ze stosunkami społecznymi
- ograniczenie praw jednostki na rzecz dobra ogólnego
Szkoła jurysprudencji interesów (Interessenjurisprudenz)
- uniwersytet w Tybindze: Filip Heck, M. Rumelin, H Stoll
- na gruncie przemyśleń Rudolfa Iheringa (1818-1892) - prawo nie powinno być tworzone samo dla siebie, lecz spełniać rolę służebną wobec społeczeństwa, którego interesy ma odzwierciedlać jurysprudencja celowościowa (teleologiczna)
Szkoła wolnego prawa (Freirechtsschule)
- bardziej radykalny nurt naturalizmu prawniczego
- Niemcy: Eugen Ehrlich, Herman Kantorowicz
Francja: Franciszek Geny
Szwajcaria: Eugen Huber
- bardziej radykalna krytyka pozytywizmu ustawowego i naukowego
- uznanie nieuchronności istnienia luk w prawie - wypełnianie ich przez działalność sędziego
art. 1 szwajcarskiego k.c. upoważniał sędziego, w razie zaistnienia luk w prawie, do wydania orzeczenia, na podstawie reguł, które by sam ustanowił, gdyby był ustawodawcą.
Kodeksy cywilne innych państw
Kodeks Napoleona
a) jako prawo narzucone:
- Belgia, Luksemburg, Nadrenia, Hesja, Sabaudia, Holandia, Monaco i księstwa Bergu
b) jako prawo recypowane:
- Księstwo Warszawskie, Westfalia, Hanower, Badenia, Frankfurt n, Menem, Nassau, Gdańsk itp.
Oparły się na nim kodeksy cywilne:
- 1864 - Rumunii
- 1865 - Włoch
- 1867 - Portugalii
- 1889 - Hiszpanii
Do dzisiaj obowiązuje nadal w Belgii i Luksemburgu.
Wzorowała się na nim większość kodeksów cywilnych A. Południowej (Argentyny, Boliwii, Ekwadoru, Kolumbii, Paragwaju, Urugwaju, Wenezueli), jak i również kodeks Luizjany z 1825r. oraz Quebecu z 1866r.
Poza krajami romańskimi jego oddziaływanie można dostrzec w kodeksach:
- 1827r. - Gracja
- Egipt i Persja
- byłe kolonie francuskie w Afryce Północnej (Maroko, Tunezja), Bliski Wschodzie (Syria, Liban), jak również w dawnych Indochinach.
BGB
Wzorował się na nim ZGB, a następnie kodeks grecki z 1940r. oraz włoski z 1942r. Do kręgu kodeksów powstałych pod jego wpływem zaliczamy kodeksy: Japonii (1898), Brazylii (1916), Meksyku (1920), Peru (1936), Tajlandii (1925), Chin (1929) itd.
ZGB
W całości recypowany przez Turcję (1927r.)
Wzorowały się na nim: projekty prawa zobowiązaniowego powstałe w II RP (1933), Włoszech oraz nowelizacja ABGB w zakresie prawa spadkowego i hipotecznego.
Źródła prawa prywatnego w Anglii
- 1890r. - ustawy o spółkach zwykłych (Partnership)
- 1892r. - ustawa wekslowa i czekowa (Bills of Exchange Act)
- 1893r. - ustawa o sprzedaży (Tales of Goods Act) - najważniejsza, projekt przygotował Mackenzie Chalmers; 1892r. - rozszerzony
na teren Szkocji
- 1895r. - ustawa o zarządzie powierniczym (Trustee Act)
Źródła prawa prywatnego w USA
Pierwotnym źródłem amerykańskiego prawa prywatnego było angielskie common law. Stanowiło ono element stały, lecz w USA znany głównie z 4-tomowych Komentarzy - W. Blackstone'a.
- 1808r. - kodeks cywilny Luizjany, oparty na Kodeksie Napoleona
- projekt D.D. Fielda - Kalifornia, Montana i obie Dakoty
- 1860r. - kodeks cywilny stanu Georgia
- 1932r. - Restatment of Contracts
- 1952r. - Kodeks handlowy
----------------------------------------------------------------Kodeks francuski (1807)------------------------------------------------------------------
Kodyfikację prawa handlowego zapoczątkowano we Francji, opierając się na wcześniejszych ordonansach Colberta o handlu lądowym (1673) i handlu morskim (1681).
Komisję kodyfikacyjną powołał Napoleon już w roku 1801. Kodeks handlowy (Code de Commerce) ogłoszono w 1807r. z mocą obowiązującą od 1 stycznia 1808r.
Całość składała się z 648 artykułów podzielonych na 4 księgi, traktujące o: prawie handlowym i wekslowym (I), prawie morskim (II), prawie upadłościowym (III) oraz jurysdykcji i organizacji sądów handlowych (IV).
Podstawą ujęcia materiału prawnego były kryterium przedmiotowe (obiektywne), którego centralną kategorią były czynności handlowe (actes de commerce).
Formalnie we Francji kodeks obowiązuje do dzisisj.
Ulegał licznym nowelizacjom (ok. 700). Najważniejsze zmiany:
- 1838r. - prawo upadłościowe
- 1893, 1903r. - spółki firmowe, akcyjne, komandytowe
- 1865, 1874r. - prawo czekowe
- 1889r. - prawo o likwidacji sądowej
Obowiązywał przez dziesiątki lat w Belgii, Holandii, Luksemburgu, Szwajcarii itd. Wzorowało się na nim wiele kodeksów późniejszych: Hiszpanii (1829, 1906), Portugalii (1833), Japonii (1899), jak również większość państw Ameryki Południowej, za pośrednictwem kodeksów hiszpańskiego i portugalskiego (Argentyna, Boliwia, Brazylia, Chile, Kolumbia itd.)
-----------------------------------------------------------Kodeksy niemieckie (1861, 1897)------------------------------------------------------------
W państwach niemieckich pod koniec XVIII w. tylko Prusy miały uregulowane prawo handlowe (ok. 2 tys. przepisów Landrechtu z 1794r.)
- 1834r. - powstaje Związek Celny
- 1847r. - ogólnoniemieckie prawo wekslowe; uzupełnione w 1863r. tzw. nowelami norymberskimi
- 1848r. - pierwsza komisja mająca na celu opracowanie projektu kodeksu handlowego - projekt odrzucony
- 1856r. - druga komisja: - przedstawia w 1861r. projekt kodeksu handlowego, który wkrótce uzyskał moc obowiązującą. Składał
się z 5 ksiąg, zawierających 811 artykułów. Nie był jednak pełną regulacją obrotu handlowego, gdyż nie zawierał prawa
upadłościowego i sądownictwa handlowego.
W przyszłości posłużył jako wzór dla kodeksów handlowych: Austrii (1861), Węgier (1876), Włoch (1882), Rumunii (1887) oraz prawa zobowiązań Szwajcarii (1881).
Kodeks oparto na systemie mieszanym. Wychodził zasadniczo z pojęcia kupca, traktując przepisy prawa handlowego jako normy stanu kupieckiego (system subiektywny tzw. podmiotowy). Jednocześnie, w ślad za prawem francuskim, przyjmował istnienie pewnych czynności prawnych uznawanych za handlowe, niezależnie od tego, kto ich dokonywał (system obiektywny tzw. przedmiotowy).
- 1870 i 1884r. - nowelizacja prawa akcyjnego
- 1892r. - nowelizacja prawa o spółkach z ograniczoną odpowiedzialnością
- 1894r. - wydano ustawę o znakach towarowych
- 1896r. - wydano ustawę o przewozach lądowych i nieuczciwej konkurencji, jak również nowe prawo giełdowe
Druga połowa XIXw. - przejście II Rzeszy z kapitalizmu wolnokonkurencyjnego do monopolistycznego:
- 10.5.1897r. - kodeks handlowy (Handelsgesetzbuch, HGB), z mocą obowiązującą od 1.1.1900r.
28 artykułów wprowadzających i 905 zasadniczych; całość podzielona na 4 księgi normujące: stan kupiecki (I), spółki handlowe i ciche (II), czynności handlowe (III), handel morski (IV).
Oparty wyłącznie na kryterium podmiotowym
- 1898r. - prawo o dobrowolnym sądownictwie
- 1898r. - ustawa o sądach kupieckich
- 1898r. - nowa ustawa upadłościowa
- 1908r. - prawo czekowe
- 1908r. - prawo ubezpieczeniowe
HGB obowiązuje do dzisiaj na terenie RFN - dodano piątą księgę (o księgach handlowych).
----------------------------------------------Kodeks zobowiązań Szwajcarii (1881, 1911, 1936)----------------------------------------------------
- 1881r. - kodeks zobowiązań - w 1911r. przeredagowany i włączony do ZGB
Całość składa się z 5 ksiąg, traktujących o: postępowaniu ogólnym (I), stosunkach umownych (II), spółkach handlowych (III), rejestrze handlowym (IV), papierach wartościowych (V).
Jego zasadniczej nowelizacji dokonano w 1936r., stąd mówi się o prawie zobowiązaniowym 1911/1936.
--------------------------------------------------------Kodeks handlowy Włoch (1882)----------------------------------------------------------------
1882r. - pierwszy kodeks handlowy; wzorowany na prawie francuskim i niemieckim (z pierwszego przejął podział na 4 księgi, z
drugiego rozszerzył część traktującą o spółkach handlowych.
Obowiązywał do 1942r.
- 1942r. - dekret Wiktora Emanuela o nowym kodeksie cywilnym, zawierającym prawo handlowe, oprócz morskiego (Codice della
navigazione)
W konsekwencji prawodawstwo włoskie opowiedziało się za koncepcją jedności prawa prywatnego (cywilnego i hanldowego)
---------------------------------------------------------Źródła prawa handlowego w Anglii-----------------------------------------------------------
Akty nawigacyjne - 1651, 1660, 1663, 1672, 1696
Ostatni był systematycznie rozbudowywany - wydano do niego aż 140 rozporządzeń wykonawczych, zwłaszcza w latach 1822, 1823, 1825.
- 1892r. - ustawa wekslowa
- 1894r. - ustawa o handlu i marynarce
----------------------------------------Źródła prawa handlowego w Stanach Zjednoczonych-----------------------------------------------------
Prawodawstwo antymonopolowe:
- 1890r. - Sherman Act - uznał za nielegalne umowy, kombinacje lub konspiracje ograniczające swobodę handlu
- 1914r. - Clayton Act - pozbawił charakteru prawnego wszelkiego rodzaju czynności lub organizacje prawne zmierzające do
zmonopolizowania handlu między stanami
- 1914r. - Federal Trade Commision Act - zaskarżalność nieuczciwych metod konkurencji
- 1936r. - Robinson-Patman Act - uznał za bezprawną dyskryminację cenową
Prawo papierów wartościowych:
- 1933r. - Securites Act
- 1934r. - Securites Exchange Act
Ograniczyły nadużycia w obrocie papierami wartościowymi
Zasady wewnętrznych transakcji handlowych:
- 1890r. - Sherman Antitrust Act
- 1914r. - Clayton Act
- 1914r. - Federal Trade Commision Act
1952r. - Uniform Commercial Act - jednolity kodeks handlowy (prawo wewnętrzne i zewnętrzne)