Prawo właściwe w braku wyboru prawa wedle rozporządzenia Rzym I
Notatki z ćwiczeń z M.-A. Zachariasiewicz, 14 I 2014
Jak ustalić, które świadczenie jest charakterystyczne? Stwierdzenie, że chodzi tu o świadczenie niepieniężne jest chyba pewnym uproszczeniem, ta wskazówka nie pozwala nam określić świadczenia charakterystycznego w sytuacji, gdy w zobowiązaniu nie ma świadczenia pieniężnego.
Klasycznym przykładem umowy, w której nie da się wyróżnić świadczenia charakterystycznego, jest umowa zamiany. Ale nie do końca tak jest. W jednym z orzeczeń szwajcarskich sądów, gdzie przedmiotem rozpoznania była umowa zamiany nieruchomości za biżuterię wskazano, które świadczenie jest charakterystyczne - przekazanie nieruchomości. Dlaczego? Chodzi o to, że biżuterię można uznać tu za substytut pieniądza, to ona zastępowała cenę.
Wskazówki dla ustalenia, które ze świadczeń jest charakterystycznym:
- które świadczenie charakteryzuje całą umowę?
- które świadczenie jest poddane silniejszej kontroli państwa?
- ze względu na które świadczenie wykształcił się dany typ umowy?
- którą stronę umowy bardziej się chroni?
- które świadczenie jest celem umowy?
Czym jest umowa dystrybucyjna? Dystrybutor to ktoś, kogo zadaniem jest zbudowanie popytu dla określonego produktu, np. poprzez branie udziału w targach, promowanie produktu, pośredniczenie w jego sprzedaży. Umowa dystrybucyjna jest z natury umową ramową dla umów sprzedaży.
W umowie wydawniczej świadczeniem charakterystycznym jest świadczenie wydawcy.
W umowach licencyjnych:
- jeśli licencjodawca jest pasywny, tylko pozwala na korzystanie z przedmiotu swojego prawa własności intelektualnej (praw autorskich, praw patentowych), to jego świadczenie jest charakterystycznym;
- jeśli licencjobiorca nie tylko płaci za licencję, ale zobowiązany jest do działania, np. produkcji towarów na wzór wynalazku chronionego patentem, to jego świadczenie jest charakterystyczne.
Reguła najściślejszego związku z konwencji rzymskiej spełniała trojaką rolę:
1)ogólnego tła dla reguł kolizyjnych,
2)reguły korekcyjnej,
3) reguły uzupełniającej.
Sądy europejskie (kontynentalne) stosowały silne presumpcje, z wyjątkiem na rzecz reguły najściślejszego związku. Natomiast sądy angielskie traktowały presumpcje jako języczek u wagi, który rozstrzygał w sytuacji, gdy równie silne argumenty przemawiały za wyborem każdego z np. dwóch różnych systemów prawnych, gdy wybory były równorzędne. Zazwyczaj zresztą te presumpcje przemawiały na rzecz prawa angielskiego.
Regulacja zawarta w art. 4 ust. 1 rozporządzenia Rzym I uważana jest za niepotrzebnie kazuistyczną, np. dlaczego mowa tam tylko o umowach sprzedaży towarów?
Statut dla umów mieszanych - jednolity czy rozszczepiony?
Na tle konwencji rzymskiej i ustawy z 1965 roku nie było w tej kwestii jasnego uregulowania i proponowano, by statut kontraktowy dla umów złożonych (np. umowa łącząca elementy sprzedaży i najmu) rozbijać, tj. do części umowy i stosunku zobowiązaniowego dotyczących sprzedaży stosować prawo właściwe dla umów sprzedaży, a dla części umowy i stosunku zobowiązaniowego dotyczących najmy stosować prawo właściwe dla umów najmu. Dziś przeważa tendencja odwrotna, dla której uzasadnienia poszukuje się w przepisie art. 4 ust. 2 rozporządzenia Rzym I. Uważa się, że w pojęciu „umowy, której składniki byłyby objęte zakresem więcej niż jednego z przypadków określonych w ust. 1 lit. a) h)” można doszukać się uzasadnienia dla tego sposobu myślenia, nawet mimo tego, że w przepisie tym wymienia się tylko umowy wskazane z poszczególnych literach art. 4 ust. 1 rozporządzenia Rzym I. Nawiasem: powinno być „lit. od a) do h)”, w tłumaczeniu jest błąd.
Sytuację konsumenta pasywnego opisano w art. 6 ust. 1 rozporządzenia, a aktywnego (który sam przychodzi do przedsiębiorcy) w art. 6 ust. 2. Art.. 6 ust. 1 lit. b rozporządzenia - w pojęciu „w jakikolwiek sposób” chodziło przede wszystkim o kierowanie działalności do określonego kraju przez Internet, na co może np. wskazywać utrzymywanie strony internetowej w języku określonego kraju, ale nie jest to kryterium, które zawsze się sprawdza. Można sobie wyobrazić sytuację, w której ktoś kieruje się ze swoją działalnością również na terytorium Polski, mimo że nie ma polskojęzycznej strony internetowej. A można też sobie wyobrazić sytuację, w której ktoś nie kieruje się ze swoją działalnością do Stanów Zjednoczonych, mimo że ma anglojęzyczną stronę.
Art. 8 ust. 1 rozporządzenia - ta niemożność pozbawienia ochrony nie oznacza wcale, że sąd ma sam bardzo intensywnie poszukiwać przepisów ochronnych, w praktyce to najczęściej pracownik będzie przedstawiał sądowi przepisy, którego go chronią; jeśli jednak sąd sam natknie się na jakiś przepis, to powinien rozważyć, czy powinien go zastosować.
Art. 8 ust. 2 rozporządzenia - pojęcie miejsca „z którego pracownik zazwyczaj świadczy pracę” wprowadzono (głównie?) po to, by objąć tym przepisem również pracę przez Internet.
Międzynarodowe prawo spadkowe
Notatki z wykładu M. Pazdana, 27 I 2014
Istotna zmiana w dziedzinie międzynarodowego prawa spadkowego nastąpiła 16 maja 2011 roku, wraz z wejściem w życie nowej ustawy o prawie prywatnym międzynarodowym. Od 18 sierpnia 2015 roku (tj. do spadków otwartych w tej dacie i później) rozpocznie się stosowanie rozporządzenia Unii Europejskiej w sprawach spadkowych. Rozporządzenie to już obowiązuje, ale jeszcze się nie rozpoczęło się jego stosowanie.
Spadki otwarte przed 16 maja 2011 roku podlegają regulacji ustawy z 1965 roku, zaś spadki otwarte przed wejściem w życie tej ostatniej - przepisom ustawy z 1926 roku. Jeśli zaś idzie o spadki otwarte przed wejściem w życie ustawy z 1926 roku, to trzeba będzie stosować ustawy kolizyjne wcześniej obowiązujące na terytorium Polski, ustaw niepełnych.
Główna zmiana w zakresie prawa właściwego dla spraw spadkowych obowiązująca od 16 maja 2011 roku to dopuszczenie w tym zakresie wyboru prawa. To kolizyjnoprawny odpowiednik autonomii woli obowiązującej na gruncie prawa materialnego, którea w dziedzinie spraw spadkowych przybiera formę testamentów czy różnych umów (np. umowy dziedziczenia, niedopuszczalnej wedle prawa polskiego, czy dopuszczalnej wedle prawa polskiego umowy o zrzeczenie się dziedziczenia). Wybór prawa dopuszczony w tym zakresie przez ustawę z 2011 roku jest jednak ograniczony - można wybrać tylko swoje prawo ojczyste, prawo miejsca zamieszkania lub prawo miejsca zwykłego pobytu z chwili śmierci lub chwili dokonania wyboru. W każdej z trzech możliwości (lex patriae, lex domicilii, prawo miejsca zwykłego pobytu) występują dwa subokreślniki temporalne (z chwili śmierci lub chwili dokonania wyboru). W przypadku gdy wybrane zostanie prawo z chwili śmierci, to może dojść do skutecznej zmiany statutu po dokonaniu wyboru; zwłaszcza łącznik zwykłego pobytu jest łatwo zmienialny.
Reguł co do rozwiązywania kolizji wynikającej z wielorakiego obywatelstwa nie stosuje się do wyboru prawa - w tym również i reguły co do pierwszeństwa prawa polskiego. Z treści wyboru prawa musi wynikać, o które prawo ojczyste chodzi. Wybór będzie bezskuteczny, jeśli nigdzie nie dokonano jakiegokolwiek wskazania na konkretne prawo (np. „prawo miejsca, gdzie się urodziłem), gdy ktoś ma więcej niż jedno obywatelstwo. Dokonujący wyboru prawa może wskazać np. prawo niemieckie w chwili, gdy z tym państwem nic kolizyjnie relewantnego go nie wiąże. Taki wybór będzie skuteczny, jeśli później te więzy (obywatelstwo, miejsce zamieszkania, miejsce zwykłego pobytu) powstaną. Gdy ktoś jest związany z jakimś państwem w chwili dokonywania wyboru i wskazuje to prawo, a potem te więzi utraci, to nie wpływa to na skuteczność wyboru (np. obywatel polski wskazuje jako prawo właściwe dla spraw spadkowych prawo polskiego, potem zrzeka się obywatelstwa i wyjeżdża na stałe z Polski).
Ustawodawca europejski w rozporządzeniu w sprawach spadkowych dopuścił wybór prawa, ale tylko ojczystego, z zastosowaniem obu subokreślników temporalnych - chwili śmierci i chwili dokonania wyboru.
W braku wyboru prawa, wedle ustawy z 2011 roku, dziedziczenie podlega prawu ojczystemu spadkodawcy z chwili jego śmierci. W tej sytuacji stosuje się ogólne reguły co do apatrydów i osób mających wielorakie obywatelstwo.
Art. 65 ustawy z 2011 roku dotyczy ważności testamentów i innych czynności na wypadek śmierci - kwestie te podlegają prawi ojczystemu spadkodawcy z chwili dokonania czynności mortis causa. Kwestia formy tych czynności podlega jednak prawu wskazanemu przez art. 66 ustawy z 2011 roku.
Kiedy mówi się o ważności jakiejkolwiek czynności, to rozumie się przez to kwestie zdolności do jej dokonania, jej formy, wad oświadczeń woli i jej treści jako przesłanki ważności. Zdolność w ogólności podlega art. 11 ust. 1 ustawy z 2011 roku, ale co do szczególnych wymogów w zakresie zdolności stosuje się prawo właściwe dla ważności konkretnej czynności prawnej (art. 11 ust. 3). Oznacza to, że zdolność testowania (która zasadniczo jest zdolnością szczególną) podlegać będzie prawu właściwemu dla ważności testamentu i innych czynności mortis causa (art. 65). W polskim KC zdolność testowania przysługuje tylko osobom mającym pełną zdolność do czynności prawnych; w Prawie spadkowym z 1945 roku przysługiwała ona osobom, które ukończyły 16 rok życia.
Treść testamentu lub innej czynności mortis causa jako przesłanka ważności tej czynności. Rozstrzygnięcia co do dopuszczalności dokonania określonej czynności prawnej mortis causa poszukiwać należy w prawie wskazanym przez przepis art. 65, podobnie jeśli chodzi o ogólne reguły co do treści jako przesłanki ważności (takie jak np. opisane w art. 58 polskiego KC). Jeżeli jednak chodzi o dopuszczalność dokonania poszczególnych rozrządzeń, takich jak np. podstawienie, to kwestie te podlegają prawu wskazanemu przez przepis art. 64, nie art. 65!
Co gdy statut rzeczowy nie przewiduje istnienia instytucji zapisu windykacyjnego, a statut spadkowy tak? Rozbieżność poglądów nie zna w tej materii granic. Zapis taki wedle większości niemieckich autorów wywoła skutki zapisu damnacyjnego (czyli zwykłego). Prawo niemieckie nie zna instytucji zapisu windykacyjnego i odrzuca koncepcję czynności o podwójnym skutku. Nie ma jeszcze niemieckich wypowiedzi na temat tego problemu w odniesieniu do regulacji rozporządzenia w sprawach spadkowych, które wyraża ogólną tendencję do łagodzenia różnic między różnymi systemami prawnymi.
Art. 66 ust. 1 ustawy z 2011 roku pełni funkcję informacyjną, przypomina o konwencji haskiej z 1961 roku. Konwencja ta dotyczy tylko formy testamentów (także wspólnych), ale nie innych postaci czynności mortis causa! Prawo właściwe dla formy tych ostatnich wskazuje przepis art. 66 ust. 2, który rozciąga zasięg zastosowania przepisów konwencji na te czynności, w szczególności na umowy dziedziczenia. Różne systemy prawne przewidują różne typy umów dziedziczenia; tam gdzie w ogóle umowy dziedziczenia są dopuszczalne dosyć powszechnie dopuszcza się umowy jednostronne małżonków, są też umowy wielostronne. Umowy dziedziczenia dopuszczalne są m.in. w Niemczech, Austrii, Szwajcarii.
W konwencji przewidziano w pełni alternatywną właściwość wielu praw:
1) prawa miejsca sporządzenia testamentu,
2) prawa ojczystego z chwili śmierci lub z chwili sporządzenia testamentu,
3) prawa miejsca zamieszkania z chwili śmierci lub z chwili sporządzenia testamentu,
4) prawa miejsca zwykłego pobytu z chwili śmierci lub z chwili sporządzenia testamentu,
5) w odniesieniu do dziedziczenia nieruchomości - prawa miejsca położenia nieruchomości.
Wystarczy dopełnić wymagania w kwestii formy któregokolwiek z tych praw, i to tylko obiektywnie. To ostatnie zastrzeżenie oznacza, że w kwestii formy animus testandi (w tym miejscu idzie o wolę zachowania np. wymagań polskich, czego nie udało się zrobić, ale przy okazji, przypadkiem, udało się dopełnić wymagania innego państwa) nie ma żadnego znaczenia. Rozwiązania konwencji zmierzają do utrzymania testamentu w mocy, ograniczenia formalizmu w zakresie testamentów na płaszczyźnie kolizyjnoprawnej.
Rozporządzenie w sprawach spadkowych zastępuje wszystkie konwencje, których stronami są wyłącznie państwa członkowskie (np. konwencje bilateralne podpisane przez Polskę z innymi państwami członkowskimi), innym nie uchybia. Konwencji haskiej z 1961 roku poświęcono specjalne postanowienie tego rozporządzenia, wyraźnie przewidując utrzymanie jej mocy. Natomiast odrębnie uregulowano w rozporządzeniu kwestię prawa właściwego dla formy umów dziedziczenia.
Ustawa z 2011 roku dopuszcza wyłącznie wybór prawa dla dziedziczenia (art. 64), nie dla ważności czynności mortis causa (art. 65). Natomiast rozporządzenie w sprawach spadkowych dopuszcza też wybór prawa dla tego drugiego zakresu, z tym, że jest on podobnie ograniczony, jak wybór prawa dla samego dziedziczenia wedle postanowień tego rozporządzenia (można zatem wybrać tylko prawo ojczyste, bądź to z chwili śmierci, bądź z chwili dokonania wyboru).
Wybór prawa dla formy czynności prawnej mortis causa jest wyłączony tak na gruncie polskiej ustawy z 2011 roku, jak i rozporządzenia w sprawach spadkowych.
Rozwiązania przejściowe związane z rozpoczęciem stosowania rozporządzenia w sprawach spadkowych: aby utrzymać w mocy obecnie dokonywane czynności prawne mortis causa, których skutki wystąpią dopiero po rozpoczęciu stosowania rozporządzenia (tj. spadki po dokonujących tych czynności otwarte zostaną 18 sierpnia 2015 roku lub później), wystarczy zachować wymagania wskazane przez prawo właściwe wedle ustawy z 2011 roku. Ten sam skutek uda się osiągnąć wtedy, gdy ktoś już dziś dostosuje się w tym względzie do prawa wskazanego wedle przepisów rozporządzenia, jeśli tylko spadek po takiej osobie otwarty zostanie 18 sierpnia 2015 roku lub później.
Wybór prawa może być jedyną treścią testamentu, tzn. testament może nie zawierać żadnych innych postanowień poza wskazaniem prawa właściwego dla spraw spadkowych po spadkodawcy.