2. Sumer, Syria, Babilon - cywilizacje mezopotamskie

SUMERYJSKA SZTUKA,

sztuka rozwijaj¹ca siê od koñca IV tysi¹clecia p.n.e. w miastach-pañstwach Sumeru (Eridu, Uruk, Ur, Girsu, Lagasz, Nippur). W okresie wczesnosumeryjskim (3200-2600 p.n.e.) miasta otoczone murami obronnymi, w centrum - oœrodek kultowy: œwi¹tynie (pocz¹tkowo na wysokim tarasie, z którego rozwin¹³ siê zigurat) i pa³ac w³adcy; budulcem - suszona ceg³a; znano ³uk, sklepienie i fa³szyw¹ kopu³ê; rzeŸba - figurki wotywne z terakoty lub alabastru, zgeometryzowane postaci ludzkie wykonane w kamieniu, kamienne wazy reliefowe (waza z Uruk), z metalu (srebrna waza Entemeny), stele pami¹tkowe i reliefy o kompozycji pasowej; znano technikê inkrustacji; wysoki poziom rzemios³a artystycznego (zw³aszcza z³otnictwo, ceramika, wyroby z metalu, pieczêcie cylindryczne). Opanowanie Mezopotamii przez Akadów ok. 2400 p.n.e. k³adzie kres rozwojowi sztuki starosumeryjskiej. Dzie³a powstaj¹ce w wiekach nastêpnych œwiadcz¹ o wykorzystaniu osi¹gniêæ kultury sumeryjskiej przez przybyszów. Sztuka okresu neosumeryjskiego (2150-2000 p.n.e.), zwana sumeryjskim renesansem, nawi¹zywa³a do tradycji okresu wczeœniejszego; wyró¿nia³a siê rzeŸba portretowa (pos¹gi Gudei z Lagasz); sztuka sumeryjska wywieraj¹c wp³yw na sztukê babiloñsk¹ i asyryjsk¹ oddzia³a³a na sztukê póŸniejszych cywilizacji Mezopotamii.

ASYRYJSKA SZTUKA.

Sztuka pañstwa asyryjskiego obejmuje okres od pocz¹tku II tysi¹clecia do pierwszej po³owy I tysi¹clecia p.n.e.; ukszta³towana pod wp³ywem sztuki Sumeru, Akadu i Babilonii oraz sztuki ludów podbitych i oœciennych; w okresie staroasyryjskim (pierwsza po³owa II tysi¹clecia p.n.e.) nie zaznaczy³a siê jeszcze jej odrêbnoœæ; w³aœciwy rozwój w okresie œrednioasyryjskim (druga po³owa II tysi¹clecia p.n.e.), w architekturze pojawi³y siê kamienne ortostaty, w okrêgu œwi¹tynnym ziguraty, wykszta³ci³ siê typ podwójnej œwi¹tyni asyryjskiej, miasta otoczone murami; z okresu nowoasyryjskiego (koniec II i pierwsza po³owa I tysi¹clecia p.n.e.) pochodz¹ pozosta³oœci zespo³ów pa³acowych dawnych stolic (Kalchu, Niniwa, Durszarrukin), do których wejœcia strzeg³y ogromne pos¹gi kamienne lamassu - uskrzydlone byki lub lwy o ludzkich g³owach; œwi¹tynie z ziguratem tworz¹ jeden kompleks; w rzeŸbie - pos¹gi w³adców, dostojników, bóstw i geniuszy ukazywane frontalnie w sposób hieratyczny; najbardziej rozpowszechniona p³askorzeŸba, zazwyczaj zwi¹zana z architektur¹, przedstawiaj¹ca m.in. sceny kultowe, dworskie, batalistyczne o przejrzystej, najczêœciej pasowej, kompozycji; fragmenty malowide³ œciennych (m.in. w Aszur, Durszarrukin) o tematyce podobnej jak w p³askorzeŸbie; ma³e pieczêcie cylindryczne z kamieni pó³szlachetnych zdobione przewa¿nie scenami kultowymi. Sztuka asyryjska, mimo wielu zapo¿yczeñ formalnych i oficjalnego charakteru, osi¹gnê³a wysoki poziom artystyczny i wywar³a znaczny wp³yw na dalszy rozwój sztuki Bliskiego Wschodu, a przez ni¹ oddzia³a³a równie¿ na sztukê greck¹.

GLIPTYKA,

sztuka rzeŸbienia gemm; popularna w staro¿ytnoœci (Mezopotamia, Grecja, Rzym); uprawiana w okresie renesansu i klasycyzmu.

NINIWA,

staro¿ytne miasto asyryjskie; obecnie ruiny na przedmieœciach Mosulu w Iraku; od pocz¹tku II tysi¹clecia p.n.e. wa¿ny oœrodek religijny; od pocz¹tku VII w. do upadku Asyrii stolica pañstwa (zniszczona 612 p.n.e.); ruiny Niniwy kryje wzgórze Kujund¿ik; wykopaliska: pozosta³oœci pa³aców, wielkie rzeŸby portalowe, resztki malowide³ œciennych, liczne tabliczki z pismem klinowym, pieczêcie cylindryczne oraz s³ynna rzeŸba z br¹zu przedstawiaj¹ca g³owê w³adcy akadyjskiego.

AKADYJSKA SZTUKA,

rozwija³a siê 2340-2200 p.n.e. w Mezopotamii w okresie istnienia pañstwa Akad; stanowi³a twórcze rozwiniêcie sztuki sumeryjskiej; do czasów wspó³czesnych przetrwa³o stosunkowo niewiele zabytków; z budowli tego okresu zachowa³y siê tylko pozosta³oœci œwi¹tyñ w Esznunie, warowny pa³ac w Tell Brak oraz ufortyfikowana budowla w Aszur; zabytki plastyki - stele kamienne pokryte p³askorzeŸb¹ przedstawiaj¹c¹ g³. czyny militarne w³adców (stela Sargona, Naramsina), fragmenty monumentalnych pos¹gów w³adców o starannym modelunku (diorytowy pos¹g króla Manisztusu) oraz rzeŸby o rysach twarzy i fryzurach przedstawionych w sposób naturalistyczny (alabastrowa g³owa z Aszur); gliniane pos¹¿ki wotywne; pieczêcie cylindryczne; w porównaniu z wczeœniejszymi dzie³ami sumeryjskimi sztuka akadyjska charakteryzuje siê doskonalsz¹ technik¹, d¹¿eniem do naturalizmu, dynamik¹ ujêcia tematu; stanowi krótki, lecz wa¿ny etap w rozwoju sztuki Mezopotamii.

BABILOÑSKA SZTUKA,

rozwija³a siê oko³o po³owy II tysi¹clecia-1. po³owy I tysi¹clecia p.n.e. w œrodkowej i po³udniowej Mezopotamiia; podstaw¹ jej rozwoju by³y bezpoœrednie tradycje sztuki sumer. i akadyjskiej; okres starobabiloñski (pierwsza po³owa II tysi¹clecia p.n.e.) - ruiny wielkiego pa³acu w Mari z cennymi malowid³ami œciennymi, pozosta³oœci œwi¹tyñ (m.in. w Tell Harmal), relief starobabiloñski reprezentuje stela Hammurabiego odznaczaj¹ca siê wysokim poziomem artystycznym i nowatorstwem formy (portretowe ujêcia twarzy króla, próba trójwymiarowego modelunku postaci); z okresu œredniobabiloñskiego (druga po³owa II tysi¹clecia p.n.e.), sztuka Kasytów, zachowa³y siê g³. kamienne stele graniczne tzw. kudurru; wprowadzono dekoracjê architektoniczn¹ w postaci figuralnych fryzów z modelowanej ceg³y; ponowny rozwój sztuki babiloñskiej w okresie nowobabiloñskim (pierwsza po³owa I tysi¹clecia p.n.e.) - potê¿ne budowle Babilonu z czasów Nabuchodonozora II, z dekoracj¹ œcienn¹ z glazurowanej, barwnej ceg³y przedstawiaj¹c¹ zwierzêta i stylizowany ornament roœlinny (brama Isztar z drog¹ procesyjn¹, rekonstrukcja w Pergamon Museum w Berlinie), rzeŸba - kudurru zdobione reliefem, drobne pos¹¿ki wotywne z terakoty; w gliptyce - pieczêcie p³askie, stemplowe ze scenami kultowymi. Podbój perski nie zahamowa³ rozwoju babiloñskiej twórczoœci artystycznej; jeszcze przez kilkadziesi¹t lat wytwarzano dzie³a o tradycyjnym babiloñskim charakterze, które stanowi³y inspiracjê dla powstaj¹cych wówczas dzie³ perskich.

KUDURRU,

w staro¿ytnej Mezopotamii kamienne s³upy graniczne stanowi¹ce dokument aktu nadania przez króla maj¹tku ziemskiego, czêsto z napisem, zdobione reliefami (sceny figuralne, przedstawienia symboliczne); znane od III tysi¹clecia p.n.e.

LICYJSKIE GROBOWCE,

monumentalne grobowce kamienne (VI-IV w. p.n.e.) na terenie dawnej Licji (Turcja), ³¹cz¹ce tradycjê miejscow¹ z wp³ywami orientalnymi i greckimi; wolno stoj¹ce budowle wie¿owe lub kute w zboczach skalnych z rzeŸbionymi fasadami.

ORTOSTATY,

w architekturze staro¿ytnego Wschodu prostok¹tne p³yty kamienne, zwykle pokryte reliefem, zdobi¹ce i wzmacniaj¹ce coko³y budowli monumentalnych.

3. Formy architektury staro¿ytnego Egiptu

EGIPTU STARO¯YTNEGO SZTUKA.

Rozwija³a siê na terenie staro¿ytnego Egiptu od pocz¹tku IV tysi¹clecia p.n.e.; pozostaj¹c g³. na us³ugach w³adcy i religii, spe³nia³a funkcjê propagandy wizualnej w utrwalaniu ustalonego porz¹dku spo³ecznego; cech¹ charakterystyczn¹ sztuki staro¿ytnego Egiptu by³a nieprzerwana ci¹g³oœæ, trwa³oœæ i jednolitoœæ artystycznych form; architektura g³. w kamieniu, tak¿e budownictwo skalne; budowle grobowe - mastaby, piramidy (Cheopsa piramida), grobowce kute w skale; wielkie œwi¹tynie (najlepiej zachowane w Karnaku, Luksorze); rzeŸba - w kamieniu i drewnie (g³. pos¹gi w³adców, dostojników i urzêdników), polichromowany relief; malarstwo œcienne, na papirusach; rzemios³o artystyczne - naczynia, przedmioty codziennego u¿ytku, bi¿uteria, meblarstwo, wyroby ze szk³a; Egipt by³ oœrodkiem sztuki tak¿e w okresie hellenistycznym i rzymskim; ostatnia faza sztuki staro¿ytnego Egiptu - sztuka koptyjska; od VII w. w Egipcie rozwój islamu. Sztuka egipska wywar³a silny wp³yw na sztukê basenu Morza Œródziemnego.

DOLINA KRÓLÓW,

w Górnym Egipcie na terenie nekropoli tebañskiej, miejsce pochówków królów z XVIII-XX dynastii (XVI-X w. p.n.e.); odkryto 62 skalne grobowce, m.in. najwiêkszy grobowiec Seti I (ponad 100 m d³ugoœci), najmniejszy Tutanchamona, odkryty 1922 w nienaruszonym stanie.

DOLINA KRÓLOWYCH,

w Górnym Egipcie na terenie nekropoli tebañskiej, miejsce pochówków ¿on i dzieci królów, g³. z XIX i XX dynastii (XIV-XI w. p.n.e.); ok. 80 skalnych grobowców, m.in. s³ynny z piêknych malowide³ grobowiec królowej Nefertari, ¿ony Ramzesa II.

FAJUM,

oaza w pó³nocnym Egipcie, na Pustyni Libijskiej; powierzchnia ok. 1800 km2, 1,8 mln mieszkañców (1991); uprawa bawe³ny, zbó¿, trzciny cukrowej, warzyw; wydobycie soli z jeziora Karun; po³¹czona lini¹ kolejow¹ z dolin¹ Nilu. Za czasów XII dynastii (ok. 1991-1786 p.n.e.) rozkwit gospodarczy i kulturalny; 285-246 rozleg³e bagna wokó³ jeziora zmeliorowane przez Ptolemeusza II Filadelfosa; pozosta³oœci osad neolitycznych oraz licznych staro¿ytnych budowli; odkryto tu greckie i egipskie papirusy, a tak¿e tzw. portrety fajumskie.

FAJUMSKIE PORTRETY,

egipskie portrety sepulkralne z I-IV w., znalezione po raz pierwszy w oazie Fajum (st¹d nazwa); malowane na deszczu³kach lub p³ótnie; wykonywane w pó³nocnym i œrodkowym Egipcie; kolekcja portretów fajumskich w muzeach europejskich i amerykañskich; jeden portret fajumski w Muzeum Narodowym w Warszawie, dwa - w Muzeum Czartoryskich w Krakowie.

ABYDOS,

w staro¿ytnoœci miasto w Górnym Egipcie; oœrodek kultu Ozyrysa, wg wierzeñ tu znajdowa³ siê grób Ozyrysa - cel rzeczywistych i magicznych (poœmiertnych) pielgrzymek; pozosta³oœci cmentarzy ze wszystkich okresów historii staro¿ytnego Egiptu oraz ruiny œwi¹tyñ, m.in. Seti I, gdzie znaleziono napis hieroglificzny, zwany Tablic¹ z Abydos, zawieraj¹cy listê królów Egiptu.

GIZA,

miasto w Egipcie, na zachodnim brzegu Nilu, w zespole miejskim Kairu; 2,1 mln mieszkañców (1992); przemys³ maszynowy, bawe³niany, tytoniowy, chemiczny; wytwórnia filmowa; oœrodek turystyczny; na skraju pustyni czêœæ nekropoli memfickiej: 3 wielkie piramidy faraonów z IV dynastii (Cheopsa, Chefrena i Mykerinosa), Sfinks, nekropola cz³onków rodziny królewskiej i wielmo¿ów (XXVII-XXV w. p.n.e.).

CHEOPSA PIRAMIDA,

piramida w Gizie, najwiêksza z piramid egipskich; zbudowana w XXVI w. p.n.e. jako grobowiec króla Cheopsa (Chufu), zaliczana do siedmiu cudów œwiata; wysokoœæ ok. 146 m, d³ugoœæ boku kwadratowej podstawy ok. 230 m; z piramid¹ Cheopsa i jej wymiarami wi¹¿e siê wiele pozanaukowych teorii okreœlanych mianem „piramidologii”.

KARNAK,

miejscowoœæ w Górnym Egipcie, w staro¿ytnoœci czêœæ Teb; ruiny wielkiego zespo³u sakralnego sk³adaj¹cego siê z 3 odrêbnych okrêgów otoczonych murami:
1)najwa¿niejszy i najlepiej zachowany okrêg centralny poœwiêcony Amonowi (za³o¿ony XX-XVIII w. p.n.e., rozbudowywany do okresu rzymskiego), z alej¹ sfinksów;
2)okrêg pó³nocny (XV w. p.n.e.) ze œwi¹tyniami Montu i Maat;
3)okrêg po³udniowy (XV w. p.n.e.) obejmuje œwi¹tyniê Mut i 2 mniejsze œwi¹tynie.

LABIRYNT,

w staro¿ytnoœci budowla o skomplikowanym uk³adzie wnêtrza; z przekazów znane 4 labirynty: w Egipcie (w II tysi¹cleciu p.n.e., œwi¹tynia grobowa Amenemhata III), na Krecie (mityczna siedziba Minotaura), na wyspie Samos (VI w. p.n.e.) i w Italii (grobowiec króla etruskiego, Porsenny, ko³o miasta Clusium, obecnie Chiusi).

MASTABA,

w staro¿ytnym Egipcie grobowiec faraonów, za dynastii III-IV równie¿ dostojników; czêœæ nadziemna - budowla w kszta³cie œciêtego ostros³upa o podstawie prostok¹ta, za œlepymi wrotami i serdabem, czêœæ podziemna - szyb i komora grobowa.

MEMFIS,

najstarsza(?) stolica staro¿ytnego Egiptu, za³o¿ona przez Menesa w drugiej po³owie XXIX w. p.n.e.; obecnie ruiny (ok. 28 km od Kairu), m.in. fundamenty œwi¹tyni Ptaha, kilka pos¹gów; nekropola memficka obejmuje: Gizê, Abu Sir, Abu D¿irab, Sakkara, Dahszur; ca³oœæ znajduje siê na Liœcie Œwiatowego Dziedzictwa Kulturalnego i Przyrodniczego UNESCO.

MEMNONA KOLOSY,

tradycyjna nazwa 2 gigantycznych pos¹gów (17,5 m) króla Amenhotepa III, w Tebach Zachodnich, jedyne pozosta³oœci jego œwi¹tyni grobowej; w 27 r. p.n.e. trzêsienie ziemi uszkodzi³o jeden z kolosów, który odt¹d o wschodzie s³oñca wydawa³ dŸwiêk, przez co Grekom i Rzymianom kojarzy³ siê z mitem o Memnonie, synu Jutrzenki (Eos); zjawisko usta³o 199 r. n.e. po naprawie pos¹gu.

MUMIA,

zw³oki, które w sposób naturalny lub w wyniku zabiegów konserwuj¹cych nie uleg³y rozk³adowi; w staro¿ytnym Egipcie mumie z mask¹ na twarzy, w okresie póŸniejszym - z wizerunkiem zmar³ego (fajumskie portrety), zaopatrzon¹ w amulety i odpowiednie teksty religijne, umieszczano w trumnie, dostosowanej do jej kszta³tu; w staro¿ytnym Egipcie wystêpowa³y równie¿ mumie zwierz¹t uznawanych za œwiête (np. ibisy, koty, krokodyle).

NEFER(E)TITI, Nefretete,

po³owa XIV w. p.n.e., ¿ona króla egipskiego Amenhotepa IV Echnatona; jej popiersie, odkryte w Tell el-Amarna, nale¿y do najznakomitszych dzie³ sztuki staro¿ytnego Egiptu (ob. w zbiorach berliñskich).

PYLONY,

w architekturze staro¿ytnego Egiptu trapezoidalne budowle kamienne flankuj¹ce g³ówny portal œwi¹tyni, czêsto zdobione (inskrypcje, reliefy).

TEBY,

w staro¿ytnoœci jedno z g³ównych miast w Górnym Egipcie, nad Nilem; okresowo stolica pañstwa, oœrodek polityczny, kulturalny i religijny; obecnie miejscowoœci: Luksor i Karnak - ruiny olbrzymich zespo³ów architektury sakralnej, oraz Teby Zachodnie.

TEBY ZACHODNIE,

zespó³ staro¿ytnych nekropoli i ruin królewskich œwi¹tyñ grobowych w Egipcie, na terenie staro¿ytnych Teb, na zachodnim brzegu Nilu; obejmuje m.in.: Dolinê Królów, Dolinê Królowych, Deir el-Bahari, kolosy Memnona; wpisane na Listê Œwiatowego Dziedzictwa Kulturalnego i Przyrodniczego UNESCO.

UREUS,

zlatynizowana forma s³owa egipskiego oznaczaj¹cego kobrê sprê¿on¹ do skoku; jeden z symboli w³adzy królewskiej w Egipcie.

USZEBTI,

w staro¿ytnym Egipcie magiczne figurki z gliny, drewna lub kamienia wk³adane do grobów; mia³y zastêpowaæ zmar³ego w pracy w Krainie Umar³ych.

5. Charakterystyka sztuki minojskiej i mykeñskiej

MINOJSKA KULTURA,

nazwa kultury kreteñskiej, utworzona od imienia mitologicznego króla Krety - Minosa.

KRETA,

najwiêksza wyspa grecka na Morzu Œródziemnym; powierzchnia 8,3 tys. km2, 537 tys. mieszkañców (1991); górzysta, zaroœla frygana, w górach wiecznie zielone lasy dêbowe; znany region turystyczny; uprawa drzew cytrusowych, winoroœli, oliwek; wypas owiec i kóz; rybo³ówstwo; rzemios³o artystyczne; g³ówne miasta: Chania, Iraklion. Historia. Oko³o 2600-1100 p.n.e. oœrodek kultury zw. kreteñsk¹; pañstwo miast-pañstw zjednoczonych pod egid¹ Knossos; podbite w XV w. przez Achajów(?), w XI(?) w. p.n.e. przez Dorów; w I tysi¹cleciu p.n.e. teren walk miêdzy drobnymi pañstewkami doryckimi; 69-67 r. p.n.e. podbita przez Rzym, nastêpnie pod panowaniem Bizancjum i Arabów; 1669 podbita przez Turków; po wojnie grecko-tureckiej 1898 uzyska³a autonomiê; 1913 zosta³a zjednoczona z Grecj¹; 1941-44 okupowana przez Niemców. Zabytki. Najwczeœniejsze z okresu neolitu (m.in. ceramika, drobna plastyka), ruiny pa³aców (m.in. w Knossos i Fajstos), miast (m.in. Gurnia, Paleokastro); œlady bazylik wczesnochrzeœcijañskich (IV-XV w.), koœcio³y gotyckie (XIII-XIV w.), budowle renesansowe (XIV-XVII w.); XIV-XVIII w. szko³a malarstwa ikonowego oddzia³uj¹ca na ca³y Pó³wysep Ba³kañski.

KRETEÑSKA KULTURA,

kultura minojska, kultura Krety w epoce br¹zu (3000-1100 p.n.e.), wykazuj¹ca pewne powi¹zania ze sztuk¹ staro¿ytnego Wschodu; wysoki poziom rzemios³a artystycznego i architektury, zw³. pa³aców (Knossos, Fajstos, Malia); ogromnym osi¹gniêciem kultury kreteñskiej by³o pismo (wczeœniejsze, nieodczytane dot¹d, linearne A), którego póŸniejsz¹ wersjê (linearne B, odczytane 1952) przejêli Achajowie; dzieli siê kultura kreteñska na 3 okresy: wczesnominojski (3000-2000), œredniominojski (2000-1600) i póŸnominojski (1600-1100); ich nazwy pochodz¹ od imienia legendarnego w³adcy Krety - Minosa (st¹d równie¿ kultura kreteñska jest zwana minojsk¹); wywar³a wp³yw na rozwój kultury greckiej.

CYKLADZKA KULTURA,

kultura rozwijaj¹ca siê w III i II tysi¹cleciu p.n.e. na Cykladach, wyspach Morza Egejskiego; ufortyfikowane nadmorskie osady, groby, m.in. szybowe i tolosowe, rzeŸba - g³. figurki nagich kobiet z marmuru (wysokoœæ 0,5-1,5 m) o uproszczonych kszta³tach (tzw. idole); w II tysi¹cleciu p.n.e. silny wp³yw kultury kreteñskiej: ceramika malowana wzorowana na wazach Kamares, pa³ace w typie megaronu i domy zdobione wielkimi malowid³ami œciennymi.

MYKENY,

w staro¿ytnoœci miasto w Grecji, na Peloponezie; jedno z najstarszych miast w Argolidzie; w 2. po³owie II tysi¹clecia p.n.e. gród Achajów, oœrodek kultury zw. mykeñsk¹; po zajêciu Peloponezu przez Dorów (XI-X w. p.n.e.) Mykeny straci³y znaczenie. Wykopaliska (1874-76 H. Schliemann, 1885-87 i póŸniej greckie, od 1920 angielskie); ruiny akropolu - siedziby w³adców: potê¿ne obwarowania (m.in. Lwia Brama), resztki pa³acu i domów mieszkalnych, 2 okrêgi grobów szybowych, 9 grobów kopu³owych (m.in. s³ynny Atreusza Skarbiec); ok. 80 tabliczek z pismem linearnym B.

ATENY,

Athine, stolica Grecji; na pó³wyspie Attyka nad Zatok¹ Saroñsk¹; 748 tys. mieszkañców, zespó³ miejski (obejmuj¹cy m.in. miasto portowe Pireus) najwiêkszy oœrodek przemys³owy, handlowy, kulturalny i naukowy (szko³y wy¿sze, w tym uniwersytet, za³o¿ony 1837) kraju; oœrodek turystyczny o œwiatowej s³awie; przemys³ przetwórczy o zró¿nicowanej strukturze ga³êziowej, m.in. stoczniowy, petrochemiczny, maszynowy, w³ókienniczy, winiarski; wêze³ komunikacyjny.

Historia. W staro¿ytnoœci g³ówne miasto Attyki, o zawi¹zkach z okresu kultury mykeñskiej (1600-1100 p.n.e.); rozkwit pod rz¹dami Pizystratydów w VI - V w., „z³oty wiek” Peryklesa; g³ówny oœrodek ¿ycia umys³owego i kulturalnego Grecji, od III w. p.n.e. - œwiata hellenistycznego (obok Aleksandrii); utraci³y znaczenie 529 n.e. (zamkniêcie Akademii Platoñskiej); odzyska³y je jako stolica (od 1834) niepodleg³ej Grecji.

Zabytki. Staro¿ytne w 3 g³ównych zespo³ach: najwa¿niejszy Akropol z Partenonem i budowle u stóp wzgórza - m.in. teatr Dionizosa, pomnik Lizykratesa; drugi - pozosta³oœci 2 rynków (tj. greckiego - Agory i rzymskiego z Wie¿¹ Wiatrów) oraz dzielnica garncarzy Keramejkos i wielka nekropola; trzeci - grupa budowli na miejscu dzielnicy Hadrianopolis (m.in. œwi¹tynia Zeusa Olimpijskiego); ponadto z zabytków - koœcio³y bizantyñskie (XI-XIII w., m.in. Ajos Theodoros i tak zwana Ma³a Metropolia), neoklasyczne gmachy reprezentacyjne (XIX w.); muzea: Narodowe Muzeum Archeologiczne, Bizantyñskie, Benakisa. 1896 letnie igrzyska olimpijskie.

EFEZ,

staro¿ytne miasto greckie (obecnie ruiny w Turcji, w pobli¿u miasta KuºadasÆ, nad Morzem Egejskim); za³o¿one w XI w. p.n.e.; wa¿ny oœrodek handlowy; po 546 pod w³adz¹ Persów; 334 zdobyte przez Aleksandra III Wielkiego; 133 p.n.e. przekazane przez Attalosa III Filometora Rzymowi; stolica prowincji rzymskiej Azja; ruiny s³ynnej œwi¹tyni Artemidy (Artemizjon w Efezie).

AKROPOL ATEÑSKI,

Akropolis ateñska, wzgórze w centrum Aten; œlady osadnictwa od neolitu; od VI w. p.n.e. oœrodek kultu - monumentalna zabudowa (œwi¹tynia Ateny Polias, skarbce, propyleje Pizystrata) - zniszczony w czasie wojen perskich (480 p.n.e.); z drugiej po³owy V w. p.n.e. pochodz¹: Partenon, Propyleje, Erechtejon, œwi¹tynia Ateny Nike; pos¹gi Ateny; od XVII w. dewastowany (zniszczenie Partenonu 1687; marmury Elgina); od po³owy XIX w. prace konserwatorskie; obecnie zespó³ muzealny, wpisany na Listê Œwiatowego Dziedzictwa Kulturalnego i Przyrodniczego UNESCO.

GRECJI STARO¯YTNEJ SZTUKA.

Twórczoœæ artystyczna Greków rozwijaj¹ca siê w XI-I w. p.n.e. na Pó³wyspie Ba³kañskim, wyspach Morza Egejskiego, w Azji Mniejszej, po³udniowej Italii, na Sycylii, wybrze¿ach Morza Œródziemnego i Morza Czarnego; poprzedzi³a j¹ sztuka mykeñska (helladzka kultura); okres archaiczny (XI-VI w.) - g³ówne zabytki: ceramika malowana we wzory geometryczne, drobne figurki z terakoty, br¹zu i koœci s³oniowej, architektura - domy i ma³e œwi¹tynie w typie megaronu, od VII w. pocz¹tek budownictwa monumentalnego i rzeŸby.

Okres klasyczny (V-IV w.) charakteryzuje umiar, harmonia, logika i jednoœæ kompozycji. Po raz pierwszy powsta³y miasta (Milet, Pireus) o funkcjonalnym planie z prostok¹tn¹ siatk¹ ulic (Hippodamos z Miletu); rozwinê³a siê rzeŸba wolno stoj¹ca ukazuj¹ca ruch (Dyskobol Myrona), malarstwo œcienne (Polignot, Mikon), czerwonofigurowe malarstwo wazowe, rzeŸba w br¹zie (m.in. Auriga delficki) i w kamieniu; w 2. po³owie V w. Ateny pod rz¹dami Peryklesa sta³y siê g³ównym oœrodkiem sztuki; dzia³ali tu wybitni architekci (Iktinos, Kallikrates), rzeŸbiarze (Fidiasz, Alkamenes z Lemnos) i malarze (Agatarchos z Samos, Apollodoros); dokona³a siê synteza porz¹dków architektonicznych: doryckiego i joñskiego; pojawi³a siê kolumna koryncka; w rzeŸbie Poliktet opracowa³ kanon postaci ludzkiej (Doryforos); pod koniec V w. powsta³ tzw. styl mokrych szat (m.in. Nike Pajoniosa z Mende, Nike zawi¹zuj¹ca sanda³); w IV w. zapocz¹tkowano monumentalizacjê architektury u¿ytkowej (buleuterionu, teatru, stadionu), powsta³ nowy typ budowli sakralnej (tolosy) i œwieckiej (hotele w Olimpii, arsena³ w Pireusie); w rzeŸbie pojawi³y siê nowe tematy (akt kobiecy); najwiêksi mistrzowie tego okresu: Kefisodotos, Praksyteles, Skopas, Leochares, Bryaksis z Karii, Lizyp - twórca nowego kanonu proporcji (Apoksyomenos); w malarstwie sztalugowym pojawi³a siê nowa tematyka (m.in. sceny rodzajowe) i utrwali³ siê iluzjonizm (Zeuksis, Parrasjos, Apelles z Kolofonu).

W okresie hellenizmu (323-30 r. p.n.e.) grecka sztuka (zwana hellenistyczn¹) sta³a siê ró¿norodna tematycznie i formalnie, bardziej laicka i uniwersalna. Nast¹pi³ rozwit urbanistyki i budownictwa u¿ytkowego (szczytowe osi¹gniêcie - latarnia morska na Faros); wznoszono monumentalne budowle œwieckie i sakralne; w budownictwie mieszkalnym pojawi³ siê dom z perystylem, malowid³ami œciennymi, mozaikami posadzkowymi i urz¹dzeniami kanalizacyjnymi; wprowadzono konstrukcjê z ciosów klinowych; powszechnie stosowano porz¹dek joñski, rzadko - koryncki; w rzeŸbie realizm, ekspresja: O³tarz Pergameñski, Nike z Samotraki, Laokoona grupa; drobn¹ plastykê reprezentowa³y m.in. figurki terakotowe z Tanagry (tanagryjskie figurki); malarstwo sztalugowe odkry³o nowe tematy (pejza¿e, martwa natura); ceramika malowana ust¹pi³a reliefowej, wyciskanej z form (megaryjskie czarki); rozkwit rzemios³a artystycznego, m.in. toreutyki, z³otnictwa, gliptyki.

Okres rzymski (I-IV w.) - sztuka staro¿ytnej Grecji by³a coraz czêœciej anonimowa i mniej oryginalna; wczeœniej jej wp³ywom uleg³a m.in. sztuka etruska i rzymska; w pewnych okresach determinowa³a styl sztuki perskiej i egipskiej; jej dziedzictwo przejê³a sztuka bizantyñska i koptyjska; w czasach nowo¿ytnych sta³a siê jedn¹ z podstaw teorii klasycyzmu.

HELLADZKA KULTURA,

kultura krêgu egejskiego, rozwijaj¹ca siê w epoce br¹zu (ok. 2900-1100 p.n.e.) na terenie póŸniejszej Grecji (Hellady), pozostaj¹ca, zw³aszcza w okresie koñcowym (zwanym mykeñskim), pod silnymi wp³ywami Krety; z tego ostatniego okresu znane s¹ potê¿ne obmurowania akropoli i pa³ace (Mykeny, Tyryns), groby szybowe, kopu³owe (Atreusza Skarbiec) i komorowe, wyroby rzemios³a o wysokim poziomie artystycznym (m.in. z³ote diademy i maski poœmiertne, kunsztownie zdobiona broñ, ceramika).

KNOSSOS,

w staro¿ytnoœci miasto na Krecie, w pobli¿u obecnego miasta Iraklion; siedziba w³adców wyspy w pierwszej po³owie II tysi¹clecia p.n.e., zwi¹zane z mitem o Minotaurze, Tezeuszu i Ariadnie; ruiny (odkryte 1899 przez A. Evansa) rozleg³ej budowli zw. pa³acem Minosa lub Labiryntem kreteñskim (zosta³ czêœciowo zrekonstruowany), z pomieszczeniami reprezentacyjnymi (malowid³a œcienne), mieszkalnymi, gospodarczymi i kultowymi; archiwum tabliczek z pismem linearnym B.

KORYNT, Korinthos,

miasto i port w Grecji, na Peloponezie, nad Zatok¹ Korynck¹; W staro¿ytnoœci s³ynny z rêkodzie³a (m.in. wazy, br¹zy, tkactwo) i budownictwa okrêtów; zachowa³y siê ruiny doryckiej œwi¹tyni Apollina (ok. 510 p.n.e.) oraz resztki licznych budowli rzymskich; na Akrokoryncie -resztki fortyfikacji i pozosta³oœci œwi¹tyni Afrodyty (VI w. p.n.e., restaurowana IV w. p.n.e.); zabytki z wykopalisk w miejscowym muzeum.

SPARTA,

Sparti, miasto w po³udniowej Grecji (Peloponez); g³ówny oœrodek rolniczy Lakonii; W staro¿ytnoœci stolica potê¿nego pañstwa-miasta, zw. równie¿ Lacedemonem, za³o¿onego w IX wieku p.n.e. przez Dorów, rywalizuj¹cego z Atenami o hegemoniê w Grecji, od 146 pod w³adz¹ Rzymu, zniszczona przez Wizygotów (396) i S³owian (VI-IX w.). Wykopaliska, m.in. ruiny œwi¹tyni Ateny Chalkiojkos (VII-VI w. p.n.e.), teatru (II-I w. p.n.e.), fragmenty murów obronnych (III-II w. p.n.e.); za murami - pozosta³oœci okrêgu Artemidy Ortia (VIII-VI w. p.n.e.).

TEBY,

miasto w œrodkowej Grecji, na pó³nocny zachód od Aten; ok. 20 tys. mieszkañców; oœrodek turystyczny i handlowy (targi wina). W staro¿ytnoœci g³ówne miasto Beocji; ok. 1400 p.n.e. gród Kadmea; od VII w. p.n.e. na czele Zwi¹zku Beockiego; w IV w. zdoby³y krótkotrwa³¹ hegemoniê w Grecji (Epaminondas); 335 p.n.e. zburzone przez Aleksandra III Wielkiego. Wykopaliska: na akropolu - m.in. ruiny pa³acu królewskiego z 2. po³owy II tysi¹clecia p.n.e. (malowid³a œcienne, tabliczki z pismem linearnym B), w mieœcie ruiny œwi¹tyñ i teatru; bizantyñski koœció³ z IX w. i wie¿a Franków (muzeum).

AMFORA,

w staro¿ytnej Grecji naczynie gliniane o 2 pionowych uchwytach, czêsto zdobione; u¿ywane g³. do przechowywania p³ynów; specjalny typ amfor * panatenajskie amfory.

PANATENAJSKIE AMFORY,

w staro¿ytnej Grecji specjalny typ amfor wykonywanych (VI-IV w. p.n.e.) w Atenach, w technice czarnofigurowej, z tradycyjn¹ dekoracj¹; nape³nione oliw¹ (od kilku do kilkudziesiêciu sztuk) stanowi³y nagrodê dla zwyciêzców igrzysk panatenajskich, urz¹dzanych od 566 p.n.e. w Atenach.

6. Chronologia rzeŸby greckiej i cechy poszczególnych faz rozwojowych

MIKON,

VI w. p.n.e., grecki rzeŸbiarz i malarz z Aten; twórca (wraz z Polignotem) malowide³ w Tezejonie oraz w Stoa Pojkile w Atenach; inicjator (?) stylu mokrych szat w malarstwie; wszystkie malowid³a zaginione.

FIDIASZ,

V w. p.n.e., najwiêkszy wg staro¿ytnych rzeŸbiarz grecki okresu klasycznego; przyjaciel i doradca artystyczny Peryklesa; kierownik (od 447) pracowni rzeŸbiarskiej na Akropolu ateñskim, póŸniej dzia³a³ w Olimpii; twórca chryzelefantynowych pos¹gów Zeusa Olimpijskiego (po 432 p.n.e., zaliczany do siedmiu cudów œwiata) i Ateny Partenos (przed 438 p.n.e.), ponadto m.in. pos¹gów Ateny Promachos (wysokoœæ ok. 7 m, ok. 460-450 p.n.e.), Ateny Lemnia (ok. 451-444 p.n.e.), rzeŸb Partenonu; wywar³ decyduj¹cy wp³yw na rozwój greckiej rzeŸby monumentalnej.

POLIKLET,

V w. p.n.e., jeden z najwybitniejszych rzeŸbiarzy greckich, pochodz¹cy z Argos; mistrz techniki br¹zowniczej; twóca kanonu proporcji cia³a ludzkiego (Doryforos ok. 440 p.n.e., Diadumenos ok. 420 p.n.e.) ujêtego w kontrapoœcie; dzie³a Polikleta s¹ znane g³. z kopii.

KALLIKRATES,

V w. p.n.e., architekt grecki dzia³aj¹cy w Atenach; najbli¿szy wspó³pracownik Iktinosa przy realizacji Partenonu; projektant i budowniczy 2 najstarszych œwi¹tyñ joñskich w Atenach: tzw. œwi¹tyni nad Ilissosem (ok. 449-440 p.n.e.) i œwi¹tyni Ateny Nike (425-421 p.n.e.) na Akropolu, rekonstruowanej dwukrotnie (1835, 1936-40) z bloków odnalezionych w rozebranym bastionie tureckim z XVIII w.

LIZYP,

IV w. p.n.e., jeden z najwybitniejszych rzeŸbiarzy greckich; pochodzi³ z Sykionu; nadworny portrecista Aleksandra III Wielkiego; wprowadzi³ uwysmuklony kanon cia³a ludzkiego (Apoksyomenos); twórczoœæ Lizypa, znana z kopii (m.in. Herakles Farnese, Odpoczywaj¹cy Hermes), wywar³a wp³yw na sztukê hellenistyczn¹.

PRAKSYTELES,

IV w. p.n.e., jeden z najwybitniejszych rzeŸbiarzy greckich, Ateñczyk; tworzy³ w marmurze pos¹gi m³odzieñczych bóstw; miêkki modelunek, charakterystyczna esowata linia cia³a; dzie³a znane g³. z kopii; Hermes z ma³ym Dionizosem; wprowadzi³ akt kobiecy (Afrodyta Knidyjska ok. 360 p.n.e.).

SKOPAS,

IV w. p.n.e., grecki rzeŸbiarz i architekt z Paros; inicjator stylu patetycznego w rzeŸbie; celowa³ w oddaniu mocnych prze¿yæ psychicznych: Szalej¹ca Menada, Meleager; wspó³twórca(?) dekoracji rzeŸbiarskiej Mauzoleum w Halikarnasie; twórca m.in. œwi¹tyni Ateny w Tegei (na Peloponezie).

HERMA,

w staro¿ytnej Grecji czworoboczny, zwê¿aj¹cy siê ku do³owi kamienny s³up zwieñczony g³ow¹ Hermesa lub innych bogów.

KARIATYDA,

pos¹g kobiecy u¿ywany jako podpora architektoniczna, g³. zamiast kolumny.

MEANDER, szt. plast.

ornament ci¹g³y w formie linii za³amuj¹cej siê rytmicznie pod k¹tem prostym, typowy dla staro¿ytnej sztuki greckiej.

KUROS,

szt. plast. najstarszy typ greckiego pos¹gu mêskiego (inspirowany wzorami egipskimi), wyobra¿aj¹cy stoj¹cego nagiego m³odzieñca z rêkami opuszczonymi wzd³u¿ cia³a i wysuniêt¹ lew¹ nog¹.

APOKSYOMENOS,

greckie atleta oczyszczaj¹cy cia³o skrobaczk¹; temat m.in. zaginionego pos¹gu z br¹zu Lizypa (po 325 p.n.e.), stanowi¹cego realizacjê teorii twórcy o proporcjach cia³a mêskiego; znany z rzymskiej kopii (Muzeum Watykañskie); nowo¿ytna rekonstrukcja w br¹zie w Muzeum Narodowym w Warszawie.

DIADUMENOS,

greckie atleta wi¹¿¹cy wokó³ g³owy przepaskê zwyciêzcy, od ok. 470 p.n.e. temat w plastyce greckiej; najs³ynniejsze realizacje w br¹zie: tak zwany Anadumenos Fidiasza z ok. 440 p.n.e. i Diadumenos Polikleta z ok. 430 p.n.e. (najlepsza kopia rzymska z Delos w Narodowym Muzeum Archeologicznym w Atenach).

DORYFOROS,

greckie m³odzieniec nios¹cy w³óczniê, temat pos¹gu z br¹zu Polikleta (ok. 450-440 p.n.e.) - realizacja jego kanonu proporcji cia³a mêskiego i zasady kontrapostu; znany z rzymskiej kopii (najlepsza w Muzeum Narodowym w Neapolu; nowo¿ytna rekonstrukcja pos¹gu Doryforosa w br¹zie w Muzeum Narodowym w Warszawie).

DYSKOBOL,

greckie atleta rzucaj¹cy dyskiem, czêsty temat w sztuce greckiej, m.in. s³ynny pos¹g dyskobola z br¹zu d³uta Myrona (ok. 450 p.n.e.), znany z marmurowych kopii rzymskich - najlepsza w Muzeum Narodowym w Rzymie; nowo¿ytna rekonstrukcja w br¹zie w Muzeum Narodowym w Warszawie.

APOLLO BELWEDERSKI,

marmurowy pos¹g krocz¹cego Apollina w chlamidzie; rzymska kopia orygina³u greckiego z ok. 330-320 p.n.e. (Leochares?); od pocz¹tku XVI w. w Belwederze Watykañskim (st¹d nazwa); w Polsce: nowo¿ytna kopia w pa³acu w £azienkach (z ok. 1793 d³uta Antonio d'Este) oraz rekonstrukcja w br¹zie w Muzeum Narodowym w Warszawie.

WENUS Z MILO,

najs³awniejszy grecki pos¹g Afrodyty (marmur, wysokoœæ 2,04 m) nieznanego artysty (ok. 150? p.n.e.-ok. 90? p.n.e.), znaleziony 1820 na wyspie Milos i ofiarowany Ludwikowi XVIII; obecnie w Luwrze.

NIKE Z SAMOTRAKI,

marmurowy pos¹g bogini Nike (wysokoœæ 2,45 m), ustawiony na dziobie okrêtu; ufundowany przez Rodyjczyków z okazji zwyciêstwa morskiego 190 p.n.e. nad Antiochem III Wielkim; odkryty 1863 na Samotrace; obecnie w Luwrze.

NIOBE BOLEJ¥CA,

marmurowa g³owa Niobe (centralna postaæ z kolosalnej grupy Niobidów), rzymska kopia nie zachowanego orygina³u greckiego anonimowego rzeŸbiarza (z ok. 340?, 300?, pocz¹tku I w.? p.n.e.) znajduj¹ca siê w Muzeum w Nieborowie; inspirowa³a poemat Niobe K.I. Ga³czyñskiego.

AURIGA DELFICKI,

br¹zowy pos¹g (wysokoœæ 1,8 m) przedstawiaj¹cy woŸnicê zwyciêskiej kwadrygi (niezachowanej) w igrzyskach pytyjskich; dar wotywny Polyzalosa, tyrana miasta Gela; orygina³ grecki z ok. 475 p.n.e. (dzie³o Pitagorasa z Region?), 1896 odkryty w okrêgu Apollina w Delfach; obecnie tam¿e w muzeum.

KOLOS RODYJSKI,

olbrzymi pos¹g Heliosa (wysokoœæ ok. 32 m, waga ok. 70 t) na wyspie Rodos (Grecja), dzie³o Charesa z Lindos; wzniesiony z br¹zu 292-280 p.n.e. u wejœcia do portu dla upamiêtnienia zwyciêstwa Seleukosa I Nikatora nad Demetriuszem Poliorketesem (304 p.n.e.); run¹³ 224 p.n.e. podczas trzêsienia ziemi; w staro¿ytnoœci zaliczany do siedmiu cudów œwiata.

CHRYZELEFANTYNA,

w staro¿ytnoœci technika rzeŸbiarska; polega³a na stosowaniu z³ota - chrysos i koœci s³oniowej - elephas (st¹d nazwa) w pos¹gach montowanych na drewnianej konstrukcji; z³ota blacha stanowi³a ok³adzinê szat, w³osów i akcesoriów, a p³ytki z koœci s³oniowej - twarzy i obna¿onych czêœci cia³a; w Grecji stosowana od V wieku p.n.e. g³. w kolosalnych pos¹gach kultowych, póŸniej rzadka; w I w. p.n.e. prawie zarzucona; najwybitniejszym przedstawicielem tej techniki by³ Fidiasz; tak¿e dzie³o wykonane t¹ technik¹.

POS¥G ZEUSA OLIMPIJSKIEGO,

chryzelefantynowy pos¹g kultowy Zeusa (wysokoœæ 13 m) w jego œwi¹tyni w Olimpii, wykonany przez Fidiasza (ok. 430 p.n.e.); wyobra¿a³ boga siedz¹cego na tronie, z Nike na prawej d³oni i ber³em w lewej; zniszczony 426 lub 475 n.e.; znany g³. z wyobra¿eñ na monetach greckich; w staro¿ytnoœci podziwiany i zaliczany do siedmiu cudów œwiata.

LAOKOONA GRUPA,

jedna z najs³ynniejszych rzeŸb greckich, przedstawiaj¹ca agoniê Laokoona i jego 2 synów w uœciskach wê¿ów morskich; dzie³o rzeŸbiarzy rodyjskich (ok. 150 lub 50 rok p.n.e.) - Agesandrosa, Polidorosa i Atenodorosa; znaleziona w Rzymie 1506, sta³a siê syntez¹ antyku dla mistrzów renesansu i baroku; obecnie w Muzeum Watykañskim.

CZARNOFIGUROWA TECHNIKA,

czarnofigurowy styl, sposób wykonywania greckiej ceramiki malowanej (m.in. w Attyce i w mieœcie Chalkis) ok. 620-530 p.n.e. o dekoracji figuralnej czarnej na czerwonym tle; przedstawienia figuralne o tematyce g³. mitologicznej (m.in.: Sofilos, Klitias, Eksekias).

CZERWONOFIGUROWA TECHNIKA,

czerwonofigurowy styl, sposób wykonywania greckiej ceramiki malowanej (od ok. 530 p.n.e.); czerwone sylwety na czarnym tle; sceny o tematyce mitologicznej, w¹tki heroiczne zaczerpniête z eposów i sceny z ¿ycia codziennego (tak zwany Malarz Andokidesa, Eufronios, Duris i in.).

TANAGRYJSKIE FIGURKI,

terakotowe figurki polichromowane; produkowane masowo ok. 320-200 p.n.e. w Tanagrze w Beocji (Grecja); przedstawia³y zwykle m³ode kobiety; odznacza³y siê doskona³¹ kompozycj¹ i wdziêkiem; w czasach nowo¿ytnych bardzo poszukiwane na rynku antykwarycznym (st¹d wiele falsyfikatów); najwiêksze kolekcje: British Museum, Luwr, Ermita¿.

ELGINA MARMURY,

jedyna w swoim rodzaju kolekcja greckich rzeŸb i detali architektonicznych, g³. z drugiej po³owy V w. p.n.e., zebrana (1801-03) w Atenach na polecenie lorda Th.B. Elgina, ambasadora brytyjskiego w Stambule (m.in. pos¹g Kory i kolumna z Erechtejonu, czêœæ p³askorzeŸb Partenonu); 1816 zakupiona dla British Museum; jako pierwsze orygina³y greckie w zachodniej Europie marmury Elgina wywar³y ogromny wp³yw na rozbudzenie zainteresowañ sztuk¹ Hellady.

7. Charakterystyka architektury greckiej.

PORZ¥DKI ARCHITEKTONICZNE,

systemy konstrukcyjno-kompozycyjne, których elementy s¹ powi¹zane okreœlonymi proporcjami (obliczonymi wg modu³u) i odznaczaj¹ siê jednolit¹ form¹; g³ówne sk³adniki: kolumna (zw³. g³owica) i belkowanie; podstawowe typy porz¹dku architektonicznego powsta³y w staro¿ytnej Grecji (dorycki, joñski, koryncki) i Rzymie (toskañski i kompozytowy).

PARTENON,

œwi¹tynia Ateny Partenos na Akropolu ateñskim; zbudowana 448-432 p.n.e. (Iktinos i Kallikrates) z pentelickiego marmuru; bogaty wystrój rzeŸbiarski (warsztat Fidiasza); najdoskonalsza synteza doryckiego i joñskiego porz¹dku architektonicznego; ok. 662 zamieniony na koœció³, od 1458 - na meczet, 1687 czêœciowo zniszczony w czasie oblê¿enia Aten przez Wenecjan; na pocz¹tku XIX w. lord Th.B. Elgin wywióz³ czêœæ rzeŸb do Londynu; w XIX w. czêœciowa rekonstrukcja z zachowanych fragmentów.

PINAKOTEKA,

w staro¿ytnoœci galeria obrazów, najstarsza z V w. p.n.e. w pó³nocnym skrzydle Propylejów na Akropolu ateñskim; od III w. p.n.e. rolê pinakotek spe³nia³y g³. œwi¹tynie; pierwsze pinakoteki prywatne organizowali w³adcy (np. Ptolemeusz III Euergetes w Aleksandrii) oraz wybitni mê¿owie stanu (np. Aratos w Sykionie); od II w. p.n.e. dzie³a sztuki wywiezione z Grecji sta³y siê podstaw¹ pinakoteki publicznej w Rzymie i prywatnych w domach wysokich urzêdników; wspó³czeœnie nazwê pinakoteka stosuje siê niekiedy na okreœlenie galerii malarstwa (np. Pinakoteka Monachijska).

PROPYLEJE,

w architekturze staro¿ytnej Grecji brama na planie prostok¹ta, zwykle o nieparzystej liczbie przejœæ, prowadz¹ca do wielkich okrêgów sakralnych lub œwieckich; najs³ynniejsze Propyleje ateñskie (wzniesione 437-432 p.n.e.).

ARTEMIZJON W EFEZIE,

ogromna œwi¹tynia Artemidy zaliczana do siedmiu cudów œwiata; joñski dipteros (ok. 560 p.n.e.), dzie³o Chersifrona i Metagenesa z Knossos; spalona 356 przez Herostrata; w drugiej po³owie IV w. p.n.e. odbudowana; pos¹g kultowy Artemidy Efeskiej znany z kopii rzymskich; obecnie w ruinie.

ATREUSZA SKARBIEC,

Grób Agamemnona, wspó³czesna nazwa monumentalnego grobowca kopu³owego w Mykenach (ok. 1250 p.n.e.), z kopu³¹ pozorn¹ (œrednica 14,6 m, wysokoœæ 13,3 m), z korytarzem (dromos, d³ugoœæ 35 m) i prostok¹tn¹ komor¹ grobow¹; fasada z trójk¹tem odci¹¿aj¹cym bogato dekorowana; ca³oœæ wbudowana w stok wzgórza; 1836 Skarbiec Atreusza zwiedza³ J. S³owacki, co zainspirowa³o go do napisania wiersza Grób Agamemnona.

STYLOBAT,

w staro¿ytnych œwi¹tyniach greckich i rzymskich cokó³ stanowi¹cy podstawê dla w³aœciwej budowli i jej kolumnady.

ERECHTEJON,

œwi¹tynia na Akropolu ateñskim, poœwiêcona g³. Atenie Polias, Posejdonowi i Erechteuszowi; zbudowana (421-406 p.n.e.) w porz¹dku joñskim (Mnesikles), o bardzo skomplikowanym planie wewnêtrznym; od strony po³udniowej - s³ynny portyk kariatyd (tzw. lo¿a kor); w VI w. zamieniona na koœció³ chrzeœcijañski; 1902-09 przeprowadzono jej konserwacjê.

CYKLOPOWE MURY,

w staro¿ytnoœci mury z wielkich, nie obrobionych bloków kamiennych, uszczelnionych gruzem i glin¹, przypisywane cyklopom; charakterystyczne dla kultury egejskiej okresu mykeñskiego.

LABIRYNT,

w staro¿ytnoœci budowla o skomplikowanym uk³adzie wnêtrza; z przekazów znane 4 labirynty: w Egipcie (w II tysi¹cleciu p.n.e., œwi¹tynia grobowa Amenemhata III), na Krecie (mityczna siedziba Minotaura), na wyspie Samos (VI w. p.n.e.) i w Italii (grobowiec króla etruskiego, Porsenny, ko³o miasta Clusium, obecnie Chiusi).

MEGARON,

w staro¿ytnoœci typ domu charakterystyczny dla kultury egejskiej; prostok¹tny budynek jednoizbowy poprzedzony otwartym przedsionkiem wspartym na 2 kolumnach; poœrodku megaronu - ognisko, otoczone 4 kolumnami podtrzymuj¹cymi dach z otworem (dymnik i Ÿród³o œwiat³a); z megaronu wywodzi siê podstawowa forma œwi¹tyni greckiej - œwi¹tynia z antami.

PERYSTYL,

w architekturze staro¿ytnej Grecji wewnêtrzny dziedziniec domu, czasem z ogródkiem, otoczony z 4 stron kryt¹ kolumnad¹; charakterystyczny dla okresu hellenistycznego, spotykany równie¿ w domach rzymskich (m.in. w Pompejach, Herkulanum).

PERGAMEÑSKI O£TARZ,

Wielki O³tarz Zeusa, monumentalny o³tarz wzniesiony ok. 180-160 p.n.e. na akropolu w Pergamonie przez Eumenesa II z okazji zwyciêstwa nad Galami, poœwiêcony Zeusowi; jedno z najwiêkszych dzie³ sztuki hellenistycznej; prostok¹tna, otwarta budowla (36,40 × 34,20 m) z 2 skrzyd³ami od zachodu flankuj¹cymi szerokie schody wejœciowe; 2 fryzy: wielki (zewnêtrzny, o d³ugoœci 120 m - Gigantomachia) i ma³y (wewnêtrzny - mit o Telefosie); odkryty pod koniec XIX w. przez niemieck¹ ekspedycjê, przewieziony do Berlina; 1911-30 zrekonstruowany; obecnie w Pergamon Museum w Berlinie.

STADION,

w staro¿ytnej Grecji miejsce zawodów lekkoatletycznych; sk³ada³ siê z bie¿ni prostok¹tnej lub pó³kolistej otoczonej z 3 stron widowni¹ - utworzon¹ przez naturalne zbocza wzgórz (uzupe³nion¹ nasypem ziemnym) i wyposa¿on¹ zwykle w trybuny drewniane, a od IV w. p.n.e. kamienne; za najstarszy stadion grecki uchodzi stadion w Olimpii (776 r. p.n.e.).

STOA POJKILE,

pierwszy monumentalny portyk (ok. 460 p.n.e.) w Atenach przy pó³nocnej stronie Agory; s³ynny w staro¿ytnoœci z malowide³ Polignota, Mikona i Panajnosa; od koñca IV w. p.n.e. siedziba filozoficznej szko³y stoików.

WIE¯A WIATRÓW w Atenach,

miejski zegar (horologion) i wiatrowskaz projektu astronoma Andronikosa z Kyrros (I w. p.n.e.); oœmioboczna budowla marmurowa (wysokoœæ 12,8 m), orientowana wg stron œwiata; na ka¿dym boku u góry relief z wyobra¿eniem jednego z oœmiu wiatrów, poni¿ej - zegar s³oneczny; dach zwieñczony figurk¹ trytona wskazuj¹cego kierunek wiatru; wewn¹trz - zegar wodny o skomplikowanej maszynerii.

8. Funkcje kanonu …

KANON, szt. plast.

regu³a artystyczna dotycz¹ca g³. przedstawienia proporcji cia³a ludzkiego (np. w staro¿ytnej rzeŸbie greckiej -kanon Polikleta), uk³adu postaci, kompozycji dzie³a lub konstrukcji i proporcji budowli.

KONTRAPOST,

szt. plast. przedstawienie postaci ludzkiej w taki sposób, ¿eby ciê¿ar cia³a spoczywa³ na jednej nodze i na zrównowa¿eniu tej postawy lekkim wygiêciem tu³owia i ramienia w stronê przeciwn¹; kontrapost stosowany w reliefach egipskich, przyj¹³ siê w pe³ni w klasycznej rzeŸbie greckiej.

9. Cechy architektury rzymskiej

SZTUKA RZYMU STARO¯YTNEGO ,

(VI w. p.n.e.-pocz¹tek V w. n.e.), sztuka pañstwa rzymskiego: Rzymu-miasta, Italii i prowincji rzymskich; najwa¿niejszym jej oœrodkiem by³ Rzym, lecz najpe³niejszy obraz da³y miasta - Pompeje, Herkulanum;

• okres królewski (VI w. p.n.e.),

• republiki (V-I w. p.n.e.),

• cesarstwa (30 r. p.n.e.-koniec V w. n.e.);

pocz¹tkowo silne wp³ywy sztuki etruskiej, w okresie republikañskim dominowa³y wp³ywy greckie, styl póŸny by³ wynikiem zespolenia sztuki hellenistycznej i prowincji rzymskich. Najwiêksze znaczenie historyczne zyska³y osi¹gniêcia Rzymian w architekturze (nowe materia³y budowlane - ceg³a wypalana, cement; zastosowanie sklepienia): monumentalne œwi¹tynie (Panteon w Rzymie, II w.), budowle u¿ytecznoœci publicznej (m.in. bazyliki, termy, akwedukty, teatry, cyrki, amfiteatry), pomniki (³uki triumfalne, kolumny), domy tzw. italskie z atrium i hellenistyczne z atrium i perystylem, piêtrowe domy czynszowe, miejskie i podmiejskie wille, rezydencje cesarzy (willa Hadriana w Tivoli, pa³ac Dioklecjana w Splicie), grobowce, mauzolea (mauzoleum Hadriana w Rzymie); rozwój urbanistyki; rzeŸba g³. portretowa, historyczne sceny w p³askorzeŸbie; monumentalne malarstwo œcienne; mozaiki wielobarwne lub czarno-bia³e; sztuka rzymska, niemal ca³kowicie anonimowa, wnios³a do póŸniejszej sztuki europejskiej wiele trwa³ych wartoœci; jej bezpoœrednimi nastêpcami by³y: sztuka wczesnochrzeœcijañska i bizantyñska.

ATRIUM,

w staro¿ytnych domach rzymskich centralne pomieszczenie oœwietlane przez otwór w dachu (kompluwium), pod którym by³ basen na wodê deszczow¹ (impluwium); w bazylikach wczesnochrzeœcijañskich otwarty dziedziniec przed przedsionkiem (narteks), ze zbiornikiem wody poœrodku.

TABLINUM,

w staro¿ytnym domu rzymskim reprezentacyjne pomieszczenie usytuowane naprzeciw wejœcia, za atrium.

TRYKLINIUM,

sala jadalna w staro¿ytnym domu rzymskim; zawiera³a 3 kline (³o¿a biesiadne) ustawione w podkowê, poœrodku sta³ stó³, z dostêpem z jednej strony.

CIRCUS MAXIMUS,

najstarszy i najwiêkszy cyrk w staro¿ytnym Rzymie, usytuowany miêdzy Palatynem i Awentynem; zbudowany VI(?)-V w. p.n.e.; rozbudowany w ci¹gu wieków, sta³ siê wzorem budowli cyrkowej, przeznaczonej g³. do wyœcigów rydwanów konnych; z budowli pozosta³y nik³e œlady.

KATAKUMBY,

w staro¿ytnym Rzymie podziemne korytarze, miejsce zebrañ przeœladowanych chrzeœcijan i ich cmentarze.

KOLOSEUM, Amfiteatr Flawiuszów,

najwiêkszy amfiteatr œwiata staro¿ytnego wzniesiony 70-82 r. w Rzymie przez cesarzy z dynastii Flawiuszów; ogromna budowla eliptyczna (d³ugoœæ osi 188 i 156 m, obwód 524 m, wysokoœæ 48,5 m, ok. 50 tys. miejsc); odbywa³y siê tu m.in. walki gladiatorów; wg tradycji miejsce mêczeñstwa pierwszych chrzeœcijan; Koloseum jest nazw¹ œredniowieczn¹, pochodz¹c¹ od znajduj¹cego siê w pobli¿u ogromnego pos¹gu (kolosa) Nerona.

FORUM ROMANUM,

najstarszy rynek w Rzymie, miêdzy Palatynem, Kapitolem i Kwiryna³em; pierwotnie centrum handlowe, póŸniej polityczny i religijny oœrodek pañstwa rzymskiego, miejsce najwa¿niejszych uroczystoœci publicznych; obecnie muzealny zespó³ ruin; liczne œwi¹tynie, ³uki triumfalne, bazyliki, portyki, mównica; przez Forum Romanum przebiega³a droga procesyjna - via Sacra; w œredniowieczu wiêkszoœæ budowli uleg³a zniszczeniu; wykopaliska od 1803, systematyczne od 1898.

PANTEON,

vœwi¹tynia wzniesiona w Rzymie za cesarza Hadriana (1. po³owa II w. n.e.) na miejscu budowli z 2. po³owy I w. p.n.e.; rotunda, przesklepiona kopu³¹ (wysokoœæ i œrednica po 44 m), poprzedzona portykiem z attyk¹; od 609 koœció³ S. Maria ad Martyres (zwany te¿ S. Maria Rotonda), mieszcz¹cy groby Rafaela oraz królów w³oskich: Wiktora Emanuela II i Humberta I.

MARKA AURELIUSZA KOLUMNA,

kolumna (wysokoœæ 41,9 m) wzniesiona 180-196 na Polu Marsowym w Rzymie, inspirowana kolumn¹ Trajana; kolumna-baza pokryta reliefem ze scenami z wojen Marka Aureliusza z Germanami i Sarmatami; ustawiona dla uczczenia zwyciêstw cesarza.

MARKA AURELIUSZA POMNIK,

konny pos¹g cesarza na Kapitolu w Rzymie, wykonany 166 ze z³oconego br¹zu; jedyny tego typu zachowany pos¹g rzymski; wzór dla wielu póŸniejszych pos¹gów (np. ksiêcia Józefa Poniatowskiego w Warszawie).

TRAJANA KOLUMNA,

monumentalny pomnik rzymski w formie wolno stoj¹cej kolumny, wzniesiony 107-113 na Forum Trajana w Rzymie z okazji zwyciêstwa cesarza nad Dakami; marmurowy trzon kolumny pokrywa spiralny narracyjny relief d³ugoœci 200 m ze scenami z owych wojen; zwieñczaj¹cy kolumnê pos¹g cesarza zast¹piono w XVI w. statu¹ œw. Piotra.

OSTIA,

miejscowoœæ w œrodkowych W³oszech, w zespole miejskim Rzymu, nad Morzem Tyrreñskim. Wed³ug tradycji za³o¿ona w VII w. p.n.e. przy ówczesnym ujœciu Tybru do Morza Tyrreñskiego; od po³owy IV w. p.n.e. kolonia rzymska i port handlowy; rozkwit w okresie wczesnego cesarstwa; niszczona kolejno przez Gotów, Hunów i Saracenów. Jeden z najcenniejszych zespo³ów archeologicznych we W³oszech; ruiny m.in. forum z kuri¹, bazylik¹ i portykami, œwi¹tyñ, term, teatru, wielopiêtrowych domów czynszowych, sk³adów towarów.

TERMY,

publiczne ³aŸnie w staro¿ytnych miastach rzymskich; rozleg³e i bogato zdobione kompleksy budynków z pomieszczeniami do k¹pieli, odpoczynku, rozrywki; miejsce spotkañ towarzyskich; najs³ynniejsze - w Rzymie, m.in. termy Karakalli, Dioklecjana.

WILCZYCA KAPITOLIÑSKA,

pos¹g wilczycy z br¹zu (ok. 470 p.n.e.) karmi¹cej bliŸniêta, przeniesiony 1471 z Lateranu do Pa³acu Konserwatorów na Kapitolu; wyobra¿enie mitologicznej karmicielki Romulusa i Remusa, symbol staro¿ytnego i nowo¿ytnego Rzymu.

WITRUWIUSZ,

I w. p.n.e., rzymski architekt i in¿ynier wojenny w s³u¿bie cesarza Oktawiana Augusta; autor traktatu O architekturze w 10 ksiêgach; dzie³o, wydane drukiem 1486, wywar³o ogromny wp³yw na sztukê renesansu i rozwój nowo¿ytnej teorii architektury.

POMPEJE,

Pompeja, rzymskie Pompei, w staro¿ytnoœci miasto w Italii u podnó¿a Wezuwiusza, zniszczone przez wybuch wulkanu (79 r.); wykopaliska od 1748, systematyczne od 1869; ods³oniêto mury, a w ich obrêbie - rynki, ulice, œwi¹tynie, teatry, amfiteatr, termy, palestry, domy (mozaiki, malowid³a œcienne); najcenniejsze znaleziska w Archeologicznym Muzeum Narodowym w Neapolu.

Sztuka wczesnochrzeœcijañska

WCZESNOCHRZEŒCIJAÑSKA SZTUKA,

sztuka pierwszych spo³eczeñstw chrzeœcijañskich w basenie Morza Œródziemnego (II-VI w.); okres pierwszy, tzw. katakumbowy (do 313 - data uznania chrzeœcijañstwa) - podziemne korytarze o wnêtrzach zdobionych malowid³ami, liczne rzeŸbione sarkofagi; okres drugi - budowle centralne i bazyliki wielonawowe (wewn¹trz bogate mozaiki), ikony, miniatury ksi¹¿kowe, rzeŸba reliefowa, rzemios³o artystyczne.

ETIOPSKA SZTUKA.

W okresie pañstwa Aksum (I-VII w.) - budowa okaza³ych pa³aców (Ynda Mikael, Ynda Semon, Teka Marjam w Aksum) i œwi¹tyñ o wyraŸnych po³udniowoarabskich cechach; od IV w. rozwój chrzeœcijañskiej architektury sakralnej o znamionach koptyjsko-syryjskich (klasztory i bazyliki w Aksum, Jeha, Bihat, koœcio³y skalne) i zwi¹zanej z ni¹ dekoracji rzeŸbiarskiej i malarskiej; w malarstwie miniaturowym i ikonowym wp³ywy bizantyñskie i koptyjskie; po wojnach z muzu³manami o¿ywienie w budownictwie (XVI, XVII w.) z zastosowaniem europejskich zapo¿yczeñ stylowych (zamki w Gonder, koœcio³y kopu³owe i centralne), dzia³alnoœæ szko³y malarskiej w Gonder. Od XIX w. szersze wprowadzenie tematyki œwieckiej w malarstwie; europeizacja widoczna te¿ w architekturze i urbanistyce XIX i XX w. Tradycje rodzime podtrzymuje rzemios³o artystyczne w wyrobach z alabastru i marmuru, metalu, drewna oraz w tkactwie, plecionkarstwie i garncarstwie.

MENSA,

szt. plast. zasadnicza czêœæ o³tarza w formie kamiennej p³yty lub skrzyni na nó¿kach z kwadratowym wydr¹¿eniem na relikwie mêczenników.

NARTEKS,

arch. kryty przedsionek - przybudówka przed wejœciem do nawy we wczesnochrzeœcijañskich, bizantyñskich i wczesnoœredniowiecznych bazylikach.

RAWENNA,

miasto w pó³nocnych W³oszech (Emilia-Romania), na wybrze¿u Morza Adriatyckiego; 136 tys. mieszkañców (1991); oœrodek przemys³u chemicznego i petrochemicznego; port morski; oœrodek turystyczny i k¹pielisko morskie. Od 402 rezydencja cesarzy zachodniorzymskich, póŸniej stolica Ostrogotów, a 540-751 - ziem bizantyñskich we W³oszech (egzarchat raweñski); oœrodek sztuki; 765-1860 (z przerwami) w Pañstwie Koœcielnym. Zespó³ budowli wczesnochrzeœcijañskich i bizantyñskich o wnêtrzach zdobionych mozaikami; mauzolea - Galli Placydii (V w.) i Teodoryka (VI w.); baptysteria - Ortodoksów (V w.) i Arian (VI w.); s³ynny oktagonalny koœció³ S. Vitale i bazyliki: S. Apolinare Nuovo i S. Apolinare in Classe (wszystkie z VI w.); muzea.

S¥D OSTATECZNY,

w chrzeœcijañstwie i islamie s¹d, którego przy koñcu œwiata ma dokonaæ Bóg nad ca³¹ ludzkoœci¹ (¿ywymi i zmar³ymi); czêsty temat w sztuce chrzeœcijañskiej, g³. w œredniowiecznej rzeŸbie (tympanony) i malarstwie.

Cechy architektury bizantyjskiej

BIZANTYÑSKA SZTUKA,

sztuka cesarstwa bizantyñskiego; wyros³a z po³¹czenia tradycji sztuki hellenistycznej, sztuki schy³ku cesarstwa rzymskiego i wczesnochrzeœcijañskiej; ukszta³towa³a siê w IV w., rozwija³a do momentu upadku cesarstwa bizantyñskiego (1453); swym zasiêgiem sztuka bizantyñska objê³a pocz¹tkowo Pó³wysep Ba³kañski, nastêpnie Italiê, pó³nocn¹ Afrykê, Armeniê, Gruzjê i Ruœ; tradycje sztuki bizantyñskiej przetrwa³y w sztuce Rosji i Ba³kanów do XIX w.; œlady jej oddzia³ywania mo¿na tak¿e znaleŸæ na terenie Polski; dzieje sztuki bizantyñskiej. dziel¹ siê na 3 okresy: 1) 324-843, 2) 867-1204, 3) 1261-1453; szczególny rozkwit sztuka bizantyñska prze¿ywa³a w VI w. (panowanie cesarza Justyniana I Wielkiego) i IX-XV w.: w architekturze (ceglane bazyliki kopu³owe, np. koœcio³y Hagia Sophia 532-537 i Œw. Aposto³ów 536-546 w Konstantynopolu), malarstwie (freski, mozaiki, ikony, miniatury) i rzemioœle artystycznym (tkaniny, wyroby z koœci s³oniowej, z³ota, emalii); malarstwo cechowa³ brak perspektywy, hieratycznoœæ, monumentalnoœæ, kolorystyczny przepych i dekoracyjnoœæ; najbardziej typow¹ dziedzinê twórczoœci malarskiej stanowi³a ikona; rzeŸba bizantyñska by³a zwi¹zana niemal wy³¹cznie z architektur¹.

HAGIA SOPHIA,

Aja Sofia, monumentalna œwi¹tynia bizantyñska w Stambule (Konstantynopolu) wzniesiona 532-37 z fundacji cesarza Justyniana I Wielkiego przez Izydora z Miletu i Anthemiosa z Tralles; 1453 Hagia Sophia zamieniono na meczet Ayasofya i dobudowano w naro¿ach 4 minarety; jedno z najdoskonalszych rozwi¹zañ konstrukcyjnych i przestrzennych ³¹cz¹ce cechy bazyliki pod³u¿nej i budowli centralnej przykrytej olbrzymi¹ kopu³¹; obecnie muzeum.

CERKIEW, arch.

œwi¹tynia chrzeœcijañska obrz¹dku wschodniego (prawos³awnego i greckokatolickiego); cerkiew jako budowla wywodzi siê z póŸnobizantyñskich koœcio³ów krzy¿owo-kopu³owych; odmiany cerkwi w ró¿nych regionach (wp³ywy bizantyñskie, tradycji ludowej, sztuki romañskiej, gotyckiej, a póŸniej barokowej, klasycystycznej i eklektycznej); g³ówne oœrodki: Pó³wysep Ba³kañski, Rosja; od XV w. charakterystycznym elementem wnêtrza cerkwi sta³ siê ikonostas; bogactwem form odznaczaj¹ siê cerkwie drewniane.

IKONA,

w sztuce bizantyñskiej przedstawienie wyobra¿aj¹ce osoby œwiête, sceny biblijne lub liturgiczno-symboliczne; niekiedy przydawano jej cudown¹ moc; pocz¹tki ikony wi¹¿e siê m.in. z portretowym malarstwem póŸnoantycznym; najstarsze zachowane ikony pochodz¹ z VI w. (np. z klasztoru Œw. Katarzyny na Synaju); ikony najczêœciej malowano, niekiedy wykonywano w mozaice, emalii b¹dŸ rzeŸbiono; pocz¹tkowo zdobiono szlachetnymi kamieniami, od XIV w. ca³e (oprócz twarzy i d³oni postaci) pokrywano z³otymi lub srebrnymi blachami (sukienkami), niekiedy wysadzanymi szlachetnymi kamieniami; malowanie ikon rozpowszechni³o siê w krajach obszaru kultury bizantyñskiej, g³. na Rusi, gdzie w XIV-XV w. wykszta³ci³o siê wiele szkó³ malarskich; tradycja ta ulegaj¹c modyfikacjom dotrwa³a do wspó³czesnoœci.

IKONOSTAS,

œciana z ikonami oddzielaj¹ca w cerkwiach czêœæ kap³añsk¹ z o³tarzem od nawy; ukszta³towa³ siê na Rusi w XIV-XV w.; ma 3 drzwi: dwuskrzyd³owe królewskie wrota (wy³¹cznie dla kap³ana) oraz 2 boczne, zw. diakoñskimi; ikony w ikonostasie powinny byæ rozmieszczone w rzêdach wed³ug kanonicznego porz¹dku z obowi¹zkow¹ scen¹ Ostatniej Wieczerzy nad królewskimi wrotami.

KRÓLEWSKIE WROTA, carskie wrota,

g³ówne drzwi ikonostasu, zwykle bogato zdobione.

15. Sztuka czasów Karola Wielkiego

ŒREDNIOWIECZNA SZTUKA.

Do sztuki œredniowiecza zalicza siê malarstwo, rzeŸbê i architekturê chrzeœcijañsk¹ od pocz¹tków ich istnienia, aczkolwiek pod wzglêdem formy nale¿¹ce jeszcze do póŸnego antyku, nazywane sztuk¹ wczesnochrzeœcijañsk¹, ponadto sztukê przedromañsk¹, nastêpnie romañsk¹ i sztukê gotyku. Sztuka bizantyñska od VI w. rozwija³a siê w³asnym rytmem. W œredniowieczu nast¹pi³o sformu³owanie, rozwiniêcie i rozpowszechnienie wszystkich podstawowych tematów chrzeœcijañskich sztuki religijnej. Podstaw¹ Ÿród³ow¹ przedstawieñ by³ tekst Pisma Œwiêtego oraz jego egzegeza, apokryfy i legendy hagiograficzne (hagiografia), celem zaœ unaocznienie najwa¿niejszych treœci nauki Koœcio³a o Zbawieniu. Bujny rozwój sztuk przedstawiaj¹cych wynika³ z przekonania, ¿e malarstwo i rzeŸba mog¹ pe³niæ wa¿n¹ funkcjê w objaœnianiu i nauczaniu prawd wiary, zw³. ludzi niewykszta³conych. Przejawy kultu obrazów wielokrotnie budzi³y jednak sprzeciw teologów, a w skrajnych przypadkach prowadzi³y do ikonoklazmu. Œredniowiecze nie wypracowa³o w³asnej teorii sztuki, przyj¹wszy definicjê staro¿ytn¹, ¿e sztuka jest umiejêtnoœci¹ postêpowania wg regu³, prowadz¹cych do zamierzonego celu. Sztuka (³aciñskie ars, artes) obejmowa³a wiêc zarówno dociekania i umiejêtnoœci intelektualne (sztuki wyzwolone, ³aciñskie artes liberales), jak i procesy wytwarzania rozmaitych przedmiotów (sztuki mechaniczne, ³aciñskie artes mechanicae). Dzie³a architektury, malarstwa i rzeŸby by³y zaliczane do tej drugiej kategorii i klasyfikowane ze wzglêdu na technikê wykonania oraz materia³, z jakiego zosta³y sporz¹dzone. W strukturze spo³eczeñstwa œredniowiecznego artyœci mieli zasadniczo status rzemieœlników; dzie³a powstawa³y w wyspecjalizowanych warsztatach, pocz¹tkowo klasztornych i katedralnych, póŸniej równie¿ miejskich. Od XIII w. warsztaty miejskie by³y zorganizowane w cechach; przynale¿noœæ do cechu by³a obowi¹zkowa; warsztatem kierowa³ mistrz, maj¹cy pod opiek¹ uczniów i czeladników, a warunkiem uzyskania samodzielnoœci zawodowej by³a pozytywna ocena wykonanego w³asnorêcznie dzie³a mistrzowskiego, tzw. majstersztyku. Swobodniejsz¹ strukturê i szerszy zakres dzia³ania mia³y strzechy budowlane, czyli zespo³y rzemieœlników ró¿nych specjalnoœci, pracuj¹cych przy projektowaniu i wznoszeniu budowli. Artyœci œredniowieczni zazwyczaj nie sygnowali dzie³ lub oznaczali je tylko inicja³ami; tote¿ wiêkszoœæ z nich pozostaje anonimowa b¹dŸ znana jest jedynie pod przydomkami nadanymi przez badaczy sztuki œredniowiecza. Zob. te¿ Polska sztuka.

PRZEDROMAÑSKA SZTUKA,

twórczoœæ artystyczna wczesnego œredniowiecza, trwaj¹ca od staro¿ytnoœci do ukszta³towania siê w XI w. sztuki romañskiej; obejmuje sztukê: przedkaroliñsk¹ - chrzeœcijañskich pañstw barbarzyñskich (V-VIII w.), karoliñsk¹ (druga po³owa VIII-IX w.) i pokaroliñsk¹ (X-pierwsza po³owa XI w.) - na terenie Niemiec zwana ottoñsk¹; wielorakoœæ stylistyczna, ³¹czenie tradycji póŸnoantycznych i wczesnochrzeœcijañskich z cywilizacj¹ ludów barbarzyñskich zamieszkuj¹cych Europê.

AKWIZGRAN,

Aachen, miasto w Niemczech (Nadrenia Pó³nocna-Westfalia), przy granicy belgijskiej i holenderskiej; 246 tys. mieszkañców (1993); przemys³ elektrotechniczny, metalowy, maszynowy, taboru kolejowego, wielka fabryka czekolady; wêze³ kolejowy i drogowy; oœrodek turystyczny i uzdrowisko; liczne szko³y wy¿sze (m.in. politechnika); w pobli¿u Akwizgranu wydobycie wêgla kamiennego i brunatnego. Jeden z g³ównych oœrodków pañstwa Franków; 936-1531 miejsce koronacji królów niemieckich. Katedra (VIII-XIX w.) ze s³ynn¹ kaplic¹ pa³acow¹ Karola Wielkiego (789-ok. 800) - wpisan¹ na Listê Œwiatowego Dziedzictwa Kulturalnego i Przyrodniczego UNESCO, gotycki ratusz (XIV, XIX w.), fragmenty obwarowañ miejskich; muzea.

SANKT GALLEN,

miasto w pó³nocno-wschodniej Szwajcarii; stolica kantonu Sankt Gallen; 72 tys. mieszkañców (1993); oœrodek przemys³u w³ókienniczego, odzie¿owego i maszynowego. Klasztor za³o¿ony w VII w. przez iryjskiego mnicha, œw. Galla, wczesnoœredniowieczny oœrodek kultury monastycznej i sztuki; do 1457 w Rzeszy, nastêpnie w Szwajcarii; od 1803 (wraz z obszarem) kanton. Koœció³ Benedyktynów (VIII, XIV, XVIII w.) z bibliotek¹ klasztorn¹ (cenne zbiory œredniowiecznych manuskryptów), ratusz i domy (XVI w.); muzea.

UTRECHCKI PSA£TERZ,

rêkopis przechowywany w Bibliotece Uniwersyteckiej w Utrechcie; wykonany ok. 830 w szkole miniatorskiej w Reims, jedno z najwybitniejszych dzie³ iluminatorstwa epoki karoliñskiej.

ILUMINACJA,

miniatura, szt. plast. wykonana rêcznie, malarska lub rysunkowa, ilustracja tekstu rêkopiœmiennego charakterystyczna zw³. dla okresu œredniowiecza (g³. miniatury, inicja³y).

16. Cechy architektury romañskiej

ROMAÑSKA SZTUKA,

styl w sztuce œredniowiecznej; powsta³ we Francji w XI w. i trwa³ w Europie do XIII w.; g³. sztuka religijna, zwi¹zana z zakonami benedyktynów i cystersów; klasztory i koœcio³y o prostych, masywnych bry³ach, kszta³towane wg zasad geometrii; sklepienie krzy¿owe i kolebkowe; ³uki pó³koliste; grube mury, ma³e okna; bogata dekoracja rzeŸbiarska podporz¹dkowana formom architektonicznym; religijne malarstwo œcienne, malarstwo miniaturowe, tablicowe, tkactwo, snycerstwo, rzeŸba w koœci s³oniowej, odlewnictwo w br¹zie, z³otnictwo. G³ównymi oœrodkami sztuki romañskiej by³y: Francja (koœcio³y w Tours, Poitiers, Tuluzie, Moissac, Vézelay - tak¿e s³ynne rzeŸby; malowid³a œcienne - Saint-Savin-sur-Gartempe, Tavant i Vic), W³ochy (katedra w Pizie, koœció³ S. Miniato we Florencji, malowid³a œcienne - San Angelo in Formis), Anglia (opactwo St. Albans, katedra w Lincoln), Hiszpania (katedry w Santiago de Compostela, Salamance, malowid³a œcienne w Tahull i León). Zabytki sztuki romañskiej w Polsce to fragmenty katedr (Gniezno, P³ock, Poznañ, Kraków), kolegiaty (Kruszwica, Tum), portale w Czerwiñsku, koœciele Œw. Marii Magdaleny we Wroc³awiu, Œw. Trójcy w Strzelnie (tak¿e s³ynne kolumny); Drzwi GnieŸnieñskie z br¹zu.

CLUNY,

miasto we wschodniej Francji (Burgundia), w departamencie Saône-et-Loire; ok. 5 tys. mieszkañców. W 910 za³o¿ono opactwo Benedyktynów, stanowi¹ce oœrodek reformy zakonnej (œcis³e przestrzeganie regu³y, centralizacja, podporz¹dkowanie zakonów filialnych); pozosta³oœci opactwa (XII-XIII w.) z romañsk¹ bazylik¹ (X-XII w.) - jedn¹ z najwiêkszych œwi¹tyñ chrzeœcijañskich, której architektura wywar³a wp³yw na kszta³towanie siê form sakralnych budowli romañskich; budynki sakralne i œwieckie (XV-XVIII w.).

KONSTANCJA, Konstanz,

miasto w Niemczech (Badenia-Wirtembergia), nad Jeziorem Bodeñskim; 76 tys. mieszkañców (1993); oœrodek turystyczno-wypoczynkowy; g³ówne przejœcie graniczne do Szwajcarii; przemys³ precyzyjny, farmaceutyczny, drzewny, elektrotechniczny; uniwersytet (za³o¿ony 1966); zabytki œredniowieczne, m.in. romañsko-gotycka katedra.

NÎMES,

miasto w po³udniowej Francji (Langwedocja-Roussillon), oœrodek administracyjny departamentu Gard; 139 tys. mieszkañców, zespó³ miejski (1990); przemys³ odzie¿owy, obuwniczy, winiarski; akademia nauk (za³o¿ona 1682); oœrodek handlowy (targi wina) i turystyczny; muzea; budowle rzymskie: amfiteatr, tak zwana Maisson Carrée - œwi¹tynia rzymska z mozaik¹ i rzeŸbionym fryzem (jedna z najs³ynniejszych budowli antycznych we Francji), fragment akweduktu, romañska katedra, renesansowy ratusz.

TULUZA,

Toulouse, miasto we Francji, nad Garonn¹; oœrodek administracyjny regionu Midi-Pyrénées i departamentu Haute-Garonne; Œredniowieczna stolica hrabstwa; w XIII w. zniszczenia w okresie francuskich krucjat przeciw albigensom. Najwiêkszy francuski koœció³ romañski typu pielgrzymkowego St. Sernin (XI-XII w.), katedra St. Étienne (XIII-XV w.); muzea (m.in. miejskie, przyrodnicze).

TABLICOWE MALARSTWO,

termin okreœlaj¹cy g³. œredniowieczne obrazy temperowe malowane na drewnie.

TYMPANON,

w architekturze romañskiej i gotyckiej pó³okr¹g³e lub ostro³ukowe pole w górnej czêœci portalu nad nadpro¿em, zwykle zdobione reliefem.

TRIFORIUM,

galeryjka z przezroczy lub œlepych arkadek umieszczona pod oknami, obiegaj¹ca nawê g³ówn¹, transept i prezbiterium.

TRANSEPT,

arch. w koœciele nawa poprzeczna, usytuowana miêdzy korpusem nawowym a prezbiterium.

PREZBITERIUM,

chór, w œwi¹tyniach chrzeœcijañskich czêœæ mieszcz¹ca g³ówny o³tarz, stalle dla kleru, zwykle oddzielona od nawy balustrad¹.

20. Cechy architektury gotyckiej

GOTYK,

styl w europejskiej sztuce œredniowiecznej; powsta³ we Francji oko³o po³owy XII w., trwa³ w niektórych krajach do pocz¹tku XVI w.; zwi¹zany z kultur¹ rycersk¹, miejsk¹ i zakonn¹; gotyk wyrazi³ siê g³. w architekturze - system szkieletowy (sklepienia krzy¿owo-¿ebrowe, przypory, ³uki przyporowe, ostro³uk); typowe strzeliste koœcio³y z wielkimi oknami witra¿owymi (katedry francuskie: Chartres, Amiens, Reims, Pary¿; niemieckie: Marburg, Ratyzbona, Kolonia; austriacka: Wiedeñ; angielskie: Salisbury, Oksford, Wells, Lincoln; hiszpañskie: Burgos, Segovia; w³oskie: Mediolan, Siena, Florencja; w Polsce: Kraków, Wroc³aw, Poznañ, Gdañsk); zamki i zespo³y miejskie; w sztukach plastycznych ewolucja od stylizacji ku realizmowi i ekspresji; wieloskrzyd³owe malowane i rzeŸbione o³tarze; iluminacje; rzemios³o artystyczne (z³otnictwo, tkactwo, meblarstwo); twórcy czêsto anonimowi, wœród znanych m.in.: P. Parler, C. Sluter, W. Pacher, Wit Stwosz, bracia Limburg, J. Fouquet, S. Lochner, K. Witz.

HRADCZANY,

wzgórze zamkowe i dzielnica w Pradze; zespó³ zabytkowych budowli, m.in.: zamek (rozbudowywany XII-XVIII w.) - od X w. rezydencja w³adców czeskich (ob. siedziba prezydenta Czech), gotycka katedra Œw. Wita (XIV-XIX w.) z kaplic¹ i grobowcem œw. Wac³awa, romañski koœció³ Œw. Jerzego (X-XII, XVIII w.), renesansowe i barokowe pa³ace (XVI-XVIII w.).

MASWERK,

gotycki motyw dekoracyjny sk³adaj¹cy siê z elementów geometrycznych, wykonany w kamieniu lub cegle, przewa¿nie jako wype³nienie a¿urowych partii okien i balustrad.

PINAKIEL,

fiala, w architekturze gotyckiej strzelista kamienna sterczyna ozdobiona tak zwanymi ¿abkami i zakoñczona kwiatonem, wieñcz¹ca przypory, wie¿yczki, portale itp.

POLIPTYK,

szt. plast. wieloskrzyd³owy o³tarz szafiasty, charakterystyczny dla gotyku; w zale¿noœci od liczby skrzyde³ rozró¿nia siê: dyptyk, tryptyk i pentaptyk.

PRZYPORA, skarpa,

arch. pionowe wzmocnienie zewnêtrznej œciany budowli w formie wysuniêtej do przodu, klinowej czêœci muru (czêsto uskokowej i zwieñczonej wie¿yczk¹); typowe dla architektury gotyckiej.

PRZYPOROWY SYSTEM,

system konstrukcji typowy dla koœcio³ów gotyckich, umo¿liwiaj¹cy zasklepienie du¿ych przestrzeni o znacznej wysokoœci; polega na odci¹¿aniu filarów wewnêtrznych dŸwigaj¹cych ciê¿ar sklepienia krzy¿owo-¿ebrowego przez ³uki przyporowe (przewieszane ponad dachami naw bocznych lub ukryte w poddaszach) i zewnêtrzne przypory.

TEMPERA,

technika malarska polegaj¹ca na pos³ugiwaniu siê tymi farbami, typowa dla malarstwa œredniowiecznego.

SAINT-DENIS,

miasto we Francji, w zespole miejskim Pary¿a, nad Sekwan¹; 90 tys. mieszkañców (1990); oœrodek ró¿norodnego przemys³u; oœrodek turystyczny; uniwersytet (za³o¿ony 1969); opactwo Benedyktynów, za³o¿one przez opata Sugera (XII w.); w koœciele (XII-XIV, XVI, XVIII w.) zastosowano po raz pierwszy gotycki system konstrukcyjny; groby królów francuskich; budynki klasztorne (XVIII w.); muzeum.

ANGELICO, FRA,

w³aœciwie Guido di Pietro, zwany tak¿e Il Beato lub Fra Giovanni da Fiesole, 1387-1455, malarz w³oski prze³omu gotyku i renesansu, dominikanin; przedstawiciel szko³y florenckiej; jasne w kolorycie freski (m.in. w klasztorze i koœciele S. Marco we Florencji, 1439) i obrazy religijne (g³. tematyka maryjna, sceny z raju, anio³y - czemu zawdziêcza swe imiê).

23. Renesans

ODRODZENIA SZTUKA.

sztuka renesansu, Tendencje renesansowe nasilaj¹ce siê we W³oszech w pocz¹tku XV w. by³y wyrazem œwiadomego d¹¿enia do odnowy sztuki, g³. przez odwo³ywanie siê do wzorów czerpanych z antyku. W latach 20. XV w. (tzw. Quattrocento) sztuka odrodzenia we W³oszech (Toskania, Lombardia) by³a ju¿ w pe³ni ukszta³towana. Renesans przyniós³ równie¿ bujny rozkwit teorii sztuki (L.B. Alberti, A. Palladio, P. della Francesca, Leonardo da Vinci) nios¹cej podstawowe za³o¿enie intelektualnego, a nie rêkodzielniczego charakteru twórczoœci artystycznej, co zbli¿a³o sztukê do wiedzy i nadawa³o jej charakter poznawczy.

Architektura.

W architekturze siêgano do wzorów staro¿ytnych - poszukiwano idealnych proporcji i przejrzystych podzia³ów, ukszta³towa³y siê nowe uk³ady przestrzenne budowli (centralne budowle z kopu³ami) oraz nowo¿ytne typy budynków œwieckich (pa³ac miejski); stosowano antyczne porz¹dki architektoniczne i motywy dekoracyjne, rozwija³o siê budownictwo sakralne (koœcio³y, kaplice na planie centralnym) i œwieckie (pa³ace miejskie, kamienice mieszczañskie, ratusze); nast¹pi³ rozkwit urbanistyki (zak³adanie miast o regularnym planie geometrycznym, m.in. Ferrara, Siena, Florencja); g³ówni architekci wczesnego renesansu we Florencji: F. Brunelleschi, Michelozzo di Bartolommeo, L.B. Alberti, Giuliano da Maiano; w Wenecji: P. Lombardo i M. Coducci.

Malarstwo i rzeŸba.

W sztukach przedstawiaj¹cych prowadzono badania nad perspektyw¹, proporcjami, mechanik¹ ruchu i anatomi¹ cia³a; charakterystyczny dla odrodzenia by³ zwrot ku naturze; usamodzielni³y siê i rozwinê³y œwieckie gatunki tematyczne: portret, pejza¿. W rzeŸbie dominowa³y realistyczne popiersia portretowe i pos¹g konny, tak¿e akt i rzeŸba sepulkralna, medalierstwo; g³. rzeŸbiarze: L. Ghiberti, Donatello, Desiderio da Settignano, Mino da Fiesole, A. del Verrocchio. W malarstwie d¹¿ono do pe³noplastycznego odtworzenia postaci w trójwymiarowej przestrzeni, do ich prawid³owego wkomponowania w t³o, konsekwentnego ujêcia œwiat³a w obrazie; prowadzono doœwiadczenia w zakresie techniki malarskiej (tempera, malarstwo olejne i œcienne - fresk); g³ówni malarze we Florencji: Masaccio (pierwszy zastosowa³ perspektywê zbie¿n¹), Fra Angelico, P. Uccello, Filippo Lippi, A. del Castango, D. Veneziano, B. Gozzoli, D. Ghirlandaio, S. Botticelli, Filippino Lippi, L. di Credi; w Umbrii: P. della Francesca, Pinturicchio, Perugino, L. Signorelli; w Padwie A. Mantegna; w Wenecji: rodzina Bellinich i V. Carpaccio. W okresie dojrza³ego renesansu wa¿nymi oœrodkami sztuki by³y: Mediolan (twórczoœæ genialnego artysty i uczonego - Leonarda da Vinci), a g³. Rzym (architekt D. Bramante i wybitni, wszechstronni artyœci Micha³ Anio³ i Rafael) i Wenecja (szko³a malarska o du¿ych osi¹gniêciach w dziedzinie koloru i œwiat³a: G. Bellini, Giorgione, Tycjan; w architekturze: J. Sansovino, M. Sanmicheli, A. Palladio). Rozwinê³o siê tak¿e rzemios³o artystyczne (meblarstwo, ceramika, szk³o artystyczne, tkactwo). Od 1520 renesans we W³oszech zacz¹³ ustêpowaæ miejsca manieryzmowi.

Sztuka odrodzenia poza W³ochami.

Od pocz¹tku XVI w. ze sztuki odrodzenia w³oskiego czerpano wzory dla sztuki w innych krajach Europy, gdzie rzadko wystêpowa³a ona w formie czystej, najpierw ³¹cz¹c siê z tradycj¹ gotyck¹, potem tworz¹c lokalne style póŸnego renesansu i manieryzmu. Oœrodki: w Niderlandach (w malarstwie oryginalna twórczoœæ P. Bruegela starszego; w rzeŸbie i architekturze C. Florisa), we Francji (zamki nad Loar¹; architekci: P. Lescot, Ph. Delorme; rzeŸbiarze: J. Goujon, G. Pillon; w malarstwie: J. i F. Clouetowie, szko³a z Fontainebleau), w Hiszpanii (w architekturze styl plateresco; w rzeŸbie - A. Berruguete; w malarstwie L. de Morales i zupe³nie odrêbna twórczoœæ El Greca); w Niemczech (g³. malarstwo - wielki malarz teoretyk, grafik A. Dürer, tak¿e H. Holbein m³odszy, A. Altdorfer, L. Cranach, H. Burgkmair, H. Baldung zw. Grien; zob. te¿ Polska Sztuka.

Odrodzenie.

BAZYLIKA ŒW. PIOTRA W RZYMIE,

najwiêksza i najs³ynniejsza œwi¹tynia chrzeœcijañska, obecnie reprezentacyjny koœció³ papie¿y; budowa rozpoczêta 1506 wg planów Bramantego na miejscu bazyliki wczesnochrzeœcijañskiej; w XVI-XVII w. budowana i planowana przez wielu wybitnych architektów, m.in. Micha³a Anio³a, plac z kolumnad¹ projektowany przez G.L. Berniniego (1656-63); bogate wyposa¿enie wnêtrza.

BRAMANTE Donato, ok. 1444-1514, w³oski architekt i malarz epoki renesansu; prezbiterium i kopu³a koœcio³a S. Maria delle Grazie (1492-95) w Mediolanie; w Rzymie: Tempietto (1500-02) przy koœciele S. Pietro in Montorio, rozbudowa pa³acu watykañskiego, pierwotny projekt Bazyliki Œw. Piotra w Rzymie.

MICHA£ ANIO£, w³aœciwie Michelangelo Buonarroti, 1475-1564, w³oski rzeŸbiarz, malarz, architekt i poeta; jeden z najwybitniejszych artystów renesansu; rzeŸby: Pietà (1498-1500), Dawid (1501-04), pos¹gi Moj¿esza (1513-16) i tzw. Niewolników (1542, z nie dokoñczonego nagrobka Juliusza II), nagrobki Medyceuszów w koœciele S. Lorenzo we Florencji (1520-34); freski w Kaplicy Sykstyñskiej (1509-12 i 1536-41), obrazy religijne, m.in. Œw. Rodzina (1503); kopu³a Bazyliki Œw. Piotra (1547) i rozwi¹zanie urbanistyczne Kapitolu (ok. 1536) - w Rzymie.

BERNINI Giovanni Lorenzo (Gianlorenzo),

1598-1680, w³oski rzeŸbiarz, architekt, malarz i rysownik; jeden z wybitnych przedstawicieli baroku; rzeŸby o tematyce mitologicznej (Apollo i Dafne 1622-24), alegoryczne, religijne (Ekstaza œw. Teresy 1644-52), portrety, nagrobki, koœcio³y i fontanny w Rzymie; kolumnada przed Bazylik¹ Œw. Piotra w Rzymie (1656-63).

BOTTICELLI Sandro,

ok. 1445-1510, w³oski malarz epoki renesansu; przedstawiciel szko³y florenckiej; freski (w Kaplicy Sykstyñskiej w Rzymie, 1481-83) i obrazy religijne, mitologiczne (Narodziny Wenus ok.1485, Wiosna ok. 1478), alegoryczne odznaczaj¹ce siê ch³odnym kolorytem i ekspresyjnym linearyzmem.

BRUNELLESCHI, Brunellesco, Filippo,

1377-1446, w³oski architekt, rzeŸbiarz i z³otnik; jeden z g³ównych przedstawicieli renesansu; szpital Ospedale degli Innocenti (1419-44), kopu³a katedry S. Maria del Fiore (1420-36), kaplica Pazzich przy koœciele S. Croce (1429-30) - we Florencji; odegra³ wielk¹ rolê w kszta³towaniu siê w³oskiej architektury renesansowej.

FRANCESCA Piero Della,

ok. 1416-92, w³oski malarz i teoretyk sztuki okresu renesansu; obrazy i freski religijne (w koœciele S. Francesco w Arezzo, 1452-66); traktat De prospectiva pingendi (przed 1482).

GHIBERTI Lorenzo,

ok. 1381-1455, rzeŸbiarz w³oski, okresu prze³omu gotyku i renesansu; dzia³a³ we Florencji; g³ówne dzie³a to drugie (1403-24) i trzecie drzwi br¹zowe (Porta del Paradiso 1425-52) do baptysterium florenckiego; traktat Comentari (po 1447), zawieraj¹cy m.in. dzieje artystów w³oskich XIV w.

PALLADIO Andrea,

w³aœciwie Andrea di Pietro, 1508-80, w³oski architekt i teoretyk póŸnego renesansu; jeden z najwybitniejszych przedstawicieli klasycyzuj¹cego kierunku w architekturze póŸnego renesansu; pa³ace, wille (Rotonda pod Vicenz¹, od 1550) i koœcio³y (S. Giorgio Maggiore w Wenecji, 1560-75); studia nad antykiem; traktaty m.in. Cztery ksiêgi o architekturze (1570, wydanie polskie 1955). Twórczoœæ architektoniczna i teoretyczna Palladia oddzia³a³a na kraje europejskie (zw³aszcza na architekturê angielsk¹ XVII i XVIII w.).

TYCJAN,

w³aœciwie Tiziano Vecellio, ok. 1488-1576, w³oski malarz epoki renesansu; przedstawiciel szko³y weneckiej, wybitny kolorysta; portrety (m.in. papie¿a Paw³a III, Karola V), obrazy mitologiczne (Bachus i Ariadna 1522), religijne (Grosz czynszowy ok. 1517), historyczne, alegoryczne (Mi³oœæ niebiañska i Mi³oœæ ziemska ok. 1515).

VERROCCHIO Andrea del,

w³aœciwie Andrea di Cione, 1435-88, w³oski rzeŸbiarz, malarz i z³otnik epoki renesansu; rzeŸby religijne (Chrystus i œw. Tomasz ok. 1460-82), nagrobki, pomniki (m.in. konny Bartolomeo Colleoniego w Wenecji 1481, ukoñczony poœmiertnie 1496); obrazy religijne (Chrzest Chrystusa ); nauczyciel Leonarda da Vinci.

RAFAEL,

w³aœciwie Rafaelo Santi, 1483-1520, w³oski malarz i architekt; wybitny artysta epoki renesansu; obrazy religijne, zw³. Madonny (Piêkna ogrodniczka ok. 1507, Madonna Sykstyñska ok. 1513), portrety (Leon X z kardyna³em Giulio Medici i Luigi Rossi ok. 1518), freski (w Stanzach 1509-14 i Loggiach Watykañskich 1517-19); kierowa³ budow¹ Bazyliki Œw. Piotra w Rzymie (1515-20).

LEONARDO DA VINCI,

1452-1519, w³oski malarz, architekt, rzeŸbiarz i teoretyk sztuki, wynalazca, badacz przyrody i filozof; jeden z najwiêkszych artystów renesansu; obrazy i freski religijne oraz portrety o harmonijnej kompozycji i proporcjach, ³agodnym œwiat³ocieniu (sfumato); Dama z gronostajem (1483-85), Madonna wœród ska³ (1483), Ostatnia wieczerza (1495-98), Œw. Anna Samotrzecia (1500-06), Mona Liza (ok. 1503-06); wynalazki techniczne i naukowe; prace teoretyczne; Traktat o malarstwie (poœmiertnie zestawiony z notatek, 1651, przek³ad polski 1961).

MONA LISA, Gioconda,

portret Mony Lisy di Giocondo o s³ynnym zagadkowym uœmiechu, namalowany przez Leonarda da Vinci 1503-06; obecnie w Luwrze w Pary¿u.

QUATTROCENTO,

nazwa okreœlaj¹ca epokê wczesnego renesansu we W³oszech (XV w.).

CINQUECENTO,

nazwa okreœlaj¹ca epokê dojrza³ego renesansu i manieryzmu we W³oszech (XVI w.).

SGRAFFITO,

technika zdobnicza stosowana w architekturze g³. okresu renesansu, polegaj¹ca na nak³adaniu na mur kilku warstw ró¿nie zabarwionego tynku i zeskrobywaniu, wg wzoru, warstw wierzchnich, dziêki czemu powstaje dwu- lub wielobarwna kompozycja; stosowane tak¿e do zdobienia naczyñ ceramicznych.

ATTYKA,

œcianka wieñcz¹ca budynek, zas³aniaj¹ca dach, czêsto o bogatej dekoracji architektoniczno-rzeŸbiarskiej; znana od staro¿ytnoœci, popularna w renesansie (np. w Sukiennicach w Krakowie, kamienicach w Kazimierzu Dolnym).

31. Barok

BAROKU SZTUKA.

Barok w sztuce zosta³ zapocz¹tkowany we W³oszech (Rzym) w 2. po³owie XVI w.; trwa³ do po³owy XVIII w.; g³. okresy baroku: wczesny, dojrza³y i póŸny; zob. te¿ Polska sztuka.

Architektura.

Architekturê baroku cechuje monumentalnoœæ, dynamika, bogactwo dekoracji i form ornamentalnych; hierarchizacja elementów kompozycyjnych kulminuj¹ca na osi œrodkowej; efekty œwiat³ocieniowe uzyskiwane przez wygiêcie elewacji, przerywanie gzymsów itp.; wnêtrza zdobione sztukateriami i malowid³ami (czêsto iluzjonistycznymi). Charakterystyczne dla epoki by³o organiczne ³¹czenie architektury, malarstwa i rzeŸby. W architekturze sakralnej najczêœciej spotykany typ przestrzenny wywodz¹cy siê z rzymskiego koœcio³a Il GesÔ, liczne warianty we wszystkich krajach; ró¿norodne rozwi¹zania elewacji i rzutów koœcio³ów (fasady parawanowe, wie¿e, kopu³y na skrzy¿owaniu naw, plany pod³u¿ne, pod³u¿no-centralne, eliptyczne itp.); monumentalne za³o¿enia klasztorne zbli¿one do pa³acowych (Weingarten, Göttweig); w architekturze œwieckiej typ pa³acu miêdzy dziedziñcem i ogrodem (Vaux-le-Vicomte, Wersal, Würzburg, Schönbrunn); we wnêtrzach, zazwyczaj na osi g³ównej, salon i reprezentacyjna klatka schodowa; ogród o uk³adzie osiowo-geometrycznym i promienistym. Rozkwit urbanistyki - liczne owalne, okr¹g³e i prostok¹tne place z zasad¹ trójpromienistego rozga³êzienia arterii (Rzym, Wersal). G³ówne oœrodki architektury barokowej: W³ochy (G.L. Bernini, F. Borromini oraz C. Maderna, P. da Cortona, B. Longhena, G. Guarini, F. Juvara), Hiszpania (churrigueryzm), Niemcy (J.B. Neumann, D. Zimmermann, M.D. Pöppelmann, bracia Asam) i Austria (J.B. Fischer von Erlach, J.L. von Hildebrandt). We Francji (F. Mansart, J. Hardouin-Mansart, L. Le Vau, C. Perrault) i Anglii (I. Jones, Ch. Wren, J. Vanbrugh) - kierunek klasycyzuj¹cy.

RzeŸba.

Barokowe rzeŸbiarskie dekoracje architektoniczne (sztukaterie), rzeŸby w kamieniu i drewnie (polichromowane), pomniki, nagrobki, pos¹gi i grupy religijne, mitologiczne, alegoryczne (czêsto w ogrodach) cechowa³a silna dynamika, patos, ruch, teatralnoœæ gestu, uk³ady kontrapostowe, ujêcie postaci w zwrotnym momencie akcji, czêsto, zw³. w tematyce religijnej, d¹¿enie do oddania silnych uczuæ i stanów ekstazy; g³ówni przedstawiciele: G.L. Bernini, A. Algardi (W³ochy), P. Puget, Ch.A. Coysevox, F. Girardon (Francja), J.M. MontaÏéz, A. Cano (Hiszpania), I. Günther, B. Permoser (Niemcy i Austria); w Polsce - J.Ch. Falconi, B. Fontana, A. Schlüter.

Malarstwo.

Na uformowanie siê malarstwa barokowego na prze³omie XVI i XVII w. wywar³o wp³yw rzymskie œrodowisko artystyczne - nurt naturalistyczny reprezentowany przez Caravaggia (caravaggionizm), i nurt klasyczny (wywodz¹ca siê z Bolonii rodzina Carraccich, G. Reni, Domenichino) oraz kolorystyczna szko³a wenecka. Pr¹dy te, przeplataj¹c siê z tendencjami mistyczno-symbolicznymi i nurtem sztuki dworskiej (zw³. w krajach katolickich), by³y g³ównymi kierunkami malarstwa barokowego. W malarstwie religijnym dominowa³a tematyka mistyczno-symboliczna i martyrologiczna, w malarstwie œwieckim - sceny mitologiczne, alegoryczne, historyczne i portret, a tak¿e pejza¿, martwa natura, tematyka rodzajowa (zw³. w Holandii, Flandrii i Hiszpanii). Kompozycja barokowa opiera³a siê na uk³adach diagonalnych i silnych efektach œwiat³ocieniowych: w malarstwie œciennym stosowano iluzjonizm (Guercino, P. da Cortona, A. Pozzo). Inne wa¿ne oœrodki malarstwa: Hiszpania (D. Velázquez, F. de Zurbarán, B.E. Murillo), Flandria (P.P. Rubens, A. van Dyck, J. Jordaens), Holandia (F. Hals, Rembrandt, J. Vermeer van Delft), Francja (G. de La Tour, N. Poussin, C. Lorrain, Ch. Le Brun, H. Rigaud). W grafice dominowa³ miedzioryt i akwaforta; nast¹pi³ te¿ rozkwit rzemios³a artystycznego (powstanie s³ynnych manufaktur), zw³. ceramiki, meblarstwa i tkactwa.

CARAVAGGIO,

w³aœciwie Michelangelo Merisi da Caravaggio, 1573-1610, malarz w³oski, przedstawiciel wczesnego baroku; sceny o tematyce religijnej, tak¿e mitologicznej, rodzajowej i martwe natury; w latach 1597-1606 powsta³y m.in.: Powo³anie œw. Mateusza, Bachus, Œmieræ Marii; od nazwiska Caravaggio wykszta³ci³ siê kierunek realistyczny w malarstwie barokowym - zwany caravaggionizmem.

CARAVAGGIONIZM,

kierunek w malarstwie barokowym, korzystaj¹cy z osi¹gniêæ warsztatowych Caravaggia; cechuje go m.in. kontrastowy œwiat³ocieñ, intensywny koloryt, œmia³e skróty perspektywiczne; rozwin¹³ siê we W³oszech, Francji, Hiszpanii, Holandii i Flandrii.

APOTEOZA, ikon.

przedstawienie herosa lub w³adcy wyniesionego do rzêdu bogów; temat czêsty w sztuce cesarstwa rzymskiego i baroku.

ILUZJONIZM,

d¹¿enie do oddania w sztukach plastycznych mo¿liwie najwierniejszego odbicia rzeczywistoœci przez stosowanie skrótów, perspektywy linearnej i malarskiej oraz œwiat³ocienia.

RUBENS Peter Paul,

1577-1640, malarz flamandzki; jeden z wybitnych twórców epoki baroku; liczni uczniowie i wspó³pracownicy; g³. tematyka religijna (Zdjêcie z krzy¿a 1611-14, Pok³on Trzech Króli 1624, wielokrotne przedstawienia Marii i œwiêtych), a tak¿e mitologiczna (S¹d Parysa, Œwiêto Wenus ok. 1630-1631), portrety (Helena Fourment z dzieæmi 1635), sceny rodzajowe, krajobrazy (Pejza¿ z têcz¹ ok. 1636); cykl malowide³ dekoracyjnych przedstawiaj¹cych ¿ycie Marii Medycejskiej (1622-25; obecnie w Luwrze); liczne rysunki.

VELÁZQUEZ,

w³aœciwie Diego Rodriguez de Silva y, 1599-1660, najwybitniejszy malarz hiszpañski XVII w.; malarz nadworny Filipa IV; nacechowane wnikliw¹ obserwacj¹ portrety króla, rodziny królewskiej (seria infantek) , osób z dworu, papie¿y, postaci z ludu, obrazy religijne, rodzajowe, historyczne; Poddanie Bredy (1635), Papie¿ Innocenty X (1650), Wenus z lustrem (1651).

BORROMINI Francesco,

1599-1667, architekt w³oski; wybitny przedstawiciel baroku; stworzy³ w³asn¹ koncepcjê architektury (dynamizm, malowniczoœæ, faliste linie fasad, skomplikowane plany budowli); m.in. koœcio³y: S. Carlo alle Quatro Fontane (1638-41 i 1665-67) i S. Ivo alla Sapienza (1642-50) w Rzymie.

BERNINI Giovanni Lorenzo (Gianlorenzo),

1598-1680, w³oski rzeŸbiarz, architekt, malarz i rysownik; jeden z wybitnych przedstawicieli baroku; rzeŸby o tematyce mitologicznej (Apollo i Dafne 1622-24), alegoryczne, religijne (Ekstaza œw. Teresy 1644-52), portrety, nagrobki, koœcio³y i fontanny w Rzymie; kolumnada przed Bazylik¹ Œw. Piotra w Rzymie (1656-63).

33. Manieryzm

MANIERYZM,

styl w sztuce europejskiej, stanowi¹cy przejœciow¹ fazê od renesansu do baroku; powsta³ ok. 1520 we W³oszech i rozwin¹³ siê w XVI w. w innych krajach; g³ówne cechy: odejœcie od harmonii renesansu; subiektywizm i dramatyczna ekspresja, czêsto deformacja form; wirtuozeria, spirytualizm, wyrafinowanie, dekoracyjnoœæ.

SARMATYZMU SZTUKA,

sztuka w Rzeczypospolitej i krajach s¹siednich XVI-XVIII w., pos³uguj¹ca siê formami manierystycznymi, baroku rzymskiego, a w koñcowej fazie rokoka.

Architektura.

W przeciwieñstwie do dworu królewskiego i episkopatu, lansuj¹cych rzymski barok - œrednia szlachta i mieszczañstwo wprowadza³y rozwi¹zania rodzime, czêsto jeszcze renesansowo-manierystyczne, o bry³ach gotyckich i charakterystycznej dekoracji stiukowej sklepieñ (tzw. typ lubelski i typ kaliski).

Malarstwo.

NajwyraŸniejsze piêtno sarmatyzm odcisn¹³ w malarstwie, g³. portretowym - charakterystyczny sta³ siê tzw. portret sarmacki, którego szczególn¹ odmianê stanowi³y portrety trumienne. Malarstwo portretowe w duchu sarmackim zaczê³o kszta³towaæ siê ju¿ w koñcu XVI w., za panowania Stefana Batorego. Pe³ny rozkwit osi¹gnê³o w epoce baroku, a kontynuowane by³o w dobie rokoka. Pocz¹tkowo kaligraficzne i p³askie, w okresie baroku przyswoi³o sobie jakoœci malarskie i nabra³o cech bry³owatoœci. W rokoku, obok wizerunku stylizowanego i reprezentacyjnego (atrybutem by³ pancerz i zarzucony na ramiona purpurowy p³aszcz gronostajowy), wystêpuj¹ g³. podobizny niemal naturalistyczne. W tych czasach portret sarmacki by³ w opozycji do zachodnioeuropejskiego dworskiego. Sztuka sarmatyzmu osi¹gnê³a swoje apogeum za panowania Jana III Sobieskiego, który popiera³ ten nurt sztuki stanowi¹cej niekiedy instrument polityczny propagandy, nie poparty jednak refleksj¹ teoretyczn¹. Znamienne dla czasów Sobieskiego jest ³¹czenie cech sarmatyzmu z pozorami antykizacji. Jego rezydencja w Wilanowie, g³. dekoracja malarsko-rzeŸbiarska, stanowi³a swoist¹ apoteozê sarmackiego króla-bohatera. W epoce Sasów portret sarmacki ponownie zyska³ na znaczeniu.

Rzemios³o artystyczne.

Specyficzny smak sarmacki wyra¿a³ siê w rzemioœle artystycznym - ubiór (g³. pasy kontuszowe wytwarzane m.in. w polskich persjarniach), wyroby z³otnicze, zbroja (ozdobne ka³kany, rzêdy koñskie), kobierce mia³y znamiona sztuki i kultury Orientu. Szlachcic-sarmata wyró¿nia³ siê wygl¹dem: fryzura z podgolonymi w³osami i zachowanym czubem, zak³adany na ¿upan kontusz przepasywany pasem kontuszowym, z karabel¹ u boku.

CARRACCI,

rodzina malarzy w³oskich, dzia³aj¹cych w Bolonii; przedstawiciele eklektyzmu i akademizmu w sztuce w³oskiej; za³o¿yciele Akademii Carraccich (1585) w Bolonii; Lodovico, 1555-1619, obrazy religijne i freski; Agostino, 1557-1602 kuzyn Lodovica, teoretyk, obrazy i freski w Palazzo del Giardino (ok. 1600) w Bolonii; Annibale, 1560-1609 brat Agostina, kuzyn Lodovica, obrazy i freski, zw³aszcza o tematyce mitologicznej, m.in. w Palazzo Farnese (1595) w Rzymie.

TINTORETTO,

w³aœciwie Jacopo Robusti, 1518-94, wybitny w³oski malarz okresu manieryzmu; przedstawiciel szko³y weneckiej; obrazy religijne (Cud œw. Marka 1548), kompozycje mitologiczne, portrety.

VASARI Giorgio,

1511-74, w³oski malarz, rzeŸbiarz, architekt i historiograf sztuki; przedstawiciel manieryzmu; obrazy i freski religijne, alegoryczne, mitologiczne; budowle (Palazzo degli Uffizi we Florencji, od 1560); rzeŸby, dekoracje teatralne; autor pierwszej historii sztuki w³oskiej; ¯ywoty najs³ynniejszych malarzy, rzeŸbiarzy i architektów (1550, wydanie polskie 1985).

EKLEKTYZM, szt. plast.

tendencja polegaj¹ca na ³¹czeniu elementów stylowych zapo¿yczonych z ró¿nych epok i œrodowisk artystycznych, nie daj¹ca jednak nowej syntezy formy; by³a m.in. podstaw¹ akademizmu, wystêpowa³a w ró¿nych epokach, charakterystyczna zw³aszcza dla drugiej po³owy XIX w.

AKADEMIZM,

szt. plast. pr¹d w sztuce charakterystyczny zw³aszcza dla XVIII i XIX w., oparty na regu³ach estetyki antycznej; polega na naœladowaniu artystów i dzie³ uznanych za doskona³e; akademizm ogranicza swobodê twórcz¹ zarówno w doborze tematyki, jak i œrodków formalnych; Ÿród³em akademizmu by³y akademie wywodz¹ce siê z póŸnorenesansowej sztuki w³oskiej (Accademia di San Luca, Carraccich Akademia), które pocz¹tkowo w swej dzia³alnoœci teoretycznej i pedagogicznej odgrywa³y rolê pozytywn¹, z czasem zaœ sta³y siê ostoj¹ konserwatyzmu, hamuj¹c rozwój sztuki.

HOLBEIN Hans, m³odszy,

1497 lub 1498-1543, syn Hansa, niemiecki malarz, rysownik i grafik; jeden z g³ównych przedstawicieli pó³nocnoeuropejskiego renesansu i manieryzmu; wybitny portrecista, nadworny malarz króla Anglii, Henryka VIII.

UFFIZI,

Galleria degli Uffizi, zbiory sztuki mieszcz¹ce siê we Florencji w pa³acu Uffizi, wzniesionym 1560-80 wg projektu G. Vasariego dla urzêdów pañstwowych; od koñca XVI w. gromadzono tam zbiory artystyczne, udostêpnione publicznoœci w XVIII w.; jeden z najcenniejszych zbiorów malarstwa na œwiecie.

VRIES Hans Vredeman de,

1527-ok. 1604, niderlandzki malarz, rytownik, architekt i teoretyk; przedstawiciel manieryzmu; dzia³a³ w Niderlandach, Niemczech, Pradze i 1592-95 w Gdañsku; t³umaczy³ traktaty Witruwiusza i S. Serlia; w³asne traktaty o architekturze, sztychowane wzorniki ornamentów, projektów; malowid³a dekoracyjne (m.in. w ratuszu i Dworze Artusa w Gdañsku).

34. Malarstwo holenderskie i flamandzkie XVII w.

NIDERLANDZKA SZTUKA.

Sztuka Niderlandów, pocz¹tkowo pozostawa³a pod wp³ywem sztuki niemieckiej i francuskiej (zw³aszcza burgundzkiej). G³ównym dzie³em dojrza³ego stylu romañskiego jest katedra w Tournai (od 1110). Wysoki poziom samodzielnoœci w oœrodkach nad rzek¹ Moz¹ (m.in. Namur, Huy, LiÉge, Maastricht) osi¹gnê³y: z³otnictwo, odlewnictwo, miniatorstwo i rzeŸba w koœci s³oniowej (R. de Huy). Sztuka mozañska wywar³a wp³yw na inne kraje europejskie (tak¿e Polskê). Centrum architektury gotyckiej by³o Tournai. Wp³yw stylu wielkich francuskich katedr zaznaczy³ siê w XIII w. (katedra i koœció³ Notre-Dame-de-la-Chapelle w Brukseli, koœció³ Œw. Bawona w Gandawie, katedra w Utrechcie); do wybitnych dzie³ architektury gotyckiej nale¿¹ koœcio³y Œw. Piotra w Leuven, Œw. Jana i Œw. Marcina w LiÉge, katedra w 's-Hertogenbosch. Œwieck¹ architekturê gotyck¹ reprezentuj¹ hale miejskie (Ypres, Brugia, Leuven), ratusze (Mechelen, Bruksela, Leuven) i liczne domy mieszkalne o w¹skiej fasadzie ze schodkowym szczytem. W XIV w. rozkwit³o z³otnictwo gotyckie. W malarstwie niderlandzkim (g³ówne oœrodki - Brugia, Tournai, Bruksela) najwczeœniej i najpe³niej wyst¹pi³a postawa realistyczna, która doprowadzi³a do powstania ok. 1420-1435 zrywaj¹cej ze sztuk¹ œredniowieczn¹ wizji cz³owieka harmonijnie zespolonego z otoczeniem i przyrod¹. To nowe malarstwo reprezentowali g³. J. van Eyck, P. Christus i R. Campin, zwany Mistrzem z Flémalle, R. van der Weyden oraz wielu innych wybitnych artystów XV w. (D. Bouts, Geertgen tot Sint Jans, H. van der Goes, H. Memling). Malarstwo niderlandzkie XV w. wp³ynê³o na ukszta³towanie siê sztuki nowo¿ytnej w pó³nocnej Europie; wybitni malarze XVI w. (Q. Massys, J. van Cleve, J. Gossaert, zwany Mabuse, B. van Orley) ³¹czyli wp³ywy renesansu w³oskiego z osi¹gniêciami rodzimych poprzedników XV w. Pejza¿ wyodrêbni³ siê jako samodzielny gatunek malarski (J. Patinir). Najwybitniejszym malarzem XVI w. by³ P. Bruegel (st.). RzeŸba ulega³a wp³ywom renesansowym i manierystycznym (A. de Vries); wp³yw na sztukê pó³nocnej i œrodkowej Europy wywar³a twórczoœæ C. Florisa i H. Vredemana de Vries; kwit³o rzemios³o artystyczne, zw³aszcza tkactwo (tkaniny z Arras, Tournai i Brukseli). Wskutek polityczno-religijnego podzia³u Niderlandów na Holandiê i Flandriê od XVII w. rozwój sztuki obu tych krajów przebiega³ odmiennie.

FLAMANDZKA SZTUKA.

Rozwój sztuki flamandzkiej nast¹pi³ po politycznym i religijnym podziale Niderlandów w ich po³udniowych prowincjach i trwa³ od koñca XVI w. do pocz¹tku XIX w., tj. do powstania niepodleg³ej Belgii (1830); kontynuacj¹ sztuki flamandzkiej jest belgijska sztuka. Sztuka flamandzka kszta³towa³a siê na pod³o¿u gotyckiej i renesansowej tradycji niderlandzkiej (niderlandzka sztuka), ulegaj¹c wp³ywom baroku w³oskiego, póŸniej francuskiego rokoka i klasycyzmu. Rozkwit sztuki flamandzkiej nast¹pi³ w okresie baroku. W architekturze najbardziej reprezentatywne budowle to koœció³ Œw. Karola Boromeusza w Antwerpii i domy na Grand Place w Brukseli. Sztuka flamandzka wypowiedzia³a siê najpe³niej w malarstwie, g³ównym jego reprezentantem by³ wielki twórca europejskiego malarstwa barokowego -P.P. Rubens, a tak¿e A. van Dyck i J. Jordaens. Malarstwo flamandzkie cechuje ró¿norodnoœæ tematyki, bogactwo inwencji, rozmach kompozycji. Rozwija³a siê tak¿e grafika, zw³aszcza miedzioryt (wg szkiców i obrazów Rubensa). Barokowa rzeŸba flamandzka rozwija³a siê pod wp³ywem G.L. Berniniego i Rubensa; wyró¿nili siê F. Duquesnoy, A. Quellinus (st.) i L. Faydherbe. W XVIII w. zaznaczy³ siê wp³yw francuskiego klasycyzmu, a tak¿e A. Canovy. W XVIII w. rozwija³a siê równie¿ sztuka zdobnicza (koronki, dywany, wyroby ze szk³a i metalu).

EYCK van,

bracia, malarze niderlandzcy XV w.: Hubert, ?-1426, twórczoœæ jego nie znana; Jan, 1390?-przed 1441, jeden z twórców malarstwa nowo¿ytnego, zw³aszcza portretu; nowatorskie rozwi¹zania problemów œwiat³a, perspektywy; udoskonali³ technikê malarstwa olejnego; obrazy religijne O³tarz Baranka Mistycznego (1432, przypuszczalnie razem z bratem Hubertem), portrety (Zaœlubiny Arnolfinich 1434, Portret ¿ony 1439).

GOES Hugo van der,

ok. 1440-82, malarz niderlandzki; wybitny przedstawiciel malarstwa póŸnogotyckiego; g³ówne dzie³o: tryptyk ze scen¹ Pok³onu pasterzy (1474-75) , zwany tryptykiem Portinarich.

REMBRANDT,

w³aœciwie Rembrandt Harmensz van Rijn, 1606-69, holenderski malarz, rysownik i grafik; jeden z najwybitniejszych twórców w dziejach sztuki; dzia³a³ w Lejdzie i Amsterdamie; sceny biblijne, religijne, portrety (Lekcja anatomii doktora Tulpa 1632, Flora 1634, Wymarsz strzelców zwany Stra¿¹ nocn¹ 1642), autoportrety, pejza¿e (Krajobraz z mi³osiernym Samarytaninem 1638, sceny mitologiczne, historyczne (Jednoœæ kraju 1641); silnie oddzia³a³ na wspó³czesn¹ mu sztukê holendersk¹ i europejsk¹.

POLSKA SZTUKA.

Œredniowiecze.

W okresie wczesnego œredniowiecza (VI-IX w.) sztuka na ziemiach polskich wydatnie korzysta³a z rodzimej tradycji s³owiañskiej kultury; przejê³a te¿ pewne tradycje Celtów, a tak¿e ró¿ne elementy staro¿ytnej kultury rzymskiej; wp³ynê³y na ni¹ równie¿ kontakty handlowe poprzez import wyrobów z odleg³ych nieraz terenów; na ziemiach polskich istnia³o ju¿ wtedy kilka rodzajów budownictwa: drewniano-ziemne konstrukcje obronne grodów (Gniezno, Poznañ), drewniane œwi¹tynie, dwory i budynki mieszkalne (Szczecin, Wolin), kamienne obwa³owania miejsc kultu religijnego (£ysiec, Œlê¿a), znano tak¿e kopce ziemne, sypane ku czci panuj¹cych (np. tzw. Kopiec Krakusa). Pierwsze budowle kamienne pojawi³y siê w okresie przedromañskim (X-XI w.): nale¿y do nich rotunda Œw.Œw. Feliksa i Adaukta na Wawelu, pierwsze katedry typu bazylikowego (Poznañ, Gniezno, Kraków), palatia z kaplicami (Ostrów Lednicki, Giecz), za³o¿enia klasztorne (Tyniec) i kolegiaty (Tum, pod £êczyc¹). W XII w. oprócz koœcio³ów o prostej formie (Czerwiñsk, Kruszwica) powstawa³y te¿ œwi¹tynie bardziej zró¿nicowane przestrzennie (Wiœlica). RzeŸba kamienna, dot¹d nielicznie wystêpuj¹ca, w XII w. znalaz³a szersze zastosowanie w dekoracji architektonicznej (portal koœcio³a Œw. Wincentego na O³binie we Wroc³awiu, kolumny w koœciele Œw. Trójcy w Strzelnie); wybitnym dzie³em romañskiej sztuki odlewniczej s¹ Drzwi GnieŸnieñskie; do nielicznych zabytków malarstwa œciennego tego okresu nale¿¹ relikty polichromii kolegiaty w Tumie pod £êczyc¹; malarstwo miniaturowe, wystêpuj¹ce pocz¹tkowo w dzie³ach sztuki importowanej, znalaz³o z czasem zastosowanie w rêkopisach sporz¹dzanych na miejscu. Z okresem gotyku (XII-XV w.) ³¹czy³a siê budowa licznych œwi¹tyñ, coraz czêœciej wznoszonych z ceg³y (koœcio³y: Mariacki i Œw. Katarzyny w Krakowie oraz we Wroc³awiu, w Stargardzie, Toruniu, Gdañsku, Fromborku) i coraz wyraŸniej ró¿nicuj¹cych siê w poszczególnych regionach kraju (Œl¹sk, Ma³opolska, Wielkopolska, Pomorze, Warmia); od XIII w. wzros³a wyraŸnie liczba budynków o przeznaczeniu œwieckim (ratusze - we Wroc³awiu, Toruniu, Gdañsku, sukiennice - w Krakowie, wagi i kamienice mieszczañskie - w Toruniu, Gdañsku), a tak¿e budownictwa obronnego (mury miejskie - Che³mno, Kraków, Paczków, zamki - Bolków, Lidzbark, Niedzica, warowne dwory - Dêbno k. Brzeska); zindywidualizowanie regionalne silnie zaznaczy³o siê w budownictwie drewnianym (koœció³ w Dêbnie k. Nowego Targu). RzeŸba gotycka rozwija³a siê bujnie na Œl¹sku (rzeŸby kaplicy Œw. Jadwigi w Trzebnicy, nagrobki Piastów œl¹skich, liczne portale), w Krakowie (nagrobki królewskie w katedrze); w XV w. przesz³a ona podobnie jak malarstwo ewolucjê od stylu miêkkiego (kr¹g tzw. Mistrza Piêknych Madonn z koñca XIV w.) do nurtu realistycznego (2. po³owa XV w. i pocz¹tek XVI w.). Dzie³em najwy¿szej klasy jest O³tarz Mariacki w Krakowie Wita Stwosza (koniec XV w.) i nagrobki jego d³uta; wysoki poziom osi¹gnê³y dzie³a iluminatorstwa oraz malowane o³tarze szko³y krakowskiej (Poliptyk Dominikañski).

Czasy nowo¿ytne.

W epoce odrodzenia (XVI-1. po³owa XVII w.) sztuka sta³a siê wyrazem ca³kowicie odmienionej postawy artysty (humanizm) w stosunku do œwiata; dokona³o siê to w Polsce dziêki kontaktom z renesansow¹ kultur¹ w³osk¹ i antykiem; g³ównym oœrodkiem artystycznym sta³ siê Kraków; dokonana tu przebudowa zamku królewskiego (dziedziniec arkadowy), budowa Kaplicy Zygmuntowskiej (projekt B. Berrecciego), a tak¿e przebudowa krakowskich Sukiennic (motyw attyki w zwieñczeniu budynku) przyczyni³y siê do utwierdzenia stylu renesansowego w ca³ym kraju; jego formy przyjê³a g³. architektura œwiecka - liczne zamki i pa³ace (Niepo³omice, Pieskowa Ska³a, Baranów Sandomierski, Brzeg, Krasiczyn), ratusze (Poznañ), kamienice (Kazimierz Dolny, Gdañsk). W rzeŸbie powsta³ nowy typ nagrobka przyœciennego (Jana Olbrachta, Zygmunta I Starego w katedrze wawelskiej B. Berrecciego i nagrobki d³uta J. Micha³owicza z Urzêdowa oraz G.M. Padovano). W Krakowie rozwija³o siê tak¿e malarstwo miniaturowe (Kodeks Behema, twórczoœæ S. Samostrzelnika). Powsta³ specyficzny rodzaj ca³opostaciowego portretu reprezentacyjnego (M. Kober). Charakterystyczne cechy renesansu polskiego zaznaczy³y siê w sposób bardziej zdecydowany w jego póŸniejszej odmianie, przynale¿nej ju¿ do stylu manieryzmu (2. po³owa XVI, 1. po³owa XVII w.), której charakterystycznym przyk³adem jest malarska twórczoœæ T. Dolabelli i rzeŸbiarska - S. Gucciego.

Rozwój sztuki baroku (1 po³owa XVII-1 po³owa XVIII w.) wi¹za³ siê z okresem kontrreformacji i umocnieniem siê pozycji Koœcio³a rzymskokatolickiego; powstawa³y liczne œwi¹tynie i klasztory, pocz¹tkowo o formach surowych i monumentalnych (koœcio³y jezuickie w Nieœwie¿u, Kaliszu i Krakowie), potem coraz bardziej wyszukanych (koœcio³y - Œw. Anny w Krakowie, Œw. Piotra na Antokolu w Wilnie, Kalwaria Zebrzydowska), czêsto o wnêtrzach wyposa¿onych w bogat¹ dekoracjê malarsk¹ i rzeŸbiarsk¹; pojawi³y siê tak¿e okaza³e dzie³a architektury œwieckiej (pa³ace w Kielcach, Wilanowie, zamek w £añcucie, Krzy¿topór, przebudowa Zamku Królewskiego w Warszawie). W Warszawie rozwin¹³ aktywn¹ dzia³alnoœæ Tylman z Gameren (m.in. pa³ac Krasiñskich ). Lata 1720-70 - okres póŸnego baroku i rokoka charakteryzuje siê dzia³alnoœci¹ architektów saskich, zatrudnionych g³. w Warszawie (Oœ Saska - wielkie za³o¿enie urbanistyczno-ogrodowe - M.D. Pöppelmann i in., wschodnie skrzyd³o Zamku Królewskiego - G. Chiaveri, C.Ch. Knöffel); wyst¹pi³a te¿ w sposób wyraŸny stylowa orientacja francuska; do najznakomitszych rezydencji tego czasu wznoszonych na prowincji nale¿a³y pa³ace: w Bia³ymstoku (architekci J.Z. Deybel, J.H. Klemm) i Radzyniu Podlaskim (J. Fontana); na terenie Wielkopolski dzia³a³ P. Ferrari, w Ma³opolsce -F. Placidi, we Lwowie i okolicach - J. de Witte i B. Meretyn, na WileñszczyŸnie - K. Glaubitz. Do rozkwitu dosz³a rzeŸba architektoniczna w stiuku (G.B. Falconi, P. Peretti, B. Fontana); najwybitniejszym rzeŸbiarzem czasów Jana III Sobieskiego by³ gdañszczanin A. Schlüter (prace w Wilanowie i Warszawie); najoryginalniejszy zaœ wyraz uzyska³a póŸnobarokowa i rokokowa rzeŸba lwowska (J.J. Pinsel, F. i S. Fesingerowie, A. Osiñski). W koñcu XVII w. wyró¿nia³ siê zespó³ malarzy pracuj¹cych dla Jana III Sobieskiego, g³. w Wilanowie (J. Szymonowicz-Siemiginowski, J. Reisner, C. Callot, M.A. Palloni), a tak¿e wybitny portrecista gdañski J.D. Schultz; styl póŸnego baroku reprezentowali malarze Sz. Czechowicz i T. Kuntze, w ró¿ny sposób czerpi¹cy z doœwiadczeñ malarstwa w³oskiego.

Oko³o 1760 w Polsce zaczê³o siê zaznaczaæ zainteresowanie dla form uproszczonych, charakteryzuj¹cych styl klasycyzmu; rozwój tego kierunku zawdziêcza³ podnietê mecenatowi króla Stanis³awa Augusta Poniatowskiego i czêœci œrodowiska magnackiego, choæ w rzeŸbie i malarstwie pozostawa³ nadal ¿ywy nurt baroku i rokoka. Na Zamku Królewskim w Warszawie dokonano klasycystycznej przebudowy wnêtrz (J. Fontana, V. Louis, D. Merlini, J.Ch. Kamsetzer); now¹ oryginaln¹ formê architektoniczn¹ otrzyma³y te¿ królewskie £azienki; licznie powstaj¹ce pa³ace s¹ dzie³em wybitnych architektów (Sz.B. Zug, S. Zawadzki, J. Kubicki); póŸna odmiana klasycyzmu znalaz³a odbicie w licznych monumentalnych gmachach warszawskich czasów Królestwa Polskiego; do najwybitniejszych nale¿a³y realizacje projektów A. Corazziego (Teatr Wielki, zespó³ pa³aców przy pl. Bankowym). Wa¿nym oœrodkiem sztuki by³y Pu³awy Czartoryskich (budowle Ch.P. Aignera), tak¿e Wilno (W. Gucewicz); w za³o¿eniach ogrodowych, realizowanych pod koniec XVIII w. wyraŸnie zaznacza³o siê znamienne dla epoki d¹¿enie do powrotu do natury dzikiej, nieuporz¹dkowanej (Pow¹zki, Pu³awy, Arkadia). Dla Stanis³awa Augusta Poniatowskiego pracowali rzeŸbiarze - J. Monaldi, T. Righi i F. Pinck; w okresie Królestwa Polskiego wybili siê zw³. artyœci: P. Maliñski, L. Kaufmann i J. Tatarkiewicz, wypowiadaj¹cy siê w formach surowszego, bardziej powœci¹gliwego klasycyzmu. Kierunek malarstwu tego okresu nadawa³ pierwszy nadworny malarz królewski - M. Bacciarelli (portrety króla i inne sceny historyczne) oraz B. Bellotto (zwany Canaletto) - twórca serii s³ynnych widoków Warszawy, J.P. Norblin reprezentuj¹cy nurt rodzajowy, kontynuowany potem m.in. przez Z. Vogla i K. Wojniakowskiego; w Wilnie dzia³a³ F. Smuglewicz; g³ównym reprezentantem klasycyzmu w malarstwie warszawskim by³ A. Brodowski.

Oko³o 1830 w architekturze pod wp³ywem romantyzmu nasili³y siê wczeœniej ju¿ wystêpuj¹ce tendencje nawi¹zywania do stylów historycznych (zw³. do gotyku i renesansu), co utrzymywa³o siê do pocz¹tku XX w. Postêpuj¹ce w XIX w. uprzemys³owienie i urbanizacja przyczyni³y siê do wznoszenia wielu budynków u¿ytecznoœci publicznej (m.in. Dworzec Kolei Warszawsko-Wiedeñskiej w Warszawie - projektu H. Marconiego). W XIX w. na gruncie dorobku artystycznego okresu stanis³awowskiego wykrystalizowa³a siê narodowa szko³a malarstwa (P. Micha³owski, H. Rodakowski, A. Or³owski - malarze o randze europejskiej), która znalaz³a nastêpnie sw¹ kontynuacjê w malarstwie historycznym, maj¹cym oparcie w postawie patriotycznej (J. Matejko, A. Grottger, J. Kossak, J. Brandt), a tak¿e w malarstwie rodzajowym (W. Gerson, J. Szermentowski, A. Kotsis, M. i A. Gierymscy, J. Che³moñski); spoœród reprezentantów malarstwa akademickiego szczególn¹ s³awê zyska³ H. Siemiradzki.

Wp³ywy impresjonizmu przejawi³y siê w Polsce w formie dosyæ umiarkowanej (J. Pankiewicz, W. Podkowiñski, O. Boznañska, czêœciowo J. Stanis³awski, J. Fa³at, L. Wyczó³kowski).

W okresie M³odej Polski (prze³om XIX i XX w.) rozwija³ siê styl modernizmu i secesji, z g³ównym oœrodkiem w Krakowie (architekci: M. To³wiñski, H. Stiefelman, G. Landau-Gutenteger), czêsto z elementami sztuki ludowej (F. M¹czeñski, T. Stryjeñski); w koñcu XIX w. dziêki S. Witkiewiczowi ukszta³towa³ siê tak zwany styl zakopiañski. Do treœci symbolicznych, a tak¿e do twórczoœci ludowej siêgali malarze: J. Malczewski, S. Wyspiañski, J. Mehoffer, rzeŸbiarze: W. Szymanowski, K. Laszczka; modernizm uzewnêtrzni³ siê te¿ w grafice i rzemioœle artystycznym; niektórzy malarze zachowali pozycjê odrêbn¹ (W. Œlewiñski, W. Wojtkiewicz). Oko³o 1930 zacz¹³ siê precyzowaæ nowy styl architektury funkcjonalnej (B. i S. Brukalscy, H. i Sz. Syrkusowie, B. Lachert).

W sztuce okresu II Rzeczypospolitej (1918-44) utorowa³ sobie drogê nowoczesny rodzaj stylizacji formy (W. Skoczylas, J. Szczepkowski, W. Jastrzêbowski, Z. Stryjeñska, formiœci, grupa Rytm); malarstwo czêsto nawi¹zywa³o do postimpresjonizmu (kapiœci); w specyficzny sposób rozwija³ siê abstrakcjonizm (W. Strzemiñski i jego teoria unizmu); wybitn¹ rolê odegrali malarze: T. Makowski, Z. Waliszewski, T. Czy¿ewski, A. i Z. Pronaszkowie, J. Cybis, rzeŸbiarze: X. Dunikowski, F. Strynkiewicz, T. Breyer, E. Wittig, H. Kuna, A. Karny, A. Zamoyski oraz zwi¹zana z konstruktywizmem K. Kobro, graficy: S. Ostoja-Chrostowski, S. Mro¿ewski, T. Cieœlewski (syn), T. Kulisiewicz.

Wspó³czesnoœæ.

Wkrótce po II wojnie œwiatowej, pod naciskiem pañstwowej polityki kulturalnej, zaczê³a dominowaæ, oparta na tradycji XIX-wiecznego malarstwa, sztuka realizmu socjalistycznego (1949-55). W architekturze towarzyszy³ temu nawrót do stylów historycznych; oryginalny wyraz uzyska³y realizacje - Trasa W-Z i Stadion Dziesiêciolecia w Warszawie; odbudowane zosta³o Stare Miasto w Warszawie i Gdañsku. Manifestacj¹ nowych postaw sta³a siê (1955) wystawa sztuki m³odych w warszawskim Arsenale: odt¹d zacz¹³ zaznaczaæ siê wyraŸny zwrot do indywidualnych poszukiwañ twórczych, m.in. ku abstrakcji (odmiany: informel - A. Kobzdej, T. Kantor, S. Gierowski i wywodz¹cej siê z koloryzmu - P. Potworowski, T. Dominik, inne odmiany -J. Tchórzewski, J. Lebenstein, J. Tarasin). W po³owie lat 60. rozwija³ siê kierunek nowej figuracji; pozycjê od niej niezale¿n¹ zaj¹³ J. Nowosielski i jego obrazy inspirowane malarstwem ikonowym. Twórczoœæ konceptualistyczn¹ uprawiaj¹: R. Opa³ka, J. Roso³owicz, R. Winiarski; ten kierunek zaznaczy³ siê tak¿e w rzeŸbie (J. Berdyszak, G. Kowalski, M. Szañkowski), na przeciwstawnych pozycjach znalaz³a siê twórczoœæ A. Szapocznikow, B. Zbro¿yny, G. Zem³y. Oprócz grafiki warsztatowej (H. Chrostowska-Piotrowicz, M. Malina, M. Wejman, J. Panek, J. Gielniak) szczególn¹ pozycjê zdoby³a grafika u¿ytkowa, a zw³aszcza plakat zyskuj¹cy renomê miêdzynar. (T. Trepkowski, H. Tomaszewski, M. Mroszczak, J. M³odo¿eniec, W. Œwierzy, H. Hilscher, T. Cieœlewicz, F. Starowieyski, A. P¹gowski, J. Sawka). Od lat 60. pojawia³y siê, aran¿owane przez plastyków, parateatralne widowiska (J. Kalina, J. Bereœ); nowe, choæ ró¿ne spojrzenia na funkcjê plastyki w teatrze zaprezentowali T. Kantor i J. Szajna. W latach 60. zosta³ zapocz¹tkowany rozwój budownictwa, zw³aszcza mieszkaniowego, o uproszczonej, bardziej funkcjonalnej formie, lecz tak¿e czêsto o daleko posuniêtej unifikacji; wzniesiono nowe budowle publiczne: Miêdzynarodowy Dworzec Lotniczy, Domy Towarowe Centrum - w Warszawie, Halê Sportowo-Widowiskow¹ w Katowicach, budynki uniwersytetu w Toruniu, koœcio³y - w Nowej Hucie i Rudach Rysich, trasy - £azienkowsk¹ i Toruñsk¹ w Warszawie; w latach 70. zosta³ odbudowany warszawski Zamek Królewski. W latach 70. obserwuje siê narastaj¹cy ruch powstawania galerii niezale¿nych i autorskich (Foksal, Akumulatory, Permafo), reprezentuj¹cych sztukê awangardow¹; w latach 80. wielu wybitnych artystów opuœci³o kraj i czêsto zdoby³o s³awê miêdzynarodow¹. Wraz ze zmian¹ w latach 90. roli pañstwa, jako g³ównego (od 1945) mecenasa sztuki, inicjatywê w tej dziedzinie stopniowo przejê³y w znacznej czêœci - innego rodzaju instytucje i osoby prywatne oraz organizacje (m.in. fundacje).