Moliére

„Tartufe, czyli Świętoszek” (1664)

Akt I

• scena 1: Pani Pernelle, matka Orgona ma pretensje do Elmiry, że nie jest dostatecznie szanowana. Obraża wszystkich: wnuki Damisa i Mariannę, Kleanta - brata Elmiry, samą Elmirę oraz służącą Dorynę. Damis i Doryna oskarżają ją o faworyzowanie Tartufa. Pani Pernelle jest jednak nieugięta w uwielbieniu pobożności Tartufa. Oburzona wychodzi.

• scena 2: Doryna w rozmowie z Kleantem opowiada o zmianie, jaka zaszła w Orgonie od czasu, gdy omotał go Tartufe. Orgon nie zauważa, że Tartufe jest żarłokiem i pasożytem - wychwala go bez przerwy.

• scena 3: Elmira postanawia zaczekać na męża na górze, a Kleant postanawia omówić z Orgonem ważne sprawy.

• scena 4: Damis prosi Kleanta, by porozmawiał z ojcem o ślubie Marianny: Tartufe mąci i może zapobiec małżeństwu z Walerym.

• scena 5: Orgon wita Kleanta, a ten prosi Dorynę, by opowiedziała o wydarzeniach w domu. Mimo wieści o chorobie żony, Orgon wypytuje o Tartufa, który jak zwykle byczył się.

• scena 6: Kleant karci postępowanie Orgona, lecz ten postanawia zapoznać go z Tartufem. Opowiada o tym, jak poznał Tartufa: przyuważył go w kościele, gdzie ten pokazowo się modlił. Gdy Orgon proponował mu ofiarę, ten przyjmował tylko połowę. Tym sposobem znalazł się w końcu w domu, gdzie „nabożnie” pilnuje porządku. Kleant stara się przekonać Orgona, że to fałszywa pobożność; ten jednak oburza się. Kleant wygłasza mowę o ludziach ukrywających niecne postępki pod płaszczykiem pobożności. Pyta też o zamiary względem Marianny, Orgon jednak nie chce zdradzić swoich planów.

Akt II

• scena 1: Orgon wypytuje Mariannę o jej uczucia co do Tartufa

• scena 2: nie postrzeżenie wchodzi Doryna i słyszy wolę Orgona - Marianna ma wyjść za Tartufa. Marianna nie wierzy, a Orgon zauważa Dorynę. Służąca także nie wierzy w słowa Orgona i stara się je obrócić w żart. Po zapewnieniach Orgona, Doryna stara się przekonać go do uznania decyzji za nierozważną. Orgon uważa, że Walery nie jest dobrą partią. Doryna przerywa mu zawsze w chwili, w której on odwraca się, aby przemówić do córki. Orgon zmęczony gadulstwem Doryny postanawia odpocząć.

• scena 3: Marianna nie wie, co poradzić na wolę ojca. Stwierdza, ze woli się zabić niż zawrzeć małżeństwo z Tartufem. Doryna karci ją i namawia do sprzeciwienia się ojcu. Marianna nie jest przekonana, ale Doryna postanawia wymyślić podstęp. Nadchodzi Walery.

• scena 4: Walery dziwi się nowinie i następuje wymiana zdań, w której Walery zaleca małżeństwo z Tartufem wahającej się Mariannie. Oskarża ją o brak miłości i chce wyjść, wraca jednak od wyjścia kilkakrotnie. Doryna reaguje i naśmiewa się z zachowania kochanków; doprowadza do pogodzenia. Przedstawia swój plan: Marianna ma pozornie pogodzić się z wyborem ojca i przeciągać datę ślubu; Walery zaś ma się domagać jak najgłośniej swoich praw. Kochankowie rozchodzą się.

Akt III

• scena 1: Damis chce rozprawić się z Tartufem, Doryna powstrzymuje go. Informuje, że sprawę ma załatwić Elmira, której Tartufe słucha. Damis chowa się w głębi gabinetu.

• scena 2: Tartufe spotyka się z Doryną w gabinecie. Każe jej zakryć dekolt, a ta informuje go o spotkaniu z Elmirą.

• scena 3: Tartufe pozdrawia Elmirę, która chce z nim porozmawiać. Tartufe dotyka Elmirę, lecz wypiera się: „Elmira: Co pan tu z tą ręką? / Tartufe: Jaka miękka materia tej sukni”. Tartufe coraz śmielej napastuje Elmirę, która porusza sprawę ślubu z Marianną. Tartufe wyznaje Elmirze swoje pożądanie do niej. Elmira ostrzega, że może wszystko powtórzyć mężowi; stawia warunek: Tartufe ma poprzeć związek Marianny z alerym

• scena 4: Damis wkracza i ostrzega, że nie pozwoli, żeby sprawa potoczyła się tak łatwo i chce zemścić się na Tartufie. Nadchodzi Orgon.

• scena 5: Damis informuje Orgona o postępowaniu Tartufa. Elmira czuje się urażona postępowaniem syna, wychodzi.

• scena 6: Tartufe rozpacza nad swoim losem i zaprzecza oskarżeniom Damisa, Orgon oskarża syna o kłamstwo. Tartufe dalej prowadzi swoją grę, a rozwścieczony Orgon zapowiada zaręczyny Marianny tego samego wieczoru. Wypędza Damisa z domu.

• scena 7: Orgon przeprasza Tartufa, a ten stwierdza, że jest prześladowany przez jego rodzinę. Orgon obiecuje słuchać tylko Tartufa, zamierza uczynić go jedynym spadkobiercą!

Akt IV

• scena 1: Kleant przekonuje Tartufa, że jako chrześcijanin powinien zadbać o dobre stosunki między Orgonem a synem, lecz świętoszek uważa, że takie postępowanie wzięto by za dowód winy. Uważa też, że zapis Orgona jest dobry, bo reszta rodziny nie roztrwoni majątku na „zdrożne cele”. Tartufe nie zamierza kontynuować rozmowy i wychodzi.

• scena 2: Doryna zwraca się do Kleanta z prośbą o udaremnienie związku Marianny z Tartufem

• scena 3: Nadchodzi Orgon z kontraktem, Marianna prosi go o litość. Orgon jest nieugięty, nie słucha słów Kleanta ani Elmiry. Elmira postanawia udowodnić mężowi dwulicowość Tartufa naocznie. Wyprasza Mariannę i Kleanta, prosi Dorynę o przywołanie Tartufa.

• scena 4: Elmira każe schować się Orgonowi pod stół i milczeć podczas wizyty Tartufa.

• scena 5: Wchodzi Tartufe, a Elmira oświadcza, że pragnie mu wyjawić, co kryje jej serce. Objaśnia, że poranne zachowanie było dyktowane miłością. Tartufe nie chce uwierzyć, dopóki nie dostanie dowodu miłości - Elmira kaszle, by zwrócić uwagę Orgona. „Elmira: Lecz jak mogę chęci okazać łaskawsze, / Nie obrażając nieba, którym grozisz zawsze? / Tartufe: Jeżeli tylko niebo nam na drodze stoi, / Usunąć tę zawadę leży w mocy mojej: / Przeszkodą to nie będzie szczęśliwości naszej. / Elmira: Lecz kara niebios wieczna, którą pan nas straszy? / Tartufe: Mogę rozproszyć pani dziecinne obawy, / W zwalczaniu tych skrupułów mam bo nieco wprawy. / Prawda, że w oczach nieba rzecz to nieco zdrożna; / Lecz i z niebem dać rady jakoś sobie można.”. Elmira daje Orgonowi coraz wyraźniejsze znaki, a Tartufe jest nieco zdziwiony jej zachowaniem. Elmira prosi, żeby Tartufe sprawdził, czy nie ma męża w okolicy.

• scena 6: Orgon jest oburzony zachowaniem Tartufa, lecz Elmira każe mu jeszcze chwilę posłuchać, ukrywa Ogona za sobą.

• scena 7: Tartufe chce uściskać Elmirę, lecz ta odsuwa się i odsłania Orgona. Orgon oskarża Tartufa i wyrzuca go z domu. Tartufe: „Ty je opuścisz raczej, ty, co z niesychanem / Zuchwalstwem gadasz do mnie, jakbyś tu był panem. / Dom jest moją własnością i szukasz daremnie / tych nikczemnych zabiegów, aby zadrwić ze mnie.”. Tartufe wychodzi.

• scena 8: Elmira pyta Orgona o zachowanie Tartufa, ten wyznaje fakt przepisania majątku na świętoszka. Mówi: „Teraz biegnę spojrzeć, nim rzecz ci powtórzę, / Czy pewien ważny przedmiot jest jeszcze na górze.”.

Akt V

• scena 1: Kleant zatrzymuje biegnącego Orgona. Orgon wyznaje, że biegnie po szkatułkę, w której znajdują się papiery, od których zależy życie Argasa - szkatułkę przechowuje Tartufe. Kleant wypomina zaślepienie Orgona pobożnością Tartufa ale zaleca, żeby nie popadał w drugą skrajność: „Jak to! Że jeden szalbierz uwiódł cię niegodnie, / Ukrywszy pod świętości maską niecne zbrodnie, / Chcesz mniemać już, że każdy dróg jego się trzyma / I że prawdziwej cnoty już na świecie nie ma?”.

• scena 2: Wchodzi Damis, który wypytuje o Tartufa, chce się zemścić na nim. Kleant go powstrzymuje.

• scena 3: Pani Pernelle pyta o nowe wieści, a Orgon potwierdza zdradę Tartufa. Długo przekonuje matkę do prawdziwości swoich słów. Kleant popędza Orgona, by przeszkodzić Tartufowi w spełnieniu planów. Wchodzi woźny - pan Zgoda.

• scena 4: Pan Zgoda przychodzi od Tartufa z wieścią, aby Orgon wraz z rodziną opuścili dom. W przeciwnym wypadku grozi wypędzeniem rodziny.

• scena 5: Pani Pernelle jest osłupiała, Elmira postanawia rozgłosić zdrad Tartufa.

• scena 6: Przychodzi Walery, przynosząc wiadomość iż Tartufe oskarżył Orgona przed księciem wręczając mu szkatułkę jako dowód pomocy zbrodniarzowi. Walery radzi uciekać. Orgon obiecuje odwdzięczyć się Waleremu.

• scena 7: Wkracza Tartufe wstrzymując Orgona. Orgon wypomina mu wszystko, co dla niego zrobił, Tartufe jednak uważa, że ważniejsza jest służba księciu. Kleant wypomina Tartufowi zdradę, a ten każe Oficerowi Gwardii wykonać swoje zadanie. Oficer aresztuje Tartufa (!) i uspokaja Orgona: książę zawczasu przejrzał podstęp Tartufa. Rozpoznał w nim znanego łotra i rozkazał go aresztować; anuluje także podpisany kontrakt - wszystko za oddane mu kiedyś przez Orgona zasługi.

• scena 8: Kleant powstrzymuje gniew Orgona i radzi: „życz raczej, aby duszę jego, dziś skruszoną, / Szczęśliwy zwrot pozyskał znów na cnoty łono, / By poprawił swe życie i chęcią odmiany / Złagodził wyrok księcia dzisiaj nań wydany.”. Orgon postanawia udać się do księcia, aby mu podziękować; zapowiada też odwdzięczenie się Waleremu.

2