PAŃSTWO NIEWOLNICZE

I Monarchie despotyczne

1. Egipt

Nomy - jednostki terytorialne w dolinie Nilu

1. państwo Dolnego Egiptu => delta Nilu (czerwone królestwo)

2. państwo Górnego Egiptu => na południu od delty (białe królestwo)

• Dawne państwo egipskie 3200 - 2400r. p.n.e.

Połączenie górnego i dolnego Egiptu przez władcę górnego Menesa ok. 3200 r. p.n.e., stolica Thin, następnie Memfis. W III tys. p.n.e. rozluźnienie stosunków i rozpad

• Średnie państwo egipskie 2150 - 1700r. p.n.e.

Zjednoczenie pod rządami władcy Teb, scentralizowanie władzy publicznej. Rozpad spowodowany konfliktami społecznymi i wielkim powstaniem chłopskim

• Nowe państwo egipskie od 1850r. p.n.e.

Ponowne zjednoczenie przez władcę górnego Egiptu, przeprowadzenie reform wewnętrznych, prowadzenie patyki ekspansji, rangę mocarstwa uzyskał za panowania Ramzesa II.

525r p.n.e. - podbój perski

323r. p.n.e. - podbój dokonany przez Aleksandra Macedońskiego

30r. p.n.e. - Egipt stał się prowincją państwa rzymskiego

1. Stosunki społeczne

1. Kapłani - dysponowali wielkimi majątkami, które należały do świątyń, cieszyli się dużym autorytetem i znaczeniem w państwie. Stan zamknięty, a przynależność stała się dziedziczna.

2. Urzędnicy - dzielili się na wyższych i niższych, stan zamknięty

3. Żołnierze - w okresie Nowego Państwa Egipskiego otrzymali przywileje podatkowe, za zasługi wojenne otrzymywali ziemię, stan zamknięty

4. Chłopi - zatrudnieni na roli i przy pracach publicznych, ziemię uprawiali w ramach wspólnot gminnych albo indywidualnie, płacili daniny za użytkowanie ziemi, nie mógł opuścić ziemi bez zezwolenia, podlegali karom za nie wypełnianie obowiązków.

5. Kupcy i rzemieślnicy - nie posiadali praw, pracowali w przedsiębiorstwach nadzorowanych przez urzędników

6. Niewolnicy - własność państwa, używani do robót publicznych, niewolnikiem można było się stać przez niespłacenie długu.

1. Ustrój polityczny

1. Administracja centralna

1. Faraon - najwyższa władza, otoczony boską czcią, uchodził za biga, zajmował się ustawodawstwem, wojskowością i sądownictwem.

2. Wezyr - najwyższy dostojnik po faraonie, administrował kraj przez urzędników

1. Administracja lokalna

1. Nomarchowie - zarządzali powiatami (nomami) w dziedzinie gospodarczej, finansowej i sądowniczej, pochodzili z nominacji faraona

1. Sądownictwo

1. Nomarchowie - sądownictwo lokalne

2. Trybunał Sześciu Izb Sądowych - sądownictwo wyższe, przewodniczył wezyr

3. Faraon - najwyższy sędzia, mógł sądzić każdą sprawę osobiście i zmienić każdy wyrok

1.2.4 Administracja skarbowa

a) Skarbnik - stał na czele administracji skarbowej

b) Podskarbi - pomocnicy skarbnika

Policja zajmowała przymusowym ściąganiem podatków w terenie

Źródłem dochodów: daniny i podatki w naturze

1. Wojskowość

1. Gwardia przyboczna - wojsko pierwotne

2. Pospolite ruszenie - zwoływane gdy zachodziła potrzeba, złożone z chłopów

3. Stała armia - pojawiła się w NPE

Dostojnicy woskowi wywierali wpływ na sprawy państwowe

2. Mezopotamia

2.1 Stosunki społeczne

Obok własności publicznej istniała własność prywatna.

Własność indywidualna, jej znaczenie rosło wraz z praktyką przenoszenia praw własności zbiorowych na rzecz określonych osób, dowodem przeniesienia własności były kamienie - kudurru -

Ikkum - otrzymanie domu z inwentarzem od panującego z osobistą służbę i opłaty.

a) Awilum - pełnoprawni obywatele z których wywodzili się dostojnicy państwowi, właściciele ziemscy, kupcy i rzemieślnicy

b) Muszkenum - głównie dzierżawcy ziemi, posiadali prawa cywilne, pozbawieni praw politycznych, podbite ludy autochtoniczne i niewolnicy obdarzeni wolnością

c) Wardum - niewolnicy - poprzez urodzenie, niewola wojenna, niewypłacalny dłużnik

2.2 Ustrój polityczny

2.2.1 Administracja centralna

A) Patesi - Monarcha - panował na terenie księstwa, posiadał władzę ustawodawczą, wojskową, sądową i administracyjną, gdy podbijał większe terytoria zwano go - lugal; przyjmował tytuł bóstwa i utożsamiał się z bóstwem

B) Nubanda - zarządca dworu, zajmował się zarządem dworu i sprawami ogólnopaństwowymi, był także naczelnym dowódcą i rozporządzał dochodami państwa

2.2.2 Administracja lokalna

Prowincją zarządzał - Isaku - gubernator

Okręgiem zarządzał - Pahatu - naczelnik

Gminą zarządzał - Rabianu - naczelnik gminy

2.2.3 Sądownictwo

Pierwotnie kapłani

Od Hammurabiego - naczelnicy okręgów i gmin

Najwyższym sędzią był monarcha

2.2.4 Armia

Pospolite ruszenie

Od Hammurabiego - wojsko stałe (oddział piechoty i strzelców)

Cechy charakterystyczne państw despotycznych

• Powstały z drobnych organizmów

• Gospodarka oparta na eksploatacji ludności (niewolnicy)

• Zcentralizowany aparat państwowy

• Organizacja polityczna oparta na wyobrażeniach magicznych

• Władza monarchy nieograniczona, charakter teokratyczny

• W gospodarce dominowało rolnictwo

• Stagnacja gospodarcza decydowała o stagnacji ustroju politycznego

II Państwa greckie

1. Państwa greckie w okresie królewskim

Król (bazileus) - stał pierwotnie na czele państwa, jego władza była ograniczona przez Radę Starszych, rozszerzenie władzy tylko w czasie wojny, w warunkach pokojowych primus inter pares, ważniejsze sprawy rozwiązywał z Rada Starszych (bule), początkowo elekcyjny, następnie dziedziczny.

Zgromadzenie ludowe (agora) - zwoływane przez króla w sprawach istotnych dla całego państwa.

2. Sparta - polis arystokratyczna

1. Ustrój społeczny

Podstawa gospodarki było rolnictwo

1. Spartiaci - posiadali pełna prawa obywatelskie, otrzymywał dział ziemi należący do państwa z tytułem dziedzicznego prawa użytkowania (ziemię tę mogli dziedziczyć synowie) wraz z niewolnikami. Aby posiadać pełna prawa polityczne musieli uiszczać specjalne składki na wspólne uczty (fiditia, sissitia) i utrzymać zgodnego z prawem wychowania - agoge - .

Mężczyzna 20 lat - nabywał prawa obywatelskie

31 lat - obowiązek zawarcia małżeństwa

do 60 lat - obowiązek odbywania służby wojskowej

Głównym zajęciem były ćwiczenia wojskowe i Zycie w oddziałach zbrojnych

2. Periojkowie - ludność zależna, zamieszkała na obrzeżach terytoriów spartiatów, zajmowali się rzemiosłem i handlem, posiadali prawa cywilne, pozbawieni praw politycznych, spoczywał na nich obowiązek służby wojskowej, byli właścicielami ziemi, którą mogli swobodnie dysponować

3. Heloci - niewolnicy - potomkowie podbitych terenów, grupa pozbawiona praw politycznych i cywilnych, stanowili własność państwa, w czasie wojny pełnili służbę wojskową, stosowano wobec nich terror: - ekspedycje karne i - „święte wojny” zabicie heloty nie było przestępstwem.

4. Wyzwoleńcy - tylko państwo mogło nadać helotom wolność

1. Ustrój polityczny

1. Królowie

Na czele władz Sparty stali dwaj, dziedziczni królowie, władzę po śmierci króla przejmował jego najstarszy syn, władzę sprawowali kolegialnie, każda ich decyzja wymagała zgody obu. Jeden król zawsze wyruszał na wyprawę

Król mógł osadzić drugi król z 2 eforami i geruzją. Karą było pozbawienie tronu, wygnanie, albo kara śmierci. Uprawnienia króla sprowadzały się do władzy wojskowej i funkcji kapłańskich. Król mógł karać obywateli w czasie wojny. Reprezentował państwo wobec bogów.

2. Organy centralne

1. Geruzja - rada starszych - 28 gerontów + 2 królów, członków wybierano dożywotnio, gerontom mógł zostać pełnoprawny obywatel po ukończeniu 60 lat, byli wybierani przez Zgromadzenie Ludowe, obradom przewodniczyli królowie, moła uchylić uchwały Apelli

- rozpatrywała ważniejsze sprawy

- przygotowywała ważniejsze sprawy dla Apelli

Ustawy przyjęte jednomyślnie stawały się prawem, inne były przedstawione na Zgromadzeniu Ludowym

2. Apella - organ ustawodawczy, decydował o wojnie i pokoju, zgromadzenie odbywało się co 1 m-ce, w zgromadzeniu brali udział pełnoprawni obywatele po ukończeniu 20 lat, była zwoływana przez króla, potem przez eforów, prawo przemawiania miała rada starszych i eforowie, nie było dyskusji, wnioski przyjmowano krzykiem

Kompetencje Zgromadzenia Ludowego

• Przyjmowanie lub odrzucanie wniosków geruzji i eforów

• Wybór gerontów, eforów, dowódców wojskowych, nauczycieli

• Decydowali który król weźmie udział w wojnie

• Sądownictwo nad urzędnikami

3. Eforowie - przedstawiciele ludu, pierwotnie wyznaczani przez króla do: - nadzór nad wychowaniem młodzieży, - nadzór nad życiem ludności Sparty; później wybierani przez Apellę i stali się równi królowi, wybierani na 1 rok w licznie 5, sprawowali sądownictwo, organ kolegialny, podejmował uchwały większością głosów

Kompetencje Eforów

• Kontrola królów (badali niebo co 9 lat)

• Kontrola decyzji króla w czasie wypraw wojennych

• Nadzorowanie i karanie dowódców wojennych

• Nadzór nad ludnością zależną

• Rozstrzygali sprawy karne periojków, a także sprawy cywilne i drobne sprawy karne

• Zwoływali Zgromadzenie Ludowe i Radę Starszych

• Wprowadzali w życie uchwały

• Kierowali polityką zagraniczną

1. Los Sparty od V w. p.n.e. do 146r. p.n.e.

W VII w. Sparta uzyskała hegemonię na Peloponezie, ciągle rywalizując z Atenami, do starcia między tymi państwami doszło podczas tzw. wojny peloponeskiej, zakończonej w 404r. p.n.e. zwycięstwem Sparty.

W 371r. p.n.e. w bitwie pod Leuktrami Sparta poniosła klęskę i zakończyła swój okres dominacji.

Od 146. p.n.e. Sparta wraz z całą Grecją pod panowaniem Rzymu

# Prawo Epitadeusa - zezwolono na darowiznę i zapisywanie nieruchomości w testamencie, co sprawiło wyłonienie się oligarchii, która koncentrowała własność kraju i faktycznie nim rządziła.

# Reforma Agisa (król Sparty, został skazany na śmierć, za próbę przeprowadzenia reform)

- zwiększyć liczbę pełnoprawnych obywateli

- nadanie praw obywatelskich periojkom i cudzoziemcom zasłużonym dla Sparty

- chciał zrównać podział ziem

# Reformy Kleomenesa III - zostały zniesione po jego ucieczce

# Reformy Nabisa - próby reform zakończone porażką

Ustrój panujący w Sparcie

• Zmilitaryzowany obóz

• Zamknięty dla wpływów zewnętrznych

• Oparty na bezwzględnym posłuszeństwie wobec władzy

3. Ateny

1. Ateńska polis arystokratyczna

Synojkizm - państwo to rozrastało się kosztem innych droga pokojową.

1. Ustrój społeczny

Struktura rodowa jako pierwotny ustrój Aten

30 rodów => Fratria(12) => Fyle(4 plemiona)

Podział terytorialny na naukrarie. 12 naukrarii dawało 1 fyle

1 naukraria musiała dostarczyć - 1okręt+załoga i 2 jeźdźców

Ludność wolna

• Szlachta (eupatriadai) - uprawnieni do sprawowania urzędów

• Drobni właściciele ziemscy (geomoroi)

• Rzemieślnicy (demiurgoi)

Niewolnicy

1. Ustrój polityczny

1. Król - godność królewska obieralna i dożywotnia

2. Archonci - kompetencje wojskowe (archont polemarchos),

- kierownictwo sprawami państwowymi (archont eponymos)

Władza króla i archontów ograniczona była do 10 lat, od 683r. p.n.e. do 1 roku

3. Kolegium prawodawców

6 prawodawców (thesmothetów) + 3 archontów = kolegium 9 archontów

1 kierował sprawami wewnętrznymi - archont eponymos

2 dawny tytuł króla i funkcje kapłańskie - archont bazileus

3 sprawy wojskowe - archont polemarchos

4 - 9 sprawy sądownicze i ustawodawstwo

d) Areopag - Rada Starszych

Złożona z byłych archontów, 1 roczna kadencja, zastąpiła dawną rade królewską, przewodniczył archont bazileus

Uprawnienia

• Najpoważniejsze przestępstwa

• Sprawy administracyjne

• Nadzór nad wykonywaniem ustaw

• Powoływanie archontów

• Kontrola archontów i innych urzędników

1. Reformy Solona 594/3r. p.n.e. - polis oligarchiczna

1. Reforma ekonomiczna - Sejsachteja

- anulowanie wszystkich długów zaciągniętych pod zastaw gruntów

- zniesienie długów obywateli wobec państwa

- odzyskanie wolności, prze osoby, które popadły w długi

- zwrot ziem oddanych w zastaw

- odkupienie ludzi sprzedanych w niewolę za długi

- zniesienie niewoli za dług

- zwiększenie drobnych właścicieli ziemskich

2. Reforma gospodarcza

- nowy system miar i wag (system eubejski)

- rozwój stosunków handlowych

- zakaz wywozu produktów rolnych (oprócz oliwy)

- rzemieślnicy obcego pochodzenia mogli uzyskać obywatelstwo

3. Reforma społeczna

- cenzus majątkowy jako podstawa posiadania praw politycznych

- podział obywateli na 4 klasy

3 pierwsze klasy - urzędnicy

1 klasa - archont

4 klasa - organy z udziałem wolnych, zwolnieni od służby wojskowej

D) Reforma ustroju politycznego

- likwidacja areopagu

- powstanie Wielkiej Rady - Bule - 400 członków

1fyla = 100 członków powyżej 30 lat i należeć do 3pierwszych klas

=>Rozpatrywanie spraw, które miały być rozpatrywane na Zgromadzeniu Ludowym

=>Możność uchylenia uchwały Zgromadzenia Ludowego

- Ekklezja - Zgromadzenie Ludowe

=> wszyscy obywatele po ukończeniu 20 lat

=> brak inicjatywy ustawodawczej

=> rozpatrywanie ważniejszych spraw

=> wybór urzędników

=> kontrola archontów

- Heliaia - sąd przysięgłych

=> członkiem sad każdy obywatel po ukończeniu 30 lat

=> ważniejsze sadownictwo

=> sądownictwo nad urzędnikami

1. Reformy Kleistenesa 507/6r. p.n.e. - polis demokratyczna

Istotą reformy - obalenie dotychczasowego znaczenia struktur rodowych

- zniesienie przywilejów rodowych

Dotychczasowe fyle - tylko funkcje sakralne

Wprowadzano fyle terytorialne

Fyle - 3dzielnice (tritie)

Do każdej fyle wchodziła: część miasta Aten + część obszaru środkowego Attyki + część obszaru nadbrzeżnego

W każdej fyle ludność zróżnicowana gospodarczo

Każda fyle miała swojego opiekuna i samorząd z 3 obieralnymi naczelnikami

Organem władzy - zgromadzenie ludowe fyle -> Agora

Tritia dzieliły się na demy (łącznie 100 demów) {zastąpiły naukrarie}

Na czele demu stał starosta (demarchos)

Władza najwyższa - zgromadzenie demu , urzędnicy, skarbnicy, kapłani

- Funkcje własne

- Funkcje powierzone przez państwo

Przynależność do demu była dziedziczna, ten kto należał do demu posiadał pełne prawa obywatelskie.

1. Ustrój społeczny

1. Ludność wolna

• Obywatele

Osoby pochodzące z legalnego małżeństwa

Aby zdobyć prawa obywatelskie

Ukończone 18 lat + odbycie 2 letniego szkolenia wojskowego (faktycznie 20lat)

Pełnia praw po ukończeniu 30 roku życia

Cześć obywatelska

>>> można było utracić na zawsze lub tymczasowo (np. za przestępstwa)

>>> za zasługi można było otrzymać przywileje

2. Ludność niewolna

• Metojkowie

Zajmowali się handlem i rzemiosłem, nie posiadali praw politycznych, nie mogli nabywać nieruchomości od obywatel, ani zawierać z nimi małżeństw, nakładano na nich specjalny podatek, każdy musiał mieć swojego opiekuna, obowiązek służby wojskowej, musieli być wpisani na listę metojków

• Wyzwoleńcy

Mieli swoich opiekunów, płacili metojkion, płacili dodatkową opłatę triobolon

• Niewolnicy

Stawali się przez urodzenie z matki niewolnicy

Źródłem niewolników była niewola wojenna i handle nimi

1. prywatni - do posług domowych, gospodarstwa rolne i przemysł, wykorzystywani do ciężkich robót, pozbawiony praw, należał do pana, pan mógł karać niewolnika (oprócz kary śmierci)

2. państwowi - mogli posiadać własne gospodarstwa, obsadzano nimi podrzędne stanowiska w służbie publicznej (więzienia, policja)

Niewolnicy mogli uzyskać wolność

- prywatni - aktem właściciela

- państwowi - za zasługi wojenne

3.2.2 Ustrój polityczny

Demagog - pełnił funkcję przywódcy ludu, prowadził politykę wewnętrzną i zewnętrzną, przez 15 lat był nim Perykles

Rozszerzono zakres biernego prawa wyborczego, 3klasa miała prawo wybierania urzędników.

Ograniczono znaczenie areopagu, jego uprawnienia kontrolne, wykonawcze, sądownicze. - Uprawnienia ta przekazano Radzie Starszych, Zgromadzeniu Ludowemu.

Wprowadzono wynagrodzenie za udział w pracach publicznych.

3.2.2.1 Organy kolegialne

a) Ekklesia - organ najwyższej władzy, mógł uczestniczyć każdy pełnoprawny obywatel posiadający cześć obywatelską.

Zgromadzenie zwyczajne

quorum - 6 tys. obywateli

początkowo raz na 1 m-ce

Kleistenes podzielił rok na 10 części

1 część - 4 zgromadzenia

1 rok - 40 zgromadzeń

Zgromadzenie zwoływała Rada

Program był omówiony i przygotowany przez Radę na 4 dni przez każdym zgromadzeniem

Zgromadzeniu przewodniczył wyłoniony prytan, od IV w. p.n.e. kolegium dziewięciu

W dyskusji mógł brać każdy obywatel, głosowano przez podniesienie ręki

Kompetencje Zgromadzenia

• uchwalanie ustaw i uchwał dot. ważnych spraw

• podejmowanie decyzji w sprawie

• polityki zagranicznej

• decydowanie o wojnie i pokoju

• sprawy gospodarcze i religijne

• wybór urzędników i dowódców wojskowych

• kontrola urzędników

• ochrona państwa przed osobami, które zagrażają państwu

• sąd skorupkowy

3. Bule - Rada 500 - Wielka Rada

Po 50 z każdej fyle po ukończeniu 30 lat

Kadencja 1 rok / max 2 razy

Dokimazja - czy kandydat spełnia wymagane kryteria

Po kadencji składano sprawozdanie

Odpowiedzialność grupowa

Członek mógł zostać wykluczony po popełnieniu przestępstwa

Rada podzielona na 10 wydziałów - prytanii, każdy wydział urzędował 1/10 roku. Każdego dnia losowano przewodniczącego

Przewodniczący czuwał nad:

• Pieczęcią państwową

• Kluczami do skarbca i archiwum

• Zwoływał Radę i Zgromadzenie

• Przewodniczył obradom tych ciał

Proedrowie

Członkowie 9 nie urzędujących prytanii, których losowano przed zebraniem się Rady lub Zgromadzenia, od IV w. p.n.e., to do nich wtedy należało przewodniczenie

Sekretarze

Sprawy finansowe i kancelaryjne

Kompetencje Wielkiej Rady

• Ustawodawstwo - przygotowanie projektów ustaw, wprowadzenie w życie projektów ustaw

• Administracja - nadzór i kontrola

• Polityka zagraniczna

• Wojskowość - nadzór nad wojskiem i marynarką

• Sądownictwo - wymierzanie tylko kar pieniężnych

3.3.2.2 Urzędnicy

Urzędy wyższe - obsadzane droga wyboru

Urzędy niższe - obsadzane drogą losowania

1 roczna kadencja, brak reelekcji, urzędy kolegialne, wydawali prawo, nakładali kary pieniężne, podlegali kontroli, musieli uzyskać absolutorium

A) Urzędnicy wyżsi

• Archonci

>> kierowali sprawami państwowymi i sprawowali sądownictwo

>> od V w. p.n.e. tylko drobne sprawy sądowe i przyjmowanie skarg

Eponymos - skargi spadkowe, rodzinne i opiekuńcze

Bazileus - skargi zw. z kulturą i o przelew krwi

Polemarchos - sprawy cywilne metojków i cudzoziemców

Thesmotheci (pozostałych 6 archontów)

>wyznaczanie posiedzeń heliai i jej przewodniczenie

> wnosili akt oskarżenia

> rewidowali stan ustawodawstwa

> wnioski o uzupełnienie materiału normatywnego

Po upływie kadencji wchodzili w skład areopagu

• Strategowie

Było ich 10, urzędnicy wojskowi, mogli być wybierani wielokrotnie, nie dotyczy ich 1 roczna kadencja, wybierani przez zgromadzenie, zajmowali się polityką zagraniczna.

B) Urzędy niższe

Urzędnicy skarbowi

Urzędnicy policyjni - kontrola w mieście, kontrola miar i wag.

3.3.2.3 Sądownictwo

a) Sąd przysięgłych - Heliaia

6 tys. członków (heliastrów) po 600 obywateli po 30 roku zycia z każdej fyle, podzielony na 10 sekcji (dikasterii), od IV w. p.n.e. członkiem mógł zostać każdy kto się zgłosił.

Rozstrzygał wszystkie sprawy oprócz tych zastrzeżonych dla: Zgromadzenia Ludowego, Bule, Areopagu, Efetów

I zatwierdzała nowo uchwalone ustawy i sprawozdania urzędników.

b) Areopag - sprawy w których obywatel ateński poniósł śmierć

c) Efeci - sprawy o mężobójstwo

d) Kolegium jedenastu - nadzór nad więzieniami i wykonywaniem wyroku, sądzenie przestępców złapanych na gorącym uczynku i pospolitych przestępców.

e) Kolegium czterdziestu - drobne sprawy cywilne i krane, początkowo sąd objazdowy

f) Sędziowie rozjemczy - państwowi i prywatni

Na sędziego musiał zgłosić się każdy obywatel ateński po ukończeniu 60 lat, nie stawieni się groziło utratą praw obywatelskich.

Sadzili jednoosobowo, mieli doprowadzić do ugody, rozpatrywali skragi prywatne, od ich orzeczeń nie przysługiwało odwołanie.

1. Związki miast greckich

Związek Joński - VIII w. p.n.e. - założony ze względów religijnych

Związek Beocki - VII w. p.n.e. - założony przez Teby

Związek Peloponeski - VI w. p.n.e. - założony przez Spartę

Związek Morski - 478r. p.n.e. - założony przez Ateny, utrzymanie wspólnej floty, ujednolicenie rynku greckiego, unifikacja prawa, rozprzestrzenianie się demokracji i kultury ateńskiej

Cechy demokracji ateńskiej

• Zapewniała wszystkim klasom dostęp do władzy

• Najwyższa władza należała do obywateli ateńskich

• Demokracja zapewniała równość praw politycznych

• Zasada wolości w granicach prawa

• Zasada państwa prawa

• Demokracja ograniczona o charakterze ekskluzywnym (cudzoziemcy, niewolnicy, kobiety - pozbawione wpływu na rządy)

• Demokracja bezpośrednia

• Funkcjonariusze podlegali kontroli

• Gwarancja praw politycznych było sądownictwo ludowe

• Rozwój myśli politycznej

---