TEORIA PRZYWIĄZANIA Johna Bowlby'ego (1907-1990)
Teoria ta stała się dominującym sposobem podejścia do analizy wczesnego rozwoju społecznego i przyczyniła się do przeprowadzenia ogromnej liczby badań empirycznych nad tworzeniem przez dzieci bliskich relacji.
PRZYWIĄZANIE - DŁUGOTRWAŁY, SILNY, EMOCJONALNY I SPOŁECZNY ZWIĄZEK
Z KONKRETNĄ (ZNACZĄCĄ) OSOBĄ.
CECHY WIĘZI:
SELEKTYWNOŚĆ - skupienie się na konkretnej osobie, która wywołuje zachowania przywiązania w sposób i zakresie nie spotykanym w relacjach z inną osobą.
POSZUKIWANIE FIZYCZNEJ BLISKOŚCI - polega na staraniu się o utrzymanie bliskości z obiektem przywiązania.
KOMFORT I BEZPIECZEŃSTWO - wynikające z osiągnięcia bliskości.
LĘK SEPARACYJNY - pojawiający się, gdy więź zostanie zerwana i niemożliwe jest uzyskanie bliskości.
SPECYFIKA WIĘZI:
Zachowanie przywiązaniowe jest skierowane do jednej lub więcej bliskich osób.
Tymi osobami są pierwotni opiekunowie, czyli osoby pełniące funkcje rodziców. (zazwyczaj są to biologiczni rodzice, ale nie zawsze).
Więź trwa przez większość cyklu życia. Chociaż w okresie wczesnej dorosłości mogą pojawiać się nowe więzi - w relacji miłosnej - to jednak wczesne więzi nie dają się łatwo porzucić i zazwyczaj utrzymują się.
FUNKCJE PRZYWIĄZANIA
BIOLOGICZNA - zwiększenie szansy na przeżycie. Więzi mają swoje źródło w ewolucji i pełnią ważną funkcję biologiczną. Utrzymywanie bliskości z wybranym osobnikiem (prawie zawsze matką) zapewnia ochronę i zwiększa szanse na przeżycie.
PSYCHOLOGICZNA - zapewnienie sobie bezpieczeństwa. Dzieci są genetycznie tak „zaprogramowane”, by pozostawać w pobliżu osób mogących je chronić, ostrzegać i pomagać w chwilach cierpienia.
Zachowania sygnałowe, to zachowania przywiązaniowe (służą utrzymywaniu bliskości z opiekunem), obecne są od urodzenia lub pojawiające się bardzo wcześnie w rozwoju dziecka.
Należą do nich zachowania służące:
PRZYCIĄGANIU UWAGI RODZICÓW - płacz
UTRZYMYWANIU TEJ UWAGI - uśmiech, wokalizacja
UZYSKANIU I UTRZYMANIU BLISKOŚCI - podążanie za rodzicem i czepianie się jego ciała, podążanie wzrokiem.
Początkowo działają one w sposób automatyczny, stereotypowo i są reakcją na wielu dorosłych, jednak w ciągu 1 roku życia zaczynają dotyczyć tylko jednej lub dwóch osób i ulegają przekształceniu w bardziej elastyczne i złożone systemy zachowań podlegające celowemu planowaniu.
W chwili odzyskania równowagi - gesty przywiązania ulegają wyciszeniu (dziecko nie musi płakać, czepiać się, ale poświęca się zabawie, czy eksploracji otoczenia).
Kiedy stan ten zostaje zagrożony (np. matka znika z pola widzenia lub zbliża się ktoś obcy), dziecko podejmuje wysiłek ponownego odzyskania równowagi.
Sposób w jaki to czyni zależy od:
wieku,
wzrostu kompetencji poznawczych i behawioralnych,
kondycji dziecka (choroba, zmęczenie),
sytuacji zewnętrznej (otoczenie znane/obce).
ETAPY ROZWOJU PRZYWIĄZANIA wg Bowlby'ego
FAZA I 0 - 12 tydzień życia |
Przed-przywiązanie Orientacja i sygnalizowanie bez wyróżniania figury |
FAZA II 4 - 6 miesiąc życia |
Przywiązanie w trakcie tworzenia Orientacja i sygnalizowanie skierowanie do wyróżnionej figury |
FAZA III 7 miesiąc - 2,5 -3 rok życia |
Wyraźnie ukształtowane przywiązanie Utrzymanie bliskości z wyróżnioną figurą |
FAZA IV Od około 2,5 -3 roku życia |
Związek ustanowiony ze względu na cel Kształtowanie relacji partnerskiej |
FAZA I
Dziecko wysyłała sygnały dotyczące swojego stanu psychofizjologicznego (głód, zimno, niewygoda, mokro ...) poprzez płacz, krzyk, uśmiech, pobudzenie ruchowe.
Sygnały te oparte są na wrodzonych mechanizmach.
Nie są skierowane do nikogo szczególnego.
Dziecko samo z siebie nie angażuje się w aktywną komunikację z opiekunem, ale jest niezwykle wrażliwe na jego reakcje (kładą one podwaliny pod jego poczucie bezpieczeństwa i kształtujące się podstawowe przekonania na temat świata i siebie).
Zadania opiekuna:
Bardzo ważne jest, aby zachowania opiekuna, (adekwatne do potrzeb dziecka), powtarzały się za każdym razem (lub prawie każdym), gdy dziecko sygnalizuje dyskomfort. Tylko dzięki wielokrotnym powtórzeniom tego samego schematu: dyskomfort-ukojenie (tzn. dzięki harmonijnej rutynie), niemowlę nabierze pewności, że jego potrzeby są ważne, a wrażliwe na nie otoczenie zareaguje życzliwą pomocą.
FAZA II
Tworzenie się przywiązania do określonej osoby.
Zdolność do odróżniania osób znajomych od nieznajomych, ale również osób bliskich od obcych.
W zachowaniu zaznaczają się różnice w stosunku do konkretnych osób (np. dziecko szybciej się uspokaja pod wpływem oddziaływań matki niż innych osób z rodziny).
Wzrost aktywności i coraz częstsze inicjowanie interakcji społecznych z opiekunem (np. kieruje do matki uśmiech, wyciąga ręce, wyraźnie się ożywia, gdy ona nadchodzi).
Zadania opiekuna:
Dbanie o to, aby dziecko nie doznawało nadmiernego napięcia, tzn. ingerować, gdy np. silnie płacze, krzyczy. Niemowlę doświadcza, że wzrostowi nieprzyjemnego napięcia towarzyszy ukojenie i w przyszłości będzie zdolne do przewidywania takiej sytuacji oraz podejmowania działań prowadzących do obniżenia napięcia. Ma to ogromny wpływ na późniejsze nastawienie dziecka do świata, ludzi i samego siebie - daje poczucie bezpieczeństwa i przekonanie, że trudności można pokonać, jeśli podejmie się odpowiednie działania lub zwróci się po pomoc do innych.
Rozpoznawanie i wywoływanie pozytywnego napięcia u dziecka oraz towarzyszenie mu w takich momentach. W czasie bezpośrednich kontaktów (np. uśmiechania się do dziecka, zabaw ...) doznaje ono bardzo silnego pozytywnego napięcia (afektu). Tego rodzaju interakcje wzmacniają przyjemne odczucia i zwiększają emocjonalną synchronizację między matką a dzieckiem.
Poznawanie dziecka z nowymi bodźcami i kierowanie jego napięciem, biorąc je np. na ręce, uspokajając, tak, aby napięcie nie było zbyt duże, a dziecko nabrało pozytywnego nastawienia do nowych bodźców. Takie doświadczania zwiększają jego pewność siebie, zdolność eksploracji otoczenia, poznawania nowych sytuacji - wzbogacając tym samym jego rozwój społeczny
i poznawczy.
FAZA III
Określony i trwały związek dziecka z opiekunem.
Obecność figury przywiązania staje się podstawą bezpieczeństwa.
Dążenie dziecka do osiągnięcia i utrzymania bliskości z matką; (osiągnięcia w zakresie rozwoju motorycznego i poznawczego pozwalają mu na podążanie za matką i kontrolowanie bliskości).
Matka jako „bezpieczna baza” do eksploracji otaczającego świata. (gdy matka jest blisko, odchodzi od niej, aby poznawać nowe otoczenie i doświadczać nowych sytuacji, ale od czasu do czasu wraca, by upewnić się, że jest bezpieczne).
Intencjonalne kierowanie komunikatów do określonej osoby (figury przywiązania), podejmowanie celowych działań, by nawiązać kontakt i zmiana swoje zachowania tak długo, aż możliwe będzie osiągnięcie celu (zaspokojenie potrzeby i powrót do stabilizacji).
Wzrost doświadczenia w samodzielnym rozpoznawaniu swoich potrzeb i uczuć oraz radzeniu sobie z napięciem. Nabywanie umiejętności w dostosowywaniu się do otoczenia i hamowaniu impulsów. W ten sposób dziecko zapoczątkowuje proces samodzielnego orientowania się we własnych potrzebach i stanach emocjonalnych oraz przyswajania reguł społecznych, prowadzących do powstania Ja.
Zachowania opiekuna:
Opiekun powinien dostosować się do nowych możliwości dziecka, pozwolić mu na aktywniejsze uczestniczenie w interakcji i podjąć rolę partnera, a nie jak wcześniej „kierownika”. Nadal jest oczywiście odpowiedzialny za przebieg kontaktu, jednak pozostawia również inicjatywę dziecku, poszerzając kontakt i jego intencje.
FAZA IV
Zachowanie dziecka względem innych osób przyjmuje bardziej celowy charakter, tzn. dzieci planują działania pod kątem własnych celów przy jednoczesnym uwzględnieniu celów innej osoby.
Dziecko coraz bardziej podlega działaniu wewnętrznych modeli operacyjnych. Są to struktury poznawcze reprezentujące wzajemne relacje i emocje doświadczane dzień po dniu w kontaktach z głównymi postaciami przywiązania. Z czasem zaczynają kierować zachowaniem w kolejnych etapach życia we wszystkich bliskich relacjach.
Przed ukończeniem trzeciego roku życia dziecko nie jest prawdopodobnie w stanie zrozumieć powodów, dla których matka zachowuje sie w taki czy inny sposób, np. powodów jej oddaleń i powrotów. Wraz z postępującym rozwojem zdolności poznawczych, dziecko zaczyna powoli wczuwać sie w różnego rodzaju doznania i motywacje matki. Prowadzi to do powstania między nimi relacji partnerstwa, która charakteryzuje czwartą fazę rozwoju przywiązania, określaną przez J. Bowlby'ego jako faza powstania miedzy dzieckiem a matka wzajemnej relacji wyznaczonej przez cel.
Bowlby wysunął hipotezę, że dziecko internalizuje (uwewnętrznia) swoje doświadczenia z powiązanymi z sobą osobami, tworząc wewnętrzne modele operacyjne (inaczej robocze modele) siebie i innych oraz związków pomiędzy sobą a innymi w postaci schematów poznawczych, zwanych też skryptami zdarzeń. Są to struktury poznawcze reprezentujące wzajemne relacje i emocje doświadczane dzień po dniu w kontaktach z głównymi postaciami przywiązania. Z czasem zaczynają kierować zachowaniem w kolejnych etapach życia we wszystkich bliskich relacjach.
Dzieci, którym zapewniono troskliwą i odpowiedzialną opiekę, zazwyczaj postrzegają ludzi jako opiekuńczych i godnych zaufania, a siebie jako godnych miłości i opieki. W późniejszym dzieciństwie i dorosłości zachowanie w stosunku do innych zgodne jest z wcześniejszymi oczekiwaniami.
Dzieci odrzucone, pomijane, najczęściej traktują innych jako mało wartościowych i niegodnych miłości.
WZORCE PRZYWIĄZANIA
WZORZEC BEZPIECZNY
WZORCE POZABEZPIECZNE
WZORZEC AMBIWALENTNY
WZORZEC UNIKAJĄCY
DEZORGANIZACJA WZORCA
WZORZEC BEZPIECZNY
Opiekuna cechuje:
wysoki poziom wrażliwości (dostrzeganie sygnałów i komunikatów niemowlęcia, zdolność właściwego ich interpretowania i szybkiego, adekwatnego reagowania. Wrażliwość wyraża się w stałym nakierowaniu uwagi na dziecko, rejestrowaniu nawet bardzo subtelnych sygnałów. Pomimo, iż matka jest zaangażowana w inne czynności, znajduje się w innym pomieszczeniu - pozostaje nadal zainteresowana dzieckiem i nastawiona na odbiór jego sygnałów. Dla prawidłowego odczytania sygnałów dziecka niezbędna okazuje się empatia.
Zachowania opiekuna polegające wyłącznie na spełnianiu oczekiwań dziecka są właściwe w zasadzie tylko w odniesieniu do dzieci w 1 r.ż. Już na początku 2 r.ż. Podstawą właściwej relacji są także pewne społeczne standardy zachowania, do realizowania których opiekun stara się wdrożyć dziecko.
PRZYWIĄZANIE BEZPIECZNE, CZYLI PRZEKONANIE O ISTNIENIU STAŁEGO, NIEZAGROŻONEGO DOSTĘPU DO ŹRÓDŁA, KTÓRE GWARANTUJE RÓWNOWAGĘ EMOCJONALNĄ I POCZUCIE BEZPIECZEŃSTWA. UFORMOWANIE BEZPIECZNEGO PRZYWIĄZANIA W NIEMOWLĘCTWIE STANOWI ISTOTNĄ PODSTAWĘ PRAWIDŁOWEGO ROZWOJU PSYCHICZNEGO W KOLEJNYCH OKRESACH ŻYCIA.
KONSEKWENCJE DLA ROZWOJU DZIECKA
Przekonanie, że inni ludzie są dostępni i życzliwi.
Ciekawość oraz zaangażowanie w aktywne i spontaniczne kontakty społeczne.
Zdolność do samodzielnego regulowania swoich stanów emocjonalnych, a jeżeli będzie to zbyt trudne- łatwość w zwróceniu się o pomoc do innych.
W sytuacjach trudnych aktywne poszukiwanie rozwiązań w oparciu o wyniesioną z pierwszych lat życia wiarę w możliwość zmiany na lepsze i wyjścia z rudnych sytuacji.
Przekonanie o własnej wartości oraz życzliwości i pozytywnych intencjach innych wobec nich i siebie nawzajem, co pozwoli na swobodne nawiązywanie i podtrzymywanie przyjaźni i związków intymnych
Spostrzeganie ludzi adekwatne do rzeczywistości;
Łatwość w rozróżnianiu i adekwatnym reagowaniu na stany emocjonalne innych, adekwatna ekspresja własnych emocji i uczuć;
Większa niezależność (autonomia, umiejętność rozpoznawania swoich potrzeb i emocji przy równoczesnym szanowaniu reguł społecznych i innych ludzi, co umożliwia współpracę z innymi i pozostawanie w zgodzie z samym sobą, w funkcjonowaniu społecznym i emocjonalnym.
WZORZEC AMBIWALENTNY
Opiekuna cechuje:
Brak stałości (nieprzewidywalności) w sposobie reagowania na sygnały, brak konsekwentnej opieki.
Słabe zaangażowanie w interakcje.
Nieumiejętność odczytywania sygnałów dziecka i niereagowanie na nie lub reagowanie w sposób niewystarczający.
Zajmowanie się dzieckiem głównie wtedy, gdy sam opiekun ma na to ochotę.
Zachowania sterowane przez aktualny nastrój i samopoczucie, a nie potrzeby dziecka.
Trudność w uspokojeniu dziecka i zapewnienia mu bezpieczeństwa, bezradność i nieefektywność działań.
Nieradzenie sobie przez opiekuna z własnym napięciem.
KONSEKWENCJE DLA ROZWOJU DZIECKA
Lęk w sytuacjach oddzielenia od opiekuna, a w kontakcie z nim niepewność i zachowania ambiwalentne.
Poszukiwanie własnych sposobów zaspokajania potrzeb (ponieważ nie rozumie od czego zależą reakcje opiekuna) .
Reakcje dziecka nieprzewidywalne i nieadekwatne do sytuacji (rozpacza z powodu zniknięcia matki, a zaraz potem okazuje jej złość).
Zahamowanie w eksploracji otoczenia, a tym samym brak swobody w swobodnym realizowaniu zadań rozwojowych.
Zakłócenia w rozwoju emocjonalnym: grymaśność, złość, labilność emocjonalna.
Niepewność co do własnej wartości i źródeł osobistego bezpieczeństwa.
Ambiwalentny stosunek do siebie i innych.
Tendencja do manipulowania otoczeniem w celu zaspokojenia manifestowanych potrzeb.
WZORZEC UNIKAJĄCY
Zachowania opiekuna:
Nierespektowanie autonomii dziecka, nadmierna kontrola, pouczanie, wyręczanie, trudność w przyjmowaniu perspektywy dziecka i właściwej interpretacji jego sygnałów.
Zahamowanie ekspresji emocjonalnej (sztywność emocjonalna).
Odrzucanie dziecka - niezdolność do nawiązywania kontaktu emocjonalnego z dzieckiem, ignorowanie kierowanych w swoją stronę emocji dziecka.
Brak bliskiego kontaktu cielesnego, będącego dla opiekuna źródłem dyskomfortu.
Brak empatii.
KONSEKWENCJE DLA ROZWOJU DZIECKA
Brak zaufania dziecka do opiekuna (jako wynik fizycznej i psychicznej niedostępności).
Unikanie bliskiego kontaktu z matką, zachowania obronne (jako antycypacja zranienia).
Przyjazne wobec obcych osób.
Brak dystresu (zaniepokojenia, płaczu) na rozłąkę z matką, często obojętność. Po jej powrocie nie dąży do kontaktu - w ten sposób zdobywa pozorną samowystarczalność, która zaburza jego rozwój emocjonalny;
Tendencje do hamowania reakcji emocjonalnych, głównie negatywnych (lęku, złości), prezentowanie nieprawdziwych emocji (także pozytywnych) w celu zaspokojenia swoich potrzeb;
W przyszłości nadmierna kontrola emocjonalna, uniemożliwiająca wyrażanie i zaspokajanie rzeczywistych potrzeb, co prowadzi do
Utrwalenie się przekonania o niskiej wartości własnej oraz spostrzeganie innych i świata jako negatywnie nastawionych i nieprzyjaznych.
DEZORGANIZACJA WZORCA
Powstaje, gdy niemowlę doświadcza przemocy lub dziwacznych, budzących lęk zachowań opiekuna (niespójnych, gwałtownych, odbiegających od norm społecznych, np. nagłych zmian nastroju, nadmiernie okazywanego lęku).
Źródła strachu niemowlęcia:
wszelkie formy otwartego wyrażania wrogości wobec dziecka (fizyczne, psychiczne);
wystraszenie niemowlęcia (nagłe ukazywanie się dziecku, zbliżanie od tyłu);
strach opiekuna w kontakcie z dzieckiem;
„nieobecność” matki, zastyganie w bezruchu, wpatrywanie się w dal.
KONSEKWENCJE DLA ROZWOJU DZIECKA
Brak jakiegoś stałego, podobnego we wszystkich przypadkach wzorca reagowania (brak jednej wyraźniej strategii postępowania wobec opiekuna) - naprzemienne lub jednoczesne zbliżanie się i unikanie kontaktu z opiekunem.
W przyszłości podejmowanie kontroli i dominacja wobec opiekuna.
Agresja wobec rówieśników.
Brak emocjonalnego kontaktu z rówieśnikami.
Zaburzenia psychiczne, np. lęk, depresja.
WZORCE PRZYWIĄZANIA UFORMOWANE W NIEMOWLĘCTWIE MAJĄ WAZNY WPŁYW NA DALSZY ROZWÓJ I FUNKCJONOWANIE DZIECI
BEZPIECZNE PRZYWIĄZANIE ZAPEWNIA:
wewnętrzne poczucie własnej wartości,
większą sprawność w radzeniu sobie z trudnościami,
efektywne mechanizmy utrzymywania równowagi emocjonalnej,
pozytywne nastawienie do innych.
POZABEZPIECZNE WZORCE PRZYWIĄZANIA WIĄŻĄ SIĘ Z:
skłonnością do negatywnego reagowania na przeszkody,
nasileniem reakcji agresywnych, ograniczeniem skłonnością do empatycznego rozumienia drugiej osoby,
większą zależnością emocjonalną od dorosłych.
INDYWIDUALNE CECHY SPOSOBU ZACHOWANIA DZIECKA (GŁÓWNIE TEMPERAMENTU)
Przedstawiciele koncepcji temperamentu akcentują bezpośredni wpływ wrodzonych, stałych cech temperamentu niemowlęcia na rozwój jego przywiązania do opiekuna.
W ostatnich latach zaczęto formułować pogląd, zgodnie z którym obydwie grupy czynników (tj. jakość opieki macierzyńskiej i temperament) składają się na wzór przywiązania, który ukształtuje niemowlę pod koniec 1 roku życia.
INDYWIDUALNE ZASOBY OPIEKUNA
Poziom zdrowia psychicznego i psychologicznego dobrostanu opiekuna ma istotny wpływ na przebieg rozwoju psychicznego dziecka. Dzieje się tak dlatego, że ogólna kondycja psychiczna opiekuna wpływa na jakość sprawowania opieki i jakość relacji z dzieckiem.
Matki i ojcowie dzieci z przywiązaniem bezpiecznym mają: wyższy poziom poczucia własnej wartości, matki częściej opisują siebie jako niezależne, pogodne, dostosowujące się, czułe i mające do siebie zaufanie, mają wysoki poziom psychologicznego przystosowania.
Matki niemowląt z przywiązaniem unikającym są bardziej labilne emocjonalnie, szybciej się denerwują mają tendencje do unikania odpowiedzialności przez zaniechanie.
W grupie matek z zaburzeniami nastroju (depresyjne lub afektywne dwubiegunowe) znacznie mniejszy odsetek wytwarza przywiązanie bezpieczne. Matki te z racji występujących zaburzeń depresji (tj. emocjonalna niedostępność, smutek, poczucie beznadziejności, drażliwość, skłonność do irytacji) mają znaczne trudność z zapewnieniem dziecku prawidłowych warunków rozwoju.
WSPARCIE SPOŁECZNE
Matki, które żyją w harmonijnych i satysfakcjonujących związkach małżeńskich częściej rozwijają przywiązanie bezpieczne.
zbyt niski poziom wsparcia społecznego (w skrajnej postaci izolacja społeczna), częste konflikty w małżeństwie, stanowią istotny czynnik ryzyka pojawienia się zakłóceń w rozwoju niemowląt i może być traktowany jako jedno z możliwych źródeł zakłóceń w pierwszym roku życia.
DOŚWIADCZENIA OPIEKUNA Z DZIECIŃSTWA
W zasadniczej większości przypadków wzorzec przywiązania u rodziców odpowiada wzorcowi przywiązania u ich dzieci. Oznacza to, że zachodzi międzypokoleniowa transmisja wzorca przywiązania (wzorzec przywiązania rodziców w znacznej mierze determinuje wzorzec przywiązania niemowląt).
Doświadczenia traumatyczne opiekuna (śmierć rodzica, krzywdzenie fizyczne, nadużycia seksualne). Wydaje się, że dorośli przepracowując psychologicznie wczesne doświadczenia traumatyczne, mogą zredukować ich potencjalnie szkodliwy wpływ na rozwój własnego dziecka.
PROCEDURA OBCEJ SYTUACJI (POS)
Wystandaryzowana procedura obserwacyjna służąca do badania wzorców więzi u dzieci około 1 roku życia (pomiędzy 12 a 18 miesiącem).
POS stworzona została przez uczennicę Johna Bowlby'ego - Mary Ainsworth oraz jej współpracowników (1978).
Bazuje ona na obserwacji zachowania dziecka w sytuacji krótkiej separacji od opiekuna, powrotu opiekuna oraz pojawienia się osoby obcej.
W zmodyfikowanej formie jest najczęściej stosowanym narzędziem badawczym do badania więzi u małych dzieci. Jest także schematem wykorzystywanym w obserwacji klinicznej.
PROCEDURA OBCEJ SYTUACJI (POS)
Numer epizodu |
Obecne osoby |
Czas trwania |
Krótki opis |
1. |
Matka, dziecko, badacz |
30 sek. |
Badacz wprowadza matkę i dziecko do pokoju. |
2. |
Matka, dziecko |
3 min. |
Dziecko eksploruje otoczenie, mama nieaktywna. |
3. |
Osoba obca, matka, dziecko |
3 min. |
Wchodzi osoba obca. Najpierw milczy, potem rozmawia z mamą, potem podchodzi do dziecka. |
4. |
Osoba obca, dziecko |
3min. lub mniej |
Epizod I separacji. Mama wychodzi. |
5. |
Matka, dziecko |
3min. lub więcej |
Pierwszy epizod powrotu matki. Mama wraca, osoba obca wychodzi. Mama uspokaja dziecko. |
6. |
Dziecko |
3min. lub mniej |
Epizod II separacji. |
7. |
Osoba obca, dziecko |
3min. lub mniej |
Osoba obca wchodzi i próbuje pocieszyć dziecko. |
8. |
Matka, dziecko |
3 min. |
Drugi epizod powrotu mamy. Osoba obca wychodzi. |
PRZYWIĄZANIE BEZPIECZNE (WIĘŹ UFNA
Zachowania w POS:
Opiekun jako bezpieczna baza.
Separacja: podąża za mamą lub przywołuje; widoczny dystres.
Powrót: aktywnie wita np. uśmiechem, wokalizacją, gestem. Szuka bliskości z rodzicem; jeśli płacze, to uspokaja się pocieszane przez rodzica.
PRZYWIĄZANIE UNIKAJĄCE
Zachowania w POS:
Dużo eksploruje, mało wraca do opiekuna (jako bezpiecznej bazy)
Separacja: minimalna reakcja, jakby nie zauważyło wyjścia opiekuna; na zewnątrz niewidoczny dystres, ale przeżywany wewnątrz bardzo silny (wysoki poziom kortyzolu).
Powrót opiekuna: jakby nie zauważyło; gdy rodzic podchodzi, unika, utrzymuje dystans, odchyla się, gdy na rękach opiekuna, koncentracja na otoczeniu (zabawkach).
PRZYWIĄZANIE AMBIWALENTNE
Zachowania w POS:
Ograniczona eksploracja. Widoczne rozdrażnienie lub bierność.
Separacja: oznaki silnego dystresu.
Powrót opiekuna: zmienne dążenie do kontaktu z oznakami gniewu, odrzucenia i napadami złości
lub
bierne i zasmucone, nie daje się łatwo uspokoić.
DEZORGANIZACJA PRZYWIĄZANIA
Zachowania w POS:
Brak widocznego celu czy intencji w zachowaniu
Mała spójność zachowania w całej procedurze.
Zachowania niekompletne, przerywane ruchy, zastyganie, bezpośredni wyraz lęku / obawy przed rodzicem, dezorientacja, zmieszanie, ruchy stereotypowe.
Podsumowanie:
Prace Bowlby'ego zwróciły uwagę na znaczenie wczesnych relacji społecznych dla wszystkich aspektów rozwoju psychospołecznego człowieka.
Kluczowe znaczenie dla rozwoju jednostki mają pierwsze lata życia, na które przypada okres krytyczny dla nawiązania przez dziecko bezpiecznej więzi przywiązaniowej z opiekunem. Silna więź kształtuje się około 8 miesiąca życia. Okres krytyczny obejmuje wiek od 6/8 miesiąca życia do 3 roku życia (po upływie którego wytworzenie się więzi staje się praktycznie niemożliwe).
Przywiązanie między dzieckiem i opiekunem zasadza się na mechanizmie wdrukowania.
Mechanizm rozwoju we wczesnym okresie ma charakter instynktowny i adaptacyjny, prawidłowa postać przywiązania, zwana bezpieczną, jest warunkiem koniecznym dalszego niezakłóconego rozwoju emocjonalnego, społecznego i intelektualnego, a także udanego związku intymnego w dorosłości.
Poglądy Bowlby'ego spotykają się ze zróżnicowanymi ocenami wynikającymi z:
Akcentowania w zasadzie nieodwracalnych skutków wczesnych relacji z rodzicami i jakości ich opieki nad małymi dziećmi.
Radykalne ograniczenie efektywności późniejszych oddziaływań wychowawczych w związku z zaburzeniami więzi we wczesnym dzieciństwie. Jak pisał sam Bowlby: „Raz wykształcone przywiązanie charakteryzuje istotę ludzką od kołyski aż po grób".
Według Bowlby'ego, trzy pierwsze lata życia dziecka są okresem krytycznym, po upływie którego wytworzenie się więzi staje się praktycznie niemożliwe. Niemowlęta mają początkowo ograniczone zdolności do rozróżniania osób ze swojego otoczenia, dlatego zachowania przywiązaniowe kierowane są na wszystkich. W okresie od 3 miesiąca dziecko wyróżnia już określone osoby i reaguje bardzo wyraźnie na figurę przywiązania, natomiast jego relacje z obcymi pozbawione są lęku. Ten pojawia się około 6 miesiąca i trwa do wieku 3 lat, a szczytowe wartości osiąga w 8 i 18 miesiącu. Stopniowo matka staje się w oczach dziecka niezależną osobą, mającą własne cele i pragnienia, a ich wzajemna relacja zaczyna nabierać charakteru partnerskiego, podmiot - podmiot (trzeba podkreślić, że obiektem przywiązania nie musi być matka, z czasem rolę tę mogą podjąć inne, ważne dla dziecka osoby, np. ojciec). Prawidłowy rozwój więzi ma olbrzymie znaczenie, ponieważ z czasem dochodzi do internalizacji doświadczeń z opiekunem i tworzą one swego rodzaju prototyp dla późniejszych relacji z innymi osobami. Jak pisał sam Bowlby: „Raz wykształcone przywiązanie charakteryzuje istotę ludzką od kołyski aż po grób".
ZABURZENIA PRZYWIĄZANIA (WIĘZI)
Zgodnie z klasyfikacją ICD 10 i DSM IV wyróżnia się:
Zaburzenia więzi z zahamowaniem emocjonalnym (określane jako „reaktywne zaburzenia więzi”) - zwykle będące skutkiem stosowania przemocy wobec dziecka.
Interakcje społeczne mają charakter zahamowany, ambiwalentny lub cechuje je nadwrażliwość. Dziecko reaguje na opiekunów bardzo zmiennie: szuka kontaktu, następnie go unika, stawia opór przy próbach przytulenia lub tez przejawia sztywną, jakby „zamrożoną” czujność. Dzieci te najczęściej czują się bardzo nieszczęśliwe, wykazują brak żywych reakcji emocjonalnych, a na pojawiające się trudności mogą reagować agresją.
Zaburzenia zróżnicowania (selektywności) więzi (określane jako „zaburzenia selektywności więzi”)- są zazwyczaj wynikiem częstych zmian opiekunów dziecka np. rotacji w domach dziecka.
Dziecko poszukuje w sytuacjach trudnych pocieszenia, jednak osoba u której go szuka zdaje się nie sprawiać mu różnicy. Interakcje społeczne z osobami nieznanymi są ogólnie słabo modulowane, z dominacją zachowań „przylepnych” w niemowlęctwie, w okresie zaś wczesnodziecięcym i przedszkolnym charakteryzują się poszukiwaniem uwagi i przyjacielskim zachowaniem w stosunku do wszystkich osób z otoczenia, bez wykazywania preferencji w tym względzie.
Rozpoznanie:
Dziecko nie ma żadnych istotnych związków z osobami, które mogłyby dawać oparcie i stanowić źródło komfortu w trudnych sytuacjach.
Problemy z tworzeniem i utrzymywaniem więzi musza występować w relacjach z różnymi opiekunami, a nie tylko w relacjach z jednym opiekunem lub którymś z rodziców.
Zaburzenia więzi stanowią źródło stałego dyskomfortu psychicznego dla dziecka i przyczyniają się do upośledzenia ogólnego funkcjonowania społecznego.
Początek musi mieć miejsce przed 5 r.ż.
Wykluczenie autyzmu oraz innych całościowych zaburzeń rozwojowych.
Niewłaściwa opieka charakteryzująca się częstymi zmianami głównego opiekuna, co uniemożliwia wytworzenie się stabilnego związku.