Wykład III 28.II.2002

Gospodarka międzynarodowa.

Wiele dawnych społeczeństw miało charakter .................. ich gospodarki były samowystarczalne. Polegając tylko na sobie bardzo rzadko wchodziły w wymianę z innymi społeczeństwami. Oczywiście niektóre dobra mogły stanowić przedmiot wymiany ze społeczeństwami sąsiednimi, lecz zasadnicza część konsumpcji była wytwarzana przez członków danej społeczności. W starożyt liczne ludy prowadziły ożywioną wymianę i mimo osłabienia jej w średniowieczu także w tej epoce u dostojn były jedwabie z Indii, miecze z Toledo. Ludami parającymmi się handlem - Fenicjanie, Kartagińczycy. O ile otworzenie się na zagranicę jest zjawiskiem dawnym to stosunkową nowością jest nasilenie się tego zjawiska w ostatnich czasach. Klasycy ekonomii A. Smith i D. Ric stworzyli podstawy nowoczesnej teorii handlu zagranicznego. A.S. następ określił (ponad 200 lat temu) istotę korzyści z handlu „ Maksymą każdego roztropnego gospodarza jest niepodejmowanie produkcji czegokolwiek co kosztowałoby go więcej niż zakup takiego dobra”. S zwracał w ten sposób uwagę na różnice w kosztach absolut (mierzonych nakładami pracy), będące przyczyną wymiany międzynarod. D. Ric stworzył podział teorii kosztów komparatywnych (porównawcze). A. S. Wymiana gdy są aktualne (bezwzgl) różnice w kosztach wytw.

Wynik: - lepsze wykorzystanie zdoln prod; - wzrost prod (koncentr mocy wytw).

D. Ric

Jedn prod wszystkie tow drożej niż drugi (względnie różn w kosztach wytw). A - specjaliz się w prod tow koszcie niższym niż w kraju B (w zakr tej produkcji przewaga A nad B jest największa). B - specj (mimo że prod wszystkie tow drożej) - specj się w prod tow o koszcie najmniej odbiegają od kosztów w A. Koncentr mocy w A i B na wytworzonych towarach - wzysk zadwyżek - wymiana m ..................... Korzyści nie zawsze równe (zal od relacji kosztów w A i B). Relacja wymienna (korzyści ze specjalizacji) - opłacalny dla A i B.

Załóżmy że Kałarz moglaby zarobić 100 zł/h pracjuąc poza domem i tylko 10 zł prowadząc gospodarstwo domowe. Karol może zarobić 8 zł/h poza domem i tylko 4 zł/h prowadząc gosp domowe. Kał ma absolutną przewagę w obu zajęciach jedn przew względą stwarza jej praca poza domem - może tam zarobić 10 razy więcej niż w domu. Karol tylko 2 razy więcej. Przewaga względna Kał (najw przew absolutna) - poza domem; Przewaga względna Kar (najmniejsza strata absolutna) - w pracy w domu. Kal ........ prac poza domem, Kar w domu. Łączna ich wydajność w tym przypadku 104 zł/h. Jeżeli role K i K byłyby odwrócone (Kał w domu, Kar poza domem) - łącznie zarabialiby 18 zł/h (8 zł Kar i 10 zł Kat). Czyli K iK zarabialiby 96 zł więcej poprzez wykorzystanie ich przewag względnych. Kał poza domem przew względna (najw poprzez bezwzgl 92 zł). Kar pozostał w domu przew względna (absol jego strata jest najm i wynosi 6 zł mniej niż jej).

Teoria neoczynnikowa.

Zasługa D. Ricardo (dowód): {- korzyści skali; - relacje kosztów}elementy decydujące o wymianie.

Handel międzynarodowy

H. Z. Wpływa na: - struktu dochodu narod; - efekty gospod; - dynamikę wzrostu gosp.

Ad1

Gospod zamkn - zal od istn struktur ap wytw i dost zasobów wew, zmiany struktury dochodu narodo () są w niej niewielkie (ogranicz elast ap wytw). Bariery te można ogran przez: otwarcie na współpracę z zagran co pozwala na : - zagospod nadwyzek; - unowocześnienie procesów prod; - przepływ nowości tech; - import towarów i surowców (nie wytwarz w kraju).

Ad 2

Wzrost efekt gosp - można osiągnąć przez specjali międzynarodowe (- konkurencyjność prod; - obniżenie kosztów wytw - skala prod; - wykorzyst ap wytw)

Ad 3

Przez eksp i import

Eksport - zwiększa możliwości sprzedawcy poza rynkiem wew ; - unowocześnia produkcję

Import - intens prac prod (zakup d inwest,........, techniki)

Inf o rezultatach finansowych .... zagra zawiera bilans płatniczy.

Bilans płatniczy

Bil pl jest to zestawienie wszystkich transakcji gosp narodowej z zagranicą - zwykle w okresie 1 roku. Jego gł celem jest uzyskanie informacji o dopływach i odpływach dewiz - ważne dla okr ogólnej polit gospo. B. P. -decydowanie o kursie walutowym. B.P. musi zostać zrównoważony na koniec roku. Jeśli jest deficyt to wydatki na rzecz zagranicy wyższe niż wpływy: - przekazanie dewiz z rezerw walutowych lub - zaciągn kredytu. Jeśli nadwyżka to - powiększenie rezerw walutowych lub - lokaty zagraniczne.

Bilans obrotów bieżących (rachunek bieżący) - cała wartość transakcji, transakcje towarowe,usługowe, dochody z pracy i kapitału, transfery nie odpłatne:

• bilans handlowy (eksport, import) surowce, towary, dobra inwestycyjne i konsumpcyjne

• bilans operacji dobrami niematerialnymi, usługi, dochody, transfery (prywatne, rządowe)

Jeżeli wpływy z tytułu bieżących obrotów są wyższe niż wydatki - nadwyżka bilansu obrotów bieżących jeśli niższe - deficyt bilansu obrotów bieżących, jeśli równe zero - równowaga bilansu obrotów bieżących

BILANS PLATNICZY = Σ

Bilans obrotów kapitałowych (rachunek kapitałowy) - zmiany stanu. Zagraniczne transakcje finansowe krótkoterminowe i długoterminowe.

• bilans przepływów kapitałów długoterminowych (kapitały państwowe i prywatne):

• lokaty bezpośrednie (inwestycje produkcyjne)

• lokaty pośrednie (papiery wartościowe)

• kredyty na okres dłuższy niż jeden rok

• bilans przepływów kapitałów krótkoterminowych (kapitały państwowe i prywatne):

• zobowiązanie i należności w postaci zagranicznych papierów wartościowych, kredytów handlowych, wkładów na rachunkach bankowych na okres jednego roku

dodatnie saldo w bilansie obrotów kapitałowych - nadwyżka w obrotach kapitałowych

ujemne saldo w bilansie obrotów kapitałowych (deficyt) - wypływ kapitału z kraju.

1. Jeśli bilans obrotów bieżących i bilans obrotów kapitałowych wykazują deficyt lub nadwyżkę to bilans płatniczy jest deficytowy lub ma nadwyżkę.

2. Jeśli jeden z nich jest deficytowy, a drugi ma nadwyżkę równą deficytowi to bilans płatniczy jest zrównoważony

Wolny rynek czy protekcjonizm

2 podejścia do handlu zagranicznego

• liberalne

• protekcjonistyczne

ad 1

zmniejszenie ochrony rynku wewnętrznego (obniżenie ceł, wznoszenie ograniczeń ilości)

pełna liberalizacja - brak barier

ad 2

utrudnienia w dostępie do własnego rynku, popieranie eksportu.

Ekstremalny protekcjonizm - autarkia

Oba kierunki w gospodarce światowej ścierały się:

Liberalny - kraje o dużej konkurencyjności (ale były okresy że przeważał trend protekcjonistyczny)

Protekcjonistyczny - kraje słabsze

Argumenty na rzecz protekcjonizmu - negatywna ocena w literaturze ekonomicznej

1. ochrona zatrudnienia

2. poprawa bilansu płatniczego

3. poprawa terms of trade (warunków wymiany) - porównanie względnych zmian cen towarów eksportowych ze względnymi zmianami cen towarów importowanych

TOT = 1 - oznacza że dynamika cen w eksporcie = importowi

TOT > 1 - wzrost cen eksportowych w stosunku do importowych

TOT < 1 - spadek cen eksportowych do importowych

4. ochrona nowo powstałych gałęzi przemysłu

ad 1

postaci restrykcji importowych - zachęca producentów krajów do zwiększenia towarów konkurencyjnych z importem - wzrost zatrudnienia

• Jednak powoduje to wzrost importowanych surowców - obniża konkurencję eksportu

• Odbywa się to kosztem partnera - ogranicza jego skalę produkcji - wzrost bezrobocia

• Kroki odwetowe partnera

ad 2

Przez:

• restrykcje importowe

• zahamowanie odpływu obcej waluty - podobne skutki jak wyżej

ad 3

Przez:

• cła na towary importowane - wymuszenie obniżenia cen przez przedstawicieli zagranicznych nastąpi poprawa relacji eksport-import

ad 4

Dla uzasadnienia przejściowej protekcji wybranej gałęzi. Problematyczne bo:

• trudne do określenia kryteria gałęzi rozwoju

• opory gałęzi przed cofnięciem protekcji

przyczyny protekcji - lobby (swój interes) najgorzej wychodzą konsumenci

INTEGRACJA MIĘDZYNARODOWA

Integracja gospodarcza więcej niż współpraca gospodarcza lecz nie ujednolicone są różne poziomy integracji:

Ogólne wzajemne powiązania i zależności (w określonym obszarze geograficznym) między krajami zawierającymi umowy o wzajemnym przypływie pracy kapitałów i produktów - wspólny rynek i niedyskryminacja

Przesłanki:

• korzyści w skali produkcyjnej |

• postanowienia techniczne | wzrost efektywności gospodarczej

• rozwój specjalizacji i kooperacji |

• dostęp do szerokiego rynku zbytu |

większe korzyści - kraje o gospodarkach zróżnicowanych i komplementarnych.

W RWPG - zbliżona struktura gospodarcza i dążenie do autarkii.

Specjalizacja i kooperacja - na zlecenie centrali i często z powódek politycznych.

Po 90 roku handel się zmniejszył, zerwały się więzy kooperacyjne i specjalizacyjne.

W europie zachodniej - gospodarka komplementarna - wysoka specjalizacja i kooperacja.

Usuwano ograniczenia, umożliwiano przepływ siły roboczej, kapitału, nabywania własności.

Budowano infrastruktury - transport, łączność, system bankowy i walutowy.

Są trudności bo:

• kraje zróżnicowane ekonomicznie

• konflikty z interesami narodowymi

Integracja w 47 roku w Paryżu - 16 państw powołało komitet EWG do opracowania odbudowy powojennej w ramach Planu Marshalla, integracja w wyspecjalizowanych dziedzinach.

Traktat Rzymski w 57 roku - ustanowiono EWG.

Układ z Maastricht (1991 rok) - Unia Europejska

• postanowienia o unii monetarnej

• wspólna polityka obronna

• obywatelstwo UE

• wspólna polityka zagraniczna

• uprawnienia parlamentu europejskiego

Polska podpisała w grudniu 1991 roku - stowarzyszenie

• całokształt stosunków - głównie handel

obecnie Unia Europejska - 15 krajów

Korzyści dla Polski:

• zwiększenie dostępu do rynku

• wzrost konkurencji na Polskim rynku - zmiany strukturalne, postęp techniczny

• stabilizacja polityki ekonomicznej

• unowocześnienie całej gospodarki

Wspólny Rynek Ameryki Środkowej (CACM)

Stowarzyszenie wolnego handlu Ameryki Łacińskiej (LAFTA)

Stowarzyszenie integracji Ameryki Środkowej (LAIA)

Wspólnota Karaibska (CARICOM)

Andyjski wspólny rynek (AMC)

Stowarzyszanie narodów Azji Południowo-Wschodniej (ASEAN)

Przełamywanie trudności w uprzemysławianiu poprzez:

• koncentracja kapitału

• ograniczenie konkurencji

• rozszerzenie rynków zbytu

W literaturze ekonomicznej rozróżnia się cztery odmiany inflacji:

• inflacja umiarkowana - mniej niż 10% rocznie (da się kontrolować)

• inflacja krocząca - osiąga 2-cyfrowe wartości (umyka z pod kontroli i podlega samo przyspieszeniu)

• inflacja galopująca - 2 i 3-cyfrowe wartości występują zniekształcenia indeksuje się większość kontraktów, uwzględnia się wzrost cen w niedalekiej przyszłości, unika trzymania pieniędzy, rośnie popyt na dobra trwałe i nieruchomości

• hiperinflacja - duże natężenie procesów inflacyjnych, niemożliwe jest sterowanie procesami gospodarczymi

Dla określenia inflacji istotne jest czy jest ona:

• zrównoważona (odnosi się do wszystkich towarów i usług), pożądane ale nierealistyczne, wstępuje wtedy największa redystrybucja dochodów i bogactwa

• antycypowana (przewidywana),

Współcześnie inflacja utrzymuje się na względnie stałym poziomie, co określa się tak zwana oczekiwaną stopa inflacji uwzględniana:

• w umowach towarowych lub umowach zbiorowych o pracę

• w polityce pieniężnej i fiskalnej (stopach procentowych od depozytów - premie inflacyjne)

W gospodarce są okresy gdy inflacja ulega przyspieszeniu - powód:

• nadmierny popyt (inflacja ciągniona przez popyt)

• wzrost kosztów (inflacja pchana przez koszty)

Ad 1 Przyczyna:

Nadmierny popyt w stosunku do możliwości produkcyjnych (za duży popyt -> mała podaż

-> wzrost cen -> podbijanie płac).

Przyczyna nadmiernego popytu:

• za dużo wydatków rządowych

• szybki przyrost pieniądza

Ad 2 Wzrost kosztów - (spowodowany wzrostem cen surowców oraz wzrostem płac), wzrost cen -> naciski płacowe -> wzrost kosztów -> wzrost cen (spirala inflacyjna).

A. Philips - monetarystyczna interpretacja bezrobocia, empiryczny związek wielkości bezrobocia z tempem wzrostem cen i płac, mniejsze bezrobocie przyczyną wyższej inflacji

Jeśli stopa bezrobocia wynosi B2 to stopa inflacji musi wzrosnąć do J2. aby stopa inflacji obniżyła się do poziomu J1, stopa bezrobocia musi wzrosnąć do B1

Wykre przedstawia ujemną korelację bezrobocia i inflacji czyli bezrobocie niższe niż B2 musi być okupione wyższą niż J2 inflacją. Stopa bezrobocia B1 (czyli wyższa) ystępuje przy mniejszej inflacji J1.

Wyjaśnienie:

1. przy dużym popycie -> duże zatrudnienie -> wzrost cen (wysoka inflacja)

2. przy niskim popycie -> niski wzrost cen -> mały popyt na siłę roboczą -> niska inflacja

Dla zmniejszenia inflacji potrzebne wyższe bezrobocie.

W długim okresie czasu stopa bezrobocia może się chwilowo zmniejszyć pod wplywem nieoczekiwanego wzrostu poziomu cen. Gospodarka przesunie się.

MONOPOLIZACJA

Monopol: wyłączny sprzedawca dobra lub usługi. Ponieważ monopol nie ma konkurentów może ograniczyć produkcję (zmniejszając wielkość podaży), nakładać wyższe ceny i pobierać wyższe zyski niż inne firmy.

Jednym z zagrożeń gospodarki jest monopolizacja. Zagrożenie to jest tym mocniejsze im bardziej liberalny jest rynek (czemu powinna zapobiegać konkurencja). Wielu ekonomistów m.in. J.K. Galbraith uważa że wielu producentów nie jest kontrolowanych przez rynek, lecz posiadając siłę monopolową mają:

• wyłączność na rynku | jest to możliwe przy braku interwencji

• decydujący wpływ na podaż i cenę | państwa

Wg niego to monopol decyduje o tym co produkować a nie konsumenci, a przez kontrolę rynku naginają go do swoich potrzeb. Jak mówiliśmy w warunkach wolnej konkurencji sprzedający konkurują o kupującego. Sprzyja to:

• osiąganiu wyższego poziomu produkcji

• niższych cen

• różnorodności dóbr i usług

warunkiem istnienia konkurencji jest swoboda wejścia/wyjścia na rynek.

W przypadku monopolu występują bariery wejścia np. ceny.

Siła monopolu - ceno dawca.

Bariery wejścia na rynek:

• monopol jest jedynym posiadającym surowce do wytworzenia określonego wyrobu

• monopol posiada patent lub licencję

• monopol posiada prawo wyłączności na danym obszarze

• monopol posiada prawo znaku firmowego znanego na świecie (zachęty do kupowania innego wyrobu - kosztów)

• zmonopolizowana produkcja jest w duże skali - niskie koszty - wysokie nakłady - ryzyko dla innych

• monopol jest chroniony przepisami administracyjnymi (np. przed konk. ing)

monopolista nie ma jednak całkowitej swobody działania :

• ograniczony jest przez warunki rynkowe. Wzrost ceny -> spadek sprzedaży, zysk jednostkowy duży -> masa mała.

• Kontrola rządowa urzędy antymonopolowe

Za monopolem stoi lobby krajowe lub względy polityczne

Koszty monopolizacji (koszty związane z monopolizacją ):

• wysokie ceny i ograniczona produkcja

• bariery wejścia dla innych

• koszty urzędów antymonopolowych.

• efekt redystrybucyjny (konsumenci płacą wyższe ceny monopolowi)

• siła nabywcza konsumentów maleje|

• zyski monopoli rosną | niepożądane społecznie

• monopol nie mając konkurencji może zwiększać koszty - nieefektywne wykorzystanie zasobów

Inną formą monopolu są kartele - zmowa dominujących na rynku firm

K - organizacja niezależna producentów zmierzających do wykluczenia konkurencji między sobą poprzez wspólną regulację udziałów w rynku, poziomów produkcji i cen.

Cel - podniesienie cen i zysków ponad poziom wolnokonkurencyjny.

K jest zjawiskiem rzadkim bo istnieje silna konkurencja pomiędzy uczestnikami

Oligopol - dominacja niewielkiej liczby p-stw na rynku gdzie przedmiotem produkcji i sprzedaż są jednakowe produkty lub bliskie substytuty. Dominacja ta znajduje wyraz w znacznym udziale w całości sprzedaży. Jest oparta na korzyściach. Przedstawiciele są konkurentami. Cena stawiana przez jednego przedstawiciela wywiera wpływ na sprzedaż innego lub innych p-stw.

Kwestie podziału

Kontrowersyjne jest zarówno dzielenie jak i kryteria dzielenia

• komu, ile, dlaczego

• czy równo czy jakich dysproporcji są do przyjęcia

• czy sprawiedliwa równość, czy nierówność

Są to problemy zawsze aktualne i subiektywne rozwiązywane poprzez ludzi podejmujących decyzje.

Podstawowy podział dochodów narodowych - poprzez mech rynek

Udział uzależnienia od uczestnictwa w tworzeniu. Właściciel fabryki więcej, pracownicy fabryki mniej. Wysokość kwalifikacji więcej.

Ścieranie popyt/podaż na rynkach (kapitał, pracy, towar) -> decyduje o procencie, płacy i zysku.

Wiele osób nie zarabia (wiek, stan zdrowia) lub mało zarabia (niskie kwalifikacje) -> problem rozwiązany przez państwo przez politykę redystrybucyjny.

Wpływy budżetowe (z podatków) -> na wpływy rent, emerytur, zasiłków, wynik ze względów społecznych dla zapewnienia minimum poziomu potrzeb. Stosowane są również ograniczenia odpłatności lub świadczeń bezpłatnych niektórych dóbr i usług (stan zdrowia).

KONFLIKTOGENNOŚĆ:

• środki -> przez podatki (obciążenie głównie grupy społeczne o wysokich dochodach)

• obniżenie ich dochodów -> mniej zamożni mniejsze podatki + wypłaty świadczeń

Zbyt duże obciążenie ludzi dużymi wydatkami socjalnymi powoduje:

• zbyt restrykcyjną politykę fiskalną (- ograniczona aktywność; - powoduje | powstanie szarej strefy) |

• obniżenie poziomu zapobiegliwości grup mniej zamożnych - bezrobotni ich | zasiłek jest porównywalny z ewentualną płacą nie mają chęci do pracy lub | przekwalifikowania się. |

Najwyższe wyrównanie dochodów i zamożności - kraje skandynawskie Norwegia, Szwecja, Dania

Ale: - duże różnice w zamożnościach; - problemy z polityką socjalną (nadmierna opiekuńczość).

Jeśli będziemy dzielić po równo - to nie będzie co dzielić | wyśrodkowanie problemem

Niesprawiedliwie - to większość społeczeństwa | współczesnej gospodarki

1. Kapitał rynkowy - zasoby w posiadaniu prywatnym. O alokacji zasobów decyduje Mechanizm Rynkowy (XIX w Anglia i Ameryka oraz XX Hong Kong)

2. Kapitał miesz. - wpływy prywatne i rynkowa alokacja są modyfikowane poprzez przepisy wydawane przez rząd i fakt posiadania przez rząd części majątku produkcyjnego kraju (USA, Japonia, Kanada)

3. Socj. Plan - zasoby własnością państwa. Alokacja zasobów określona rządowymi planami (ZSRR, NRD)

4. Socj rynk - zasoby są własnością państwa i pewnych mniejszych kolektywów. Alokacja zasobów determin. M. Rynek (Jugosławia, Węgry)

WSPÓŁCZESNE MODELE GOSPODARKI RYNKOWEJ

Prawie do końca lat 80 zarówno socjalizm jak i kapitalizm traktowane były jako 2 przeciwstawne systemy gospodarcze. Zarówno w 1 jak i 2 występowały znaczne zróżnicowania w zakresie:

1. własności prywatnej (w Polsce) oraz działania mechanizmu rynkowego w pewnych strefach gospodarki

2. Dominant czyli przewaga np. stopnia interwencjonizmu państwowego oraz traktowania problemów społecznych ze wszystkimi konsekwencjami dla tych gospodarek.

W wyniku transformacji ustrojowej w Polsce i przejścia do systemu gospodarki rynkowej pojawiają się zasadnicze pytania:

• jaki ustrój rynkowy wybrać

• jaki typ gospodarki rynkowej najbardziej odpowiada mentalności Polaków

• jaki typ stosunków ekonomicznych pozwoli na pełne wykorzystanie umiejętności oraz postaw społecznych ukształtowane przez historię

Nie można przyjąć „a priori” (na wyrost) określanego modelu kapitalizmu i konsekwentnie go realizować, gdyż nie ma gotowych wzorców postępowania.

Gospodarka rynkowa datująca się od wczesnego kapitalizmu nabierała stopniowo cech narodowych.

Dlatego tworzenie specyficznego systemu w Polsce będzie procesem długotrwałym. Najważniejsze cechy tego systemu wymagające rozstrzygnąć:

• określenie zakresu indywidualizacji życia gospodarczego i społecznego (czyli zakresu komercjalizacji)

• określenie zakresu solidaryzmu społecznego (decyzji poddawanej weryfikacji publicznej)

• ustalenie obszarów, zakresu i instrumentów interwencji państwa w procesy gospodarcze

• określenie ról instytucji występujących w gospodarce rynkowej (banki, giełdy, instytucje ubezpieczeniowe, fundusze)

• przeprowadzenie zmian systemu prawego

• udział Polski w strukturach międzynarodowych

Będzie to decydowało o typie ustroju rynkowego w przyszłości. W systemach rynkowych obok wspólnych zasadniczych cech różnią się sposobem funkcjonowania. Wynika to z różnic kulturowych przeszłości historycznych: są to modele: anglosaski, nadreński, skandynawski, Japoński.

PROBLEMY I DYLEMATY GOSPODARKI RYNKOWEJ ;.

Mimo iż system rynkowy okazał się być najbardziej efektywnym, pod względem wykorzystania zasobów i poziomu zaspokojenia potrzeb społecznych, spośród innych dotychczas znanych systemów, to nie należy sądzić, że rozwija się on w sposób bezkonfliktowy i płynny. Gospodarka rynkowa ma pewne nieznośne przypadłości, które w drastycznych przypadkach ' prowadzą do znacznych napięć zarówno w wymiarze ekonomicznym, jak i społecznym. Kolejny rozdział Wprowadzenia do ekonomii poświęcony zostanie omówieniu podstawowych problemów gospodarki rynkowej, związanych z występowaniem cykli gospodarczych, inflacji, bezrobocia czy monopolizacji.

Adaptacyjne związane ze zmianami warunków gospodarowania mają na celu minimalizację strat. Można oczywiście ten zabieg nazwać korzystnym z punktu widzenia racjonalności ekonomicznej. Chodzi tu jednakże o to, że nie zawsze gospodarka, zwłaszcza w krótkich okresach, osiąga najwyższe i rosnące parametry ekonomiczne. Najczęściej obserwuje się w gospodarkach rynkowych zjawisko falowania tempa wzrostu gospodarczego. Jest to nic innego, jak przechodzenie gospodarek przez okresy znacznego ożywienia aktywności ekonomicznej i okresy spadku tej aktywności. Okresy te zwane są w ekonomii fazami ekspansji i recesji, a oba zjawiska razem stanowią cykl gospodarczy lub cykl Są to w gruncie rzeczy podstawowe zagadnienia, którymi zajmuje się współczesna makroekonomia.

1. Cykle koniunkturalne

Często słyszymy takie pojęcia, jak: ekspansja, recesja, boom, stagnacja nie zawsze zdając sobie sprawę z tego co one oznaczają, jak powiązać je z sytuacją gospodarczą. Mówiąc o szybkich zmianach warunków gospodarowania i o konieczności dostosowania się do tych zmian przez przedsiębiorstwa, w domyśle jakby uważamy, że te dostosowania sa zawsze korzystne, to jest przynoszą w efekcie wzrost zysków. Otóż często jest tak, że procesy

Gdybyśmy rozpatrywali wzrost gospodarczy (przyrost produktu krajowego w danym okresie) w odpowiednio długim odstępnie czasu, np. SO lat, to zaobserwowalibyśmy, że osiąga on wartości dodatnie dla całego okresu, co oznaczałoby brak jakichkolwiek napięć i załamań. Jest to tzw. długookresowy trend rozwojowy, który można przedstawić na wykresie.

Gdybyśmy rozpatrywali wzrost gospodarczy (przyrost produktu krajowego w danym okresie) w odpowiednio długim odstępnie czasu, np. SO lat, to zaobserwowalibyśmy, że osiąga on wartości dodatnie dla całego okresu, co oznaczałoby brak jakichkolwiek napięć i załamań. Jest to tzw. długookresowy trend rozwojowy, który można przedstawić na wykresie.

Produkt krajowy

t (Czas)

Długookresowy trend rozwojowy

Im dłuższy okres będziemy brali pod uwagę, tym bardziej trend będzie wygładzony. Trend taki zamazuje, oczywiście, wszelkie odchylenia, które mogły wystąpić pomiędzy początkowym poziomem tempa wzrostu gospodarczego a jego poziomem końcowym. Gospodarka jednakże nie rozwija się liniowo, a im krótsze okresy będziemy badać tym wyraźniej zarysują się odchylenia od trendu długookresowego. W rzeczywistości bowiem wszystkie gospodarki rynkowe charakteryzują się znacznymi i nierównomiernymi wahaniami tempa wzrostu gospodarczego przebiegającymi wokół trendu.

Produkt krajowy

recesja ekspansja t (czas)

Wahania koniunkturalne

Wzrost gospodarczy, jak widać na wykresie 9.2. jest obarczony dolegliwością cykliczności. Każdy cykl składa się z dwóch faz: fazy recesji i fazy ekspansji. Jest to tzw. cykl zdeformowany², który obserwuje się we współczesnych gospodarkach w związku z polityką interwencyjną państwa. Polityka ta ma na celu:

- ograniczenie zbyt szybkiego wzrostu gospodarczego (wywołującego zagrożenie inflacyjne):

- ograniczenie zbyt głębokich spadków wzrostu gospodarczego, - skrócenie okresu recesji,

- podtrzymywanie łagodnej ekspansji.

Polityka interwencyjna państwa doprowadziła do tego, że cykle koniunktu­ralne w obecnych gospodarkach mają przebieg łagodny. Nie dochodzi w zasadzie do totalnych kryzysów gospodarczych, jak przed II wojną światową. Jest to efekt oddziaływania rządów na przebieg koniunktury poprzez wykorzystanie licznych instrumentów monetarnych (regulacja podaży pieniądza) i fiskalnych (regulacja przychodów i wydatków budżetu pań­stwa). Dzięki polityce makroekonomicznej państwa cykle koniunkturalne trwają dziś 3-5 lat.

W literaturze ekonomicznej wskazuje się na szereg przyczyn powodujących cykl gospodarczy, czyli przechodzenia gospodarki przez okresy szybkiego wzrostu gospodarczego (boomu) i załamań (recesji). Najczęściej uważa się, że cykl koniunkturalny jest związany z procesami inwestycyjnymi, które na fali dużego optymizmu w okresie ekspansji szybko wzrastają, wywołując efekty mnożnikowe (wzrost popytu na dobra inwestycyjne i zaopatrzeniowe do produkcji dóbr inwestycyjnych, wzrost zatrudnienia, wzrost popytu na dobra konsumpcyjne i zaopatrzeniowe do produkcji dóbr konsumpcyjnych), natomiast w okresie recesji spadają wywołując odwrotne efekty mnożnikowe i falę pesymizmu. Inni ekonomiści eksponują jako przyczynę cykli, kształtowanie się zapasów w gospodarce. Uważają oni, że szybki wzrost produkcji w okresie ekspansji powoduje wzrost zapasów, co w pewnym momencie powoduje konieczność zmniejszenia produkcji i wejście gospodarki w fazę recesji. Po wyczerpaniu się zapasów gospodarka wkracza w nowy cykl i kolejną ekspansję. Niektórzy ekonomiści łączą cykl koniunkturalny z cyklem politycznym. Uważają oni, że winni są rządzący politycy, którzy przed zbliżającymi się wyborami nakręcają koniunkturę, a po wygraniu wyborów, obawiając się „przegrzania" koniunktury i inflacji, studzą gospodarkę, wprowadzając ją w fazę recesji.

Bez względu na to kto ma rację trzeba stwierdzić, że cykl koniunkturalny jest dolegliwością nieuchronną każdej współczesnej gospodarki. Kwestią najważniejszą jest w tym względzie skuteczność polityki makroekonomicznej, która może znacznie ograniczyć zarówno ekonomiczne, jak i społeczne następstwa wahań koniunkturalnych.

W odróżnieniu od cyklu zdeformowanego tzw. cykl klasyczny składa się z czterech faz: I ­kryzys, II - depresja, III - ożywienie, IV - ekspansja.

Produkt krajowy

t(czas)

2 Bezrobocie i inflacja

We współczesnej gospodarce rynkowej jednym z kluczowych problemów jest bezrobocie, które oznacza utratę produkcji oraz znaczne pogarszanie się sytuacji materialnej tych, którzy nie mają pracy. Nie tylko takie skutki powoduje bezrobocie. Otóż w miarę wzrostu liczby ludzi bez pracy, wzrastają wydatki rządu na zasiłki dla bezrobotnych i realizację programów pomocy społecznej. Źródłem finansowania tego typu wydatków są podatki pobierane od pracujących w gospodarce. Jeśli rząd nie zapanuje nad wzrostem bezrobocia, to musi więcej środków przeznaczyć na zasiłki, co jednak prowadzi do wzrostu podatków. Zbyt wysokie podatki mogą stanowić antybodziec do w-zrostu produkcji i zmniejszyć aktywność w gospodarce. Konsekwencją tego może być dalszy wzrost bezrobocia i napięcia społeczne. Ponieważ praca ludzka jest zasobem, to w związku ze wzrostem bezrobocia możemy mówić o marnotrawstwie zasobów i nie wykorzystaniu możliwości produkcyjnych przez gospodarkę.

Przyczyny bezrobocia mogą być różne. Począwszy od indywidualnych decyzji (tzw. bezrobocie dobrowolne) po uwarunkowania makroekonomiczne, wynikające z określonego, w danym momencie, stanu gospodarki. W literaturze ekonomicznej do głównych rodzajów bezrobocia zalicza się:

Bezrobocie frykcyjne - występuje w związku z nieustannym ruchem ludności, przemieszczaniu się między regionami kraju, zmianami miejsc pracy, fazami cyklu życia (np. młodzież, kobiety po urodzeniu dziecka). W tej kategorii bezrobocia są też osoby chwilowo pozbawione pracy ze względu na zmianę zawodu.

Bezrobocie strukturalne - występuje, wtedy gdy istnieje niedopasowanie podaży pracy i popytu na nią. W szczególności chodzi tu o rozbieżności pomiędzy kwalifikacjami ludzi a rodzajem oferowanej pracy, w warunkach mieniającego się popytu i produkcji. Tego typu bezrobocie związane jest z procesami rozwojowymi całych gospodarek, szybką ekspansję nowoczesnych gałęzi przemysłu i zanikiem innych, tradycyjnych dotąd sposobów produkcji. Następuje wówczas zmiana popytu na określone kwalifikacje.

Bezrobocie koniunkturalne - występuje, wtedy gdy łączny popyt na pracę jest niski, co związane jest ze spadkiem aktywności gospodarczej w okresie recesji. Gdy obniżają się globalne wydatki i spada produkcja, bezrobocie rośnie. Jest to typ bezrobocia związany z cyklem koniunkturalnym.

Bezrobocie klasyczne - oznacza rodzaj bezrobocia pojawiającego się wtedy, gdy płaca jest utrzymywana powyżej poziomu gwarantującego równowagę między podażą pracy a popytem na nią. Uważa się, zwłaszcza zwolennicy szkoły klasycznej, że płace powinny podlegać takim samym prawom rynkowym, jak ceny produktów, tzn. być elastyczne. Jeśli utrzymuje się sztywne płace (działalność związków zawodowych, prawodawstwo państwa) na-poziomie zbyt wysokim, w stosunku do preferencji pracodawców, rośnie bezrobocie.

Interesujące jest też pojęcie naturalnej stopy bezrobocia. Oznacza ona sytuację równowagi na rynku pracy i rynku produktów. Naturalną stopą bezrobocia jest ten jej poziom, przy którym siejące na wzrost budź spadek cen i płac równoważą się. Przy stopie naturalnej inflacja jest stabilna. We współczesnej gospodarce naturalna stopa bezrobocia oznacza ten jej najwyższy poziom, który można utrzymywać bez ryzyka przyspieszenia inflacji. Oznacza ona również najwyższy dający się utrzymać poziom zatrudnienia i odpowiada potencjalnemu poziomowi produktu w danym kraju. Naturalną stopę bezrobocia określa się różnie w różnych gospodarkach, na poziomie 3-6% zawodowo czynnych. Z doświadczeń krajów wysoko rozwiniętych wynika, że każdorazowo kiedy stopa bezrobocia osiągała poziom niższy od naturalnej uruchamiała się spirala inflacyjna.

Naturalna stopa bezrobocia jest zawsze wyższa od zera i związana jest z inflacją. Stopa naturalna jest złotym środkiem pomiędzy zbyt wysokim i zbyt niskim poziomem inflacji. Jest to poziom, przy którym stopień inflacji ani nie wzrasta w następstwie nadwyżkowego popytu, ani się nie obniża w następstwie nadwyżkowej podaży.

Innym negatywnym zjawiskiem występującym w gospodarce rynkowej jest inflacja. Mimo to, że z inflacją mamy do czynienia wszyscy, także kraje najwyżej rozwinięte, to jednak nie zawsze właściwie ją rozumiemy. Jak możemy_ określić zwięźle to zjawisko? Otóż inflacja występuje, wtedy gdy rośnie ogólny poziom cen i kosztów. Rosną nie tylko cepu żywności, samochodów i wszystkich innych towarów, lecz także płace. ceny gruntów, czynsze, opłaty dzierżawne itp. Mówiąc o deflacji z kolei, mamy na myśli ogólny spadek cen i kosztów.

Można powiedzieć, że inflacja zawsze towarzyszyła gospodarce rynkowej. Jeśli analizowalibyśmy długie okresy rozwoju gospodarki rynkowej, to zauważylibyśmy, że ceny zawsze rosły. Czy to znaczy, że sytuacja gospodarstw domowych ciągle się pogarszała? W długich okresach zauważa się również wzrost płac realnych (płaca nominalna dzielona przez ceny dóbr konsumpcyjnych). Wynika z tego, że inflacji wcale nie musi towarzyszyć spadek płac realnych. Może to nastąpić, wtedy gdy ceny w jakimś okresie rosną szybciej niż płace nominalne. Jeszcze w XVIII i XIX w. bywały takie okresy, kiedy występowały dosyć duże wahania płac realnych. Ceny rosły szybciej niż płace. Obecnie ruch cen i płac jest jednokierunkowy. Rosną one w okresach boomu (w okresach znacznej aktywizacji gospodarki), lecz nie spadają w okresach recesji (załamań gospodarczych). W ekonomii określa się to zjawisko lepkością cen i płac, co oznacza w gruncie rzeczy zbliżoną dynamikę obu tych parametrów.

Najpowszechniej stosowaną miarą inflacji jest wskaźnik cen konsumpcyjnych - CPI (cousumer price index). Wskaźnik ten mierzy koszt pewnego rynkowego koszyka dóbr i usług konsumpcyjnych. Dotyczy towarów powszechnie kupowanych przez gospodarstwa domowe.

Wskaźnik ten konstruujemy przez porównanie cen posz ' vch dobr z dwóch okresów, ważąc każde dobro zgodnie z jego znaczeniem ekonomicznym. Wagę danego dobra określa się i mierzy udziałem wydatków na nie w całości wydatków konsumpcyjnych.

P₀ - cena dobra w okresie wyjściowym.

P_t - cena dobra w okresie badanym,

Obliczony w ten sposób wskaźnik cen konsumpcyjnych odzwierciedla dopiero ruch cen w okresie „0" - „t" i określa poziom inflacji. Do koszyka dóbr poddanych badaniom zmian cen -nalicza się głównie żywność, odzież, mieszkanie, energię, transport. ochronę zdrowia itp., a więc dobra najbardziej znaczące w strukturze wydatków gospodarstw domowych.

---