Antropologia kulturowa- przedmiot i zakres.
Antropologia (gr. anthropos - człowiek, logos - nauka) jest nauką, która zajmuje się badaniem zmienności człowieka jako jednostki i jako społeczności. W znaczeniu obszerniejszym wykorzystuje wiele nauk zajmujących się w mniejszym lub większym stopniu człowiekiem i jego życiem (medycyna, psychologia, socjologia), jednakże uwzględnia je o tyle, o ile ich zdobycze mają znaczenie dla zrozumienia właściwości i rozwoju człowieka. Antropologia w ściślejszym tego słowa znaczeniu jest gałęzią nauk przyrodniczych zajmującą się człowiekiem i rasami etnograficznymi człowieka w sposób podobny, w jaki entomologia zajmuje się owadami.
Jest to nauka o człowieku, filozofia człowieka.
W Europie dzieli się ona na kilka odrębnych dziedzin (różnych gałęzi nauki):
antropologia fizyczna(wchodzi w skład biologii)
Antropologia fizyczna - ten dział antropologii, który zajmuje sie zmiennością cech anatomicznych i fizjologicznych człowieka w czasie i przestrzeni. Antropologia fizyczna rozpatruje zatem stanowisko człowieka w świecie istot żywych, zwłaszcza wśród ssaków. Naukami pomocniczymi tego działu antropologii są: anatomia opisowa i porównawcza, fizjologia, genetyka, ekologia, psychologia i psychiatria, patologia i inne. Przy ich pomocy antropologia bada budowę ciała ludzkiego, jego kształty, proporcje, powstanie, rozwój, rozród i wymieranie, a takze normalne i anormalne funkcjonowanie ciała ludzkiego, narządów, mięśni, zmysłów, mózgu, w różnych fazach i wieku, u obu płci.
Antropologia fizyczna bada zatem różnoraką zmienność gatunku ludzkiego:
* zmienność między sąsiednimi populacjami, obserwowaną w tym samym czasie
* zmienność całego gatunku w czasie jego ewolucji (zagadnienia genezy gatunku * zmienność osobniczą w czasie życia jednej osoby.
antropologia filozoficzna (wchodzi w skład filozofii)
Antropologia filozoficzna (filozofia człowieka) - dział filozofii. Antropologia filozoficzna podejmuje określenie tego, co ogólnoludzkie (natury człowieka) i wyjaśnienia miejsca człowieka w przyrodzie i społeczeństwie.
Została stworzona przez niemieckich filozofów w latach 20-ych i 30-ych XX w. Do jej twórców należeli: Helmuth Plessner, A. Gehlen i Max Scheler. Jej zamiarem było pogodzenie podejścia empirycznego (czyli naukowego, obiektywnego, biologicznego) i humanistycznego do kwestii „czym jest człowiek?”.
W znacznej mierze opierała się ona na XVIII-wiecznej filozofii J. G. Herdera, który w swoim „Eseju o pochodzeniu języka” określił człowieka, jako „istotę wybrakowaną”, byt niedoskonały. Człowiek jest biologicznie słaby i dlatego jest wyróżniony ze świata zwierząt; jego instynkty są niedookreślone i człowiek nie wie, czego chce, więc ciągle poszukuje czegoś nowego. Natura niewystarczająco wyposażyła człowieka (Herder nazywa ją „złą macochą”) by umożliwić mu samodzielne przeżycie, także potrzebuje on (ze swojej natury) kultury, aby przeżyć w naturze. Natura jest źródłem braku, który musi ulec kompensacji ze strony kultury, aby człowiek mógł przeżyć w świecie naturalnym. Ten nurt zakłada wzajemną relację natury i kultury, ich „współpracę”, a nie „odwieczną walkę”, jak chciały inne nurty.
antropologia społeczna i kulturowa (wchodzi w skład nauk społecznych takich jak socjologia i nauki o kulturze. Antropologia ta pokrywa się częściowo z etnologią i etnografią)
Antropologia społeczna, dziedzina nauki, której przedmiotem zainteresowania jest człowiek jako istota tworząca kulturę w ramach określonej organizacji społecznej. Stanowi wyspecjalizowany dział antropologii, bliski socjologii, odwołuje się także do dorobku psychologii, religioznawstwa, językoznawstwa, filozofii, ekonomii, prawa, nauk politycznych i in. Rozpatruje rozmaite zjawiska oraz fakty kulturowe i społeczne - wierzenia, zwyczaje, wzorce zachowań, hierarchie wartości, formalne i nieformalne systemy norm, systemy pokrewieństwa i podziałów społecznych, struktury władzy świeckiej i religijnej, instytucje, urzędy itp. - w ich wzajemnych związkach i zależnościach, próbuje ustalić ich genezę i rządzące nimi prawidłowości. Ukształtowała się w Wielkiej Brytanii w 2. poł. XIX w. Jej twórcami byli m.in. E.B. Tylor, J.F. McLennan, Sir J. Lubbock, Sir H.S. Maine, później Sir J.G. Frazer i A. Lang. Znaczny wpływ na nią mieli uczeni niemieccy, zwł. A. Bastian i J.J. Bachofen oraz Amerykanin L.H. Morgan. Początkowo skupiała się na badaniach porównawczych różnych ludów pozaeuropejskich. Odwołując się do założeń ewolucjonizmu (Ch.R. Darwin, H. Spencer, Th.H. Huxley) oraz idei głoszącej zasadniczą jednorodność psychiki ludzkiej, niezależnie od miejsca i czasu, tworzyła hipotetyczne, w wielu przypadkach nie potwierdzone przez późniejsze ustalenia, szeregi obrazujące kształtowanie się, rozwój i przemiany różnych elementów rzeczywistości kulturowo-społecznej (np. przejście od promiskuityzmu, poprzez małżeństwa grupowe, matriarchat, patriarchalne rodziny poliginiczne ( poliginia) do monogamii, które dowodzić miały popularnej w XIX w. tezy, iż w dziejach ludzkości dokonuje się nieustanny postęp. Zasługą ewolucjonistów było wypracowanie zrębów terminologii antropologii społecznej, w tym np. wprowadzenie pojęć: animizm (Tylor), endo- i egzogamia (McLennan), matriarchat (Bachofen).
Antropologia kulturowa - dyscyplina nauk społecznych badająca organizację kultury, rządzące nią prawa, historyczną zmienność i etniczną różnorodność kultur w celu skonstruowania ogólnej teorii kultury. Jest to jeden z głównych działów antropologii, zajmuje się badaniem kultury we wszystkich jej przejawach.
Antropologia kulturowa akcentuje w badaniach różnorodność kultur i bada odniesienie zachowań ludzkich do ogólnego kształtu kultury danej społeczności. Ten dział nauki sięga korzeniami epoki wielkich odkryć geograficznych
Etnografia - zajmuje się opisem (jakiejś) kultury Etnografia, zwana dawniej laografią lub ludoznawstwem - nauka o narodach, ludach i grupach etnicznych.Dziś jest zbliżona do antropologii kulturowej. Zamiast nazwy "etnografia" używa się niekiedy nazwy etnologia. Niektórzy autorzy uważają jednak, że "etnografia" jest jedynie działem "etnologii". Jednym z najwybitniejszych polskich etnografów był Oskar Kolberg.
Etnologia - dokonuje opisu kultury inaczej studia teoretyczno-wyjaśniające Etnologia - jedna z dyscyplin, obok etnografii, antropologii kulturowej i antropologii społecznej, wchodzących w zakres antropologii - nauki o człowieku i jego kulturze. Powyższe terminy często traktowane są jako synonimy tej samej dziedziny badań. Etnologia jest terminem używanym przez przedstawicieli europejskiej i kontynentalnej nauki o człowieku i odpowiada niemieckiemu terminowi Völkerkunde (badania ludów pierwotnych). Etnologia klasyfikuje ludy na podstawie cech środowiskowych i kulturowych, oraz opisuje poszczególne kultury.
Antropologia - opisuje kulturę, wyjaśnia i bada zjawiska innych dziedzin nauki (ekonomii, geografii, polityki, socjologii)
Socjologia kultury - zajmuje się kulturą społeczeństw cywilizowanych, nowoczesnych (czyli kulturą symboliczną) Socjologia kultury - jedna z podstawowych dziedzin socjologii zajmująca się przede wszystkim sferą kultury symbolicznej.
W polu zainteresowań tej dziedziny socjologii znajdują się takie zagadnienia jak wartości, symbolika, zagadnienia poruszane w semiotyce, a także typologia kultury symbolicznej: kultura elitarna (wysoka), kultura masowa (popularna), konsumpcjonizm czy zagadnienia związane z przekazem treści kulturowych. Zagadnieniem szeroko omawianym przez socjologów kultury są też relacje między człowiekiem, zbiorowościami a dziełami sztuki.
W Polsce tematyką socjologii kultury zajmują się m. in. Wojciech Burszta, Wiesław Godzic, Tomasz Szlendak, Marian Golka, Hanna Mamzer.
Zadania antropologii kultury : - analiza podobieństw i różnic kulturowych,
- analizowanie logicznej organizacji kultury.
Geneza antropologii spowodowała jej rozbicie na antropologię społeczną i kulturową.
Antropologia społeczna wywodzi się z tradycji socjologicznych . Bada ona społeczny wymiar rzeczywistości , zasady budowy struktury społecznej i prawa regulujące jej funkcje.
Antropologia kultury bada kulturę a przede wszystkim wartości, symbole i postawy.
Współcześnie uważa się, że ten podział jest nieuzasadniony bo kultura i społeczeństwo to całość, bo badać je należy całościowo, czyli holistycznie. Taka tendencja istnieje w Europie, w Ameryce istnieje tylko antropologia kultury.
E. Leach (czyt. Licz) powiedział tak: „antropologia jest badaniem systemu różnorodności ludzkiej”. Dlaczego mówimy i działamy w tak wielu odmiennych językach? Konieczne jest odkrycie ogólnej gramatyki kultury - tzn. dlaczego ludzie są zarazem tak podobni a tak odmienni.
Do niedawna antropologia badała tylko społeczności niewielkie, przedpiśmienne, niecywilizowane. DO XIX wieku zajmowano się tylko badaniem kultury europejskiej i stąd wzięło się zainteresowanie innymi kulturami.
Antropologia jako osobna gałąź wiedzy ludzkiej istnieje stosunkowo krótko. Wprawdzie jej początków doszukiwać się można już w starożytnej Grecji, w pismach Herodota, Hipokratesa i innych, naukowe jednak ujęcie i podstawy tej dziedziny wiedzy ludzkiej przedstawił dopiero chirurg francuski Paul Broca. On pierwszy określił dokładnie zadania antropologii i opracował metody jej badań, kładąc tym samym podwaliny pod tę nową dziedzinę wiedzy. W roku 1859 założył w Paryżu pierwsze Towarzystwo Antropologiczne, a w 1876 roku powstała tam z jego inicjatywy pierwsza szkoła antropologiczna: L'Ecole d'Antropologie de Paris.
W Polsce początków antropologii możemy się dopatrywać już na przełomie XIII i XIV wieku, w pismach prawie legendarnego polskiego kronikarza Dzierzwy (Mierzwy), któremu udało się wywieść pochodzenie Polaków od Jozefata. Pomijając ten tyleż starodawny, co anegdotyczny przyczynek do antropologii, należy jednak uwzględnić wkład innych polskich uczonych zajmujących się nauką o człowieku, takich jak Jędrzej Śniadecki, który już w 1811 roku w swej „Teorji jestestw organicznych" nakreślił jako pierwszy w Polsce zarys tej nauki. Współcześnie z działalnością antropologiczną Paula Broca w Paryżu na Uniwersytecie Jagiellońskim wykładał antropologię znany naukowiec i lekarz Józef Majer (1808—1899). Dzięki temu uczonemu powstała w 1876 przy Akademii Umiejętności w Krakowie Komisja Antropologiczna
Nowoczesna antropologia zrodziła się na początku XX w, a jej geneza sięga połowy XIX w. Dlaczego?
1. Nastąpił wtedy rozwój nauk a w szczególności nauk przyrodniczych, pojawiła się praca Darwina „O pochodzeniu gatunku”.
2. Rewolucja techniczna, która pociągnęła za sobą rozwój techniki, co pociągnęło rozwój geograficzny.
Tak zrodziła się antropologii i przyjęła założenie, że kultura europejska jest tylko jednym ze sposobów życia ludzi, ale są jeszcze inne.
Antropologia orzekła, że nie ma kultur lepszych i gorszych, są kultury różne.
Wszyscy wywodzimy się z tych samych źródeł.
Antropolodzy zarzucali innym naukowcom pochopność w formułowaniu tez opartych tylko na kulturze europejskiej. Trzeba brać pod uwagę inne kultury żeby ocenić ludzkość.
Antropologia interesowała się społeczeństwem pierwotnym, prostym. Dlaczego? Bo to one dostarczają najlepszej wiedzy do poznania zróżnicowania kulturowego. A dlaczego są takie w tym dobre? Bo są małe i odizolowane od kultury europejskiej.
Początkowo antropolodzy byli zdumieni wielością kultur i opisywano je w najprostszy sposób ich życie.
Potem zaczęto interesować się subiektywnym aspektem zjawisk kulturowych, tzn. interpretacje własnej kultury przez ich uczestników.
Antropologia zajmuje się nowym przedmiotem badań - akulturacją, czyli przemianami w społeczeństwie pierwotnym pod wpływem zderzenia się z cywilizacją zachodnią.
Antropologia w sposób całościowy patrzy na człowieka i jego kulturę. Dlaczego?
1. Bo zajmuje się wszystkimi specyficznymi ludzkimi aspektami życia człowieka (aspektami: społecznym, kulturowym, psychologicznym, fizycznym),
2. Bo społeczeństwa małe były na tyle małe że można było każdy aspekt człowieka zbadać. Opisywano techniki produkcji, wytwory materialne, kontrole społeczne, obrzędowość, sztukę, wiedzę o przyrodzie, typ fizyczny danej zbiorowości, czyli wszystkie te aspekty którymi .....
Antropologia to całościowo nauka o człowieku.
Dyscypliny naukowe splatające się z antropologia
Archeologia - nauka, której celem jest odtwarzanie społeczno-kulturowej przeszłości człowieka na podstawie znajdujących się w ziemi, na ziemi lub w wodzie źródeł archeologicznych, czyli materialnych pozostałości działań ludzkich.
Ze względu na cel tej dyscypliny archeologia w tradycji środkowoeuropejskiej (w krajach niemieckojęzycznych i słowiańskich) ściśle łączy się z historią. Natomiast w krajach anglosaskich, zwłaszcza w Stanach Zjednoczonych, archeologię uważa się za wiążącą się ściśle z antropologią i etnologią, ponieważ w Nowym Świecie ma miejsce ciągłość między żywymi społeczeństwami plemiennymi badanymi przez antropologię kulturową, a społeczeństwami badanymi przez archeologów. We Francji, gdzie powstanie naukowej archeologii wiązało się przede wszystkim z geologią, archeologię uważa się często także za związaną z naukami o Ziemi.
Chociaż archeologia pierwotnie zajmowała się jedynie najdawniejszymi dziejami człowieka (termin ten pochodzi od greckich słów archaios - starożytny i logos - słowo), obecnie wspomaga również rekonstrukcję czasów historycznych, w tym także i najnowszych
Lingwistyka (językoznawstwo) - dział nauk humanistycznych, badający istotę, budowę i rozwój języka. Specjalista w zakresie lingwistyki (językoznawstwa) to lingwista. Wyróżniamy lingwistykę teoretyczną, stosowaną oraz dyskursywno-bitumiczną.
Lingwistyka porównawcza - porównuje systemy językowe oraz bada ich historię w celu znalezienia uniwersalnych wartości języka
Lingwistyka historyczna - wyjaśnia rozwój języków oraz ich pochodzenie
Lingwistyka stosowana - umieszcza teorię lingwistyki w takich dziedzinach jak nauka języków obcych, tłumaczenie oraz patologia mowy
Badania dotyczące lingwistyki prowadzone są przez wielu specjalistów z różnych dziedzin, którzy nie zawsze są ze sobą zgodni, jak określił Russ Rymer: „Lingwistyka jest prawdopodobnie istotą, wokół której w akademickim królestwie trwają największe spory. Jest przesiąknięta krwią poetów, teologów, filozofów, filologów, psychologów, biologów, antropologów i neurologów, razem z ich krwią czerpana jest również krew gramatyków”
Religioznawstwo - zespół nauk o religii, których podejście - w odróżnieniu od teologii i do filozofii religii - charakteryzuje się antropologicznym, empirycznym, a więc porównawczym stosunkiem do przedmiotu badań
Religia od wieków była w centrum zainteresowania człowieka. Jednak do końca XIX wieku istniały w zasadzie tylko dwie nauki, które pozwalały na badawczą refleksję na ten temat. Pierwszą była teologia, czyli nauka o przedmiocie wiary stojąca na paradygmatycznym stanowisku prawdziwości danej wiary. Drugą była filozofia, zwłaszcza filozofia religii, która badała wierzenia z teoretycznego i metafizycznego wyłącznie punktu widzenia, głównie w perspektywie ontologii, etyki, filozofii człowieka czy teorii poznania. Wiek XVIII i Oświecenie wprowadziły w zagadnienie religii podejście antropocentryczne z jednej strony, oraz empiryczne z drugiej. Rozwój nauk humanistycznych i społecznych spowodował w drugiej połowie XIX wieku zaistnienie nowych refleksji o religii jako zjawisku dotyczące całej ludzkości. Refleksje te zrodzone na pograniczu filozofii i teologii, lecz z metodologią właściwą etnografii, historii czy socjologii w XX wieku uformowały poszczególne dziedziny religioznawstwa. Stąd silny charakter porównawczy metodologii nauk o religii, mocne zakorzenienie w etnografii i historii, oraz w cały system nauk pomocniczych antropologii.
wykład 2
Całościowe ujmowanie człowieka i kultury
Przedmiotem badań w antropologii kultury jest KULTURA
Wiedza o kulturze nie jest jasna i ścisła, dlatego że istnieje wiele definicji kultury uznanych i używanych w świecie. Każda dziedzina wiedzy o człowieku na swój sposób formułuje (definiuje) pojęcie kultury. Nie ma jedności co do jednego pojęcia kultury.
Termin kultura pojawił się już w starożytności. Pierwotne znaczenie to „uprawa” czyli przekształcenie jakiegoś naturalnego stanu rzeczy na stan lepszy, udoskonalony, czyli bardziej użyteczny.
Pole o wysokiej kulturze agralnej - dobrze przygotowane pole.
Kultura była rozumiana jako narzędzie zaspokojenia ludzkich potrzeb.
Cycero użył terminu kultura w sensie metaforycznym i filozofię nazwał „kulturą ducha”, czyli uprawą ducha.
Pojęcie to w starożytności było selektywne i wartościujące (kultura obejmowała tylko korzystne dla praktyki narzędzia (urządzenia) i wynalazki - uznane zasady postępowania w kręgu kulturowym - to co pozytywnie oceniano).
Spopularyzowane zostało na przełomie XVII i XVIII wieku w literaturze niemieckiej. Najpierw za sprawą Samuela Pufendorfa (filozof prawa) - kultura to ogół wynalazków, sztuk, urządzeń wprowadzonych przez człowieka zwłaszcza instytucje polityczne i zasady sprawiedliwości, regulujące ludzkie działania w myśł wskazań rozumu.
Racjonalistyczne pojmowanie kultury (rozum decyduje co nazywamy kulturą), selektywne i wartościujące (zjawiska pozytywnie oceniane).
Przełom w pojmowaniu kultury pojawił się w pismach Jochana Hawdera - idea: każdy lud na ziemi posiada jakąś kulturę, stanowiącą ogniwo łańcucha obejmującego cały świat. Nie ma społeczności bez kultury. Nie ma kultur lepszych i gorszych, są kultury różne. Wszystko jest kulturą co człowiek tworzy. Kultura to sposób przystosowania się człowieka do warunków bytu (sposób zaspokajania ludzkich potrzeb).
Kultura rekompensuje fizyczne niedostatki człowieka w walce o byt. Jako organizm żywy nie jesteśmy najsilniejszym organizmem żywym, jako jedyny jest zdolny do wytworzenia kultury.
Jedną z pierwszych naukowych definicji kultury była definicja stworzona w 1871 r. przez Edwarda Tylor'a (profesor antropologii) - definicja kultury opisowej - kultura lub cywilizacja jest to złożona całość obejmująca wiedzę, wierzenia, sztukę, prawo, obyczaje oraz wszystkie inne zdolności i nawyki nabyte przez człowieka jako członka społeczeństwa (definicja wyliczająca).
Inny przykład antropologicznego ujmowania kultury - Stefan Czarnowski (polski socjolog) - kultura jest to zobiektywizowany dorobek wspólny szeregowi grup społeczny i dzięki swej obiektywności zdolny rozszerzać swój zasięg w czasie i przestrzeni. Ta definicja mówi o kategorii zjawisk tworzących kulturę. Kultura jakiegoś narodu tworzą wytwory człowieka zobiektywizowane, zaakceptowane i uznane przez większość (należą do wszystkich). Każdy człowiek ma swoją osobistą kulturę, ale to co zrobił mieści się zawsze w obrębie kultury grupy.
Współczesna etnologia i antropologia za wspólny wynik kultury uznaje ludzkie działania podejmowane bardzo szeroko.
Ralph Linton - definicja kultury - kultura jest konfiguracją wyuczonych zachowań i ich rezultatów, których elementy są podzielone i przekazywane przez członków danego społeczeństwa.
W 1952 r. - dwaj amerykańscy antropolodzy, Alfred Kloeber i Klaud Kluckhow spróbowali podsumować różne definicje kultury znajdujące się w piśmiennictwie naukowym. Doszukali się 150-ciu definicji kultury i spróbowali je uporządkować. Kilka kategorii definicji:
- definicje genetyczne - wskazują na źródła kultury, na przeciwieństwo natura-kultura
- definicje historyczne - kładą nacisk na rolę dziedziczenia tradycji (kultura to zbiorowy dorobek różnych grup ludzkich)
- definicje psychologiczne - kładą nacisk na psychologiczne podstawy kultury - uczenie się, naśladownictwo - psychologiczne mechanizmy przyswajania kultury)
- definicje dysprubutywne - ujmują kulturę jako odrębne całości, tworzące systemy, ale nie zamknięte, cały czas dokonuje się wymiana, dystrybujca. Mówi się o kulturach a nie o jednej kulturze.
- definicje normatywne - kładą nacisk na modele, wzory, zasady wartościowania jako elementy kultury
- definicje wyliczające - nigdy nie obejmują całości kultury ludzkiej.
Antropolodzy i socjolodzy podjęli próby uogólnienia różnych definicji kultury. Antonina Kłosowska (w Polsce) - socjolog i antropolog - definicja szeroka, antropologiczna, opisowa.
Kultura jest to względnie zintegrowana całość obejmująca zachowania ludzi, przebiegające wg wspólnych dla zbiorowości społecznej wzorów, wykształconych i przyswajanych w toku interakcji oraz zawierająca wytwory takich zachowań.
Istota kultury.
Kultura jest wyuczona. Musimy nauczyć się jej w procesie wychowania i socjalizacji. Nie jest dana człowiekowi, nabywamy ją w toku życia.
Ujęcie szerokie (antropologiczne) kultury obejmuje różnorodne zjawiska, przedmioty będące wytworami i obiektami ludzkiej działalności, same działania, stany psychiczne człowieka (postawy, dyspozycje, nawyki).
1. Kultura jest zjawiskiem społecznym, czyli nie można jej analizować w oderwaniu od grupy społecznej (społeczeństwa). Nie istnieje poza grupą społeczną. Kultura każdego społeczeństwa jest mocno zróżnicowana - nie ma jednolitego modelu kultury.
2. Kultura jest zjawiskiem symbolicznym, tzn. jest wyuczoną dziedziną ludzkiego zachowania, jest przekazywana z pokolenia na pokolenie drogą tradycji i poprzez różne formy symboliczne (najważniejszą formą symboliczną jest język). Prawie wszystkie wytwory ludzkie mają charakter znakowy - ułatwiają komunikację między ludźmi (wyznaczają zasady, normy przyjęte w danej grupie społecznej)
3. Kultura jest rzeczywistością historyczną, tnz. Że jest historycznie przekształcającą się rzeczywistością społeczną
4. Kultura ma charakter instrumentalny, czyli jest wtórnym sztucznym środowiskiem wytworzonym przez człowieka w celu zaspokojenia jego potrzeb.
5. Kultura jest powiązaną całością (obowiązujący kanon) - każdy element kultury pełni określoną funkcję w jej całości a rozpatrywany w izolacji nie ma znaczenia.
6. Kultura jest zjawiskiem psychologicznym - odniesionym do jednostki, jednostkowym. Kultura jest faktem zarówno zbiorowym jak i jednostkowym, tzn. że kultura jest bytem ponad osobowym, ale jej ostatecznym źródłem jest jednostka. Cały ponad jednostkowy byt oddziałuje na jednostkę.