Skrypt zobowiązania- 2013, WPIA, Prawo Cywilne, Zobowiązania

1. Źródła zobowiązań (wskazanie i krótka charakterystyka).

przepisy Kodeksu cywilnego jako podstawowego aktu normatywnego w omawianej materii;
przepisy prawa stanowionego zawarte w innych ustawach, a odnoszące się do zobowiązań, które da naszych celów określimy jako przepisy szczególne;
postanowienia umów międzynarodowych w ich cywilnoprawnym zakresie (po ich ratyfikacji
i ogłoszeniu w Dzienniku Ustaw);
umowy, jednostronne czynności prawne, bezpodstawne wzbogacenie, czyny niedozwolone, decyzje administracyjne, orzeczenia sądu.

2. Wyjaśnij pojęcia: zobowiązanie, dług, odpowiedzialność.

Zobowiązanie jest stosunkiem prawnym, w którym jedna osoba (wierzyciel) może żądać od drugiej (dłużnik) świadczenia, a ta ostatnia powinna to świadczenie spełnić. Zobowiązanie jest przede wszystkim stosunkiem stwarzającym więź, która ma charakter prawny (jest stosunkiem prawnym). Można w nim wyróżnić trzy elementy: podmioty (osoby, między którymi ten stosunek istnieje), przedmiot i treść.

Podmiotem uprawnionym w zobowiązaniu jest wierzyciel, podmiotem zobowiązanym - dłużnik. Przedmiotem zobowiązania jest świadczenie, tj. zachowanie się dłużnika, którego spełnienia może domagać się wierzyciel. Treść zobowiązania stanowią uprawnienia wierzyciela i odpowiadające im obowiązki dłużnika. Zobowiązanie ze stanowiska wierzyciela nazywamy wierzytelnością, ze stanowiska dłużnika - długiem.

Dług jest wyrazem powinności, tj. obowiązku świadczenia dłużnika. Przez świadczenie należy rozumieć zachowanie się dłużnika zgodne z treścią zobowiązania i polegające na zadośćuczynieniu godnemu ochrony interesowi wierzyciela. Może polegać na zachowaniu się czynnym, tj. działaniu, lub na zachowaniu się biernym, tj. zaniechaniu, czyli powstrzymaniu się od podjęcia jakiegoś działania.

Odpowiedzialność odnosi się do kwestii pokrycia długu, która jest związana z przymusową realizacją świadczenia. Jest niezależna od woli dłużnika. Poddaje uprawnieniom wierzyciela sferę jakichś dóbr zobowiązanego, a w pewnych przypadkach dóbr osoby trzeciej, które mają stworzyć gwarancję zaspokojenia wierzyciela. Termin ten nie jest jednoznaczny, można wyróżnić: odpowiedzialność osobistą
i odpowiedzialność rzeczową.

3. Odpowiedzialność - wyjaśnij pojęcie; rodzaje odpowiedzialności, ograniczenia odpowiedzialności osobistej.

Odpowiedzialność odnosi się do kwestii pokrycia długu, która jest związana z przymusową realizacją świadczenia. Jest niezależna od woli dłużnika. Poddaje uprawnieniom wierzyciela sferę jakichś dóbr zobowiązanego, a w pewnych przypadkach dóbr osoby trzeciej, które mają stworzyć gwarancję zaspokojenia wierzyciela. Termin ten nie jest jednoznaczny, można wyróżnić odpowiedzialność osobistą
i odpowiedzialność rzeczową.

odpowiedzialność osobista: to odpowiedzialność majątkowa. Jest w zasadzie nieograniczona, co oznacza, że dłużnik odpowiada za dług całym swym majątkiem teraźniejszym i przyszłym.
Z tak ukształtowaną odpowiedzialnością osobistą łączą się dwie cechy:

wierzycielowi służy wybór pomiędzy przedmiotami majątkowymi należącymi do dłużnika, z których chce uzyskać zaspokojenie, oraz wybór przymusowego charakteru zaspokojenia;
w przypadku zbiegu wierzycieli, gdy majątek dłużnika nie wystarczy na zaspokojenie wszystkich pretensji, każdy z wierzycieli otrzymuje tylko częściowe zaspokojenie należności według stosunku wartości wierzytelności; w tym ostatnim przypadku stanie się konieczne późniejsze wszczęcie nowych poszukiwań skierowanych do majątku dłużnika co do niezaspokojonej reszty.

Odpowiedzialność osobista może być w pewnych przypadkach ograniczona w dwojaki sposób:

albo ograniczenie takie może oznaczać, że odpowiedzialność dłużnika sprowadza się do pewnej wyodrębnionej masy majątkowej dłużnika traktowanej w jego majątku jako osobna całość;
albo ograniczenie takie może oznaczać, że dłużnik odpowiada za dług wprawdzie całym swym majątkiem (bez względu na istnienie lub nieistnienie w tym majątku pewnych mas wyodrębnionych), jednakże odpowiada tylko do pewnej wysokości ograniczonej liczbowo
- niezależnie od wysokości długu.

Oba rodzaje ograniczonej odpowiedzialności znane są obowiązującemu prawu spadkowemu.
W szczególności spadkobierca, którego odpowiedzialność jest w zasadzie nieograniczona, może
w pewnych przypadkach, odpowiadać za długi spadkowe tylko spadkiem, albo też może odpowiadać za dług całym swym majątkiem, lecz z ograniczeniem do wartości nabytego majątku spadkowego.

Nie stanowią przejawu ograniczeń odpowiedzialności osobistej przepisy prawa zobowiązań ograniczające powinność świadczenia dłużnika do pewnej granicy ustalonej wysokością sumy pieniężnej, jaką dłużnik ma świadczyć wierzycielowi (art. 849 k.c.). W istocie jest to ograniczenie długu, a nie odpowiedzialności.

odpowiedzialność rzeczowa: jest w zasadzie niezależna od osobistej. Jest to następstwo pewnych czynności prawnych normowanych przez prawo rzeczowe i nie należy do dziedziny zobowiązań, jakkolwiek ich dotyczy. Istnieje ona w naszym porządku prawnym w przypadku zabezpieczenia wierzytelności zastawem i hipoteką. Gwarancję zaspokojenia wierzyciela przy odpowiedzialności rzeczowej daje nie majątek dłużnika, lecz oznaczony przedmiot majątkowy (rzecz ruchoma lub nieruchomość), na którym zabezpieczono wierzytelność.

Z odpowiedzialność rzeczowej wynika dla uprawnionego prawo do bezwzględnego
(tj. skutecznego erga omnes) i bezpośredniego zaspokojenia się z przedmiotu poddanego
w tym zakresie jego władzy. Z tak ukształtowaną odpowiedzialnością rzeczową łączą się cechy odróżniające ją od odpowiedzialności osobistej, a mianowicie:

uprawnienie wierzyciela może być realizowane w zasadzie niezależnie od tego, czyją własność stanowi przedmiot, na którym ciąży odpowiedzialność rzeczowa;
obowiązek właściciela rzeczy, który nie jest dłużnikiem osobistym uprawnionego (wierzyciela), gdy chodzi o zastaw i hipotekę, nie polega na obowiązku świadczenia, lecz jedynie na obowiązku znoszenia tego, że wierzyciel, dążąc do zaspokojenia się
z rzeczy, może przeprowadzić jej sprzedaż i z uzyskanej sumy ściągnąć swoją wierzytelność;
uprawnienie wierzyciela w razie zbiegu w toku egzekucji z wierzytelnościami osobistymi innych wierzycieli uzyska przywilej pierwszeństwa co do zaspokojenia się z przedmiotu obciążonego przed tymi wierzycielami.

Porównanie odpowiedzialności osobistej z odpowiedzialnością rzeczową prowadzi do trzech wniosków: odpowiedzialność osobista jest odpowiedzialnością o szerszej skali; lecz mimo tego daje czasem mniejszą pewność zaspokojenia roszczeń uprawnionego (gdyż zaspokojenie to jest zależne od stanu majątkowego dłużnika, który może się zmieniać); odpowiedzialność osobista nie uznaje w zasadzie przywilejów na korzyść jednych wierzycieli przeciwko innym. Ryzyko stąd wynikające ponosi wierzyciel,
a zatem musi dążyć do zabezpieczenia swej wierzytelności.

4. Jakie relacje zachodzą między długiem a odpowiedzialnością?

Dług jest wyrazem powinności, tj. obowiązku świadczenia dłużnika, a odpowiedzialność odnosi się nie do samej powinności, lecz do kwestii pokrycia długu, która jest związana z przymusową realizacją świadczenia. Dług jest zależny od woli dłużnika, a odpowiedzialność nie. Angażuje ona, poddając uprawnieniom wierzyciela, sferę jakichś dóbr zobowiązanego, a w pewnych przypadkach dóbr osoby trzeciej, które mają stworzyć granicę zaspokojenia wierzyciela.

Jest regułą, że oba pojęcia: długu i odpowiedzialności, ściśle ze sobą związane w stosunku obligacyjnym, występują łącznie. Jednak wyjątkowo może się zdarzyć, że trzeba je rozpatrywać oddzielnie. Może więc istnieć dług bez odpowiedzialności w tym znaczeniu, że przymusowe ściągnięcie świadczenia będzie wierzycielowi odmówione (zobowiązanie niezupełne, pkt. 5).

Czasem za dług oprócz dłużnika może odpowiadać też inna osoba, która może nie mierz nawet żadnego osobistego obowiązku świadczenia wobec wierzyciela. W tym wypadku odpowiedzialność za cudzy dług będzie całkowicie wyodrębniona od powinności świadczenia (np. odpowiedzialność właściciela nieruchomości za dług zabezpieczony hipoteką).

5. Zobowiązania naturalne (istota, wyraz normatywny w k.c. - przykłady).

Prawu cywilnemu znane są wyjątkowe przypadki więzi zobowiązaniowej, której ustawodawca odmawia pełnej skuteczności przez pozbawienie wierzyciela możliwości przymusowego dochodzenia świadczenia. Są to tzw. zobowiązania niezupełne, zwane naturalnymi (łac. obligationes naturales). Dla grupy zobowiązań niezupełnych charakterystyczne są dwie cechy:

mniej lub bardziej stanowczo orzeczona przez ustawę niezaskarżalność;
przyznanie mocy prawnej spełnieniu tego zobowiązania przez dłużnika, co oznacza, że wierzyciel może zatrzymać uzyskane świadczenie w swoim majątku i nie ma obowiązku jego zwrotu jako nienależnego.

W przepisach k.c. istnieje wyraźna podstawa do wyodrębnienia niektórych zobowiązań jako niezupełnych. Należą do nich:

zobowiązania, w których roszczenie wierzyciela uległo przedawnieniu i mimo to nie wygasło;
zobowiązania pochodzące z gry lub zakładu, poza szczególnymi przypadkami gier i zakładów zarządzonych lub zatwierdzonych przez państwo;
zobowiązania, w których obowiązek świadczenia czyni zadość zasadom współżycia społecznego.

We wszystkich tych przypadkach dobrowolne spełnienie świadczenia przez dłużnika uznane jest za ważne wypełnienie ciążącego na nim obowiązku i nie podlega zwrotowi nawet wówczas, gdy dłużnik spełnił świadczenie w błędnym mniemaniu, że wykonuje zobowiązanie zupełne. Świadczenie ze zobowiązania niezupełnego, nawet nieodpłatne, nie jest również uważane za darowiznę.

6. Elementy stosunku zobowiązaniowego (podmioty, przedmiot, treść; przedmiot zobowiązania a przedmiot świadczenia).

Podmiotem uprawnionym w zobowiązaniu jest wierzyciel, podmiotem zobowiązanym
- dłużnik. Przedmiotem zobowiązania jest świadczenie, tj. zachowanie się dłużnika, którego spełnienia może domagać się wierzyciel. Przedmiotem świadczenia jest określona korzyść.

Treść zobowiązania stanowią uprawnienia wierzyciela (do uzyskania świadczenia, odszkodowanie zamiast lub obok świadczenia) i odpowiadające im obowiązki dłużnika. Zobowiązanie ze stanowiska wierzyciela nazywamy wierzytelnością, ze stanowiska dłużnika - długiem. Treść zobowiązania określa zdarzenie kreujące stosunek zobowiązaniowy, w szczególności umowa, oraz odnoszące się do danego stosunku zobowiązaniowego normy prawne.

7. Względny charakter więzi prawnej a rozszerzona skuteczność wierzytelności.

Stosunki zobowiązaniowe należą do tej kategorii stosunków cywilnoprawnych, które stwarzają między ich uczestnikami więzi o charakterze względnym. Oznacza to, że zobowiązanie jest skuteczne jedynie między stronami stosunku prawnego (skuteczność inter partes). Podmiot obciążony obowiązkiem świadczenia jest obowiązany do określonego zachowania się (działania lub zaniechania) jedynie wobec uprawnionego, uprawniony z kolei może żądać zachowania się zgodnego z jego uprawnieniem tylko od dłużnika i tylko dłużnik może naruszyć wyżej wskazane uprawnienie wierzyciela. A zatem stosunek ten łączy zawsze podmioty indywidualnie oznaczone. Przeciwieństwem dla tego rodzaju więzi są skuteczne między uprawnionym i wszystkimi pozostałymi podmiotami więzi o charakterze bezwzględnym (skuteczność erga omnes).

W niektórych przypadkach wierzytelność korzysta ze zwiększonej ochrony prawnej, polegającej na rozszerzeniu jej skuteczności poza ścisły stosunek względny łączący wierzyciela z dłużnikiem. Wynika ona:

z art.59 k.c. - w razie zawarcia umowy której wykonanie czyni całkowicie lub częściowo niemożliwym zadośćuczynienie roszczeniu osoby trzeciej, osoba ta może żądać uznania umowy za bezskuteczna w stosunku do niej; przesłanką żądania jest, by strony zawierające umowę wiedziały
o roszczeniu osoby trzeciej.
z przepisów o czynach niedozwolonych (w rozumieniu art. 415 i n. k.c.) - ilekroć osoba trzecia względem istniejącego stosunku zobowiązaniowego ze swej winy wyrządzi szkodę wierzycielowi przez to, że uniemożliwi wykonanie zobowiązania przez dłużnika; przesłanki tej ochrony to: element szkody i element winy osoby uniemożliwiającej wykonanie świadczenia, jak również skutki tego roszczenia - naprawienie szkody, a nie uznanie czynności za bezskuteczną.
z przepisów o ochronie wierzycieli w razie niewypłacalności dłużnika (tzw. roszczenia pauliańskie), w rozumieniu art. 527 i n. k.c. - gdy osoba trzecia względem stosunku między wierzycielem
i dłużnikiem zawiera z tym ostatnim czynność prawną zmniejszającą jego majątek w taki sposób, że wskutek tego dłużnik stał się niewypłacalny, wierzycielowi służy roszczenie o uznanie czynności prawnej za bezskuteczną w stosunku do niego; przesłanką tego roszczenia jest, by dłużnik działał ze świadomością pokrzywdzenia wierzycieli, a osoba trzecia o tym wiedziała lub przy zachowaniu należytej staranności mogła się dowiedzieć.
niektóre prawa względne mogą uzyskać zwiększoną ochronę wobec osób trzecich poprzez wpisanie tych praw do księgi wieczystej.

8. Pojęcie i rodzaje świadczenia.

Świadczenie jest przedmiotem stosunku zobowiązaniowego. Rozumiemy przez nie zachowanie się dłużnika zgodne z treścią zobowiązania i polegające na zadośćuczynieniu godnemu ochrony interesowi wierzyciela (czyniące mu zadość). Interes ten ma najczęściej wartość majątkową. Zachowanie dłużnika będące świadczeniem może polegać na działaniu lub zaniechaniu. Świadczenie musi być możliwe do spełnienia (impossibilium nulla obligatio est). Rozróżniamy niemożliwość pierwotną (gdy świadczenie od samego początku nie jest możliwe do spełnienia, w rezultacie zobowiązanie w ogóle nie powstaje) oraz niemożliwość następczą (świadczenie staje się niemożliwe do spełnienia już po powstaniu zobowiązania, które nadal jest ważne, niemniej jednak albo wygaśnie i dłużnik będzie zwolniony od obowiązku świadczenia, albo też utrzyma się w mocy, a dłużnik będzie obowiązany do dania odszkodowania w miejsce świadczenia - zależne od przyczyny).

Świadczenia jednorazowe, ciągłe, okresowe.

Posługując się kryterium czasu, dzielimy świadczenia na jednorazowe i ciągłe. Świadczenie jest jednorazowe, gdy jego spełnienie wymaga jednorazowego w zasadzie zachowania się dłużnika, choćby miało się na nie składać kilka czynności faktycznych. Świadczenie jest ciągłe, gdy jego spełnienie wymaga jakiegoś zachowania się dłużnika przez pewien czas i gdy ponadto ze względu na rodzaj czynności, wskazany w treści stosunku prawnego, nie może być ono wykonane jednorazowo.

Świadczenie jednorazowe może być, gdy jest podzielne, spełniane częściami, np. w ratach. Zawsze jednak składa się ono na jedną całość, która może być spełniona jednorazowo.

Przykłady: świadczenie jednorazowe - wykonanie czynności objętej umową o dzieło czy umową przewozu, przeniesienie własności i wydanie rzeczy w ramach umowy sprzedaży; świadczenie ciągłe - wykonywanie umowy najmu, przechowania.

Świadczenie okresowe polega na tym, że w ramach jednego i tego samego stosunku obligacyjnego dłużnik ma spełnić wiele świadczeń jednorazowych, których przedmiotem są najczęściej pieniądze lub rzeczy oznaczone rodzajowo, a które mogą nie składać się na całość z góry określoną. Istotne jest powtarzanie się kolejnych świadczeń w regularnych odstępach czasu.

Przykłady: zapłata czynszów w umowach najmu czy dzierżawy, zapłata odsetek czy rent.

Świadczenia podzielne i niepodzielne.

Świadczenie ma charakter podzielny, gdy może być spełnione częściowo bez zmiany jego przedmiotu lub wartości. Jego przeciwieństwem jest świadczenie niepodzielne.

Strony mogę umówić się, że świadczenie o charakterze podzielnym będzie między nimi uznane za niepodzielne. Może to wynikać również z celu stosunku prawnego (np. sprzedaż pary rękawiczek).

Przykłady: zapłata sumy pieniężnej lub dostarczenie określonej ilości rzeczy oznaczonych rodzajowo jako świadczenie podzielne; wynajęcie rzeczy oznaczonej co do tożsamości (maszyny, lokalu) jako świadczenie niepodzielne.

Świadczenia oznaczone indywidualnie i rodzajowo.

Przedmiotem świadczenia może być rzecz oznaczona indywidualnie, tj. co do tożsamości, gdy rzecz ta jest określona według przymiotów jej tylko właściwych i z tego powodu nie daje się zastąpić inną rzeczą. Przedmiotem świadczenia może być też rzecz oznaczona co do gatunku, gdy rzecz ta jest określona według przymiotów rodzajowych, a więc przez wskazanie cech, które są na ogół właściwością większej grupy,
z jakiej wydziela się je najczęściej za pomocą liczby, miary, wagi.

Przykłady: świadczenie oznaczone indywidualnie - gdy przedmiotem sprzedaży jest zabudowana działka gruntu w miejscowości X przy ul. Y nr 10, oznaczone, konkretne zwierzę; świadczenie oznaczone rodzajowo - gdy przedmiotem sprzedaży jest 1 wagon żwiru, 10 ton buraków cukrowych.

Świadczenie pieniężne.

Ten rodzaj świadczenia nie daje się objąć podziałem na rzeczy oznaczone indywidualnie
i rodzajowo. Występuje ono jako świadczenie podstawowe według treści stosunku prawnego
w zobowiązaniach pieniężnych (świadczenie pieniężne sensu stricto). Świadczenie pieniężne pojawia się wszelako w charakterze jakby zastępczym także w zobowiązaniach niepieniężnych (naprawienie szkody, zwrot bezpodstawnego wzbogacenia, zwrot nakładów i wydatków).

Przedmiotem świadczenia w zobowiązaniu pieniężnym nie są ani oznaczone indywidualnie sztuki pieniądza, ani też pewna liczba takich sztuk oznaczonych cechami gatunkowymi. Przedmiotem świadczenia jest tu w istocie określona wartość ekonomiczna pod postacią sumy pieniężnej wyrażonej w jakichś jednostkach pieniężnych.

Pieniądze wyrażają w danym przypadku wartość, której przekazanie ma nastąpić z majątku dłużnika do majątku wierzyciela. Jest przy tym w zasadzie obojętne, jakim rodzajem znaków pieniężnych (sztuk pieniądza) wierzyciel zostaje zaspokojony, byleby otrzymał wartość, która jest przedmiotem świadczenia. Pieniądz jako miernik wartości jest instrumentem rozwiniętych stosunków gospodarczych. Służy on jako środek zamiany, będący ekwiwalentem wszelkiego rodzaju dóbr, ponadto jako środek płatniczy mający moc umarzania zobowiązań, których przedmiotem jest przeniesienie wartości.

Pozwala to odróżnić dwie podstawowe funkcje pieniądza: funkcję zamiany i funkcję zapłaty. Ta ostatnia jest szczególnie istotna z prawnego punktu widzenia, ponieważ prawne znaczenie pieniądza polega na nadaniu mu przez państwo przymusowej mocy umarzania zobowiązań, gdy ich przedmiotem jest przeniesienie wartości ekonomicznej z majątku dłużnika do majątku wierzyciela (inaczej funkcja płatnicza).

Świadczenia w zobowiązaniach przemiennych (alternatywnych).

Stanowią pewną modyfikację zasady, że świadczenie dłużnika w stosunku zobowiązaniowym musi być oznaczone i że spełnienie tylko tego świadczenia stanowi wykonanie zobowiązania. Są to zobowiązania, których wykonanie może nastąpić przez spełnienie jednego z dwóch lub kilku świadczeń, zależnie od wyboru osoby do tego uprawnionej. Uprawnionym może być zarówno wierzyciel jak i dłużnik. Według Kodeksu, jeśli z czynności prawnej, ustawy lub okoliczności nie wynika nic innego, wybór świadczenia należy do dłużnika. Wyboru dokonuje się przez złożenie stosownego oświadczenia drugiej stronie.

Od zobowiązań przemiennych należy odróżnić upoważnienie przemienne. Upoważnienie takie może przysługiwać dłużnikowi jako uprawnienie do jednostronnego zwolnienia się z długu przez wykonanie innego świadczenia niż świadczenie główne, co powoduje wykonanie i wygaśnięcie zobowiązania. Upoważnienie przemienne powstaje z umowy lub w przypadkach przewidzianych szczególnymi przepisami prawnymi, np. jeśli darczyńca popadnie w niedostatek, to obdarowany jest zobowiązany dostarczyć mu środków utrzymania; obdarowany może zwolnić się z tego obowiązku zwracając darczyńcy wartość wzbogacenia.

Świadczenia uboczne: funkcjonują niekiedy przy świadczeniu głównym, wspomagają realizację świadczenia głównego lub je uzupełniają. Dotyczą przede wszystkim następujących działań: przedstawienie spisu masy majątkowej albo zbioru rzeczy, złożenie rachunku z zarządu, danie zabezpieczenia, np. przez ustanowienie hipoteki, odsetki.

9. Wielość wierzycieli i dłużników.

Stanowi raczej regułę, że w stosunku zobowiązaniowym miejsce strony uprawnionej zajmuje jeden wierzyciel, a miejsce strony zobowiązanej jeden dłużnik. Może się jednak zdarzyć inaczej. Mianowicie czy to po stronie uprawnionej, czy zobowiązanej znajdzie się więcej wierzycieli lub dłużników. Ma to istotny wpływ na kwestie: podzielności lub niepodzielności świadczenia oraz ewentualnego uznania zobowiązania za zobowiązanie solidarne.

Według zasad ogólnych, zobowiązanie powinno podzielić się na tyle niezależnych od siebie części, ilu jest wierzycieli i dłużników. Zamiast jednego zobowiązania powstaje wówczas kilka zobowiązań,
w których występuje już tylko jeden wierzyciel i jeden dłużnik w każdym z nich. Reguła ta jest możliwa do utrzymania tylko wówczas, gdy świadczenie stanowiące przedmiot zobowiązania jest podzielne. Co więcej, odejście od reguły następuje niekiedy z innych niż niepodzielność świadczenia przyczyn, które wiążą się
z potrzebą uniknięcia skutków podziału zobowiązania na części uprzedniej całości. Służy temu koncepcja zobowiązań solidarnych.

W konsekwencji Kodeks rozróżnia: zobowiązania podzielne (części, na które dzieli się świadczenie są równe, jeśli z okoliczności - woli stron lub przepisów ustawy - nie wynika nic innego), niepodzielne
i solidarne.

10. Solidarność bierna, solidarność czynna.

Solidarność bierna (dłużników).

Polega na tym, że wierzyciel może żądać całości lub części świadczenia od wszystkich dłużników łącznie, od kilku z nich lub od każdego z osobna, a zaspokojenie wierzyciela przez któregokolwiek
z dłużników zwalnia pozostałych (art. 366 § 1 k.c.). Każdy z dłużników odpowiada więc za całość długu aż do zupełnego zaspokojenia wierzyciela. Solidarność bierna wzmacnia pozycję wierzyciela, ułatwia mu realizację jego wierzytelności i stwarza silne zabezpieczenie w postaci odpowiedzialności majątkowej ponoszonej przez kilku dłużników.

Między współdłużnikami obowiązuje zasada reprezentacji na ich korzyść. Zwłoka wierzyciela względem jednego z dłużników solidarnych odnosi skutek wobec pozostałych; wyrok zapadły na korzyść jednego z dłużników solidarnych, jeżeli uwzględnia zarzuty wspólne, zwalnia wszystkich dłużników. Polepszenie położenia prawnego jednego z dłużników jest więc skuteczne wobec innych.

Poza tym istnieje wzajemna niezależność położenia każdego dłużnika, wynikająca z możliwości różnic co do sposobu i treści świadczenia. Przejawia się ona w przypadkach:

zmian zachodzących w stosunku między jednym z dłużników a wierzycielem, np. zrzeczenie się solidarności wobec tego dłużnika lub zwolnienie go z długu (nie mają skutku względem innych dłużników);
niekorzystnych zdarzeń dotyczących tylko jednego z dłużników, np. przerwanie biegu przedawnienia (nie mogą pogorszyć sytuacji innych dłużników);
działań i zaniechań jednego z dłużników, które pogarszają jego położenie względem wierzyciela, np. zwłoka dłużnika i uznanie przez niego długu (nie wpływają na położenie pozostałych dłużników solidarnych względem wierzyciela ani na stosunki między dłużnikami).
tzw. następczej niemożliwości świadczenia, ilekroć wynikła ona z przyczyn, za które odpowiada tylko jeden z dłużników, zobowiązanie wygasa co do pozostałych, a tylko ten dłużnik jest obowiązany do wynikłej stąd szkody.

Roszczenia regresowe:-dłużnikowi, który spełnił świadczenie, przyznaje się roszczenie do pozostałych
o zwrot części tego świadczenia, jaka na nich przypada. Wynika stąd, że o powstaniu roszczenia regresowego decyduje stosunek wewnętrzny między dłużnikami. W razie wątpliwości uważa się, że roszczenie regresowe powstaje, i to w równej wysokości.

Solidarność czynna (wierzycieli).

Polega na tym, że dłużnik może spełnić świadczenie do rak jednego z nich, a przez zaspokojenie któregokolwiek z wierzycieli dług wygasa względem wszystkich. Podstawowym przejawem więzi wspólnej między wierzycielami jest to, że każdy z nich może żądać spełnienia całego świadczenia, a zaspokojenie jednego wierzyciela umarza dług względem pozostałych. Więź wspólna wyrażona jest przez
tzw. reprezentację między wierzycielami wobec dłużnika na ich korzyść. Zwłoka dłużnika wobec jednego
z wierzycieli solidarnych ma skutek wobec pozostałych; podobnie gdy chodzi o przerwanie lub zawieszenie biegu przedawnienia.

Nie mają natomiast skutku wobec wszystkich wierzycieli zdarzenia, które pogarszają położenie jednego z nich względem dłużnika. Zwolnienie dłużnika z długu, rozłożenie długu na raty, przesunięcie terminu płatności itp. dotyczą więc tylko tego wierzyciela, który tych czynności dokonał.

Roszczenia regresowe: o ich istnieniu i wysokości rozstrzyga stosunek wewnętrzny. W razie wątpliwości wierzyciel solidarny, który otrzymał świadczenie, jest obowiązany do zaspokojenia pozostałych wierzycieli
w częściach równych.

Do przyjęcia solidarności zarówno biernej, jak i czynnej konieczne jest stwierdzenie szczególnego dla niej tytułu. Zobowiązanie jest solidarne jedynie wówczas gdy wynika to: z ustawy (ex lege) lub
z czynności prawnej (najczęściej przez umowę stron). Ilekroć solidarność wprowadzają przepisy ustawy, czynią to w dwojaki sposób: albo przewidują wprost, że jakieś zobowiązanie jest solidarne (np. wyrządzenie szkody czynem niedozwolonym, za którą odpowiada kilka osób), albo zastrzegają, że dorozumiewa się solidarność w braku odmiennych postanowień umowy (np. gdy kilka osób zaciągnęło zobowiązanie dotyczące ich wspólnego mienia). Przepisy ustawy mają charakter iuris dispositivi.

11. Pojęcie umowy (tzw. ogólne typy umów, zawarcie umowy, treść, forma, granice swobody).

Umowa jest najczęściej spotykanym zdarzeniem prawnym. Zdarzenie to jest jednocześnie czynnością prawną, a więc świadomym, celowym działaniem zmierzającym do wywołania określonego skutku prawnego. Umowa to zarazem najważniejsze i najpowszechniej występujące
w praktyce obrotu cywilnoprawnego źródło zobowiązań. Umożliwia ona instytucjonalizację wymiany dóbr i usług w sposób elastyczny i dostosowany do zindywidualizowanych okoliczności.

Powszechnie przyjmuje się, że umowa obejmuje zgodny zamiar stron doprowadzenia do powstania, zmiany lub ustania skutków prawnych. Tę zgodność oświadczeń woli stron określa się jako konsens. Istotą umowy jest „samozobowiązanie się” stron, co oznacza, że zawierając umowę, zobowiązują się one zarazem do jej wykonania.

Uznaje się powszechnie, że niezbędną częścią składową umowy są oświadczenia woli stron. Przy zawieraniu umowy są one skierowane do drugiego kontrahenta. Od chwili złożenia oświadczenia woli, składający oświadczenie jest nim związany.

W zakresie stosunków zobowiązaniowych uznaje się swobodę zawierania i kształtowania umów. Strony zawierające umowę mogą ułożyć stosunek prawny wedle swego uznania, byleby jego treść lub cel nie sprzeciwiały się właściwości stosunku, ustawie ani zasadom współżycia społecznego. Ograniczenia swobody stron występują jedynie wówczas, gdy w przepisach prawa obowiązującego pewne normy wyjątkowo uznane zostaną za mające bezwzględnie obowiązujący charakter. Aksjomatem tego systemu jest formuła, że wszystko, co nie jest zabronione (wyjątek), jest stronom dozwolone (reguła).

Pewne typy umów, przeciętnie powtarzające się w obrocie, są normowane w sposób mniej lub bardziej szczegółowy przez przepisy prawa obowiązującego. Ich esentialia negotii są więc objęte przepisami ustawy, choćby mającymi charakter dyspozytywny (umowy o ustawowo określonych cechach). W doktrynie określa się je jako umowy nazwane.

Umowy zobowiązujące i rozporządzające.

Umowa zobowiązująca polega na tym, że jedna strona (zwana wierzycielem) może żądać od drugiej (zwanej dłużnikiem) określonego zachowania się (świadczenia). Może ono polegać na działaniu lub zaniechaniu. Prawo wierzyciela z takiej umowy ma charakter względny, skuteczny wobec dłużnika, zobowiązanego do świadczenia. Umową zobowiązującą jest np. umowa składu, przez którą przedsiębiorstwo składowe zobowiązuje się do przechowywania za wynagrodzeniem przyjętych na skład towarów.

Umowa rozporządzająca polega na wywołaniu zmian w prawach majątkowych osoby dokonującej takiej czynności. Zmiany te obejmują rozporządzenie prawem. Umowa rozporządzająca prowadzi do zmniejszenia aktywów rozporządzającego oraz powiększenia aktywów jego kontrahenta. Do umów wyłącznie rozporządzających należy zwolnienie dłużnika z długu.

Umowy jednostronnie i dwustronnie zobowiązujące. Umowy wzajemne.

Umowa zobowiązaniowa jest zawsze zgodnym oświadczeniem woli co najmniej dwóch stron.
Z umowy zobowiązującej może wynikać obowiązek świadczenia ciążący na jednej albo obu. Na tej podstawie dzielimy umowy zobowiązujące na jednostronne (darowizna) i dwustronnie (sprzedaż, najem, umowa o dzieło, pożyczka) zobowiązujące.

Szczególny rodzaj umów dwustronnie zobowiązujących stanowią umowy wzajemne. Cechą tych umów jest to, że obie strony zobowiązują się w taki sposób, że świadczenie jednej z nich ma być odpowiednikiem świadczenia drugiej (sprzedaż, zamiana, najem).

Umowy konsensualne i realne.

Aby umowa realna doszła do skutku nie wystarczy złożenie zgodnego oświadczenia stron, lecz także faktyczne przeniesienie władztwa nad rzeczą (lub innymi przedmiotami materialnymi). Rzecz może być wręczona wraz ze złożeniem oświadczenia woli albo później. Zawarcie umowy realnej w przyszłości można sobie zapewnić umową przedwstępną. Podobną funkcję pełnią wpisy do rejestrów publicznych. Tak skonstruowane zostały umowy: użyczenia, przechowania, składu, przechowania nieprawidłowego (art. 845 k.c.).

Umowy odpłatne i nieodpłatne. Umowy przysparzające.

Umowa jest odpłatna, gdy każda ze stron ma otrzymać określoną korzyść majątkową. Inaczej mówiąc, są to umowy przysparzające, na podstawie których strona dokonująca przysporzenia majątkowego otrzymuje lub ma otrzymać w zamian korzyść majątkową.

Umowy nieodpłatne służą natomiast do dokonywania nieodpłatnego (darmowego) przysporzenia na rzecz drugiej strony. Prawo cywilne udziela im słabszej ochrony. Jako przykład można podać odpowiedzialność darczyńcy za wady rzeczy darowanej.

Umowy kazualne i abstrakcyjne.

Umowy zobowiązaniowe dzielone są również na przyczynowe (kazualne) i oderwane (abstrakcyjne). Umowy zawierane są z określonych powodów, służą zatem realizacji z góry powziętych celów. Normatywne pojmowanie motywów, którymi kierują się kontrahenci, określa się jako przyczynę (causa) lub podstawę prawną umowy. Wyróżniamy: causa obligandi, causa solvendi, causa donandi. W piśmiennictwie wyróżniane są też causa cavendi (zabezpieczająca) i kauzę ustalającą.

Zobowiązania abstrakcyjne należą do wyjątków wyraźnie przewidzianych w przepisach, które stanowią, że ich ważność i skutki prawne nie są uzależnione od istnienia odpowiedniej podstawy prawnej. Dłużnik ma wówczas ograniczone możliwości obrony, nie może bowiem podnieść zarzutów powołujących się na nieistnienie lub brak porozumienia kontrahentów w odniesieniu do celu prawnego świadczenia. Do tej kategorii zalicza się zobowiązania z weksla i czeku, a także przyjęcie przekazu.

Umowy losowe.

Z ich struktury wynika ze rozmiar a nawet istnienie świadczenia zależą od przypadku, czyli zdarzenia niepewnego, np.: umowy gry lub zakład, umowa rety dożywotniej, umowa dożywocia, umowa ubezpieczeniowa.

Umowy swobodnie negocjowalne i umowy adhezyjne.

Umowy adhezyjne są zawierane przez przystąpienie do umowy o treści z góry, jednostronnie ustalonej przez jednego z kontrahentów. Rozpowszechniły się one w praktyce poprzez stosowanie wzorców czy tzw. regulaminów, dostosowanych do potrzeb jednolitego i szybkiego obrotu standardowych towarów
i usług.

12. Umowy a osoba trzecia (umowa o świadczenie na rzecz osoby trzeciej, umowa o spełnienie świadczenia przez osobę trzecią, umowa o zwolnienie dłużnika z obowiązku świadczenia).

Umowa o świadczenie na rzecz osoby trzeciej.

W umowie na rzecz osoby trzeciej (pactum in favorem tertii) jedna ze stron zobowiązuje się wobec drugiej spełnić należne jej świadczenie na rzecz osoby trzeciej, niebiorącej w umowie udziału. Ilekroć w umowie zastrzeżono, że dłużnik spełni świadczenie na rzecz osoby trzeciej, tylekroć osoba ta (w braku odmiennych wskazań) może żądać bezpośrednio od dłużnika spełnienia zastrzeżonego świadczenia. żądanie to przysługuje w jej imieniu własnym i ma charakter roszczenia.

Przykład: A jest winien C 1000 zł, następnie A sprzedaje B jakiś przedmiot za 1000 zł i zastrzega w tej umowie, aby B zapłacił na rzecz C cenę sprzedanego przedmiotu. Jeżeli B wykona na rzecz C świadczenie, spowoduje to umorzenie nie tylko jego świadczenia wobec A ale także wygaśnie dług A wobec C.

Umowa o spełnienie świadczenia przez osobę trzecią.

Jeżeli strony w umowie zastrzegą, że osoba trzecia zachowa się w określony sposób, to nie wynikają stąd dla niej żadne skutki i ten, kto uzyskuje przyrzeczenie od swego kontrahenta, nie nabywa wobec osoby trzeciej żadnych uprawnień. Skutki natomiast powstają między stronami takiej umowy i tę kwestie reguluje art. 391 k.c. który ma na względzie umowę w której jedna ze stron (gwarant) przyrzeka drugiej stronie (beneficjentowi gwarancji), że osoba trzecia zaciągnie zobowiązanie lub spełni określone świadczenie. Odpowiedzialność gwaranta wobec beneficjenta gwarancji zależy od tego, co gwarancja obejmuje. Jeżeli gwarant przyrzekł, że osoba trzecia zaciągnie zobowiązanie, to odpowiada on wobec beneficjenta jedynie
w ramach tzw. ujemnego interesu umownego. Natomiast jeśli gwarant zapewnił, że osoba trzecia spełni świadczenie, to powinien on wyrównać beneficjentowi wszelkie szkody jakie ten poniósł w ramach nie spełnienia przez osobę trzecią świadczenia.

Umowa o zwolnienie dłużnika z obowiązku świadczenia.

Umowa stron może przewidywać, że osoba trzecia będąca wierzycielem jednej z nich nie będzie dochodzić od dłużnika świadczenia. Umowa taka wiąże tylko strony, które ją zawarły.

Jeżeli osoba trzecia zobowiąże się wobec dłużnika, że zwolni go z obowiązku świadczenia na rzecz jego wierzyciela, to umowa taka w niczym nie zmienia sytuacji dłużnika wobec wierzyciela, który nie uczestnicząc w tej umowie zachowuje nadal swoja wierzytelność wobec dłużnika. Natomiast osoba trzecia ponosi wówczas odpowiedzialność odszkodowawczą wobec dłużnika za to, że wierzyciel nie będzie żądał od dłużnika spełnienia świadczenia. W umowie tej osoba trzecia zaciąga wobec dłużnika umowę gwarancyjną biorąc na siebie odpowiedzialność za określone działanie wierzyciela wobec dłużnika. Osoba trzecia ponosi odpowiedzialność za wszelka szkodę która powstanie na majątku dłużnika wskutek niezapobieżenia żądaniom świadczenia przez wierzyciela.

13. Zasada swobody umów (sensu largo i sensu stricto); ograniczenia swobody stron
w kształtowaniu treści i celu umowy.

W zakresie stosunków zobowiązaniowych uznaje się władztwo zasady swobody umów. Po pierwsze, podmioty zawierające umowę mają pełną swobodę co do tego, czy chcą zawiązać między sobą stosunek obligacyjny; od ich woli zależy zatem samo powstanie zobowiązania umownego. Po drugie, istnieje pełna swoboda wyboru kontrahenta. Po trzecie, strony zawierające umowę mogą kształtować jej treść według swego uznania, byleby jego treść lub cel nie sprzeciwiały się ustawie, zasadom współżycia społecznego oraz naturze zobowiązania (art. 353¹ k.c.). Po czwarte, w stosunkach umownych przeważa reguła, że prawnie skuteczne jest samo porozumienie stron (a więc consensus), niewymagające szczególnej formy, co stanowi uwolnienie stron od formalizmu.

Zasada swobody umów:

sensu stricto: nakaz respektowania podstawowych cech stosunku obligacyjnego, tj. takich jego elementów, których brak może doprowadzić do podważania sensu (istoty) nawiązanej więzi prawnej;
sensu largo: interpretacja szersza, w swej wersji prowadzi do uznania obok wyżej wskazanych cech za sprzeczne z naturą zobowiązań również takiego zniekształcenia umowy typowej, gdy
z zestawienia praw i obowiązków stron wynikają logiczne sprzeczności, naruszające kategorię umowy o charakterze mieszanym, do czego strony mogłyby dążyć. Można tu mówić
o dekodowanych z całokształtu regulacji minimalnych (koniecznych) elementarnych konstrukcji danego stosunku obligacyjnego, bez który traci on swój sens gospodarczy albo wewnętrzną „równowagę”.

Na przykład: gdy strony umowy darowizny chcą wyłączyć możliwość odwołania darowizny
z powodu rażącej niewdzięczności.

Pole swobody umów ograniczają także przepisy o niemożliwości świadczenia, które mówią, że umowa
o świadczenie niemożliwe jest nieważna.

14. Wzorce umowne (pojęcie, związanie wzorcem); niedozwolone postanowienia umowne
i szczególna ochrona konsumenta.

Wraz z rozwojem masowej produkcji towarowej oraz świadczenia w skali masowej różnego rodzaju usług upowszechnił się tzw. typ umów masowych. Wykształciły się one przez wzorce umów wydawane przez przedsiębiorstwa, które się nimi posługiwały. Wzory umów redagowane są w postaci formularzy określających treść konkretnej umowy z pozostawieniem pustych miejsc skonkretyzowania zmiennych elementów umowy. Wzorzec ma być ustalony przez jedną ze stron, przeznaczony do wielokrotnego stosowania.

Wzorzec umowy wiąże druga stronę jeżeli został jej doręczony przed zawarciem umowy,
np. w postaci odrębnych kartek przesłanych albo wręczonych wcześniej . Można też opublikować wzorzec
w określonym dzienniku lub wyświetlić go w lokalu przedsiębiorstwa. Wzorzec umowy powinien być sformułowany jednoznacznie i w sposób zrozumiały. W razie sprzeczności umowy z wzorcem strony są związane umową. Jeśli wzorzec zostaje wydany przez stronę związaną już stosunkiem zobowiązaniowym
w sposób ciągły , wydany wówczas wzorzec wiąże stronę jeśli nie wypowiedziała ona umowy w najbliższym terminie wypowiedzenia.

Niedozwolone postanowienia umowne zostały określone w katalogu tzw. szarych klauzul niedozwolonych (art. 385³ k.c.). Są to takie klauzule, które kształtują prawa i obowiązki konsumenta
w sposób sprzeczny z dobrymi obyczajami. Za klauzulę nie dozwoloną uznaje się takie postanowienia umowne, które nie zostały z konsumentem indywidualnie uzgodnione, czyli te na które treść konsument nie miał rzeczywistego wpływu. Są to klauzule:

ograniczające bądź wyłączające odpowiedzialność przedsiębiorcy;
przekazujące przedsiębiorcy kontrolę nad treścią postanowień i wykonaniem umowy;
kształtujące lub umożliwiające przedsiębiorcy kształtowanie niekorzystne dla konsumenta w czasie trwania umowy;
-naruszające w inny sposób równowagę kontraktową.

Klauzule takie nie wiążą konsumenta, występuje tu ochrona słabszej strony (in dubio contra proferentem). Bezskuteczność niedozwolonej klauzuli ma wobec konsumenta charakter ex lege i ex tunc. Kontrolę co do klauzul wykonują sądy przez kontrolę incydentalną (konkretną) oraz abstrakcyjną.

15. Dodatkowe zastrzeżenia umowne (kara umowna, zadatek, umowne prawo odstąpienia, odstępne).

Strony zawierające umowę mogą zamieścić w jej treści zastrzeżenie o charakterze dodatkowym, mające na celu zabezpieczenie ich interesów lub uelastycznienie więzi prawnej. Zwykle chodzi tu
o zastrzeżenia dotyczące: zadatku, umownego prawa odstąpienia, odstępnego lub odszkodowania umownego (kary umownej).

Kara umowna.

Strony postanawiają, że naprawienie szkody wynikłej z nienależytego wykonania lub niewykonania zobowiązanie nastąpi poprzez zapłatę określonej sumy pieniężnej. Kara nie musi być zastrzeżona w tym samym akcie, często zastrzeżenia takie zawierają wzorce umowne. Zastrzeżenie może polegać albo na bezpośrednim wskazaniu kwoty, albo na wskazaniu relacji do wartości świadczenia głównego, np. 10%.

Zadatek.

Oznacza sumę pieniężną lub rzecz, którą jedna ze stron daje drugiej przy zawarciu umowy. Strony mogą widzieć w zadatku jedynie znak samego zawarcia umowy; ustanowić go za zaliczkę na poczet świadczenia, tj. kwotę przypadającą na rachunek przyszłych należności wierzyciela; uznać zadatek za zabezpieczenie wykonania świadczenia; mogą też widzieć w nim tzw. odstępne.

Zadatek w znaczeniu ścisłym, tj. objętym przez przepisy, oznacza, w braku odmiennego zastrzeżenia umownego albo zwyczaju,. surogat odszkodowania na wypadek, gdyby umowa zawarta między stronami nie została wykonana. Rola zadatku przy takiej interpretacji polega na wzmocnieniu stanowiska strony, która dąży do wykonania umowy. W razie niewykonania umowy przez drugą stroną może ona bowiem według swojego wyboru: albo dochodzić wykonania umowy, albo bez wyznaczania dodatkowego terminu od umowy odstąpić i pobrany zadatek zatrzymać, a jeżeli sama go dała, domagać się jego zwrotu
w podwójnej wysokości.

Zaliczka różni się tym, że nie podlega zwrotowi.

Umowne prawo odstąpienia.

Jego podstawą jest zasada pacta sunt servanda. Prawo to polega na tym, że jedna albo każda ze stron umowy może od niej odstąpić bez konieczności uzasadniania tej decyzji. W przypadku zastrzeżenia prawa odstąpienia przewidzianego w systemie k.c. strona może korzystać ze swego uprawnienia zarówno przed wykonaniem umowy, jak i po jej wykonaniu. Wymagane jest podanie terminu, do którego strony mogą odstąpić od umowy. Wykonanie prawa następuje przez jednostronne oświadczenie złożone drugiej stronie. Raz dokonane nie może ulec odwołaniu bez zgody drugiej strony.

W przypadku odstąpienie od umowy uważa się, że nie była nigdy zawarta. Odstąpienie ma zatem moc wsteczną (skutek ex tunc).

Odstępne.

Jest pewną odmianą umownego prawa odstąpienia. Według treści takiej umowy wolno jednej ze stron lub obu odstąpić od umowy za zapłatą oznaczonej sumy pieniężnej, czyli odstępnego.

Rolę odstępnego może spełnić zadatek dany przy zawarciu umowy. Można domniemywać takiej roli zadatku, ilekroć strony przy zawarciu umowy zastrzegły prawo odstąpienia i jedna z nich dała zadatek.

16. Odstąpienie a wypowiedzenie.

Są to dwa różne sposoby zakończenia stosunku obligacyjnego między stronami.

Wypowiedzenie stanowi zwykły sposób zakończenia umowy lub sankcję za jej określone naruszenia.
W odróżnieniu od odstąpienia wywiera skutek ex nunc. Jest to swoistego rodzaju oświadczenie jednej strony o braku chęci kontynuowania stosunku zobowiązaniowego. W przypadku rozwiązania stosunku obligacyjnego poprzez zastosowanie instytucji wypowiedzenia, strony nie zwracają sobie tego co świadczyły, a jedynie rozliczają się z niewykonanych części świadczenia. Wypowiedzenie umowy ma zastosowanie, co do zasady, do umów o charakterze ciągłym, jak np. najem czy dzierżawa, podczas gdy odstąpienie dotyczy z reguły umów rezultatu o charakterze jednorazowym, jak np. umowa o dzieło, czy umowa o roboty budowlane.

Podkreślenia wymaga, że w przeciwieństwie do wypowiedzenia, instytucja odstąpienia może mieć zastosowanie zarówno do umów ciągłych jak i do tych, których cechą charakterystyczną jest osiągniecie określonego skutku.

17. Umowa przedwstępna (pojęcie, termin, skutek słabszy, skutek silniejszy).

Umowa tego rodzaju (pactum de contrahendo) jest instytucją przygotowującą zawarcie właściwej umowy między stronami. Treścią umowy przedwstępnej jest zobowiązanie się do zawarcia w przyszłości oznaczonej umowy jako umowy stanowczej (art. 389 k.c.), czyli złożenia w przyszłości odpowiedniego oświadczenia woli oraz podjęciu innych czynności potrzebnych do zawarcia umowy stanowczej. Należy ją odróżnić od umowy zawartej pod warunkiem, w przypadku której oświadczenia obu stron są definitywne już w momencie zawarcia umowy, jedynie skuteczność aktu jest zależna od spełnienia się warunku (czyli zdarzenia przyszłego a niepewnego).

Termin zawarcia umowy przyrzeczonej jest zawity (nie może zostać przywrócony) i powinien być wyznaczony w ciągu roku od zwarcia umowy przedwstępnej. Jeżeli to nie nastąpiło, nie można żądać zawarcia umowy przyrzeczonej ani podnieść roszczeń odszkodowawczych. Termin może zostać określony wprost w umowie przedwstępnej lub poprzez złożenie stosownego oświadczenia woli drugiej stronie.
W przypadku kolizji terminów decyduje termin wcześniej złożony.

Umowa przedwstępna nie wymaga żadnej formy szczególnej, nawet gdyby taka forma była zastrzeżona dla umowy, która ma być zawarta w przyszłości. Forma ma jednak wpływ na skutki prawne, jakie mogą z niej wynikać. Skutek silniejszy polega na tym, że strona uprawniona (wierzyciel) w umowie przedwstępnej, może przymusowo doprowadzić do zawarcia umowy nawet wbrew woli drugiej strony. Skutek słabszy ogranicza się do roszczenia o odszkodowanie za nie zawarcie umowy przyrzeczonej.

18. Culpa in contrahendo.

Ten, kto poniesie w czasie trwania pertraktacji szkodę wywołaną zachowaniem się drugiej strony, ma podstawę do domagania się od niej naprawienia szkody. Odpowiedzialność powstaje na podstawie: „milczącej umowy” między stronami oraz ogólnych reguł o odpowiedzialności z tytułu czynów niedozwolonych (ex delicto) - tak według Czachórskiego.

Art. 72 § 2 k.c. formułuje nakaz postępowania zgodnie z dobrymi obyczajami, wskazując jako niedozwolone praktyki negocjacyjne w szczególności:

prowadzenie negocjacji bez zamiaru zawarcia umowy;
przerwanie negocjacji bez powodu lub z powodów pozornych;
wprowadzenie strony w błąd;
prowadzenie negocjacji w zakresie tego danego przedmiotu świadczenia z innymi podmiotami.

Istnieje obowiązek kompensacji szkody, jaką druga strona poniosła przez to, że liczyła na zawarcie umowy według tzw. interesu ujemnego umowy (nie lucrum cessans!). Odpowiedzialność kształtuje się na zasadzie ex delicto, co oznacza, że poszkodowany musi dowieść winy i przeprowadzić dowód co do wszystkich przesłanek.

Szczególna forma culpa in contrahendo: jeżeli nie uzgodniono inaczej, istnieje wymów poufności co do pewnych informacji udostępnionych stronie w związku z przygotowaniem kontraktu. Jeżeli strony negocjują kwestie poufności przekazywanych informacji, naruszenie tworzy roszczenia odszkodowawcze
ex contractu, a ciężar dowodu spoczywa na stronie pozwanej.

19. Zasady wykonania zobowiązania (ogólne i szczegółowe - charakterystyka).

Z istoty stosunku zobowiązaniowego wynika, że obowiązek świadczenia ciążący na dłużniku powinien być wykonany. Przez spełnienie świadczenia cel zobowiązania zostaje osiągnięty, a więź prawna łącząca wierzyciela i dłużnika się rozwiązuje.

Najogólniejsza zasada prawna określająca, co rozumie się przez wykonanie zobowiązania, tudzież wskazująca cechy, jakim to wykonanie ma odpowiadać, jest wyrażona w art. 354 k.c. Zgodnie z brzmieniem tego przepisu, dłużnik powinien wykonać zobowiązanie zgodnie z jego treścią i w sposób odpowiadający jego celowi społeczno-gospodarczemu oraz zasadom współżycia społecznego, a jeżeli istnieją w tym zakresie ustalone zwyczaje - także w sposób odpowiadający tym zwyczajom. W taki sam sposób powinien działać wierzyciel.

Szczegółowe zasady wykonania zobowiązań określone zostały w art. 450-470 k.c. Do ważniejszych
z nich należą:

obowiązek przyjęcia świadczenia częściowego - wierzyciel nie może odmówić przyjęcia świadczenia częściowego, chociażby cała wierzytelność była już wymagalna, chyba że przyjęcie takiego świadczenia narusza jego uzasadniony interes;
zaliczenie świadczenia na poczet konkretnego długu - dłużnik mający względem tego samego wierzyciela kilka długów tego samego rodzaju może przy spełnieniu świadczenia wskazać, który dług chce zaspokoić;
miejsce świadczenia - jeżeli miejsce spełnienia świadczenia nie jest oznaczone ani nie wynika
z właściwości zobowiązania, świadczenie powinno być spełnione w miejscu, gdzie w chwili powstania zobowiązania dłużnik miał zamieszkanie lub siedzibę.
termin świadczenia - jeżeli termin spełnienia świadczenia nie jest oznaczony w umowie ani nie wynika z właściwości zobowiązania, świadczenie powinno być spełnione niezwłocznie po wezwaniu dłużnika do wykonania (art. 455 KC).
obowiązek pokwitowania świadczenia - dłużnik, spełniając świadczenie, może żądać od wierzyciela pokwitowania. Jeżeli ma w tym interes (także faktyczny, nie tylko prawny) może żądać pokwitowania w szczególnej formie, np. w formie pisemnej z urzędowym poświadczeniem daty.

20. Ogólne zasady wykonania zobowiązania.

Wykonanie zobowiązania polega na spełnieniu świadczenia. Zobowiązanym do spełnienia świadczenia jest dłużnik lub inna osoba określona zgodnie z treścią umowy lub przepisem prawa. Zobowiązanie uznaje się za prawidłowo wykonane w sytuacji należytego spełnienia świadczenia. Istnieje kilka podstawowych reguł odnoszących się do wykonania zobowiązań.

Zasada wykonania zobowiązań zgodnie z celem społeczno-gospodarczym oraz zasadami współżycia społecznego.

Strony, zawierające umowę mogą ułożyć stosunek prawny według swego uznania, byleby jego treść lub cel nie sprzeciwiały się właściwości (naturze) stosunku, ustawie ani zasadom współżycia społecznego.

Zasada pacta sunt servanda.

Pacta sunt servanda (łac. umów należy dotrzymywać) - zasada wyrażająca się w tym, że osoba, która zawarła w sposób ważny umowę, musi ją wykonać.

Zasada realnego wykonania zobowiązań.

Realnym wykonywaniem zobowiązania jest wykonanie go przez dłużnika w taki sposób, w jaki został określony w stosunku zobowiązaniowym (umowie). Gdy dłużnik ze swej winy nie wypełni zobowiązania, będzie musiał zapłacić odszkodowanie.

Zasada współdziałania stron przy wykonaniu zobowiązań.

Dłużnik powinien wykonać zobowiązanie zgodnie z jego treścią i w sposób odpowiadający jego celowi społeczno-gospodarczemu oraz zasadom współżycia społecznego, a jeżeli istnieją w tym zakresie ustalone zwyczaje - także w sposób odpowiadający tym zwyczajom. W taki sam sposób powinien współdziałać przy wykonaniu zobowiązania wierzyciel.

Zasada należytej staranności.

Dłużnik obowiązany jest do staranności ogólnie wymaganej w stosunkach danego rodzaju (należyta staranność). Zgodnie z art. 355 § 2 KC należytą staranność dłużnika w zakresie prowadzonej przez niego działalności gospodarczej określa się przy uwzględnieniu zawodowego charakteru tej działalności.

Zasada odpowiedniej jakości świadczenia.

Jeżeli dłużnik jest zobowiązany do świadczenia rzeczy oznaczonych tylko co do gatunku, a jakość rzeczy nie jest oznaczona przez właściwe przepisy lub przez czynność prawną ani nie wynika z okoliczności, dłużnik powinien świadczyć rzeczy średniej jakości.

Zasada osobistego wykonania zobowiązania przez dłużnika.

Wierzyciel może żądać osobistego świadczenia dłużnika tylko wtedy, gdy to wynika z treści czynności prawnej, z ustawy albo z właściwości świadczenia. Jeżeli wierzytelność pieniężna jest wymagalna, wierzyciel nie może odmówić przyjęcia świadczenia od osoby trzeciej, chociażby działała bez wiedzy dłużnika.

21. Zasada pacta sunt servanda i zasada realnego wykonania zobowiązania.

Pacta sunt servanda (łac. umów należy dotrzymywać) - zasada wyrażająca się w tym, że osoba, która zawarła w sposób ważny umowę, musi ją wykonać.

Zmiana stosunków w okresie między powstaniem zobowiązania a jego wykonaniem w zwykłych warunkach obrotu gospodarczego nie ma i nie powinna mieć wpływu na wykonanie zobowiązania. Ewentualna rewizja czy zmodyfikowanie wykonania zobowiązania przez dłużnika może nastąpić co najwyżej za zgodą obu stron.

Wyjątkowo mogą jednak zaistnieć okoliczności, w których zmiana stosunku zobowiązaniowego,
a m.in. jego wykonania, powinna być dopuszczona poza zgodą obu zainteresowanych partnerów. Jest to zagadnienie znane doktrynie jako klauzula rebus sic stantibus.

22. Zasada dotycząca obowiązku współdziałania wierzyciela przy wykonaniu zobowiązania
i konsekwencje naruszenia tego obowiązku.

Kodeks stanowi, że dłużnik powinien wykonać zobowiązanie zgodnie z jego treścią i w sposób odpowiadający jego celowi społeczno-gospodarczemu oraz zasadom współżycia społecznego, a także, jeśli istnieją ustalone zwyczaje w tym zakresie, w sposób im odpowiadający. W ten sam sposób powinien współdziałać wierzyciel.

Jeżeli wierzyciel nie dokonuje czynności koniecznych, aby dłużnik wykonał zobowiązanie to wierzyciel popada w zwłokę. Wierzyciel powinien współdziałać z dłużnikiem w zakresie, w jakim jest to konieczne do prawidłowego wykonania zobowiązania.

Gdy wierzyciel bez uzasadnionej przyczyny:

uchyla się od przyjęcia świadczenia;
odmawia dokonania czynności bez której świadczenie nie może być spełnione;
oświadcza dłużnikowi, że świadczenia nie przyjmie;

wtedy:

dłużnik może złożyć przedmiot świadczenia do depozytu;
dłużnik może żądać naprawienia szkody wynikłej ze zwłoki;
wyłącza możliwość kwalifikowania jako zwłoki lub opóźnienia dłużnika;
nie przysługuje zarzut powstrzymania się od spełnienia świadczenia.

Za uzasadnioną przyczynę uznaje się okoliczności niezależne od stron (ale nie choroba) - klauzula rebus sic stantibus.

23. Zasada dotycząca obowiązku działania z należytą starannością (art. 472 w zw. z art. 355 k.c.).

Należyta staranność polega na działaniu, które świadczy o tym, że ktoś zrobił wszystko, aby wykonać swoje zadanie jak najlepiej. Dochowania takiej należytej staranności wymaga nie tylko dobry obyczaj, ale również polskie prawo. Kodeks cywilny wręcz nakłada obowiązek dochowania staranności ogólnie wymaganej w stosunkach danego rodzaju - jest to sformułowanie ogólne, ale wyraźnie sugeruje, że czyjąś staranność ocenia się zależnie od tego, co się robi w danej chwili - czy to w stosunkach prywatnych czy zawodowych. Czego innego klient oczekuje od sprzedawcy butów, a czego innego od szewca, ale od obu wymaga, aby wykonali swoją pracę właściwie.

Każde zobowiązanie powinno być wykonane jak najstaranniej, z wykorzystaniem niezbędnej wiedzy, umiejętności i doświadczenia. W konsekwencji, jeśli firma wykonuje określone zlecenie, musi je zrealizować tak, jak wymaga tego charakter prowadzonej przez tę firmę działalności. Ten obowiązek wynika z art. 355
§ 2 k.c., w którym czytamy, że należytą starannością dłużnika w zakresie prowadzonej przez niego działalności gospodarczej określa się przy uwzględnianiu zawodowego charakteru tej działalności.

Dłużnik (co należy rozumieć jako osobę czy firmę, która podjęła się jakiegoś zadania na rzecz innej osoby czy firmy, a zatem jest komuś winna to zadanie wykonać) powinien należytą staranność pojmować jako działanie rzetelne, przezorne, zgodne z przepisami, terminowe i prowadzące do uzyskania jak najlepszego efektu.

Zaniedbanie zasady należytej staranności może mieć poważne konsekwencje i być nawet powodem pociągnięcia do odpowiedzialności tego, kto tej staranności nie dochował. Niezastosowanie się do tego jest niewątpliwie naruszeniem prawa, ale że także zasady należytej staranności, co może skutkować pozwaniem do sądu (art. 472 k.c.).

Przykład: profesjonalizm w branży medycznej (np. wykonywanie usług medycznych) oceniany jest przy uwzględnieniu innych cech, parametrów niż profesjonalizm w branży samochodowej czy związanej
z obrotem artykułami spożywczymi. Podmioty wykonujące działalność oceniane są przy uwzględnieniu specyficznych elementów, cech tej działalności.

24. Szczegółowe zasady wykonania zobowiązania (kto, komu, gdzie, kiedy, jak).

Dłużnik i osoby trzecie.

W wykonaniu zobowiązania uczestniczą z reguły te same osoby, które są stronami stosunku obligacyjnego. Świadczenie spełnia dłużnik, bo na nim ciąży obowiązek wykonania zobowiązania. Obowiązek taki może się wyjątkowo rozciągać na innego podmioty, np. na poręczyciela. Istnieje jednak wiele przypadków, gdy podmiot spełniający świadczenie nie ma znaczenia dla wierzyciela. Chodzi mu bowiem tylko o to, żeby świadczenie zostało spełnione.

Stąd wyłania się zasada, że wierzyciel może domagać się od dłużnika świadczenia osobistego tylko w przypadkach, w których wynika to z treści czynności prawnej, z ustawy albo z właściwości świadczenia, np. świadczenie z tytułu o zamówienie literackie.

Jest z reguły inaczej, gdy zobowiązanie niewymagające osobistego świadczenia wykonuje osoba trzecia w imieniu własnym za wiedzą lub nawet bez wiedzy dłużnika. Wierzyciel może przyjąć takie świadczenie i wówczas zobowiązanie wygasa, co skutkuje później rozliczeniem między dłużnikiem a osobą trzecią. Wierzyciel może jednak odmówić przyjęcia świadczenia, albowiem tylko dłużnik (a nie osoba trzecia) jest zobowiązany stosunkiem obligacyjnym. Nie dotyczy to świadczeń pieniężnych.

Wierzyciel i osoby działające w jego imieniu.

Osobą uprawnioną do odbioru świadczenia jest wierzyciel lub ktoś, kto działa w jego imieniu. Ilekroć świadczenie zostaje dokonane do rąk osoby nieuprawnionej do odbioru lub osoby niemającej należytej zdolności (do czynności prawnych) do odbioru świadczenia, zobowiązanie nie jest wykonane
i dłużnik musi podjąć właściwe kroki czy to sanujące braki, czy nawet powtarzające wykonanie świadczenia w sposób niebudzący zastrzeżeń. Od tej reguły istnieją jednak wyjątki, mające na celu szczególną ochronę dobrej wiary dłużnika, np. dłużnik zostanie zwolniony ze zobowiązania w takim zakresie, w jakim wierzyciel ze świadczenia skorzystał.

Miejsce i czas wykonania zobowiązań.

Prawidłowe wykonanie zobowiązania przez dłużnika wymaga, by świadczenie nastąpiło
w należytym miejscu. Miejsce to jest miejscem wykonania zobowiązania. Ogólna reguła co do oznaczania miejsca wykonania zobowiązania jest według Kodeksu cywilnego następująca: decyduje przede wszystkim oznaczenie tego miejsca w treści zobowiązania. Treść ta może być ustalona w ustawie lub wynikać
z czynności prawnej, a niekiedy i właściwości zobowiązania. W braku stosownych danych decyduje miejsce, gdzie w chwili powstania zobowiązania dłużnik miał swoje miejsce zamieszkania lub siedzibę (ew. miejsca pobytu). Gdy chodzi o świadczenie pieniężne - decyduje miejsce zamieszkania lub siedziba wierzyciela
w chwili spełnienia świadczenia.

Prawidłowe wykonanie zobowiązania przez dłużnika wymaga też, by świadczenie nastąpiło we właściwym czasie. Uchybienie w tej materii prowadzi do stwierdzenia, że świadczenie nie zostało spełnione lub spełnione zostało nienależycie. Kwestia terminowego spełnienia świadczenia jest istotna w każdym stosunku zobowiązaniowym, jednak szczególnego znaczenia nabiera, gdy stosunek taki wiąże podmioty prowadzące działalność gospodarczą. Wiąże się z tym rozpowszechnienie stosowania w stosunkach umownych klauzul o odszkodowaniach (karach) umownych.

Termin wykonania zobowiązania może być określony ścisłą datą kalendarzową lub przez inne wskazania dnia, w którym świadczenie powinno być spełnione, tudzież przez wskazanie zdarzeń, które
w przyszłości muszą nastąpić (np. rozpoczęcie żniw). Termin wykonania zobowiązania wskazuje niekiedy ustawa. W braku bliższych wskazówek Kodeks nakazuje spełnić świadczenie niezwłocznie po wezwaniu dłużnika do wykonania świadczenia. Wezwanie ma charakter oświadczenia woli złożonego dłużnikowi przez wierzyciela. Nie wymaga ono szczególnej formy, może być nawet złożone ustnie. Obowiązek wykonania świadczenia, którego termin nie był ściśle oznaczony zależy czasami od wypowiedzenia przez wierzyciela lub dłużnika. Jest ono oświadczeniem woli złożonym drugiej stronie. Z chwilą nadejścia terminu świadczenia zobowiązanie staje się wymagalne.

Znaczenie zastrzeżenia terminu wykonania świadczenia w zobowiązaniach może być korzystne dla dłużnika (gdy może lecz nie musi on świadczyć wcześniej) lub wierzyciela (gdy nie ma obowiązku przyjąć świadczenia wcześniej, ale może go wcześniej żądać).

25. Czy dłużnik ma obowiązek osobistego wykonania zobowiązania (zasada, wyjątki).

Dłużnik nie jest zobowiązany do spełnienia świadczenia osobiście, zależy to od jego woli. Nie może pogorszyć sytuacji wierzyciela, gdy posługuje się on innymi osobami. Dłużnik odpowiada na zasadzie ryzyka za osoby, które wykonują za niego zobowiązanie. Dłużnik odpowiedzialny jest jak za własne działanie lub zaniechanie za działania i zaniechania osób, z których pomocą zobowiązanie wykonywa, jak również osób, którym wykonanie zobowiązania powierza. Także w wypadku, gdy zobowiązanie wykonuje przedstawiciel ustawowy dłużnika.

Obowiązek osobistego spełnienia świadczenia istnieje wtedy, gdy:

strony tak postanowią;
ustawa tak stanowi;
umowa zlecenia występuje jako umowa szczególnego zaufania;
wynika to z właściwości świadczenia.

Wierzyciel może żądać osobistego świadczenia dłużnika tylko wtedy, gdy to wynika z treści czynności prawnej, z ustawy albo z właściwości świadczenia. Wierzyciel nie może odmówić spełnienia świadczenia od osoby trzeciej działającej za wiedzą i w imieniu dłużnika. Wierzyciel może jednak odmówić przyjęcia świadczenia, albowiem tylko dłużnik (a nie osoba trzecia) jest zobowiązany stosunkiem obligacyjnym. Nie dotyczy to świadczeń pieniężnych.

26. Kto jest osobą zobowiązaną do spełnienia świadczenia, a kto uprawnioną do jego przyjęcia (zasada, wyjątki).

27. Miejsce i czas wykonania zobowiązania (zasada, wyjątki).

Miejsce spełnienia świadczenia wynika z umowy, ustawy lub właściwości świadczenia; np. kombajnu, który ma zebrać zboże na polu.

Jeżeli nie wynika z powyższych, to:

świadczenie o charakterze niepieniężnym: np. namalowanie obrazu - musi być wykonane
w miejscu zamieszkania lub siedziby dłużnika (ew. miejscu pobytu); dług ma charakter odbiorczy;
świadczenie pieniężne - jest spełnione w miejscu zamieszkania lub siedzibie wierzyciela
w momencie spełnienia świadczenia.

Termin spełnienia świadczenia wynika z umowy, ustawy albo właściwości świadczenia.

Jeżeli nie wynika z powyższych, to świadczenie powinno być wykonane niezwłocznie po wezwaniu wierzyciela.

Zastrzeżenie terminu:

termin zastrzeżony na korzyść dłużnika - dłużnik może spełnić świadczenie przed terminem,
a wierzyciel powinien je przyjąć, ale nie może domagać się świadczenia przed terminem.
termin zastrzeżony na korzyść wierzyciela - wierzyciel może żądać wykonania świadczenia przed terminem, a nie ma obowiązku przyjęcia świadczenia przed terminem;
termin zastrzeżony na korzyść obu stron - obie strony są związane ustalonym terminem, przed upływem którego ani dłużnik nie może świadczenia spełnić, ani wierzyciel przyjąć.

Niewypłacalność dłużnika.

Jeżeli dłużnik stał się niewypłacalny, albo jeżeli wskutek okoliczności, za które ponosi odpowiedzialność, zabezpieczenie wierzytelności uległo znacznemu zmniejszeniu, wierzyciel może żądać spełnienia świadczenia bez względu na zastrzeżony termin. Dłużnik niewypłacalny przez skutek okoliczności, za które ponosi odpowiedzialność lub za zabezpieczenie, wierzyciel może domagać się bez względu na zastrzeżenie terminu.

Jeżeli dłużnik nie spełnia świadczenia w określonym terminie, to powstaje opóźnienie lub zwłoka, która powoduje, że dłużnik nie spełnia świadczenia w terminie.

28. Umowy wzajemne (pojęcie, uzasadnienie dla wyodrębnienia tego pojęcia znajdujące wyraz w regulacji szczególnej).

Pewne szczególne zasady istnieją w odniesieniu do wykonania zobowiązań z umów, w których świadczenie każdej ze stron ma być odpowiednikiem świadczenia kontrahenta. Są to tzw. umowy wzajemne. Świadczenie jednej ze stron jest odpowiednie do świadczenia drugiej strony, jeżeli są ze sobą ekwiwalentne - równoważne, co zależy od ustalenia stron „daję, żebyś dał”. Ekwiwalentność świadczeń nie jest konstytutywną cechą zobowiązań wzajemnych. Strony w ramach swobody umów mogą wzajemnie ustanowić każde świadczenie, ale musi być odpłatne.

Konsekwencją takiej oceny charakteru i celu umowy wzajemnej jest zasada, że świadczenia wynikające z umowy wzajemnej powinny być wykonane jednocześnie i że każda ze stron może powstrzymać się ze swym świadczeniem dopóty, dopóki druga strona nie zaoferuje świadczenia wzajemnego. Świadczenia stron powinny być spełnione „z ręki do ręki”.

Jeżeli jedna ze stron dopuszcza się zwłoki w wykonaniu zobowiązania z umowy wzajemnej, druga strona może wyznaczyć jej odpowiedni dodatkowy termin do wykonania z zagrożeniem, iż w razie bezskutecznego upływu wyznaczonego terminu będzie uprawniona do odstąpienia od umowy. Może również bądź bez wyznaczenia terminu dodatkowego, bądź też po jego bezskutecznym upływie żądać wykonania zobowiązania i naprawienia szkody wynikłej ze zwłoki.

Jeżeli uprawnienie do odstąpienia od umowy wzajemnej zostało zastrzeżone na wypadek niewykonania zobowiązania w terminie ściśle określonym, strona uprawniona może w razie zwłoki drugiej strony odstąpić od umowy bez wyznaczenia terminu dodatkowego. To samo dotyczy wypadku, gdy wykonanie zobowiązania przez jedną ze stron po terminie nie miałoby dla drugiej strony znaczenia ze względu na właściwości zobowiązania albo ze względu na zamierzony przez nią cel umowy, wiadomy stronie będącej w zwłoce. Strona, która odstępuje od umowy wzajemnej, obowiązana jest zwrócić drugiej stronie wszystko, co otrzymała od niej na mocy umowy; może żądać nie tylko zwrotu tego, co świadczyła, lecz również naprawienia szkody wynikłej z niewykonania zobowiązania.

29. Ingerencja sądu w treść zobowiązania.

Kontrowersyjny w doktrynie jest problem skuteczności zmieniającego stosunek umowny orzeczenia sądowego. Orzeczenie może wywoływać skutki w odniesieniu do zobowiązania od daty jego uprawomocnienia się (ex nunc) lub uzyskać moc wsteczną nadając zmieniony kształt zobowiązaniu od chwili zawarcia umowy pierwotnej lub od innej daty, wcześniejszej od jego uprawomocnienia się (skuteczność
ex tunc). Orzeczenie sądowe zastępuje porozumienie stron, w którym strony powinny określić, z jakim momentem następują skutki umowy modyfikującej: czy z chwilą jej zawarcia (ex nunc), czy z mocą wsteczną (ex tunc), tzn. od zawarcia umowy pierwotnej. W braku tego rodzaju decyzji sądu należy przyjąć jako pewną regułę ogólną, że modyfikujące zobowiązania umowne skutki orzeczenia sądowego następują z chwilą jego uprawomocnienia się. Powinna ona znaleźć zastosowanie w szczególności w przypadkach, gdy umowa pierwotna nie weszła jeszcze w stadium wykonania. Przyjęcie wyjątków od powyższej reguły może być uzasadnione z uwagi na treść, cel lub właściwości (naturę) danego stosunku kontraktowego oraz charakter modyfikacji zobowiązań orzeczony wyrokiem sądu.

Strony mają obowiązek wykonania zobowiązania, nawet gdy stało się ono bardziej uciążliwe, ponieważ wzrosły koszty świadczenia lub zmniejszyła się wartość tego, co ma być otrzymane w zamian (pacta sunt servanda). Jednak powyższa zasada nie obejmuje przypadków, w których owa uciążliwość jest następstwem wyjątkowej zmiany okoliczności, która sprawia, że byłoby oczywiście niesprawiedliwe zmuszać dłużnika do dotrzymania zobowiązania. W takim przypadku sąd może:

zmienić zobowiązanie, aby uczynić je rozsądnym i słusznym (sprawiedliwym) w nowych okolicznościach;
zakończyć zobowiązanie w dacie i na warunkach określonych przez sąd.

Przyznanie sądowi powyższych uprawnień jest uzależnione od spełnienia następujących wymogów:

zmiana okoliczności nastąpiła w czasie po powstaniu zobowiązania;
dłużnik w chwili powstania zobowiązania nie brał pod uwagę ani nie można było rozsądnie oczekiwać, aby wziął pod uwagę możliwość i rozmiar tej zmiany okoliczności;
dłużnik nie podjął ani rozsądnie oceniając nie mógł być uważany za podejmującego ryzyko wystąpienia powyższej zmiany okoliczności;
dłużnik próbował rozsądnie i w dobrej wierze uzyskać w drodze negocjacji rozsądne i sprawiedliwe (słuszne) dostosowanie postanowień regulujących zobowiązanie.

30. Wyzysk.

Niewątpliwie sprzeczna z właściwością (naturą) stosunku, ustawą i zasadami współżycia społecznego jest umowa zawarta w celu wyzysku drugiej strony. Umowę noszącą cywilnoprawne cechy wyzysku charakteryzuje dysproporcja między świadczeniami stron. Istnieje ona wówczas, gdy wartość majątkowa świadczenia jednej ze stron jest w rażącym stopniu niewspółmierna z tym, co przyjmuje ona
w zamian lub zastrzega dla siebie lub osoby trzeciej. W konsekwencji dochodzi do rażącego naruszenia ekwiwalentności świadczeń w znaczeniu obiektywnym. Niezależnie od kwestii obiektywnie istniejącego pokrzywdzenia, które musi istnieć w chwili zawarcia umowy, do cech wyzysku należy świadome wykorzystanie przymusowego położenia, niedołęstwa lub niedoświadczenia drugiej strony.

Umowa zawarta w celu wyzysku nie jest jednak według k.c. nieważna z mocy samego prawa. Takie rozwiązanie mogłoby niejednokrotnie być niekorzystne dla samego wyzyskanego, gdyż musiałby on zwrócić to, co otrzymał od kontrahenta. Wyzyskany może żądać zmniejszenia swego świadczenia lub zwiększenia świadczenia drugiej strony, albo wreszcie (gdyby jedno lub drugie było nadmiernie utrudnione) - żądać unieważnienia umowy. Uprawnienia strony pokrzywdzonej wygasają z upływem dwóch lat od dnia zawarcia umowy.

Wyzysk jest występkiem w rozumieniu prawa karnego. Nie jest nim zastrzeżenie w umowie wysokiej kary umownej na wypadek niewykonania zobowiązania przez kontrahenta, chyba że już w chwili zawarcia umowy wiadome jest, że nie będzie on w stanie się z niego wywiązać.

Szczególną postacią wyzysku jest lichwa polegająca na zastrzeżeniu rażąco wygórowanych odsetek w umowie pożyczki. Wysokość odsetek maksymalnych kodeks cywilny określa na czterokrotność stopy kredytu lombardowego Narodowego Banku Polskiego

31. Wpływ nadzwyczajnej zmiany okoliczności (clausula rebus sic stantibus) na zobowiązanie (przesłanki, zakres ingerencji sądu).

W prawie cywilnym klauzula rebus sic stantibus („ponieważ sprawy przybrały taki obrót”) pozwala stronom umowy na zmianą pierwotnego zobowiązania (wskazanego w umowie) na jakieś inne świadczenia. Zmiana ta może być stwierdzona przez sąd tylko w przypadku nadzwyczajnej zmiany stosunków społecznych (np. powodzi, zamieszek, strajków).

W polskim prawie jest ona przewidziana w art. 357¹ k.c. który stanowi, że: „jeżeli z powodu nadzwyczajnej zmiany stosunków spełnienie świadczenia byłoby połączone z nadmiernymi trudnościami albo groziłoby jednej ze stron rażącą stratą, czego strony nie przewidywały przy zawarciu umowy, sąd może po rozważeniu interesów stron, zgodnie z zasadami współżycia społecznego, oznaczyć sposób wykonania zobowiązania, wysokość świadczenia lub nawet orzec o rozwiązaniu umowy. Rozwiązując umowę sąd może w miarę potrzeby orzec o rozliczeniach stron, kierując się zasadami określonymi w zdaniu poprzedzającym”.

Zatem dłużnik może w pewnych wyjątkowych sytuacjach wystąpić do sądu, aby ten zmienił rodzaj czy wysokość zobowiązania wobec wierzyciela.

Przesłanki materialnoprawne zastosowania klauzuli:

zmiana okoliczności, których strony nie brały pod uwagę przy zawieraniu umowy (np. przekształcenia rynku) - zmiana musi mieć charakter nadzwyczajny; nie dotyczy samego zobowiązania i musi zachodzić po powstaniu zobowiązania;
dalsze trwanie zobowiązania umownego w niezmienionej postaci i wykonywanie obowiązków umownych prowadzące do nadmiernego utrudnienia spełnienia świadczenia lub groźby rażącej straty dla jednej ze stron;
między obu powyższymi przesłankami musi istnieć związek przyczynowy.

W takich przypadkach sąd może:

odmiennie niż w umowie oznaczyć sposób wykonania zobowiązania (zmienić miejsce, czas, środki, rozłożyć na raty);
inaczej oznaczyć wysokość świadczenia;
orzec o rozwiązaniu umowy.

Oprócz tego w polskim prawie występuje jeszcze tzw. mała klauzula rebus sic stantibus (waloryzacja sądowa). Jest ona instytucją pozwalającą na sądową zmianę wysokości świadczenia w razie istotnej zmiany siły nabywczej pieniądza po powstaniu zobowiązania.

32. Waloryzacja sądowa (przesłanki, zakres ingerencji sądu).

Rozpoczynając rozważania na temat waloryzacji świadczeń pieniężnych, należy w pierwszej kolejności zdefiniować pojęcie nominalizmu. Jest to konieczne, ponieważ zagadnienia te są ze sobą ściśle powiązane. Zasada nominalizmu jest regułą prawną (w przeciwieństwie do zasady waloryzacji, która jest uznawana jedynie za wyjątek od tej reguły) w myśl której zobowiązanie pieniężne należy spełnić przez zapłatę tej samej sumy pieniężnej, na jaką opiewał dług w chwili powstania zobowiązania (art. 3581 §1).

Jeżeli zobowiązanie zostaje wykonane natychmiastowo, to sprawa wydaje się klarowna, natomiast problem pojawia się w momencie kiedy spełnienie świadczenia w zawartym zobowiązaniu odwleczone jest w czasie. W takiej sytuacji, realna wartość sumy pieniężnej na jaką opiewał dług, ulega zmianie ze względu na zmieniająca się siłę nabywczą pieniądza. Powoduje to, że interesy albo dłużnika, albo wierzyciela zostaną naruszone.

Zasada waloryzacji jest wyjątkiem od zasady nominalizmu. Opiera się na założeniu, że w razie zmiany siły nabywczej pieniądza po powstaniu zobowiązania, wierzyciel powinien otrzymać równowartość ekonomiczną (wyższą lub niższą) wierzytelności z chwili jej powstania. Zgodnie z nią, w razie istotnej zmiany siły nabywczej pieniądza po powstaniu zobowiązania, sąd może po rozważeniu interesów stron, zgodnie
z zasadami współżycia społecznego, zmienić wysokość lub sposób spełnienia świadczenia pieniężnego, chociażby były ustalone w orzeczeniu lub umowie. Z żądaniem zmiany wysokości lub sposobu spełnienia świadczenia pieniężnego nie może wystąpić strona prowadząca przedsiębiorstwo, jeżeli świadczenie pozostaje w związku z prowadzeniem tego przedsiębiorstwa.

Waloryzacja sądowa dotyczy tylko zobowiązań pieniężnych, jest odmianą klauzuli rebus sic stantibus (tzw. mała klauzula rebus sic stantibus); waloryzacja sądowa może być dokonywana wielokrotnie w odniesieniu do tego samego stosunku zobowiązaniowego. Sens sądowej waloryzacji polega na tym, że zmiana treści świadczenia może nastąpić na żądanie jednej strony, wbrew woli drugiej.

Przesłanki:

istotna zmiana siły nabywczej pieniądza;
sąd określa czy powstała po powstaniu zobowiązania;
strona musi sama wystąpić z odpowiednim żądaniem.

Sąd, uwzględniając zasady współżycia społecznego i rozważając interesu obu stron, może zmienić (może orzec też równocześnie):

wysokość świadczenia;
sposób spełnienia świadczenia: sąd może odroczyć termin płatności, rozłożyć świadczenie na raty lub zmniejszyć/zwiększyć ich liczę wraz ze stosownym skróceniem/wydłużeniem terminu.

Wyjątek: wyłączenie waloryzacji sądowej ze względu na podmiot - waloryzacji sądowej nie może domagać się strona prowadząca przedsiębiorstwo, jeżeli świadczenie pieniężne pozostaje w związku z prowadzeniem tego przedsiębiorstwa.

Umowne klauzule waloryzacyjne - możliwość zamieszczania w zawieranych umowach tzw. klauzul waloryzacyjnych, które mają na celu zabezpieczenie umów przed zmianą, w praktyce spadkiem wartości pieniądza. Wtedy strony zapobiegają ewentualnemu procesowi o waloryzację świadczenia.

33. Clausula rebus sic stantibus a niemożliwość świadczenia.

Nauka prawa oddziela instytucję z art. 357¹ k.c. od gospodarczej niemożliwości świadczenia. Poglądy utożsamiające te konstrukcje prawne należą do wyjątków i nie są powszechnie akceptowane. Obie jednak stanowią zabezpieczenie świadczenia.

Klauzula rebus sic stantibus (duża klauzula) dotyczy sytuacji, gdy z powodu nadzwyczajnej zmiany stosunków wykonanie umowy byłoby połączone z nadmiernymi trudnościami albo groziłoby jednej ze stron rażącą stratą. Przy czym ważne jest, aby strony przy zawarciu umowy nie mogły tego przewidzieć. W takim wypadku sąd może po rozważeniu interesów stron, zgodnie z zasadami współżycia społecznego, oznaczyć sposób wykonania umowy, wysokość świadczenia lub nawet orzec o rozwiązaniu umowy.

Odmianą tej klauzuli jest sytuacja, gdy ma miejsce istotna zmiana siły nabywczej pieniądza po powstaniu zobowiązania. Wtedy sąd może po rozważeniu interesów stron, zgodnie z zasadami współżycia aspołecznego, zmienić wysokość lub sposób spełnienia świadczenia pieniężnego (mała klauzula).

Niemożliwość spełnienia świadczenia - zabezpieczenie to dotyczy sytuacji, gdy strony umówiły się na wykonanie umowy, która związana jest z okolicznościami niemożliwymi do zrealizowania. Dla przykładu można tu podać zobowiązanie do przeniesienia budynku Pałacu Kultury i Nauki. Wiadomo, że taka czynność jest nierealna. Przepis kodeksu cywilnego stanowi wtedy, że taka umowa jest nieważna.

To zabezpieczenie ma również zastosowanie, jeżeli strona wiedząc o niemożliwości wykonania umowy doprowadziła do jej zawarcia i nie wyprowadziła z błędu drugiej strony. Wtedy ponosi odpowiedzialność wobec tej strony.

34. Akcja pauliańska (actio Pauliana); ochrona wierzyciela przed niewypłacalnością dłużnika.

Dłużnik odpowiada za dług całym swoim majątkiem teraźniejszym i przyszłym. Mimo to w praktyce wierzyciel może skutecznie prowadzić egzekucję tylko do majątku istniejącego w chwili żądania zaspokojenia, a pogorszenie się stanu majątkowego dłużnika w czasie trwania zobowiązania zmniejsza szanse zaspokojenia wierzyciela. Tymczasem samo zaciąganie zobowiązania nie ogranicza dłużnika
w możliwości rozporządzania poszczególnymi składnikami jego majątku ani też w zaciąganiu nowych zobowiązań. W przypadku, gdy działa on na szkodę wierzyciela, może on posłużyć się actio Pauliana.

Głównym uzasadnieniem tego roszczenia jest ochrona wierzyciela przed skutkami nieuczciwych działań dłużnika, gdy są dokonane w porozumieniu z osobą trzecią i na jej korzyść.

Przesłanki zaskarżenia czynności dłużnika:

uprawnionym do zaskarżenia czynności dłużnika co do reguły jest wierzyciel, którego wierzytelność istnieje w chwili żądania ochrony, nie musi być ona wymagalna;
przedmiotem zaskarżenia powinna być czynność prawna podjęta przez dłużnika i powodująca umniejszenie jego majątku. Zawsze ktoś trzeci nabędzie od dłużnika oznaczone prawa majątkowe, lub też zwolni się od ciążącego na nim obowiązku. Istotne jest, że wskutek czynności prawnej dłużnika jego majątek nie wystarcza na pokrycie wierzytelności;
po stronie dłużnika musi istnieć w chili dokonania czynności świadomość pokrzywdzenia wierzyciela. Powinien on zdawać sobie sprawę z tego, że po dokonaniu przez niego czynności
z osobą trzecią jego majątek nie wystarczy na zaspokojenie wierzytelności;
świadomość pokrzywdzenia wierzyciela musi istnieć po stronie osoby trzeciej (taj, która otrzymuje korzyść od dłużnika). Na równi ze świadomością pokrzywdzenia ustawa traktuje okoliczność, że osoba trzecia przy zachowaniu należytej staranności mogła dowiedzieć się pokrzywdzeniu.

Przy rygorystycznym przestrzeganiu w/w przesłanek ochrona wierzyciela mogłaby okazać się iluzoryczna, Kodeks wprowadza więc szereg wyjątków od reguły:

jeżeli korzyść z czynności prawnej dłużnika osiąga osoba będąca w bliskim stosunku, domniemywa się, że wiedziała ona o świadomym działaniu dłużnika;
podobnie jeżeli korzyść osiągnął przedsiębiorca pozostający z dłużnikiem w stałych stosunkach gospodarczych;
jeżeli osoba trzecia osiągnęła korzyść bezpłatnie, wierzyciel może zaskarżyć czynność prawną dłużnika bez względu na to, czy uzyskujący korzyść wiedział lub przy zachowaniu należytej staranności mógł się dowiedzieć o pokrzywdzeniu;
ilekroć chodzi o darowiznę, domniemywa się że, ze dłużnik działał ze świadomością pokrzywdzenia wierzyciela, jeżeli w chwili jej dokonania i na jej skutek stał się niewypłacalny.

Sposób wykonania prawa zaskarżenia może być dwojaki: na drodze powództwa skierowanego przeciwko temu, kto uzyskał korzyść, albo zarzutu przeciwko temu, kto uzyskał korzyść, a domaga się respektowania jego uprawnień przez wierzyciela. Wyjątkowo wierzyciel może wystąpić bezpośrednio przeciw następcom prawnym, na rzecz których osoba trzecia uzyskująca korzyść dokonała rozporządzenia tą korzyścią na szkodę wierzyciela.

Zaskarżenie czynności prawnej dłużnika zdziałane z pokrzywdzeniem wierzycieli powoduje uznanie czynności i jej ewentualnych dalszych następstw za bezskuteczne w stosunku do skarżącego. Jest to bezskuteczność względna, a więc zachodzi tylko względem wierzyciela, który daną czynność zaskarżył. Osoba trzecia (w stosunku do której zaskarżona czynność nadal jest skuteczna) może się zwolnić od zadośćuczynienia roszczeniu wierzyciela, jeżeli zaspokoi go lub wskaże mienie dłużnika wystarczające do zaspokojenia.

Roszczenie o zaskarżenie czynności dłużnika w ramach roszczeń pauliańskich jest ograniczone terminem zawitym pięcioletnim. Biegnie od daty wykonania czynności przez dłużnika.

Znaczenie instytucji zaskarżenia czynności dłużnika dokonywanych z pokrzywdzeniem wierzycieli ogranicza się do stosunków między osobami fizycznymi. Wyjątkiem jest sytuacja, gdy stroną skarżącą jest Skarb Państwa.

35. Reżimy odpowiedzialności, przesłanki i zasady odpowiedzialności odszkodowawczej (kontraktowej i deliktowej oraz gwarancyjno -repartycyjnej).

Pojęcie szkody nie zostało unormowane w Kodeksie, określa się ją jako uszczerbek w sferze interesów (zwłaszcza majątkowych) określonego podmiotu. Szkoda może obejmować zubożenie, czyli szkodę rzeczywistą (damnum emergens) oraz utratę spodziewanych korzyści, czyli szkodę hipotetyczną (lucrum cessans). Oba powyższe rodzaje szkody podlegają naprawieniu. Nie podlega mu szkoda ewentualna (utrata szansy uzyskania korzyści).

Świadczenie polegające na naprawieniu szkody jest szczególnym rodzajem świadczenia, określanym także jako świadczenie odszkodowawcze. Naprawienie szkody polega na rekompensacie oraz restytucji.
Z teoretycznego punktu widzenia można odróżnić w dziedzinie zobowiązań trzy różnie grupy przypadków,
w których przedmiotem świadczenia jest odszkodowanie.

1. Odpowiedzialność z tytułu tzw. czynów niedozwolonych, tj. deliktowa (ex delicto).

Występuje w przypadkach, gdy szkoda zostaje wyrządzona niezależnie od istniejącego uprzednio między danymi osobami stosunku prawnego. Treścią stosunku zobowiązaniowego w tych przypadkach jest uprawnienie poszkodowanego do uzyskania odszkodowania i odpowiadający temu uprawnieniu obowiązek naprawienia szkody. Odszkodowanie staje się tu głównym świadczeniem ze strony dłużnika, którym jest sprawca lub też inna osoba odpowiedzialna za szkodę. Występuje w przypadkach: uszkodzenia cudzego mienia, naruszenia cudzego życia lub zdrowia, pozbawienia kogoś prawa majątkowego, które mu służy itd.

Przesłankami odpowiedzialności deliktowej są:

powstanie szkody,
popełnienie przez sprawcę czynu niedozwolonego,
związek przyczynowy między szkodą a czynem zabronionym,
wina sprawcy.

2. Odpowiedzialność kontraktowa (ex contractu).

W tych przypadkach szkoda powstaje przez niewykonanie lub nienależyte wykonanie zobowiązania przez dłużnika. Odszkodowanie zastępuje główne świadczenie lub je uzupełnia.

Przesłanki odpowiedzialności kontraktowej:

niewykonanie lub nienależyte wykonanie zobowiązania, będące następstwem okoliczności, za które dłużnik - z mocy ustawy lub umowy - ponosi odpowiedzialność,
szkoda,
związek przyczynowy między faktem niewykonania (nienależytego wykonania) zobowiązania
a szkodą.

3. Odpowiedzialność gwarancyjno-repartycyjna.

Występuje w przypadkach, gdy ktoś w drodze umowy zobowiązuje się wobec kontrahenta do świadczenia odszkodowawczego z tytułu szkody, którą temu kontrahentowi wyrządzi on sam, osoba trzecia lub zajście jakiegoś zdarzenia. Świadczenie odszkodowawcze staje się wówczas od razu świadczeniem głównym na rzecz wierzyciela, jakkolwiek wyrządzenie szkody nie stwarza samo w sobie nowego
i samoistnego zobowiązania między stronami. Typowym przykładem są tu niektóre umowy ubezpieczenia
i tzw. umowy gwarancyjne.

36. Zbieg odpowiedzialności kontraktowej i deliktowej.

Okoliczność, że działanie lub zaniechanie, z którego szkoda wynikła, stanowiło niewykonanie lub nienależyte wykonanie istniejącego uprzednio zobowiązania, nie wyłącza roszczenia o naprawienie szkody
z tytułu czynu niedozwolonego. Zbieg reżimów odpowiedzialności za szkodę (kontraktowej i deliktowej) rodzi problem ich wzajemnego stosunku. Możliwe są rozwiązania:

prymat odpowiedzialności deliktowej - np. zakaz wyłączenia odpowiedzialności prowadzącego przedsiębiorstwo lub zakład;
prymat odpowiedzialności kontraktowej - np. ograniczenie zakresu swobody strony;
konkurencja roszczeń opartych na każdej z powyższych podstaw.

Zbieg odpowiedzialności zachodzi wtedy gdy dłużnik nie tylko nie wykonuje lub nienależycie wykonuje swoje zobowiązanie umowne, ale jednocześnie narusza nakaz bądź zakaz zobowiązujący go niezależnie od istniejącymi pomiędzy stronami stosunku prawnego.

Przykład: zbieg odpowiedzialności występuje w razie szkody na osobie, gdyż jej wyrządzenie stanowi zawsze czyn niedozwolony - np. lekarz związany z pacjentem umowy o zabiegi lecznicze; biuro podróży zawierające z klientem umowę o wycieczkę;

W przypadku zbiegu odpowiedzialności kontraktowej i deliktowej to sąd orzekający decyduje, na podstawie której z podstaw powinna być rozstrzygnięta dana sprawa, uwzględniając prymat tej z podstaw, która jest korzystniejsza dla poszkodowanego albo ze względu na charakter roszczenia tej z nich, która
w danej sprawie ma zastosowanie. Również poszkodowany w pozwie może wybrać roszczenie poprzez wskazanie odpowiednich faktów uzasadniających żądanie pozwu.

37. Porównanie reżimu odpowiedzialności kontraktowej i deliktowej.

Patrz: zagadnienie 35; strony 84-87 w Czachórskim.

38. Niemożliwość świadczenia (pierwotna, następcza, tzw. gospodarcza).

Niemożliwość świadczenia pierwotna.

Występuje gdy świadczenie jest niemożliwe do spełnienia od samego początku, co powoduje, że zobowiązanie w ogóle nie powstaje. Powinna być: obiektywna (nikt nie jest w stanie spełnić świadczenia, nie tylko dłużnik), pierwotna oraz nieprzemijająca.

Niemożliwość świadczenia następcza.

Świadczenie staje się niemożliwe po powstaniu zobowiązania, samo zobowiązanie jest ważne, ale albo ono wygaśnie i dłużnik będzie zwolniony od obowiązku spełnienia świadczenia, albo utrzyma się
w mocy a dłużnik będzie obowiązany do dania odszkodowania w miejsce świadczenia.

Niemożliwość świadczenia tzw. gospodarcza.

Wykonanie świadczenia jest możliwe, ale pociągałoby takie koszty, nakłady i starania, jakich
w konkretnej sytuacji nie można od dłużnika wymagać, jest to niemożliwość uzasadniona względami racjonalności ekonomicznej

39. Następcza niemożliwość spełnienia świadczenia (pojęcie, przyczyny, skutki z uwzględnieniem odmienności przy zobowiązaniach wzajemnych).

Może się zdarzyć, że już po powstaniu zobowiązania świadczenie dłużnika stanie się niemożliwe do wykonania. Jest to tzw. niemożliwość świadczenia następcza. Skutki prawne wynikające z takiej niemożliwości są różne. Wyróżnić można dwie sytuacje:

1. Niemożliwość świadczenia jest następstwem okoliczności, za które dłużnik ponosi odpowiedzialność.

Znajduje tu zastosowanie ogólna reguła odpowiedzialność ex contractu. Obowiązek świadczenia przemienia się wtedy w obowiązek naprawienia szkody w granicach tzw. dodatniego interesu wierzyciela.

Surogaty świadczenia: wydania surogatów wierzyciel może żądać niezależnie od odszkodowania za niewykonanie zobowiązania wskutek niemożliwości świadczenia. Niemniej szkoda wierzyciela zostaje wówczas zmniejszona o wartość surogatów. Dłużnik nie może zaliczyć surogatów na poczet odszkodowania, jeśli nie wystąpi z takim roszczeniem wierzyciel (ponieważ jest to tylko jego uprawnienie).

W przypadku gdy chodzi o zobowiązania wzajemne i niemożliwość świadczenia co do jednego
z nich, za którą druga strona odpowiada, strona uprawniona może: albo żądać naprawienia szkody wynikłej z niewykonania zobowiązania i ewentualnie wydania surogatów; albo też od umowy odstąpić.

Każda ze stron może powołać się na niemożliwość świadczenia, jednak to na dłużniku zawsze ciąży dowód, iż niemożliwość wynikła z przyczyn, za które nie odpowiada. W przypadku podniesienia przez wierzyciela roszczenia o surogaty, wierzyciel musi wykazać, że dłużnik te surogaty otrzymał.

2. Niemożliwość świadczenia jest następstwem okoliczności, za które dłużnik nie ponosi odpowiedzialności.

W takim przypadku zobowiązanie wygasa. Jest to konsekwencją powstałego stanu faktycznego
- świadczenie nie może już być spełnione a dłużnik nie ma obowiązku naprawienia wynikłej stąd szkody. Jeżeli niemożliwość świadczenia jest częściowa, zobowiązanie wygasa tylko częściowo.

Jeżeli chodzi o niewypłacalność dłużnika, czyli aktualny brak środków materialnych na spełnienie zobowiązania, nigdy z niego nie zwalnia. Istnieje ono nadal jako możliwe do spełnienia a dłużnik odpowiada całym swym majątkiem teraźniejszym i przyszłym.

Surogaty świadczenia: w razie zbycia, utraty lub uszkodzenia rzeczy oznaczonej co do tożsamości, które spowodowały niemożliwość świadczenia, dłużnik jest obowiązany wydać wierzycielowi wszystko, co uzyskał w zamian za te rzecz albo jako naprawienie szkody.

W przypadku gdy chodzi o zobowiązania wzajemne, gdy obowiązek świadczenia jednej ze stron wygasa bez zaspokojenia wierzyciela, powinien wygasnąć również obowiązek świadczenia wzajemnego. Druga strona, która spełniła swoje świadczenia, uzyskuje uprawnienie do uzyskania zwrotu tego, co świadczyła w granicach, w jakich było to odpowiednikiem świadczenia niemożliwego na podstawie przepisów o bezpodstawnym wzbogaceniu.

40. Następcza niemożliwość - niewykonanie bądź nienależyte wykonanie zobowiązania, art. 471 k.c. (przesłanki i ciężar dowodu).

Następcza niemożliwość zachodzi wtedy, gdy świadczenie dłużnika staje się niemożliwe już po powstaniu zobowiązania. Przesłanki takiej niemożliwości:

świadczenie nie zostało spełnione, co jest równoznaczne z niewykonaniem zobowiązania, bądź zobowiązanie zostało nienależycie wykonane - poprzez niezachowanie terminu, miejsca i sposobu lub jakości np. świadczenie rzeczy uszkodzonej itp.
musi powstać szkoda w wyniku niewykonania bądź nienależytego wykonania zobowiązania,
musi zaistnieć związek przyczynowy pomiędzy naruszeniem przez dłużnika więzi zobowiązaniowej, a szkodą wierzyciela.

Ciężar dowodu:

każda ze stron może powołać się na niemożliwość świadczenia, jednak to na dłużniku zawsze ciąży dowód, iż niemożliwość wynikła z przyczyn, za które nie odpowiada;
w przypadku podniesienia przez wierzyciela roszczenia o surogaty, wierzyciel musi wykazać, że dłużnik te surogaty otrzymał;
w polskim systemie prawnym odpowiedzialność kontraktowa opiera zasadniczo na winie dłużnika - winie domniemanej. Dłużnik obciążony domniemaniem winy, może doprowadzić do swej ekskulpacji poprzez:

udowodnienie rzeczywistej przyczyny niewykonania lub nienależytego wykonania zobowiązania;
wykazanie, iż przy wykonywaniu zobowiązania dołączył należytej staranności.

41. Przesłanki odpowiedzialności kontraktowej (nieruchome i ruchome).

Odpowiedzialność kontraktowa jest następstwem niewykonania lub nienależytego wykonania zobowiązania wzajemnego tj. umowy przez jedną ze stron (dłużnika) pociągającą za sobą obowiązek naprawienia szkody drugiej stronie (wierzycielowi). Podstawą tej odpowiedzialności jest już istniejąca
i ważna umowa.

Dłużnik ponosi odpowiedzialność za niewykonanie lub nienależyte wykonanie zobowiązania, jeśli zachodzą następujące przesłanki (nieruchome):

wierzyciel poniósł szkodę - wyjątki: ograniczenia ustawowe (odpowiedzialność przewoźnika
i spedytora tylko do zwykłej wartości przesyłki; odpowiedzialność za prowadzenie hoteli do stukrotnej wartości wynajętego pokoju), strony w umowie mogą ograniczyć wysokość np.
w zakresie kary umownej (wyjątek przy szkodzie umyślnej - nie można wyłączyć odpowiedzialności), ius moderandi (gdy sędzia ma prawo interweniować w wysokość odszkodowania), przyczynienie się poszkodowanego do wystąpienia szkody - ocena stopnia przyczynienia się poszkodowanego;
pomiędzy szkodą, a niewykonaniem lub nienależytym wykonaniem zobowiązania istnieje związek przyczynowy - ustawa może ujmować to jako casus mixtus (odpowiedzialność za przypadek)
niewykonanie lub nienależyte wykonanie zobowiązania musi być następstwem okoliczności, za które dłużnik ponosi odpowiedzialność:

- to może być wina dłużnika, np. dłużnik nienależycie wykonał swoje zobowiązanie

- lub powierzenie wykonania zobowiązania innej osobie - dłużnik odpowiedzialny jest za działania
i zaniechania osób, z pomocą których zobowiązanie wykonuje lub którym wykonanie zobowiązania powierza np. Biuro Podróży realizując imprezy posługuje się innymi osobami, za które ponosi odpowiedzialność.

Przesłanki ruchome (zasady) odpowiadają na pytanie: dlaczego przepis czyni jakąś osobę odpowiedzialną za określone działanie?

Ciężar udowodnienia przesłanek przy odp. kontraktowej jest nieco inny, niż przy deliktowej: k.c. przyjął domniemaną winę dłużnika, tzn. zakłada, że szkoda powstała na skutek niewykonania lub nienależytego wykonania zobowiązania.

Jeśli do powstania szkody przyczynił się sam poszkodowany - obowiązek naprawienia szkody przez dłużnika ulega odpowiedniemu zmniejszeniu - stosownie do stopnia przyczynienia się do szkody obu stron.

Dłużnik może uwolnić się od tej odpowiedzialności jeśli udowodni, że niewykonanie lub nienależyte wykonanie zobowiązania jest następstwem okoliczności, za które nie ponosi odpowiedzialności. To może być siła wyższa lub przypadek. W każdym przypadku dłużnik musi udowodnić, że nie można mu przypisać winy umyślnej, ani niedbalstwa.

42. Szkoda (pojęcie, rodzaje) i sposób jej naprawienia.

Pojęcie szkody nie zostało unormowane w Kodeksie, określa się ją jako uszczerbek w sferze interesów (zwłaszcza majątkowych) określonego podmiotu. W doktrynie przeprowadza się rozróżnienie pomiędzy szkodą na mieniu i szkodą na osobie. Szkoda na mieniu dotyczy majątku poszkodowanego,
np. zniszczenie rzeczy; szkoda na osobie odnosi się bezpośrednio do poszkodowanego, jest ona konsekwencją naruszenia jego dóbr osobistych, np. uszkodzenie ciała.

Uszczerbek o charakterze majątkowym może mieć dwojaką postać:

może obejmować stratę, jakiej doznaje mienie poszkodowanego - wskutek doznania tej straty poszkodowany staje się uboższy, niż był dotychczas, jest to tzw. damnum emergens;
może obejmować utratę korzyści, jakiej poszkodowany mógł się spodziewać, gdyby mu szkody nie wyrządzono; wskutek doznania tej postaci uszczerbku poszkodowany nie staje się bogatszy, jakkolwiek mógł liczyć na wzbogacenie się, mógł go oczekiwać, jest to tzw. lucrum cessans.

Oba powyższe rodzaje szkody podlegają naprawieniu. Nie podlega mu szkoda ewentualna (utrata szansy uzyskania korzyści). Świadczenie polegające na naprawieniu szkody powinno nastąpić w taki sposób, by uszczerbek poniesiony przez poszkodowanego został wyrównany. Wyrównanie takie może nastąpić przez przywrócenie stanu poprzedniego, tj. stanu, który istniał, zanim szkoda została wyrządzona, wydaje się rozwiązaniem najprostszym (restytucja). Nie zawsze jest to jednak możliwe z uwagi na charakter uszczerbku, albo też z uwagi na rozmiar szkody. Stąd ważne staje się stosowanie innych sposobów naprawienia szkody, a to sposobów związanych z rekompensatą, przede wszystkim pieniężną. Naprawienie szkody w drodze rekompensaty pieniężnej oznacza zapłatę do rąk uprawnionego sumy pieniężnej, która odpowiada wysokości szkody obliczonej według miernika wartości, jakim jest pieniądz.

43. Związek przyczynowy (pojęcie, jego normatywny wyraz w k.c.).

Związek przyczynowy (zwany też związkiem przyczynowo-skutkowym), to jedna z przesłanek odpowiedzialności, obok bezprawności (działania lub zaniechania niezgodnego z prawem) i szkody (materialnej lub niematerialnej). Jest to związek pomiędzy dwoma stanami rzeczy w świecie zewnętrznym, w których jeden to przyczyna, a drugi to skutek. W uproszczeniu, można powiedzieć, że jest to związek pomiędzy zachowaniem się człowieka, bądź innym zdarzeniem będącym podstawą odpowiedzialności,
a wynikłą z tego szkodą.

Doniosłość prawną ma jednak tylko tzw. adekwatny związek przyczynowy. Zgodnie bowiem z art. 361 § 1 k.c. zobowiązany do odszkodowania ponosi odpowiedzialność tylko za normalne następstwa działania lub zaniechania, z którego szkoda wynikła. Sens zwrotu ograniczającego odpowiedzialność tylko do normalnych następstw wyjaśnia właśnie teoria adekwatnego związku przyczynowego.

Zgodnie z nią, aby wykazać adekwatny związek przyczynowy należy przejść dwa etapy rozumowania:

polega na wykazaniu czy określony skutek w ogóle pozostaje w relacji przyczynowej do zdarzenia pierwotnego. Ustala się to stosując test sine qua non. Polega on na tym, że ustala się, czy fakt B (szkoda) pojawiłby się, gdyby nie było faktu A. Jeżeli stwierdzi się, że fakt B wystąpiłby również wtedy, gdyby nie było faktu A - znaczy to, że między tymi faktami nie ma związku przyczynowego, fakt B nie jest skutkiem faktu A.
dopiero, gdy wyniki testu sine qua non prowadzą do wniosku, że fakty pozostają ze sobą w związku przyczynowo-skutkowym, należy odpowiedzieć, czy związek ten jest związkiem adekwatnym, wyrażonym słowami normalne następstwa. Jest to kryterium wartościujące, na podstawie którego dokonuje się selekcji następstw. Należy wówczas przyrównać dany skutek do ustaleń wzorcowych, które tworzy się na podstawie prognozy prawdopodobieństwa wystąpienia skutku i jeżeli się w nich nie mieści odrzuca się go jako nietypowy.

44. Odpowiedzialność kontraktowa na zasadzie ryzyka.

Wyjątkowo dłużnik może odpowiadać nie tylko za własne działania lub zaniechania (swoją winę), ale także za inne osoby, z pomocą których wykonuje zobowiązanie, albo które wykonują je samodzielnie
w całości lub części z jego polecenia, jak również za swoich przedstawicieli ustawowych. Dłużnik odpowiada za działania i zaniechania tych osób jak za własne, gdy można im przypisać winę polegającą na niezachowaniu należytej staranności. Taka odpowiedzialność dłużnika opiera się na zasadzie ryzyka, choć jej przesłanką jest wina innej osoby.

45. Zobowiązania wzajemne, ich wykonanie i skutki niewykonania.

Zobowiązanie wzajemne, inaczej zwane dwustronnym występuje, gdy osoby, lub podmioty gospodarcze na podstawie zawartej między nimi umowy są jednocześnie względem siebie dłużnikami
i wierzycielami. Umowa jest wzajemna, gdy obie strony zobowiązują się w taki sposób, że świadczenie jednej z nich ma być odpowiednikiem świadczenia drugiej.

Świadczenia będące przedmiotem zobowiązań z umów wzajemnych (świadczenia wzajemne) powinny być spełnione jednocześnie, chyba że z umowy, z ustawy albo z orzeczenia sądu lub decyzji innego właściwego organu wynika, iż jedna ze stron obowiązana jest do wcześniejszego świadczenia. Jeżeli świadczenia wzajemne powinny być spełnione jednocześnie, każda ze stron może powstrzymać się ze spełnieniem świadczenia, dopóki druga strona nie zaofiaruje świadczenia wzajemnego.

Jeżeli świadczenia obu stron są podzielne, a jedna ze stron dopuszcza się zwłoki tylko co do części świadczenia, uprawnienie do odstąpienia od umowy przysługujące drugiej stronie ogranicza się, według jej wyboru, albo do tej części, albo do całej reszty nie spełnionego świadczenia. Strona ta może także odstąpić od umowy w całości, jeżeli wykonanie częściowe nie miałoby dla niej znaczenia ze względu na właściwości zobowiązania albo ze względu na zamierzony przez nią cel umowy, wiadomy stronie będącej w zwłoce.

Jeżeli jedno ze świadczeń wzajemnych stało się niemożliwe wskutek okoliczności, za które ponosi odpowiedzialność strona zobowiązana, druga strona może, według swego wyboru, albo żądać naprawienia szkody wynikłej z niewykonania zobowiązania, albo od umowy odstąpić. W razie częściowej niemożliwości świadczenia jednej ze stron druga strona może od umowy odstąpić, jeżeli wykonanie częściowe nie miałoby dla niej znaczenia ze względu na właściwości zobowiązania albo ze względu na zamierzony przez tę stronę cel umowy, wiadomy stronie, której świadczenie stało się częściowo niemożliwe.

Strona, która odstępuje od umowy wzajemnej, obowiązana jest zwrócić drugiej stronie wszystko, co otrzymała od niej na mocy umowy; może żądać nie tylko zwrotu tego, co świadczyła, lecz również naprawienia szkody wynikłej z niewykonania zobowiązania.

Jeżeli jedno ze świadczeń wzajemnych stało się niemożliwe wskutek okoliczności, za które żadna ze stron odpowiedzialności nie ponosi, strona, która miała to świadczenie spełnić, nie może żądać świadczenia wzajemnego, a w wypadku, gdy je już otrzymała, obowiązana jest do zwrotu według przepisów
o bezpodstawnym wzbogaceniu. Jeżeli świadczenie jednej ze stron stało się niemożliwe tylko częściowo, strona ta traci prawo do odpowiedniej części świadczenia wzajemnego. Jednakże druga strona może od umowy odstąpić, jeżeli wykonanie częściowe nie miałoby dla niej znaczenia ze względu na właściwości zobowiązania albo ze względu na zamierzony przez tę stronę cel umowy, wiadomy stronie, której świadczenie stało się częściowo niemożliwe.

46. Opóźnienie i zwłoka (pojęcie, skutki).

Dłużnik opóźnia się z wykonaniem zobowiązania, jeżeli nie spełnia świadczenia w terminie oznaczonym w sposób dostatecznie ścisły lub wynikający z właściwości zobowiązania, a w przypadkach gdy termin świadczenia nie był w ten sposób wyznaczony - jeżeli nie spełnia świadczenia niezwłocznie po wezwaniu dłużnika do wykonania. Z chwilą upływu terminu, a w ostatnim przypadku niezwłocznie po wezwaniu ze strony wierzyciela, dług staje się wymagalny. Odtąd służą wierzycielowi wszelkie środki prawne, jakie ustawa wiąże z sytuacją, w której nie nastąpiło należyte spełnienie świadczenia. Przede wszystkim wierzyciel może podjąć kroki w kierunku przymusowego dochodzenia świadczenia od dłużnika. Wierzyciel może również potrącić swoją wierzytelność z wierzytelności drugiej strony (dłużnika), jeżeli poza tym są spełnione przesłanki dopuszczalności potrącenia. Jeżeli miało miejsce udzielenie poręczenia
- wierzyciel powinien zawiadomić poręczyciela o opóźnieniu dłużnika i wtedy służą mu odpowiednie środki także przeciwko poręczycielowi. Ilekroć przedmiotem świadczenia są pieniądze, tylekroć z chwilą opóźnienia z zapłatą wierzyciel może żądać odsetek za czas opóźnienia.

Zwłoka - patrz zagadnienie 47.

47. Zwłoka dłużnika i zwłoka wierzyciela.

Zwłoka dłużnika.

Ma charakter opóźnienia kwalifikowanego. Mianowicie jest to opóźnienie w wykonaniu zobowiązania wynikłe wskutek okoliczności, za które dłużnik ponosi odpowiedzialność (art. 476 k.c.). Dłużnik odpowiada za winę własną - co najmniej pod postacią niezachowania należytej staranności co do terminowości wykonania zobowiązania; za winę osób wymienionych w art. 474 k.c. (dłużnik odpowiedzialny jest jak za własne działanie lub zaniechanie za działania i zaniechania osób, z których pomocą zobowiązanie wykonywa, jak również osób, którym wykonanie zobowiązania powierza.

Wierzyciel może nadal domagać się wykonania zobowiązania, a niezależnie od tego ponadto naprawienia szkody wynikłej ze zwłoki. Gdy w czasie trwania zwłoki rzecz oznaczona co do tożsamości zostanie utracona lub uszkodzona, dłużnik staje się odpowiedzialny według reguł ostrzejszych niż zwykle; zwolni go jedynie wykazanie, że utrata lub uszkodzenie nastąpiłyby także wtedy, gdyby świadczenie zostało spełnione w czasie właściwym.

Przy niektórych rodzajach świadczeń w razie zwłoki dłużnika staje się dopuszczalne tzw. wykonanie zastępcze, mianowicie: gdy przedmiotem świadczenia są rzeczy oznaczone co do gatunku, gdy chodzi o świadczenie polegające na czynieniu, gdy chodzi o świadczenie polegające na zaniechaniu. Wyjątkowo wierzyciel może w ogóle nie przyjąć świadczenia i żądać od dłużnika naprawienia szkody wynikłej ze zwłoki. Jest to dopuszczalne jedynie wówczas, gdy w spóźnionym terminie świadczenie utraciło dla wierzyciela całkowicie lub w przeważającym stopniu znaczenie.

Zwłoka wierzyciela.

Ma miejsce wówczas, gdy wykonanie zobowiązania doznaje opóźnienia z przyczyn obciążających wierzyciela. Według k.c. zwłoka następuje wówczas, gdy wierzyciel bez uzasadnionego powodu:

uchyla się od przyjęcia zaofiarowanego świadczenia;
odmawia dokonania czynności, bez której świadczenie nie może być spełnione;
oświadcza dłużnikowi, że świadczenia nie przyjmie.

Ze zwłoką wierzyciela będziemy mieć do czynienia jedynie w przypadkach, w których jest od niego wymagane jakieś współdziałanie z dłużnikiem. Gdy z istoty świadczenia wynika, że nie jest ono potrzebne, np. przy zaniechaniu, nie może zajść i zwłoka.

Skutki zwłoki wierzyciela są następujące:

przede wszystkim dłużnik może złożyć przedmiot świadczenia do depozytu sądowego i w ten sposób w dalszej kolejności zwolnić się z zobowiązania;
może ponadto żądać od wierzyciela naprawienia szkody wynikłej ze zwłoki;
istnienie zwłoki wierzyciela wyłącza możliwość kwalifikowanego opóźnienia w spełnieniu świadczenia przez dłużnika jako zwłoki dłużnika; nie wywołuje tym samym dla tego ostatniego wielu niekorzystnych następstw.

48. Odpowiedzialność deliktowa (przesłanki nieruchome, ruchome - zasady odpowiedzialności).

Odpowiedzialność z tytuły czynów niedozwolonych, czyli odpowiedzialność deliktowa (ex delicto) występuje w przypadkach, gdy szkoda zostaje wyrządzona niezależnie od istniejącego uprzednio między danymi osobami stosunku prawnego. Treścią stosunku zobowiązaniowego w tych przypadkach jest uprawnienie poszkodowanego do uzyskania odszkodowania i odpowiadający temu uprawnieniu obowiązek naprawienia szkody. Odszkodowanie staje się tu głównym świadczeniem ze strony dłużnika, którym jest sprawca lub też inna osoba odpowiedzialna za szkodę. Występuje w przypadkach: uszkodzenia cudzego mienia, naruszenia cudzego życia lub zdrowia, pozbawienia kogoś prawa majątkowego, które mu służy itd.

Przesłanki ruchome: wina (możliwość postawienia zarzutu z powodu niewłaściwego zachowania się), ryzyko, słuszność; musi wystąpić jedna z nich.

Przesłanki nieruchome: szkoda, fakt wyrządzający szkodę, związek przyczynowy między zdarzeniem
a szkodą; muszą wystąpić wszystkie łącznie, by podmiotowi przypisać odpowiedzialność.

Zasady odpowiedzialności - patrz zagadnienia 51-54.

49. Szkoda na osobie.

Szkoda na osobie odnosi się bezpośrednio do osoby poszkodowanego, jest ona bowiem konsekwencją naruszenia jego dóbr osobistych i tylko pośrednio może (choć nie musi) wyrażać się
i w konsekwencjach majątkowych. Może nią być uszczerbek w majątku, którego podmiot doznał z uwagi na rozstrój zdrowia, a nawet śmierć.

50. Szkoda a krzywda; odszkodowanie a zadośćuczynienie.

Odszkodowanie jest pieniężną równowartością szkody wyrządzonej przez nieszczęśliwy wypadek. Szkoda ta jest szkodą majątkową, w którą wlicza się między innymi stratę czyli czynnik zmniejszający majątek osoby poszkodowanej, oraz utracony ewentualny zysk, spowodowany daną sytuacją czyli to, co osoba poszkodowana mogłaby zyskać gdyby niefortunny wypadek się nie zdarzył. Do tego możemy także dodać podział szkód wynikających z sytuacji. Pierwszym z dwóch rodzajów szkód jest szkoda na mieniu, czyli na wszystkim tym, co należy do osoby poszkodowanej, ale nie jest bezpośrednio związane z jej osobą. Drugi rodzaj szkód to szkody wyrządzone na osobie, czyli spowodowanie uszkodzenia ciała lub rozstrojenia zdrowia; oba te aspekty są zaliczane do majątku poszkodowanego.

Jeżeli natomiast chodzi o zadośćuczynienie, jest to rekompensata pieniężna za wyrządzone krzywdy na osobie poszkodowanej w niefortunnym wypadku. Jest to szkoda przede wszystkim niemajątkowa. Świadczenie to może być wykonane wtedy, i tylko wtedy, gdy szkody są związane ze zdrowiem lub ciałem poszkodowanego. Krzywda jest ujemnym następstwem psychicznym, które wywołane zostało czynem niedozwolonym. Zadośćuczynienie odnosi się do szkód niematerialnych. Dotyczy ono przede wszystkim szkód na osobie.

51. Zasady odpowiedzialności deliktowej.

Żądanie poszkodowanego o naprawienie szkody z tytułu popełnionego czynu niedozwolone-go jest uzasadnione tylko wówczas, gdy występują łącznie trzy przesłanki (okoliczności) warunkujące tę odpowiedzialność:

istnienie szkody jako uszczerbku w dobrach poszkodowanego;
szkoda jest następstwem stwierdzonego faktu (czynu niedozwolonego lub innego zdarzenia),
z którym prawo wiąże obowiązek odszkodowania, a istnienie tego faktu musi udowodnić poszkodowany (przy czym ten fakt musi być opisany w sposób nie budzący wątpliwości, potwierdzający, że on zaistniał w danym czasie i uzewnętrznił się w określony sposób);
istnieje związek przyczynowy między szkodą a zaistniałym faktem (czynem człowieka lub innym zdarzeniem), chodzi o takie powiązanie między faktem a szkodą, kiedy bez zaistnienia faktu (jako warunku) nie nastąpiłaby szkoda (jako następstwo, skutek czynu lub zdarzenia).

Kodeks cywilny opiera odpowiedzialność deliktową (z tytułu popełnionego czynu niedozwolonego) na: zasadzie winy, zasadzie ryzyka oraz zasadzie słuszności. To oznacza, że:

zasada winy jest w ramach odpowiedzialności z tytułu czynu niedozwolonego zasadą naczelną (ma ona zastosowanie wtedy, gdy osoba swoim czynem niedozwolonym doprowadziła do powstania szkody);
treść zasady ryzyka bywa różna w poszczególnych przypadkach, tak jak różne są postacie ryzyka: ryzyko zwierzchnika, ryzyko właściciela, ryzyko przedsiębiorcy, ryzyko posiadacza rzeczy;
zasada słuszności obciąża odpowiedzialnością odszkodowawczą na rzecz poszkodowanego z uwagi na zasady współżycia społecznego.

52. Odpowiedzialność deliktowa na zasadzie winy.

Podstawowym rodzajem odpowiedzialności deliktowej jest odpowiedzialność za własne czyny. Kto z winy swojej wyrządził drugiemu szkodę, obowiązany jest do jej naprawienia (art. 415 k.c.). Przesłankami tej odpowiedzialności są:

wina;
powstanie szkody;
związek przyczynowy, między działaniem sprawcy, a szkodą.

Wina i powstanie szkody muszą zostać udowodnione przez poszkodowanego.

Drugim rodzajem odpowiedzialności deliktowej jest odpowiedzialność za czyny cudze, która przejawia się w dwóch wariantach.

1. Jako odpowiedzialność osób zobowiązanych do nadzoru nad osobą małoletnią lub niepoczytalną (wina
w nadzorze - art. 427 k.c.).

Chodzi tu o rodziców, opiekunów prawnych powołanych do nadzoru z mocy prawa lub o osoby zobowiązane do nadzoru z mocy umowy (np. opiekunka do dziecka).

Odpowiedzialność ta opiera się na zasadzie winy domniemanej - tzn. przepisy nakazują domniemywać, że szkoda wyrządzona przez małoletniego lub niepoczytalnego była wynikiem braku nadzoru.

Poszkodowany nie musi udowadniać winy osoby zobowiązanej do nadzoru. Osoba zobowiązana do nadzoru może uwolnić się od odpowiedzialności tylko wtedy, gdy wykaże że nadzór wykonywała w sposób prawidłowy lub że szkoda powstałaby również przy starannym wykonywaniu tego nadzoru.

2. Jako odpowiedzialność za szkody powstałe w wyniku powierzenia wykonywania czynności drugiemu (wina w wyborze - art. 429 k.c.).

Kto powierza wykonanie czynności drugiemu, ten jest odpowiedzialny za szkodę wyrządzoną przez sprawcę przy wykonywaniu powierzonej czynności, chyba że nie ponosi winy w wyborze albo, że wykonanie czynności powierzył osobie, przedsiębiorstwu lub zakładowi, które w zakresie swej działalności trudni się wykonywaniem takich czynności.

Odpowiedzialność ta opiera się również na zasadzie winy domniemanej - przepisy nakazują domniemywać winę w wyborze niewłaściwej osoby.

53. Odpowiedzialność deliktowa na zasadzie ryzyka.

Opiera się na założeniu, że ten kto eksploatuje pewne niebezpieczne dla otoczenia urządzenia wykorzystujące siły przyrody lub posługuje się dla realizacji swoich interesów podległymi mu osobami, powinien ponosić odpowiedzialność za szkody wynikłe przez ruch przedsiębiorstwa, chociażby on sam winy nie ponosił. Do odpowiedzialności na zasadzie ryzyka należy też odpowiedzialność odszkodowawcza za wyrzucenie, wylanie lub spadnięcie czegoś z pomieszczenia (spoczywająca na tym, kto pomieszczenie zajmuje), odpowiedzialność za zwierzęta i rzeczy oraz odpowiedzialność posiadaczy środków komunikacji za szkody wyrządzone przez ruch pojazdu. Jest to koncepcja surowej odpowiedzialności, uzasadniona względami bezpieczeństwa w stosunkach miejskich.

Osoby te mogą uwolnić się od odpowiedzialności tylko wtedy, gdy wykażą spełnienie jednej z przesłanek egzoneracyjnych:

szkoda była następstwem tzw. siły wyższej - jest to zjawisko zewnętrzne, nadzwyczajne, którego skutków nie można było przewidzieć (a jeśli nawet można było przewidzieć, to nie można było im zapobiec), na które pojedynczy człowiek nie ma żadnego wpływu i za które osoba zobowiązana do świadczenia nie ponosi odpowiedzialności. Jest ono ograniczone do trzech typów zdarzeń. Są to: klęski żywiołowe, akty władzy politycznej, akty siły zbrojnej;
zawinił sam poszkodowany;
zawiniła osoba trzecia, za którą prowadzący przedsiębiorstwo nie odpowiada i na której działanie nie miał wpływu.

54. Odpowiedzialność na zasadzie słuszności.

Odpowiedzialność na zasadzie słuszności aktualizuje się wówczas, gdy z jednej strony brak jest podstaw do dochodzenia roszczenia odszkodowawczego na zasadach ogólnych, ale z drugiej strony istnieją istotne powody, które przemawiają za kompensacją szkody. Zasada słuszności znajdzie zastosowanie przy naprawieniu szkody, która jest następstwem wykonywania władzy publicznej w sposób legalny (zgodny
z prawem), której nie można przypisać cechy bezprawności (tzw. szkody legalne), lecz w określonej sytuacji nie byłoby ani słuszne, ani zasadne, by skutki wyrządzenia szkody obciążały wyłącznie poszkodowanego.

Zasada słuszności znajduje również zastosowanie, gdy sprawca szkody jest niepoczytalny lub nie można mu przypisać odpowiedzialności ze względu na wiek i niemożliwe jest uzyskanie należnego odszkodowania od opiekunów. W takiej sytuacji poszkodowany ma prawo domagania się od sprawcy naprawienia szkody, jeśli roszczenie jest uzasadnione zasadami współżycia społecznego. Brane jest wówczas pod uwagę porównanie stanu majątkowego sprawcy szkody i osoby domagającej się odszkodowania.

55. Odpowiedzialność za czyn własny (art. 415, 416 k.c.).

Kto z winy swej wyrządził drugiemu szkodę, obowiązany jest do jej naprawienia. Osoba prawna jest obowiązana do naprawienia szkody wyrządzonej z winy jej organu.

Czynem sprawcy może być zarówno działanie, jak i zaniechanie. Podmiotem odpowiedzialnym za czyn własny wyrządzający szkodę może być zarówno osoba fizyczna, jak i osoba prawna. Co do osoby prawnej, jej odpowiedzialności za czyn własny jest możliwa do przyjęcia w tych przypadkach, w których szkodę wyrządza organ tej osoby. Odpowiedzialność ponosi także podżegacz, pomocnik oraz ten, kto świadomie skorzystał z wyrządzonej drugiemu szkody (art. 422 k.c.).

Odpowiedzialność deliktowa za własne czyny.

Kodeks cywilny (art. 415 k.c.) nakłada obowiązek naprawienia szkody na tego, kto popełniając czyn niedozwolony z własnej winy wyrządził drugiemu szkodę. Ten czyn może przejawić się zarówno w postaci działania jak i zaniechania. Podmiotem odpowiedzialności z tytułu popełnionego czynu niedozwolony może być osoba fizyczna, ale także osoba prawna.

Czyn niedozwolony winien być czynem zawinionym, o czym decydują dwa elementy:

element obiektywny - przez co rozumie się bezprawność postępowania (działanie albo zaniechanie jest zachowaniem wbrew przepisom prawa),
element subiektywny - przez co rozumie się wadliwe zachowanie się sprawcy czynu, będące przejawem jego świadomości i wól.

Sprawca zachowuje się bezprawnie, gdy swoim czynem narusza obowiązujące reguły postępowania, działa wbrew nakazom lub zakazom przewidzianym w przepisach prawa, powoduje obiektywnie naruszenie tych przepisów, reasumując - zachowuje się nieprawidłowo w rozumieniu prawa. Jego bezprawne zachowanie może polegać na:

naruszeniu prawa karnego (popełnieniu czyny zabronionego w rozumieniu prawa karnego),
naruszeniu prawa cywilnego (np. naruszeniu spokojnego posiadania rzeczy przez daną osobę),
naruszeniu prawa administracyjnego (np. działaniu wbrew normom prawnym dotyczącym ochrony przeciwpożarowej, ochrony środowiska), czy też innych obowiązujących przepisów prawa.

Sprawca postępuje wadliwie, gdy podjął i wykonał niewłaściwe decyzje lub też nie uczynił tego, co należało. Stąd element subiektywny oznacza stopień winy (umyślnej albo nieumyślnej).

Omawiając kwestie odpowiedzialności deliktowej za własne czyny należy także uwzględnić możliwość odpowiedzialności osoby prawnej (art. 416 k.c.). Mianowicie: osoba prawna działająca poprzez swoje organy jest obowiązana do naprawienia szkody wyrządzonej przez te organy. Tak więc wina organu jest winą osoby prawnej. Ale dla przyjęcia odpowiedzialności osoby prawnej za szkodę wyrządzoną czynem niedozwolonym, muszą być spełnione prawem wymagane przesłanki w postaci: szkoda została wyrządzona przez organ osoby prawnej, organ osoby prawnej wyrządzający szkodę działał w ramach swych uprawnień
i dlatego organowi osoby prawnej należy przypisać winę.

Okoliczności wyłączające odpowiedzialność deliktową: małoletność, niepoczytalność, kalectwo lub niedołężność, obronę konieczną oraz stan wyższej konieczności.

Nie ponosi odpowiedzialności za wyrządzoną szkodę czynem niedozwolonym małoletni, który nie ukończył lat 13. W tym przypadku osobą zobowiązaną do naprawienia wyrządzonej szkody jest ten, kto jest zobowiązany do nadzoru nad małoletnim.

Także nie ponosi odpowiedzialności za szkodę osoba niepoczytalna, która z jakichkolwiek powodów znajduje się w stanie wyłączającym świadome albo swobodne powzięcie decyzji i wyrażenie woli, z tym, że nie dotyczy to osoby, u której zakłócenie czynności psychicznych było następstwem użycia napojów odurzających albo innych podobnych środków;

Oraz osoba, która z powodu stanu cielesnego, jak kalectwo lub niedołężność starcza nie może na tyle kierować swoim postępowaniem w sposób swobodny, by drugim szkody nie wyrządzić, a w tych przypadkach obowiązaną do naprawienia szkody jest osoba zobowiązana do nadzoru nad osobą, której
z powodu stanu psychicznego lub cielesnego nie można przypisać winy.

Obrona konieczna polega na odparciu przez osobę bezpośredniego i bezprawnego zamachu napastnika na jakiekolwiek dobro własne lub innej osoby. Stan wyższej konieczności polega na istnieniu zagrożenia dla dobra własnego lub cudzego nie wskutek zamachu człowieka lecz wskutek innych zdarzeń, gdy przeciwdziałanie im wymaga wyrządzenia szkody. Dlatego, jeżeli osoba ta zniszczy lub uszkodzi cudzą rzecz, albo zabije lub zrani cudze zwierzę w celu odwrócenia od siebie lub innych osób niebezpieczeństwa grożącego bezpośrednio od tej rzeczy lub zwierzęcia, wówczas nie ponosi odpowiedzialności za wynikłą szkodę, ale pod następującymi warunkami: niebezpieczeństwa sama nie wywołała, nie było można inaczej jemu zapobiec, a dobro ratowane jest oczywiście ważniejsze od dobra naruszonego.

56. Odpowiedzialność za czyny cudze.

Odpowiedzialność za czyny cudze przejawia się w dwóch wariantach: jako wina w nadzorze i wina w wyborze.

Odpowiedzialność za niepoczytalnych z racji wieku i chorych psychicznie.

-odpowiedzialność tę ponosi ten, kto zobowiązany jest do nadzoru ustawowego (np. rodzice), umownego lub faktycznego o charakterze stałym nad taka osobą;
-nadzorujący musi ponosić winę w nadzorze - domniemanie winy w nadzorze;
-nadzorujący może zwolnić się z odpowiedzialności, jeżeli udowodni, że nadzór był sprawowany należycie lub że szkoda powstałaby również przy starannym wykonywaniu nadzoru. Wyjątkiem jest odpowiedzialność na zasadzie słuszności art. 428 k.c.

Odpowiedzialność za osoby, którym powierzono wykonywanie czynności (art. 429 k.c.) - kto powierza wykonywanie czynności drugiemu odpowiada za szkodę wyrządzoną przez osobę którą się posłużono o ile nastąpiło uchybienie co do wyboru właściwej osoby, a szkoda nastąpiła przy wykonywaniu powierzonej czynności. Odpowiedzialność oparta jest na zasadzie winy w wyborze - domniemanie winy. Powierzający może zwolnić się z odpowiedzialności jeżeli wykaże, że nie ponosi winy w wyborze albo też że wybrał przedsiębiorstwo, zakład lub osobę, które w zakresie swojej działalności zawodowej trudnią się wykonywaniem takich czynności. Odpowiedzialność powierzającego nie jest zależna od winy wykonawcy.

Odpowiedzialność za podwładnego (art. 430 k.c.).

Za szkodę wyrządzoną za podwładnego z jego winy przy wykonywaniu powierzonych mu czynności odpowiedzialność na zasadzie ryzyka ponosi przełożony. Odpowiedzialność ta wiążę się ze stosunkiem zwierzchnictwa. Podwładny podlega przełożonemu. Występuje tutaj solidarność między przełożonym (ryzyko), a podwładnym (wina).

Odpowiedzialność Skarbu Państwa i państwowych osób prawnych oraz gmin i komunalnych osób prawnych. Za szkodę wyrządzoną przez niezgodne z prawem działanie lub zaniechanie przy wykonywaniu władzy publicznej ponosi odpowiedzialność Skarb Państwa lub jednostka samorządu terytorialnego lub inna osoba prawna wykonująca tę władzę z mocy prawa.

Art. 417² wprowadza odpowiedzialność na zasadzie słuszności: warunek, że szkoda musi być na osobie (rozstrój ciała, uszkodzenie i względy szczególne).

Odpowiedzialność za zwierzęta i rzeczy (art. 431 § 1,2 k.c.).

Odpowiedzialność za zwierzęta ponosi na zasadzie domniemania winy w nadzorze ten, kto zwierzę chowa lub się nim opiekuje. Art. 431 §2 k.c. wprowadza odpowiedzialność na zasadzie słuszności. Odpowiedzialność za szkody wyrządzone przez dzikie zwierzęta ponosi dzierżawca lub zarządca obwodu łowieckiego podczas polowania albo w uprawach i płodach rolnych. Natomiast za zwierzęta objęte całkowitą ochroną ponosi odpowiedzialność Skarb Państwa (prawo łowieckie).

Odpowiedzialność za rzeczy:

odpowiedzialność za szkodę wyrządzoną wskutek wyrzucenia, wylania lub spadnięcia czegoś
z pomieszczenia ponosi ten, kto pomieszczenie zajmuje (nawet bez tytułu prawnego) art. 433 KC. Jest to odpowiedzialność na zasadzie ryzyka.
-za zawalenie się budowli lub oderwanie się jej części - odpowiedzialność ponosi posiadacz samoistny budowli na zasadzie ryzyka. Posiadaczem samoistnym jest właściciel albo ten, kto nie będąc właścicielem zachowuje się jak właściciel. Może on zwolnić się z odpowiedzialności, gdy wykaże, że szkoda nie wynikła z braku utrzymania budowli w należytym stanie czy z wady budowli.

Odpowiedzialność za szkody wyrządzone w związku z użyciem sił przyrody.

Kto prowadzi przedsiębiorstwo na własny rachunek odpowiedzialny jest za szkodę wyrządzoną komukolwiek przez ruch tego przedsiębiorstwa. Przedsiębiorstwo musi być wprawione w ruch za pomocą sił przyrody. Odpowiedzialność jest na zasadzie ryzyka.

Odpowiedzialność za szkody wyrządzone przez ruch mechaniczny środków komunikacji.

Odpowiedzialność za szkodę ponosi na zasadzie ryzyka posiadacz samoistny lub zależny środka transportu. Przy zderzeniu się dwóch pojazdów posiadacze pojazdów odpowiadają względem siebie na zasadzie winy.

Gdy przewóz pasażera z:

grzeczności - posiadacz pojazdu odpowiada względem pasażera na zasadzie winy;
odpłatnie na zasadzie ryzyka za szkody wyrządzone przy przewozie.

57. Odpowiedzialność za zwierzęta i rzeczy.

Ze względu na fakt, że niektóre zwierzęta i rzeczy stanowią zwiększone ryzyko wobec otoczenia, uregulowano w prawie cywilnym trzy szczegółowe rodzaje odpowiedzialności: odpowiedzialność za zwierzęta; za wyrzucenie, spadnięcie lub wylanie przedmiotu; za zawalenie się budowli lub oderwanie się jej części.

Odpowiedzialność za szkody wyrządzone przez zwierzę ponosi ten, kto to zwierzę chowa lub posługuje się nim. Oznacza to, że odpowiedzialność nie zawsze obciążała będzie właściciela zwierzęcia. Przyjmuje się bowiem powszechnie, że osobą, która zwierzę chowa jest ten, kto sprawuje nad nim pieczę dla własnych celów, dostarcza mu utrzymania i schronienia. Chów nie musi być nastawiony na zysk. Odpowiedzialność za zwierzę dotyczy nie tylko zwierząt domowych, ale także dzikich zwierząt przebywających pod opieką człowieka, np. w zoo lub cyrku. Nie odnosi się natomiast do zwierząt żyjących
w stanie wolnym. Odpowiedzialność za szkody wyrządzone przez te zwierzęta została uregulowana odrębnie i tylko w stosunku do niektórych gatunków i niektórych rodzajów szkód, np. szkody wyrządzone
w zbożu przez sarny, dziki, łosie. Za takie szkody odpowiadają dzierżawcy lub zarządcy obwodów łowieckich albo Skarb Państwa. Odpowiedzialność za szkody wyrządzone przez zwierzęta opiera się na zasadzie winy osoby, która to zwierzę chowa lub nim się posługuje, przy czym wina ta jest domniemana. Osoba taka odpowiada również wtedy, gdy zwierzę uciekło lub zabłąkało się, a także za inne osoby, którym wcześniej powierzona została opieka nad zwierzęciem. Odpowiedzialność ta została ograniczona do szkód wynikłych w związku z naturalnymi zachowaniami zwierzęcia. Wyłączona więc będzie w przypadku sprowokowania zwierzęcia przez samego poszkodowanego. Natomiast jeśli ktoś specjalnie pokieruje zwierzęciem tak, aby wyrządziło szkodę, odpowiada jak za własny zawiniony czyn.

Za szkody wyrządzone w wyniku wyrzucenia, wylania lub spadnięcia przedmiotu odpowiada osoba, która to pomieszczenie zajmuje. Nieistotny jest tytuł prawny do tego pomieszczenia, może to być własność, najem lub inne jeszcze prawo. Jeżeli pomieszczenie zajmowane jest przez więcej niż jedną osobę, wszystkie osoby zajmujące to pomieszczenie odpowiadają solidarnie. Odpowiedzialność ta oparta jest na zasadzie ryzyka. Wyłączona została tylko w razie gdyby szkoda powstała wskutek siły wyższej (np. trzęsienie ziemi), wyłącznej winy poszkodowanego (np. wspinanie się po rynnie) lub wyłącznej winy osoby trzeciej, za którą osoby zajmujące pomieszczenie nie ponoszą odpowiedzialności (np. sąsiad strącił z parapetu doniczkę na zaparkowany pod blokiem samochód).

Odpowiedzialność za szkodę wyrządzoną na skutek zawalenia się budowli lub oderwania się jej części ponosi samoistny posiadacz tej budowli, czyli osoba, która włada nią jak właściciel. Przez budowlę rozumieć należy urządzenie skonstruowane przez człowieka i związane z gruntem, np. budynki, mosty, tunele, pomniki. Odpowiedzialność ta oparta została na zasadzie ryzyka, ale ograniczona została do zaledwie dwóch zdarzeń: braku utrzymania budowli w należytym stanie i wad w jej budowie. Wyłączona jest natomiast wtedy, gdy szkoda powstała z winy poszkodowanego, osoby trzeciej albo siły wyższej.

58. Odpowiedzialność za wykonywanie władzy publicznej.

Za szkodę wyrządzoną przez niezgodne z prawem działanie lub zaniechanie przy wykonywaniu władzy publicznej ponosi odpowiedzialność Skarb Państwa lub jednostka samorządu terytorialnego lub inna osoba prawna wykonująca tę władzę z mocy prawa. Jeżeli wykonywanie zadań z zakresu władzy publicznej zlecono, na podstawie porozumienia, jednostce samorządu terytorialnego albo innej osobie prawnej, solidarną odpowiedzialność za wyrządzoną szkodę ponosi ich wykonawca oraz zlecająca je jednostka samorządu terytorialnego albo Skarb Państwa.

Jeżeli szkoda została wyrządzona przez wydanie aktu normatywnego, jej naprawienia można żądać po stwierdzeniu we właściwym postępowaniu niezgodności tego aktu z Konstytucją, ratyfikowaną umową międzynarodową lub ustawą. Jeżeli szkoda została wyrządzona przez wydanie prawomocnego orzeczenia lub ostatecznej decyzji, jej naprawienia można żądać po stwierdzeniu we właściwym postępowaniu ich niezgodności z prawem, chyba że przepisy odrębne stanowią inaczej. Odnosi się to również do wypadku, gdy prawomocne orzeczenie lub ostateczna decyzja zostały wydane na podstawie aktu normatywnego niezgodnego z Konstytucją, ratyfikowaną umową międzynarodową lub ustawą.

Jeżeli szkoda została wyrządzona przez niewydanie orzeczenia lub decyzji, gdy obowiązek ich wydania przewiduje przepis prawa, jej naprawienia można żądać po stwierdzeniu we właściwym postępowaniu niezgodności z prawem niewydania orzeczenia lub decyzji, chyba że przepisy odrębne stanowią inaczej. Jeżeli szkoda została wyrządzona przez niewydanie aktu normatywnego, którego obowiązek wydania przewiduje przepis prawa, niezgodność z prawem niewydania tego aktu stwierdza sąd rozpoznający sprawę o naprawienie szkody.

Jeżeli przez zgodne z prawem wykonywanie władzy publicznej została wyrządzona szkoda na osobie, poszkodowany może żądać całkowitego lub częściowego jej naprawienia oraz zadośćuczynienia pieniężnego za doznaną krzywdę, gdy okoliczności, a zwłaszcza niezdolność poszkodowanego do pracy lub jego ciężkie położenie materialne, wskazują, że wymagają tego względy słuszności.

Odpowiedzialność za szkody wyrządzone przy wykonywaniu władzy publicznej jest odpowiedzialnością na zasadach słuszności; przesłanką szkody jest jedynie szkoda na osobie.

59. Odpowiedzialność za osoby nad którymi sprawuje się nadzór (art. 427, art. 428 k.c.).

Kto z mocy ustawy lub umowy jest zobowiązany do nadzoru nad osobą, której z powodu wieku albo stanu psychicznego lub cielesnego winy poczytać nie można, ten obowiązany jest do naprawienia szkody wyrządzonej przez tę osobę, chyba że uczynił zadość obowiązkowi nadzoru albo że szkoda byłaby powstała także przy starannym wykonywaniu nadzoru. Przepis ten stosuje się również do osób wykonywających bez obowiązku ustawowego ani umownego stałą pieczę nad osobą, której z powodu wieku albo stanu psychicznego lub cielesnego winy poczytać nie można.

Gdy sprawca z powodu wieku albo stanu psychicznego lub cielesnego nie jest odpowiedzialny za szkodę, a brak jest osób zobowiązanych do nadzoru albo gdy nie można od nich uzyskać naprawienia szkody, poszkodowany może żądać całkowitego lub częściowego naprawienia szkody od samego sprawcy, jeżeli z okoliczności, a zwłaszcza z porównania stanu majątkowego poszkodowanego i sprawcy, wynika, że wymagają tego zasady współżycia społecznego.

60. Odpowiedzialność za osoby, którym powierzono wykonanie czynności (art. 429 k.c.).

Kto powierza wykonanie czynności drugiemu, ten jest odpowiedzialny za szkodę wyrządzoną przez sprawcę przy wykonywaniu powierzonej mu czynności, chyba że nie ponosi winy w wyborze albo że wykonanie czynności powierzył osobie, przedsiębiorstwu lub zakładowi, które w zakresie swej działalności zawodowej trudnią się wykonywaniem takich czynności.

Reguła ogólna daje się sprowadzić do stanowiska, że ten, kto powierza drugiemu wykonanie jakiejś czynności, odpowiada za szkodę wyrządzoną osobom postronnym, tj. odpowiada za czyn cudzy przy istnieniu pewnych przesłanek. Odpowiedzialność taka powstaje, gdy nastąpiło uchybienie co do wyboru właściwej osoby (culpa in eligendo), a szkoda nastąpiła przy wykonywaniu powierzonej czynności.

61. Odpowiedzialność zwierzchnika za podwładnego (art. 430 k.c.).

Kto na własny rachunek powierza wykonanie czynności osobie, która przy wykonywaniu tej czynności podlega jego kierownictwu i ma obowiązek stosować się do jego wskazówek, ten jest odpowiedzialny za szkodę wyrządzoną z winy tej osoby przy wykonywaniu powierzonej jej czynności.

Uzasadnienie ryzyka jako podstawy odpowiedzialności przyjętej w art. 430 k.c. nadaje jej charakter obiektywny. Przesłanki odpowiedzialności na podstawie art. 430 można ująć następująco:

szkoda wyrządzona osobie trzeciej przez podwładnego,
wina podwładnego,
wyrządzenie szkody przy wykonywaniu powierzonej czynności.

Między osobą powierzającą wykonanie czynności i tym, komu czynność powierzono, musi istnieć stosunek zwierzchnictwa. Zwierzchnikiem jest ten, kto na własny rachunek powierza wykonanie czynności osobie, która przy jej wykonywaniu podlega jego kierownictwu i ma obowiązek stosować się do jego wskazówek. Podwładnym zaś osoba podlegająca temu kierownictwu i mająca obowiązek stosowania się do poleceń wydanych przez zwierzchnika. Źródłem podporządkowania może być ustawa, umowa, a nawet stosunki faktyczne. Najczęściej podporządkowanie znajduje wyraz w stosunku pracy, którego źródłem może być umowa o pracę, powołanie, mianowanie, wybór oraz spółdzielczy stosunek pracy.

Na pytanie czy podwładny, w rozumieniu art. 430 k.c., może mieć więcej niż jednego zwierzchnika, doktryna udziela odpowiedzi negatywnej. Oddelegowanie pracownika do innego pracodawcy, prowadzi do powstania zwierzchnictwa tymczasowego. Jeżeli przełożonym względem sprawcy szkody jest pracodawca tymczasowy, to ten i tylko ten pracodawca, a nie przełożony stały, będzie ponosił odpowiedzialność cywilną. O atrybucie przełożonego tymczasowego decyduje świadczenie pracy na rzecz danego pracodawcy oraz w ramach tzw. czasowego przekazania. Wskazać należy, że czasowe przekazanie pracownika jest wynikiem umowy, łączącej pracodawcę macierzystego z nowym. Źródłem uprawnień pracodawcy B do wydawania poleceń pracownikowi pracodawcy A i kierowania jego prac jest umowa zawarta miedzy tymi pracodawcami.

Kolejną przesłanką odpowiedzialności zwierzchnika jest zawsze wina podwładnego, co wynika z art. 415 k.c. Dla zastosowania art. 430 k.c. nie jest wymagana jakakolwiek wina po stronie zwierzchnika. Odpowiada on bowiem na zasadzie ryzyka, co wyłącza możliwość ekskulpacji, np. brakiem winy w nadzorze (por. art.427 k. c.) lub w wyborze (por. art. 429 k. c.).

62. Odpowiedzialność w związku z ruchem pojazdów mechanicznych (art. 436 k.c.).

Odpowiedzialność z tytułu korzystania z pojazdów mechanicznych została ukształtowana na zasadzie ryzyka (zob. pkt 65). Podmiotem ponoszącym odpowiedzialność jest samoistny posiadacz mechanicznego środka komunikacji poruszanego za pomocą sił przyrody. Jednakże gdy odda on środek komunikacji w posiadanie komuś innemu, odpowiedzialność ponosić będzie posiadacz zależny (zob. art. 336 k.c.). Odpowiedzialność samoistnego posiadacza pojazdu obejmuje wszelkie wadliwe działanie kierowcy, jeżeli nie chodzi o te same osoby. Kierowca nie może być bowiem traktowany jako osoba trzecia, za której czyny posiadacz samoistny nie ponosi odpowiedzialności. Dlatego samowolna jazda kierowcy nie wyłącza odpowiedzialności samoistnego posiadacza.

Kwestią dyskusyjną jest ściślejsze ustalenie sensu przesłanki, by szkoda nastąpiła przez ruch mechanicznego środka komunikacji. Pojęcie ruchu nie może być sprowadzone do elementów czysto fizycznych, zwłaszcza poruszania się w przestrzeni. A zatem odpowiedzialność (z art. 436 § 1 k.c.) obejmuje też otwarcie drzwi lub klapy samochodu, czy szkodę wyrządzoną przez wybuch silnika w czasie gdy pojazd nie porusza się w przestrzeni.

Odpowiedzialność posiadacza pojazdu rozciąga się na szkodę wyrządzoną komukolwiek. Dotyczy to zatem zarówno osób postronnych, jak i znajdujących się w pojeździe lub mających z nim styczność, także kierowcy. Nie wyłącza jej istnienie uprzedniego stosunku zobowiązaniowego między poszkodowanym i posiadaczem pojazdu, np. wynikającego z umowy przewozu. Stosunkowo często będzie tu miała miejsce jednoczesna odpowiedzialność posiadacza pojazdu i kierowcy, który wyrządza szkodę ze swojej winy. Każdy z nich odpowiada z innego tytułu (posiadacz: art. 436 k.c., kierowca: art. 415 k.c. - odpowiedzialność ex delicto), lecz obaj solidarnie wobec poszkodowanego.

Modyfikacje reguły podstawowej (motywy wyłączenia zasady ryzyka):

zderzenie się pojazdów: odpowiedzialność zaostrzona znosi się wzajemnie i z tego tytułu następuje powrót do zasad ogólnych. Nie dotyczy to odpowiedzialności wobec osób postronnych. Oba pojazdy muszą być w ruchu, w przeciwnym wypadku mamy do czynienia nie ze zderzeniem się, lecz z najechaniem.
przewóz z grzeczności: trudno obciążać surową zasadą ryzyka tego, kto działa w interesie przewożonego, czyniąc mu bezinteresowną przysługę. Cechą tego stanu faktycznego jest brak obowiązku dokonania przewozu oraz bezpłatność.

Nie wolno odpowiedzialności w związku z ruchem pojazdów mechanicznych wyłączyć z góry lub ograniczyć przez akty woli osób zainteresowanych.

Obowiązkowe ubezpieczenia komunikacyjne:

Ubezpieczenie odpowiedzialności cywilnej posiadaczy pojazdów mechanicznych za szkody powstałe w związku z ruchem tych pojazdów ma charakter obowiązkowy. Ukształtowane zostało jednak jako ubezpieczenie umowne, co oznacza, że na każdym posiadaczu pojazdu mechanicznego ciąży obowiązek zawarcia umowy ubezpieczenia OC z wybranym ubezpieczycielem.

W ramach OC ubezpieczyciel wypłaca poszkodowanemu odszkodowanie w miejsce posiadacza pojazdu.
W przypadkach, kiedy osoba kierująca wyrządziła szkodę umyślnie lub po użyciu alkoholu czy też weszła
w posiadanie pojazdu wskutek popełnienia przestępstwa itp. ubezpieczycielowi służy uprawnienie dochodzenia zwrotu wypłaconego odszkodowania (regres ubezpieczeniowy).

Ubezpieczenie samego pojazdu od uszkodzeń i kradzieży (AC), oraz ubezpieczenie od następstw nieszczęśliwych wypadków są ubezpieczeniami dobrowolnymi.

63. Odpowiedzialność za prowadzenie przedsiębiorstwa wprawianego w ruch za pomocą sił przyrody (art. 435 k.c.).

Kodeks cywilny wprowadza zaostrzoną odpowiedzialność dla przypadków, gdy szkoda zostaje wyrządzona przez ruch przedsiębiorstw i zakładów określonych jako „wprawiane w ruch za pomocą sił przyrody” (pary, gazu, elektryczności, paliw płynnych itp.). Dotyczy to przeważającej ilości nowoczesnych fabryk, kopalni, hut itp., a także przedsiębiorstw komunikacyjnych kolejowych, komunikacji tramwajowej, trolejbusowej itd.

Użycie poszczególnych maszyn w przedsiębiorstwie lub zakładzie, który wprawdzie się nimi posługuje, lecz jako całość nie jest wprawiany w ruch elementarnymi siłami przyrody, nie stanowi dostatecznej podstawy do zastosowania art. 435 k.c. (na przykład użycie maszyn w gospodarstwie rolnym lub pojazdów mechanicznych w przedsiębiorstwach, które ich używają jako indywidualnych środków lokomocji, a nie pełniących funkcję podstawową dla zadań przedsiębiorstwa jako całości).

Za osobę odpowiedzialną uważa się osobę prowadzącą przedsiębiorstwo lub zakład na własny rachunek. Chodzi tu o kryterium materialne, a nie formalne; w razie wątpliwości zostaje zatem obciążony samoistny posiadacz, a niekoniecznie właściciel.

Szkoda musi być wyrządzona przez ruch przedsiębiorstwa albo zakładu, co oznacza że wymagana jest łączność między ruchem danego zespołu organizacyjnego jako całości i szkodą, a nie tylko użyciem konkretnego urządzenia napędzanego siłami przyrody.

Odpowiedzialność objęta art. 435 k.c. znajduje zastosowanie do szkód na osobie lub mieniu wyrządzonych komukolwiek, a zatem zarówno osobom postronnym dla przedsiębiorstwa czy zakładu, jak
i osobom, które łączy z nimi stosunek prawny, zwłaszcza stosunek pracy. Mamy tu do czynienia
z ustawowym priorytetem reżimu odpowiedzialności deliktowej nad reżimem odpowiedzialności kontraktowej.

Przyczyny wyłączające surową odpowiedzialność (patrz pkt. 64):

siła wyższa,
nastąpienie szkody wyłącznie z winy poszkodowanego,
nastąpienie szkody wyłącznie z winy osoby trzeciej, za której czyny prowadzący przedsiębiorstwo lub zakład nie ponosi odpowiedzialności.

Zasady ustalone dla przypadków wymienionych powyżej stosuje się odpowiednio do przedsiębiorstw i zakładów wytwarzających środki wybuchowe lub posługujące się nimi. Przedsiębiorstwa i zakłady wprawiane w ruch przez energię jądrową (atomową) zostały unormowane w przepisach szczególnych.

64. Przesłanki egzoneracyjne i ich znaczenie.

Wyłączenie surowej odpowiedzialności może nastąpić tylko wtedy, gdy prowadzący przedsiębiorstwo wykaże, że szkoda nastąpiła z powodu wystąpienia jednej z trzech okoliczności:

Na skutek siły wyższej: pojęcie to nie jest unormowane w kodeksie, jednak duże znaczenie ma odróżnienie jej od zwykłego przypadku (casus). Siłą wyższą nazywamy zdarzenie nadzwyczajne, zewnętrzne i niemożliwe do zapobieżenia. Należą tu zwłaszcza zdarzenia o charakterze katastrofalnych działań przyrody i zdarzenia nadzwyczajne w postaci zaburzeń życia zbiorowego (wojna, zamieszki krajowe itp.).

Cecha zewnętrzności wyłącza z kręgu siły wyższej zdarzenia, które zachodzą w wewnętrznym organizmie przedsiębiorstwa, np. gdy ma miejsce wybuch kotła w fabryce.

Wyłącznie z winy poszkodowanego: chodzi o przypadki, gdy można poszkodowanemu postawić zarzut, że nie dokłada należytej uwagi i staranności, jakie osoba rozważna powinna wykazać w danej sytuacji. Kodeks wymaga, by zachowanie poszkodowanego było zawinione, oraz stanowiło wyłączną przyczynę szkody. Znaczy to, że normalnym następstwem zachowania się poszkodowanego staje się szkoda, a ruch przedsiębiorstwa lub zakładu uczestniczy w jej powstaniu, lecz nie jest to decydujące.

W tym sensie szkoda powstaje wyłącznie z winy poszkodowanego, gdy rzuca się on pod jadący pociąg, choć oczywistym jest to, że ruch pociągu w ramach ruchu przedsiębiorstwa kolejowego był warunkiem osiągnięcia ostatecznego efektu.

Jeżeli poszkodowany nawet ze swojej winy tylko przyczynił się do wyrządzenia mu szkody albo gdy w jego zachowaniu nie można w ogóle dopatrzyć się winy (np. gdy jest niepoczytalny), jego odpowiedzialność nie zostaje wyłączona, natomiast przypadające mu odszkodowanie powinno być wówczas odpowiednio zmniejszone.

Wyłącznie z winy osoby trzeciej: warunki, w jakich wina osoby trzeciej może wyłączać odpowiedzialność prowadzącego przedsiębiorstwo lub zakład, są te same co w odniesieniu do winy poszkodowanego, jednakże osoba trzecia, o której tu mowa nie może być zaliczona do grona osób, za które prowadzący ponosi odpowiedzialność.

Przyczynienie się osoby trzeciej do wyrządzenia szkody, zawinione czy też nie, nie prowadzi nigdy do obniżenia odszkodowania przypadającego poszkodowanemu. Ten ostatni może natomiast, gdy znajdzie to uzasadnienie w okolicznościach sprawy, zarówno od prowadzącego zakład lub przedsiębiorstwo, jak i osoby trzeciej.

Istnienie i wpływ na układ sytuacji prowadzącej do wyrządzenia szkody wykazać musi osoba prowadząca przedsiębiorstwo lub zakład. Rozkład ciężaru dowodu odpowiada tu ogólnej regule dowodowej (art.6 k.c.): ciężar udowodnienia faktu spoczywa na osobie, która z faktu tego wywodzi skutki prawne.

Nie istnieje potrzeba wykazywania okoliczności egzoneracyjnych, jeżeli poszkodowany nie udowodnił przesłanek odpowiedzialności, a w szczególności związku przyczynowego między ruchem przedsiębiorstwa a szkodą.

65. Egzoneracja a ekskulpacja w kontekście zasad odpowiedzialności.

Podstawowymi zasadami odpowiedzialności są wina i ryzyko. O winie można mówić w przypadku personalnej zarzucalności popełnionego czynu. Wynika ona z generalnej formuły odpowiedzialności, głoszącej że: „kto z winy swej wyrządził drugiemu szkodę, obowiązany jest do jej naprawienia”.

Koncepcja odpowiedzialności na zasadzie ryzyka zostaje wprowadzona przez niektóre przepisy k.c., m.in. dotyczące odpowiedzialności odszkodowawczej za: wyrzucenie, wylanie lub wypadnięcie czegoś
z pomieszczenia (art. 433 k.c.), zawalenie się budowli (art. 434 k.c.), szkody wyrządzone w związku z ruchem przedsiębiorstw i użyciem elementarnych sił przyrody (art. 435 k.c.), oraz prowadzeniem pojazdów mechanicznych (art. 436 k.c.). Konsekwencje zasady ryzyka są dość surowe i mają charakter prewencyjny.

Ekskulpacja: jest to zwolnienie się odpowiedzialności z tytułu winy (wykazanie braku winy).

Egzoneracja: to zwolnienie się od odpowiedzialności na zasadzie ryzyka przez wykazanie jednej
z przesłanek egzoneracyjnych: siły wyższej, wyłącznej winy poszkodowanego, lub wyłącznej winy osoby trzeciej.

66. Odpowiedzialność za produkt.

Przez produkt rozumie się rzecz ruchomą, choćby została ona połączona z inną rzeczą. Nie jest produktem w rozumieniu tych słów nieruchomość (choć charakter taki mogą mieć części składowe nieruchomości). Za produkt uważa się również zwierzęta i energię elektryczną (ale już nie inne postacie energii). Nie są produktem wytwory intelektualne.

Przeciwieństwem produktu niebezpiecznego nie jest produkt w pełni, czy absolutnie bezpieczny (takie wymaganie hamowałoby rozwój gospodarczy i innowacyjność rynku), ale produkt, który w zwykłych, dających się rozsądnie przewidzieć warunkach jego używania, nie stwarza zagrożenia, lub zagrożenie jest na tyle niewielkie, że da się je pogodzić ze zwykłym używaniem i uwzględnia wysoki poziom ochrony bezpieczeństwa i życia ludzkiego. Bezpieczeństwo produktu powinno być ustalane z uwzględnieniem kategorii konsumentów, dla których jest przeznaczony (np. dzieci). Ważne jest również podanie do wiadomości konsumenta informacji o właściwościach produktu (np. poprzez oznakowanie, instrukcję użycia obsługi etc.).

Odpowiedzialność producenta za produkt należy do kategorii odpowiedzialności ex delicto i jest niezależna od istniejących wcześniej powiązań prawnych między stronami. Roszczenia z tego tytułu może podnieść zarówno nabywca produktu, jak i każdy inny podmiot, który doznał uszczerbku w wyniku wprowadzenia do obrotu niebezpiecznego produktu. Odpowiedzialność za produkt pozostaje w ścisłym związku z koncepcją obrotu konsumenckiego - adresatem roszczeń jest profesjonalista, wprowadzający produkt do obrotu w ramach swej działalności gospodarczej, a poszkodowanym każdy, kto doznał uszczerbku w postaci szkody na osobie lub mieniu. Pojęcie poszkodowanego jest szersze niż pojęcie konsumenta. Obejmuje ono również osoby nienależące do kategorii nabywców i użytkowników określonego dobra, a więc wszystkich, którzy znajdują się w zasięgu niebezpiecznego oddziaływania produktu po jego wprowadzeniu do obrotu.

Wśród przesłanek odpowiedzialności można wyróżnić następujące elementy:

wytworzenie i wprowadzenie do obrotu niebezpiecznego produktu w zakresie działalności gospodarczej producenta,
szkoda,
adekwatny związek przyczynowy pomiędzy wytworzeniem i wprowadzeniem produktu do obrotu a szkodą.

Poszkodowany musi udowodnić fakt wytworzenia produktu niebezpiecznego (ale już nie wprowadzenia go do obrotu), szkodę i związek przyczynowy pomiędzy niebezpiecznymi właściwościami produktu a szkodą. Związek pomiędzy wytworzeniem i wprowadzeniem do obrotu produktu a działalnością gospodarczą producenta jest objęty domniemaniem. Odpowiedzialność producenta za szkodę wyrządzoną przez produkt niebezpieczny jest uniezależniona od winy.

Nie jest możliwa skuteczna ekskulpacja podmiotu odpowiedzialnego, natomiast producent może zwolnić się od odpowiedzialności, wskazując określone ustawowo przesłanki wyłączające odpowiedzialność:

dowód co do tego, że właściwości niebezpieczne produktu ujawniły się po wprowadzeniu go do obrotu, poszkodowany może jednak wykazać, że wynikały one z przyczyny tkwiącej poprzednio w produkcie (co przywraca odpowiedzialność producenta);
dowód co do tego, że nie można było przewidzieć niebezpiecznych właściwości produktu, uwzględniając stan nauki i techniki w chwili wprowadzenia produktu do obrotu (tzw. ryzyko rozwoju);
dowód co do tego, że niebezpieczne właściwości produktu wynikają z zastosowania przepisów prawa - w odniesieniu do niektórych grup produktów lub niektórych ich cech zostały wyraźnie określone niezbędne wymagania bezpieczeństwa i procedury weryfikacyjne (np. w odniesieniu do leków lub żywności). Dowód nie może jednak ograniczać się do ustalenia, że zostały zachowane określone prawem wymagania bezpieczeństwa, ale powinien wskazywać na to, że produkt nabył niebezpiecznych właściwości w wyniku zastosowania tych procedur przy wytwarzaniu rzeczy.

Zakres szkody podlegającej naprawieniu opiera się na ogólnych zasadach. Reżim odpowiedzialności za produkt obejmuje kompensację szkody na osobie, zarówno majątkowej jak i niemajątkowej.

Odrębnie (w stosunku do reguł ogólnych) został potraktowany zakres szkód na mieniu. Wprowadzone tu zostały następujące ograniczenia: producent odpowiada za szkodę na mieniu tylko wtedy, gdy uszczerbek dotyczy przedmiotu przeznaczonego do użytku osobistego (kryterium zobiektywizowane) i w takim charakterze rzecz była używana przez poszkodowanego (kryterium zindywidualizowane); kompensacji nie podlegają szkody na mieniu, których wartość nie przekracza wartości 500 euro.

Krąg adresatów roszczeń odszkodowawczych z tytułu wprowadzenia do obrotu produktu niebezpiecznego obejmuje nie tylko producenta finalnego, ale również wytwórcę materiału, surowca, albo części składowej produktu. Podmioty te mogą się jednak skutecznie egzonerować, jeśli przeprowadzą dowód co do tego, że wyłączną przyczyną szkody była wadliwa konstrukcja lub wskazówki producenta.

Z odpowiedzialnością producenta zrównana jest odpowiedzialność każdego podmiotu, który umieszcza na produkcie swoją nazwę, znak towarowy lub inne oznaczenie odróżniające i w ten sposób podaje się za producenta, a także importer. Odpowiedzialność wskazanych wyżej podmiotów ma charakter solidarny. Regulacja kodeksowa wprowadza też subsydiarną odpowiedzialność zbywcy, czyli podmiotu, który zbył produkt niebezpieczny w zakresie swojej działalności gospodarczej. Odpowiedzialność zbywcy ma charakter warunkowy i aktualizuje się dopiero wtedy, gdy nie wiadomo, kto jest producentem (lub osobą odpowiadającą jak producent), i w ciągu miesiąca od daty zawiadomienia o szkodzie zbywca nie wskaże poszkodowanemu odpowiedniej osoby i adresu.

Regulacja kodeksowa w zakresie odpowiedzialności za szkodę wyrządzoną przez produkt niebezpieczny ma charakter semiimperatywny. Jej ewentualne modyfikacje wprowadzone porozumieniem stron mogą polegać jedynie na wzmocnieniu ochrony konsumenta poprzez rozszerzenie zakresu roszczeń.

Roszczenie o naprawienie szkody wyrządzonej przez produkt niebezpieczny ulega przedawnieniu
z upływem lat trzech od dnia, w którym poszkodowany dowiedział się lub przy zachowaniu należytej staranności mógł się dowiedzieć o szkodzie i osobie obowiązanej do jej naprawienia. W każdym przypadku roszczenie przedawnia się po upływie lat dziesięciu od wprowadzenia produktu do obrotu.

67. Bezpodstawne wzbogacenie.

Bezpodstawnym wzbogaceniem nazywamy fakt uzyskania kosztem innej osoby jakiejś korzyści lub prawa bez należytego usprawiedliwienia prawnego. Ten, kto uzyskał korzyść i przez to się wzbogacił, jest zobowiązany do dokonania zwrotu na rzecz zubożonego.

W świetle art. 405 k.c. zobowiązanie z tytułu bezpodstawnego wzbogacenia powstaje przy istnieniu trzech przesłanek, które muszą być łącznie spełnione:

przesunięcie majątkowe (po jednej stronie następuje wzbogacenie, po drugiej zubożenie),
istnienie związku między wzbogaceniem i zubożeniem (dwie strony),
wzbogacenie następuje bez podstawy prawnej.

Bezpodstawne wzbogacenie może nastąpić: w wyniku działania wzbogaconego (ktoś dokonuje zasiewów zbożem stanowiącym cudzą własność); w wyniku działania zubożonego (ktoś stawia budynek ze swoich materiałów na cudzym gruncie); przez działanie osoby trzeciej (która stawia na cudzym gruncie budynek z materiałów nienależących ani do właściciela gruntu, ani do niej samej); wskutek zdarzeń niemających w ogóle charakteru działań ludzkich (przy zniesieniu tam w stawach rybnych przez powódź następuje zarybienie stawów sąsiednich, należących do innych właścicieli). Przedmiotem roszczenia
o zwrot z tytułu bezpodstawnego wzbogacenia jest zwrot korzyści w naturze, a gdyby to było niemożliwe
- zwrot wartości korzyści. Oprócz właściwego przedmiotu wzbogacenia podlega zwrotowi to, co rzecz lub prawo przenosi, a także korzyści zastępcze, czyli surogaty.

Osobnym zagadnieniem przy każdym roszczeniu o zwrot bezpodstawnego wzbogacenia stanowi problem zakresu obowiązku zwrotu. Możliwe są tu dwa rozwiązania: pełny obowiązek zwrotu wzbogacenia, dający oczywistą przewagę ochronie interesów osoby bezpodstawnie zubożonej, albo też obowiązek zwrotu w jakimś stopniu ograniczony, co znajduje uzasadnienie w liczeniu się z interesami wzbogaconego. Obowiązek wydania korzyści lub zwrotu jej wartości wygasa, gdy ten, kto ją uzyskał, wykaże, że korzyść zużył lub utracił w taki sposób, że nie jest już wzbogacony (art. 409 k.c.). Nie dotyczy to sytuacji, gdy pozbywając się korzyści, powinien był liczyć się z obowiązkiem zwrotu (np. w razie uzyskania w sądzie oznaczonej sumy od przeciwnika procesowego w wyroku nieprawomocnym, zaopatrzonym w rygor natychmiastowej wykonalności). Szczególnym przypadkiem utraty wzbogacenia jest rozporządzenie na rzecz osoby trzeciej pod tytułem darmym. Przypadek ten reguluje kodeks cywilny (art. 407 k.c.), dając przewagę interesom strony zubożonej. Może ona poszukiwać zwrotu od nabywcy pod tytułem darmym
w miejsce pierwotnie wzbogaconego.

Nienależne świadczenie to wzbogacenie się cudzym kosztem bez dostatecznego usprawiedliwienia prawnego, dokonane pod postacią świadczenia. Z faktu dokonania świadczenia wynika zobowiązanie dla odbiorcy do zwrotu tego, co świadczono. W myśl art. 410 § 2 k.c. w zakresie nienależnego świadczenia wymienia się następujące przypadki:

gdy więź zobowiązująca usprawiedliwiająca świadczenie nie istnieje w ogóle, lub istnieje, ale nie w stosunku do osoby, która uzyskała świadczenie - np. świadczenie w przekonaniu
o tym, że spełnia się dług, gdy w rozumieniu prawa dług ten nie zaistniał lub został umorzony.
gdy więź zobowiązaniowa istniała między stronami, lecz podstawa prawna świadczenia odpadła lub zamierzony cel świadczenia nie został osiągnięty - pierwsza hipoteza obejmuje sytuację upadku zobowiązania po jego powstaniu ex tunc lub ex nunc, np. wskutek wykonania przez stronę klauzuli umownego prawa odstąpienia. Druga hipoteza obejmuje sytuację, gdy skutek przewidziany przez strony i mający nastąpić w przyszłości według ważnego zobowiązania nie nastąpił ki nastąpić nie może, np. dokonanie darowizny na cel
z góry oznaczony i możliwy do zrealizowania w chwili zawarcia umowy (darowizna na poczet małżeństwa).
gdy więź zobowiązaniowa między dwoma osobami miała wynikać z czynności prawnej lecz czynność okazała się nieważna i nie stała się ważna po spełnieniu świadczenia - chodzi tu m.in. o sytuacje, w których czynność prawna była od początku nieważna jako sprzeczna
z ustawą lub zasadami współżycia społecznego, lub gdy nie zachowano przewidzianej przez przepisy prawa formy ad solemnitatem.

Kodeks wyłącza roszczenie o dokonanie zwrotu z tytułu nienależnego świadczenia, jeżeli: świadczenie zostało spełnione mimo świadomości, że świadczący nie był do niego zobowiązany; spełnienie świadczenia czyni zadość zasadom współżycia społecznego; świadczenie zostało spełnione w wykonaniu roszczenia przedawnionego, skoro więź uzasadniająca roszczenie nadal istnieje (nie dotyczy to przypadków, gdy przedawnione roszczenie wygasa); spełnienie świadczenia odpowiada zobowiązaniu, a tylko nastąpiło przed terminem wymagalności roszczenia.

Sąd może orzec przepadek świadczenia na rzecz Skarbu Państwa, jeżeli świadczenie to zostało świadomie spełnione w zamian za dokonanie czynu zabronionego przez ustawę lub w celu niegodziwym. Jeżeli przedmiot świadczenia został zużyty lub utracony, przepadkowi może ulec jego wartość. Orzeczenie
o przepadku świadczenia niegodziwego lub jego wartości może nastąpić jedynie wówczas, gdy obie strony miały świadomość owej niegodziwości.

68. Przyczyny wygaśnięcia zobowiązań.

Zasadniczą przyczyną wygaśnięcia zobowiązania jest spełnienie świadczenia przez dłużnika zgodnie z treścią zobowiązania. Zobowiązanie zostaje wówczas wykonane, jego cel osiągnięty, a więź prawna między stronami ustaje. W razie niewykonania zobowiązania obowiązek świadczenia może przemienić się w obowiązek naprawienia szkody. Z kolei wraz z wykonaniem obowiązku naprawienia szkody (spełnienie świadczenia odszkodowawczego), zobowiązanie również wygasa, gdyż interes wierzyciela został przez to zaspokojony.

Zobowiązanie wygasa wraz z zaspokojeniem wierzyciela (poza przypadkami wykonania zobowiązania przez spełnienie świadczenia lub wypełnienie świadczenia odszkodowawczego), gdy ma miejsce: świadczenie w miejsce wypełnienia; potrącenie; odnowienie; złożenie do depozytu sądowego lub na zachowanie - przy istnieniu wskazanych w ustawie przesłanek.

Zobowiązanie wygasa bez zaspokojenia wierzyciela (poza przypadkiem niemożliwości świadczenia), gdy ma miejsce: zwolnienie z długu przez wierzyciela; rozwiązanie stosunku prawnego; wygaśnięcie zobowiązania z powodu nadzwyczajnych wypadków.

69. Potrącenie.

Wygaśnięcie zobowiązania przez potrącenie, czyli kompensację wierzytelności, następuje wówczas, gdy dwie osoby są jednocześnie względem siebie dłużnikami i wierzycielami., a jedna z nich, zamiast spełnić swoje świadczenie, umarza je przez zaliczenie świadczenia drugiej strony na poczet swojej należności (art. 499 k.c.). Żaden z wierzycieli nie otrzymuje w ten sposób efektywnego świadczenia dłużnika, ale za to każdy zostaje zwolniony ze swego zobowiązania do wysokości wartości mniejszej, po czym pozostała część należności jest do uregulowania.

Np.: osoba A jest wierzycielem osoby B na sumę 20 000 zł, a jednocześnie osoba B jest wierzycielem osoby A na sumę 5000 zł. Potrącenie może nastąpić co do sumy 5000 zł, a pozostałą część (15 000 zł) B musi zapłacić.

Należy rozróżnić dwa rodzaje potrącenia:

potrącenie umowne: dochodzi do niego w drodze umowy między obu wierzycielami - umorzenie jednej wierzytelności staje się ekwiwalentem umorzenia drugiej; umowa stron ma w tym wypadku charakter umowy wzajemnej.
potrącenie ustawowe: dochodzi do niego w sposób wskazany w ustawie. Odnosi ono skutek przez oświadczenie woli jednego z wierzycieli, skierowane do drugiego. Potrącenie może być dokonane wbrew woli drugiej strony i staje się skuteczne z momentem dojścia do adresata.

Przesłanki ustawowego potrącenia:

muszą istnieć dwie wierzytelności, gdzie dwie osoby są względem siebie równocześnie wierzycielami i dłużnikami (wierzytelności pochodzą z reguły z różnych tytułów);
obie wierzytelności muszą istnieć między tymi samymi osobami;
obie wierzytelności muszą być jednorodzajowe co do ich przedmiotu, tj. świadczeń stron. W kodeksie wskazano możliwość potrącenia należności pieniężnych i rzeczy tej samej jakości oznaczonych co do gatunku;
obie wierzytelności muszą być wymagalne, co oznacza, że termin spełnienia obu świadczeń musiał już upłynąć;
obie wierzytelności muszą być zaskarżalne. Nie mają charakteru zaskarżalnych wierzytelności niezupełne.

Co do wierzytelności przedawnionych, wobec z reguły mocy wstecznej potrącenia, wierzytelność przedawniona może być potrącona, jeżeli w chwili, gdy potrącenie stało się możliwe, przedawnienie jeszcze nie nastąpiło.

W pewnych wypadkach zastosowanie potrącenia jest wyłączone przez ustawę lub ograniczone dodatkowymi przesłankami, dla ochrony wierzyciela przeciwko któremu dochodzi do kompensacji lub osób trzecich, zainteresowanych efektywnym spełnieniem świadczenia. Nie mogą być potrącone w ogóle: wierzytelności nieulegające zajęciu; wierzytelności o dostarczenie środków utrzymania; wierzytelności wynikające z czynów niedozwolonych; wierzytelności, co do których stanowią tak przepisy szczególne (np. wynagrodzenia szczególne z tytułu wynagrodzeń za pracę oznaczone w przepisach prawa pracy). Wyłączenie lub ograniczenie dopuszczalności potrącenia może wynikać z umowy stron.

70. Odnowienie.

Odnowienie, czyli nowacja, jest umową stron, w której dłużnik zobowiązuje się świadczyć co innego, niż był zobowiązany, lub świadczyć wprawdzie to samo, lecz z innej podstawy prawnej (art. 505 § 1 k.c.). Wskutek odnowienia dawny dług wygasa, a powstaje nowy, przy czym uważa się, że wygaśnięcie pierwotnego zobowiązania nastąpiło z zaspokojeniem wierzyciela.

Istnieje tu pewne podobieństwo do datio in solutum (świadczenie w miejsce wypełnienia), tylko że w przypadku odnowienia w miejsce świadczenia wstępuje nowe zobowiązanie dłużnika. Przesłanką odnowienia jest zawsze istnienie ważnego zobowiązania, które ma ulec odnowieniu. Nowe zobowiązanie może różnić się od dawnego w dwojaki sposób: albo co do treści świadczenia, albo co do podstawy prawnej świadczenia.

Np.: dłużnik, który ma dostarczyć wierzycielowi 2 tony gwoździ, zobowiązuje się zamiast tego dostarczyć mu 2 tony śrub; dłużnik, który ma zapłacić wierzycielowi 10 000 zł jak zwrot depozytu nieprawidłowego, zobowiązuje się zapłacić tę sumę jako zwrot pożyczki.

Nie stanowią odnowienia zmiany, które dotyczą jedynie czasu, miejsca, sposobu spełnienia świadczenia lub zmiany w zabezpieczeniu świadczenia.

Powiązanie wygaśnięcia dawnego z powstaniem nowego zobowiązania w wyniku odnowienia sprawia, że nie nastąpi ono także wtedy, gdy nowe zobowiązanie dłużnika nie będzie ważne (np. wady oświadczeń woli stron zawierających umowę odnowienia). Odnowienie nie ma mocy wstecznej, innymi słowy działa tylko od chwili zobowiązania się dłużnika na przyszłość, tj. ex nunc. Wszystkie dodatkowe prawa związane z dawnym zobowiązaniem wygasają na skutek odnowienia.

71. Złożenie do depozytu sądowego.

W przypadkach przewidzianych w ustawie dłużnik jest upoważniony do złożenia przedmiotu świadczenia do depozytu sądowego. Złożenie takie może doprowadzić do zwolnienia się dłużnika ze zobowiązania, albowiem jest ono surogatem wykonania zobowiązania; wówczas zobowiązanie dłużnika wygasa. Złożenie przedmiotu świadczenia do depozytu jest możliwe tylko w przypadkach, w których ów przedmiot się do tego nadaje.

Najważniejsze przypadki, w których dłużnik jest upoważniony do złożenia przedmiotu świadczenia do depozytu sądowego:

zwłoka wierzyciela;
okoliczności, za które dłużnik nie ponosi odpowiedzialności, nie wie, kto jest wierzycielem, albo nie zna miejsca zamieszkania lub siedziby wierzyciela;
gdy wierzyciel nie ma pełnej zdolności do czynności prawnych ani przedstawiciela ustawowego do przyjęcia świadczenia;
jeżeli powstał spór co do tego, kto jest wierzycielem;
gdy z powodu innych okoliczności dotyczących osoby wierzyciela świadczenie nie może być spełnione.

O złożeniu do depozytu sadowego dłużnik powinien zawiadomić niezwłocznie wierzyciela, chyba że zawiadomienie napotyka trudne do przezwyciężenia przeszkody. Zawiadomienie powinno nastąpić na piśmie (rygor ad probationem). Osoba trzecia, która w pewnych przypadkach może spełnić świadczenie zamiast dłużnika, nie jest upoważniona do złożenia w miejsce dłużnika przedmiotu świadczenia do depozytu lub na zachowanie.

Skutki złożenia do depozytu wywołują dla dłużnika skutki korzystne niezależnie od tego, czy zobowiązanie w następstwie złożenia depozytu wygaśnie:

w razie wytoczenia przez wierzyciela powództwa o wykonanie zobowiązania dłużnik może go odesłać z żądaniem świadczenia do depozytu sądowego;
ustaje po stronie dłużnika obowiązek zachowania rzeczy;
ustaje obowiązek zapłaty odsetek umownych;
na wierzyciela przechodzą ciężary (jak i korzyści) związane z rzeczą oraz niebezpieczeństwo przypadkowej jej utraty, skoro dłużnika należy traktować tak, jakby rzecz wydał.

Dalej idące skutki następują wówczas, gdy wierzyciel odbierze przedmiot świadczenia z depozytu sądowego. Dłużnik staje się wtedy wolny od zobowiązania, tak jakby świadczenie wykonał, przy czym skutek ten następuje z mocą wsteczną (ex tunc) od chwili złożenia przedmiotu do depozytu. Jeśli wierzyciel nie odbiera dobrowolnie przedmiotu świadczenia z depozytu sadowego, a dłużnik chce doprowadzić do wygaśnięcia zobowiązania, nie ma innej drogi jak wytoczenie powództwa o ustalenie, że złożenie do depozytu było ważne.

W okresie, w którym dłużnik może odebrać przedmiot, on i nie kto inny pozostaje właścicielem tego przedmiotu. Wyjątek dotyczy pieniędzy, które w myśl przepisów o depozycie nieprawidłowym, stają się własnością przechowującego, tj. Skarbu Państwa, z obowiązkiem zwrotu takiej samej sumy, jaką złożono.

72. Zwolnienie z długu.

Zwolnienie z długu jest w rozumieniu k.c. czynnością prawnokształtującą i z punktu wierzyciela ma charakter rozporządzenia prawem, które mu służy. Może on zrzec się tego prawa, tj. umorzyć zobowiązanie bez uzyskania świadczenia. Zobowiązanie wygasa na skutek umowy między stronami, w której wierzyciel zwalnia dłużnika z długu, a dłużnik zwolnienie przyjmuje (art. 508 k.c.). Nie ma przeszkody, alby strony uzależniły skuteczność zawartej umowy od warunku lub terminu. Umowa o zwolnienie z długu nie wymaga dla swej ważności żadnej formy szczególnej.

W praktyce istnieją przypadki, gdy do umowy stron mającej za przedmiot zwolnienie z długu dochodzi w sposób dorozumiany, np. gdy wierzyciel wydaje dłużnikowi pokwitowanie, zwraca dokument stwierdzający zobowiązanie bez żądania zapłaty, oświadcza, że uznaje dług za nieistniejący (w tej materii można jednak przeprowadzić dowód przeciwieństwa).

Wskutek zwolnienia dłużnika z długu zobowiązanie wygasa, i to bez zaspokojenia wierzyciela. Wygaśnięcie zobowiązania następuje z chwilą zawarcia przez strony umowy i na przyszłość (ex nunc). Łącznie z wierzytelnością wygasają wszelkie prawa uboczne z nią związane.

73. Zmiany podmiotowe: przelew wierzytelności, zmiana dłużnika, kumulatywne przystąpienie do długu.

Z chwilą powstania zobowiązania staje się możliwe przejście praw i obowiązków wynikających
z tego zobowiązania na inne osoby. Istota stosunku zobowiązaniowego nie ulega wówczas zmianie, zmieniają się natomiast osoby uczestniczące w zobowiązaniu po stronie czynnej (zmiana wierzyciela) lub biernej (zmiana dłużnika).

Kodeks cywilny dopuszcza w ramach przepisów o zobowiązaniach zarówno przejście wierzytelności, jak i długu na inne osoby w czasie trwania stosunku zobowiązaniowego. Może ono być wynikiem umowy, bądź bezpośrednim skutkiem postanowienia ustawy. Kodeks cywilny nie zna natomiast instytucji łącznego przejścia praw i obowiązków jednej ze stron w umowie wzajemnej na inną osobę. Wskutek tego, przejście takich praw i obowiązków jest uwarunkowane spełnieniem się przesłanek wymaganych przez Kodeks dla wywołania zmiany zarówno w osobie wierzyciela, jak i dłużnika.

Zmiana wierzyciela

Przelew wierzytelności, inaczej cesja, jest to umowa między wierzycielem a osobą trzecią, na mocy której dotychczasowy wierzyciel przenosi swą wierzytelność na kontrahenta. Wierzyciel wybywa się więc swojej wierzytelności, a jego miejsce zajmuje odtąd nabywca. Przelew nie wymaga ani udziału, ani zgody dłużnika. Pomimo zmiany osoby uprawnionej, uważa się, że zobowiązanie pozostaje to samo co poprzednio.

Przelew ma charakter umowy rozporządzającej: zbywca rozporządza swym prawem na rzecz nabywcy. Przeniesienie wierzytelności ze zbywcy na nabywcę jest celem i skutkiem przelewu. Przelew jest czynnością kazualną. Dla ważności przelewu nie jest wymagana szczególna forma. Jeśli jednak wierzytelność jest stwierdzona pismem, przelew tej wierzytelności powinien być również stwierdzony pismem.

Przedmiotem przelewu może być każda wierzytelność, byle nie sprzeciwiały się temu:

przepis ustawy,
umowa stron,
właściwość zobowiązania.

Ustawowy zakaz przeniesienia niektórych wierzytelności przewidują przepisy w przypadkach,
w których chodzi o wierzytelności ściśle związane z osobą uprawnionego (np. art. 595, 602 k.c.). Umowa wierzyciela i dłużnika może wyłączać możliwość przelewu przede wszystkim z uwagi na interes dłużnika. Mamy tu do czynienia z wyjątkiem od reguły ogólniejszej, że strony nie mogą nie mogą przez czynność prawną wyłączyć ,lub ograniczyć uprawnienia do przeniesienia prawa, które według ustawy jest zbywalne.

Ustawowe skutki przelewu polegają na tym, że wierzytelność przechodzi ze zbywcy na nabywcę. Tym samym dotychczasowy wierzyciel zostaje wyłączony ze stosunku zobowiązaniowego, który go wiązał
z dłużnikiem, a na jego miejsce wchodzi do tego stosunku nabywca. Poza zmianą osób stosunek zobowiązaniowy pozostaje ten sam. Nowemu wierzycielowi służą wszelkie prawa uboczne, zabezpieczające wierzytelność, jak wynikające z hipoteki, zastawu, poręczenia - pod warunkiem zachowania przepisów dotyczących przejścia tych praw. Dłużnikowi służą na ogół przeciw nabywcy wierzytelności wszelkie zarzuty, jakie miał przeciw zbywcy w chwili powzięcia wiadomości o przelewie, np. zarzuty dotyczące wad oświadczeń woli przy powstaniu zobowiązania.

Z faktem, że przelew dochodzi do skutku bez udziału dłużnika, a często i bez jego wiedzy wiążą się dwa następstwa, służące ochronie interesów dłużnika działającego w dobrej wierze:

jeżeli dłużnik, nie wiedząc o zmianie wierzyciela, spełni świadczenie wobec osoby nieuprawnionej, zwalnia się od zobowiązania. Nabywca wierzytelności utraci roszczenie wobec dłużnika, a będzie mógł dochodzić przedmiotu bezpodstawnego wzbogacenia od zbywcy wierzytelności, który wzbogacił się jego kosztem.
jeżeli dłużni k po uzyskaniu informacji o przelewie dokonuje jakichś czynności prawnych z nabywcą lub wobec niego, a później okaże się że przelew był nieważny lub został unieważniony, czynności te będą skuteczne wobec zbywcy wierzytelności, tj. osoby rzeczywiście uprawnionej. Warunkiem ochrony dłużnika jest to, by otrzymał zawiadomienie o przelewie od zbywcy w formie pisemnej.

Przepisy o przelewie wierzytelności mogą mieć zastosowanie w drodze analogii do ustąpienia osobom trzecim wszelkiego rodzaju praw niebędących wierzytelnościami w znaczeniu ścisłym. Chodzi tu
w szczególności o prawa rzeczowe, autorskie itd., o ile są one zbywalne.

Zmiana dłużnika

Przejęcie długu to umowa, na mocy której osoba trzecia wstępuje w miejsce dotychczasowego dłużnika, a dłużnik zostaje zwolniony z długu. Podobnie jak przy przelewie wierzytelności, także przy przejęciu długu nie następuje żadna zmiana w treści stosunku zobowiązaniowego, zmienia się jedynie podmiot zobowiązany do świadczenia. W miejsce dotychczasowego dłużnika wstępuje nowy dłużnik.

Przejęcie długu może nastąpić w dwojaki sposób:

w drodze umowy między wierzycielem i osobą trzecią, przy wyrażeniu zgody na zmianę po stronie biernej zobowiązania przez dotychczasowego dłużnika.
w drodze umowy pomiędzy dotychczasowym dłużnikiem i osobą trzecią, przy wyrażeniu zgody na zmianę przez wierzyciela.

W obu przypadkach mamy do czynienia z czynnością prawną dwuczłonową: człon pierwszy stanowi umowa osób wskazanych w ustawie, człon drugi - oświadczenie wyrażające zgodę na zmianę dłużnika. Każda ze stron, które zawarły umowę o przejęcie długu, może wyznaczyć osobie, której zgoda jest potrzebna do skuteczności przejęcia, odpowiedni termin do wyrażenia zgody. Oświadczenie wyrażające zgodę może być złożone wobec któregokolwiek z partnerów umowy. Bezskuteczny upływ wyznaczonego terminu jest jednoznaczny z odmówieniem zgody. W razie odmowy osoby uprawnionej do jej wyrażenia przejęcie długu nie dochodzi do skutku, a tym samym nie następuje żadna zmiana osób w dotychczasowym stosunku zobowiązaniowym.

Do oświadczeń osób biorących udział w przejęciu długu ustawa wymaga pod rygorem nieważności zachowania formy pisemnej. Forma ta jest zastrzeżona zarówno dla samego zawarcia umowy, jak i dla oświadczenia woli wyrażającego zgodę na zmianę dłużnika.

Skutki przejęcia długu polegają na tym, że dług bez zmiany jego istoty przechodzi na przejemcę,
a dotychczasowy dłużnik zostaje wyłączony ze stosunku zobowiązaniowego. Konsekwencją faktu, że przy przejęciu długu zmiana w osobie dłużnika nie wpływa na istotę stosunku prawnego, jest możność podniesienia przez nowego dłużnika tych samych zarzutów przeciwko wierzycielowi, które przysługiwały dotychczasowemu dłużnikowi.

Przystąpienie do długu

Zmiana podmiotu w stosunku zobowiązaniowym po stronie dłużnika może nastąpić również
w takiej postaci, że do dotychczasowego zobowiązania dłużnika przystąpi osoba trzecia w charakterze dłużnika solidarnego. Mamy wówczas do czynienia z tzw. łącznym lub kumulatywnym przejęciem długu.
W tym przypadku dotychczasowy dłużnik nie zostaje zwolniony, natomiast wierzyciel uzyskuje ponadto nowego dłużnika jako współdłużnika solidarnego. Nowy dłużnik nie odpowiada za cudzy dług, jak np. poręczyciel, lecz za dług własny, a jego odpowiedzialność jest samoistna.

Przystąpienie do długu w charakterze dłużnika solidarnego może nastąpić z mocy umowy i z mocy przepisów ustawy. Przystąpienie do długu z mocy umowy, podobnie jak przejęcie długu zwalniające, może dojść do skutku:

przez zawarcie umowy wierzyciela z nowym dłużnikiem i wyrażenie na to zgody przez dotychczasowego dłużnika;
przez umowę dotychczasowego dłużnika z nowym oraz wyrażenie na to zgody przez wierzyciela.

Przystąpienie do długu na mocy ustawy może mieć miejsce w przypadkach przewidzianych przez różne akty ustawowe. Następuje ono w szczególności w razie nabycia przedsiębiorstwa lub gospodarstwa rolnego bez przejęcia lub zaspokojenia długów, jakie były związane z ich prowadzeniem. Nabywca jest wówczas odpowiedzialny solidarnie ze zbywcą, z ograniczeniem odpowiedzialności do wartości nabytego przedsiębiorstwa lub gospodarstwa według stanu w chwili nabycia, a według cen z chwili zaspokojenia wierzyciela. Odpowiedzialność ta nie powstaje, gdy nabywca w chwili nabycia nie wiedział
o zobowiązaniach zbywcy mimo zachowania należytej staranności (art. 55⁴k.c.). Przepis ten ma charakter semiimperatywny, odpowiedzialność nabywcy nie może być bowiem bez zgody wierzyciela ani wyłączona, ani ograniczona, strony mogą natomiast poszerzyć jej zakres. Strony mogą też doprowadzić do przejęcia wszystkich zobowiązań przez nabywcę przedsiębiorstwa.

74. Ochrona wierzyciela w razie niewypłacalności dłużnika.

Patrz zagadnienie 34.

75. Umowy o przeniesienie prawa: sprzedaż, zamiana, darowizna, a także dożywocie (przedmiot tych umów i ich charakter prawny).

Sprzedaż

Sprzedaż jest umową, w której jedna strona (zbywca - sprzedawca) zobowiązuje się przenieść własność rzeczy i wydać ją drugiej stronie (nabywca - kupujący), a kupujący zobowiązuje się rzecz odebrać i zapłacić sprzedawcy cenę (art. 535 k.c.)

Przedmiotem sprzedaży mogą być, oprócz rzeczy, także energia i prawa majątkowe. Sprzedaż energii (elektrycznej, wodnej, gazowej itp.) oznacza w istocie udostępnienie korzystania z pewnej jej ilości czy też mocy dającej się ustalić dzięki pewnym urządzeniom technicznym. Sprzedaż praw majątkowych oznacza ich zbycie odpowiednio do zbycia własności rzeczy. Chodzi tu o prawa majątkowe zbywalne (prawa rzeczowe, wierzytelności itd.), a także całe zespoły tych praw (zbycie spadku, przedsiębiorstwa, gospodarstwa rolnego). Przedmiot sprzedaży może być oznaczony indywidualnie lub rodzajowo.

Nie ma przeszkody sprzedaży rzeczy lub prawa, które w chwili zawarcia umowy jeszcze nie istnieją. Można tu odróżnić: tzw. sprzedaż rzeczy spodziewanej (je ona zawarta pod warunkiem zawieszającym, że rzecz powstanie, przy czym zapłata będzie dostosowana do ilości czy też jakości rzeczy) i tzw. sprzedaż nadziei (jest ona bezwarunkowa i zapłata należy się niezależnie od tego, czy rzecz powstanie i jaka będzie jej jakość i ilość).

Przedmiotem sprzedaży mogą być rzeczy i prawa cudze, tj. nienależące do zbywcy. Sprzedawca ma wówczas obowiązek uzyskać stosowne uprawnienia, a następnie przenieść je na kupującego.

Przedmiotowo istotne elementy charakteryzujące umowę (esentialia negotii) dają się sprowadzić do oznaczenia przedmiotu świadczenia, zbywcy i ceny (wyrażonej w sumie pieniężnej). Z określenia sprzedaży wynika, że jest ona umową konsensualną, odpłatną i wzajemną oraz zobowiązującą. Wymaga ona wykonania, a więc świadczenia każdej ze stron, tj. doprowadzenia do tego, by przewidziany w niej skutek nastąpił (przeniesienia własności lub prawa majątkowego zapłata).

Zamiana

Zamiana odpowiada koncepcji wymiany gospodarczej bez użycia pieniądza według schematu: dobro za dobro. Zbywca wyzbywa się dobra majątkowego w zamian za uzyskanie innego dobra, dziś jest to relikt przeszłości. Zaspokaja potrzeby wymiany o znaczeniu lokalnym, bądź między specyficzną grupą partnerów, np. zbieraczy monet, znaczków pocztowych itp.

Zamiana jest to umowa, w której każda ze stron zobowiązuje się przenieść na drugą stronę własność rzeczy w zamian za zobowiązanie się do przeniesienia własności innej rzeczy (art. 603 k.c.). Jest to więc umowa konsensualna, odpłatna i wzajemna. Jest to też (podobnie jak sprzedaż) umowa zobowiązująca do dokonania rozporządzenia. Odnoszą się nie niej na ogół przepisy o podwójnym skutku tego typu umów. Do zamiany stosuje się odpowiednio przepisy o sprzedaży.

Przedmiotem umowy zamiany mogą być zarówno rzeczy ruchome, jak i nieruchomości, a także zbywalne prawa majątkowe. Nie stoi na przeszkodzie uznaniu za zamianę umowy, której świadczenia każdej ze stron należą do różnej kategorii przedmiotów majątkowych (np. własność rzeczy za prawo majątkowe).

Każda ze stron odpowiada wobec swojego kontrahenta za wady rzeczy będącej przedmiotem zamiany według zaostrzonego reżimu odpowiedzialności obiektywnej z tytułu rękojmi.

Darowizna

Darowizna jest umową, w której darczyńca zobowiązuje się do bezpłatnego świadczenia na rzecz obdarowanego kosztem swojego majątku (art. 888 § 1 k.c.). Nie jest tu wymagane, aby obdarowanym była druga strona, możliwe jest zatem dokonanie darowizny przez umowę na rzecz osoby trzeciej i traktowanie tej osoby jako obdarowanego.

Umowa stron ma charakter umowy zobowiązującej i jednostronnej w tym znaczeniu, że nie przynosi darczyńcy żadnej odpłaty. Zobowiązanie darczyńcy musi być zamierzone jako nieodpłatne. Nie ma znaczenia motyw, którym się on kieruje. Nieodpłatny charakter świadczenia darczyńcy nie koliduje
z okolicznością, że darczyńca obciąży niekiedy darowanego obowiązkiem oznaczonego działania lub zaniechania, nie czyniąc nikogo wierzycielem (tzw. polecenie, które zmniejsza wartość darowizny ale jej nie wyłącza). To samo może dotyczyć elementów darowizny w umowie odpłatnej, np. przy sprzedaży za połowę ceny, gdy ustalona obniżka zostaje uznana p[rzez strony za donandi causa.

Przedmiot darowizny mogą stanowić różne świadczenia, a zwłaszcza:

przeniesienie wszelkiego rodzaju praw, które poza tym mogą być przedmiotem sprzedaży
- zarówno całości, jak i części tych praw;
Ustanowienie lub zniesienie jakiegoś prawa majątkowego na korzyść obdarowanego;
Zapłata oznaczonej sumy pieniężnej;
Zwolnienie obradowanego ze zobowiązania, jeżeli nie zastrzeżono od niego w zamian innego świadczenia.

Obdarowanym może być zarówno osoba fizyczna, jak i osoba prawna. Przyjęcie darowizny przez jakąkolwiek osobę prawną nie wymaga zezwolenia organu państwowego (od noweli z 1990 r.). Zawarcie umowy wymaga w zasadzie pod rygorem nieważności (ad solemnitatem) formy notarialnej dla oświadczenia darczyńcy, jednak dochodzi do niej często w sposób dorozumiany - przez samo wykonanie (forma bezwzględnie przestrzegana przy darowiźnie nieruchomości).

Mimo że umowa darowizny jest umową zobowiązującą i wymaga wykonania przez świadczenie ze strony dłużnika, niejednokrotnie świadczenie następuje przez samo zawarcie umowy darowizny (np. zwolnienie z długu), lub pociągnie za sobą skutek rozporządzający (np. przeniesienie wierzytelności).

Dożywocie

Umowa dożywocia jest umową, w której właściciel nieruchomości zobowiązuje się przenieść własność na nabywcę, w zamian za co nabywca zobowiązuje się zapewnić dożywotnie utrzymanie zbywcy, a ewentualnie osobie bliskiej zbywcy nieruchomości (art. 908 § 1 i 3 k.c.).

Przedmiotem świadczenia ze strony zbywcy jest przeniesienie własności nieruchomości i tylko nieruchomości. Nic nie stoi na przeszkodzie objęciu umową dożywocia ponadto (a więc obok nieruchomości) rzeczy ruchomych, np. inwentarza, urządzenia domowego. Określenie przedmiotu świadczenia ze strony nabywcy pozostawione jest umowie stron. W braku wskazań w umowie nabywca jest obowiązany przyjąć osobę uprawnioną do siebie jako domownika, dostarczyć jej wyżywienia, ubrania, mieszkania, światła i opału, zapewnić jej odpowiednią pomoc i pielęgnowanie w chorobie oraz sprawić jej własnym kosztem pogrzeb odpowiadający zwyczajom miejscowym. Dopuszczalne są i inne określenia świadczeń nabywcy, m.in. oznaczenie ich jako świadczeń rentowych w pieniądzu lub na rzeczach oznaczonych co do gatunku. Przepisy o dożywociu przewidują możliwość zastąpienia świadczeń przewidzianych na rzecz dożywotnika w umowie przez świadczenie dożywotniej renty.

Umowa dożywocia ma charakter umowy zobowiązującej, odpłatnej i wzajemnej. Jest ona zawsze umową losową, ze względu na uzależnienie ciężaru świadczeń przypadających na rzecz dożywotnika od niedającej się z góry przewidzieć długości życia uprawnionego.

Umowa dożywocia nie ogranicza nabywcy nieruchomości w dokonywaniu obciążeń, a nawet w zbyciu nieruchomości na rzecz osób trzecich. W razie zbycia nieruchomości obciążonej prawem dożywocia nowy nabywca staje się odpowiedzialny osobiście za świadczenia wypływające z umowy dożywocia wobec dożywotnika (art. 910 § 2 k.c.).

Prawo do dożywocia, jako ściśle osobiste, jest uznane za niezbywalne. Nie ulega ono, podobnie jak prawo renty dożywotniej, przedawnieniu. Nie dotyczy to prawa do poszczególnych świadczeń, wynikających z prawa do dożywocia.

76. Szczególne rodzaje sprzedaży.

Sprzedaż na raty

Jest to sprzedaż połączona z elementem kredytowym, polegającym na rozłożeniu w danej umowie sprzedaży ceny kupna na raty. Znajduje ona dzisiaj masowe zastosowanie w odniesieniu do bardziej cennych rzeczy ruchomych, które mają służyć nabywcy do mniej lub bardziej trwałego użytku. Dobra stanowiące przedmiot tych umów stają się dostępne kręgom nabywców, którzy pokrywają ich cenę
z bieżących dochodów. Przedmiotem sprzedaży na raty są różnego rodzaju dobra konsumpcyjne, meble
i urządzenia domowe, aparaty i maszyny codziennego użytku domowego.

Cechą sprzedaży na raty jest dokonanie jej przez zbywcę w zakresie działalności jego przedsiębiorstwa, nabywcą ma być osoba fizyczna; cena rzeczy (tylko ruchomej!) ma być określona
w ratach; rzecz ma być kupującemu wydana przed całkowitym zapłaceniem ceny.

Ustawowa ochrona każdej ze stron obejmuje:

Co do kupującego: odpowiedzialność jego kontrahenta (sprzedawcy) z tytułu rękojmi za wady rzeczy nie może być przez umowę wyłączona ani ograniczona, chyba że przewidują to przepisy szczególne; kupujący może płacić raty przed terminem płatności, z zapewnieniem sobie z tego tytułu stosunkowej ulgi procentowej; odstąpienie przez sprzedawcę od umowy jest dopuszczalne po uprzednim wyznaczeniu terminu dodatkowego na zapłatę zaległości, z zagrożeniem odstąpienia.

Postanowienia umowne mniej korzystne dla kupującego od wymienionych są według ustawy nieważne,
a w ich miejsce stosuje się przepisy Kodeksu.

Co do sprzedawcy: dopuszcza się możliwość zastrzeżenia przez sprzedawcę własności rzeczy sprzedanej a raty aż do całkowitego spłacenia ceny przez kupującego (patrz: sprzedaż
z zastrzeżeniem prawa własności).

Przepisy regulujące sprzedaż na raty znajdą odpowiednie zastosowanie w wypadkach, gdy rzecz ruchoma zostaje sprzedana osobie fizycznej korzystającej z kredytu bankowego (jeśli został on udzielony w celu zakupu danej rzeczy, ma być spłacany ratami, a rzecz została kupującemu wydana przed całkowitą spłatą kredytu).

W wypadku uchybienia w terminie płatności rat kredytowych odpowiednie zastosowanie znajdą m.in. regulacje dotyczące zastrzeżenia natychmiastowej wymagalności nieuiszczonej ceny Do zabezpieczenia roszczeń banku, który udziela kredytu, przysługuje mu ustawowe prawo zastawu na rzeczy sprzedanej dopóty, dopóki rzecz znajduje się u kupującego.

Sprzedaż z zastrzeżeniem prawa własności

Każda sprzedaż połączona z elementem kredytowym, tj. gdy zapłata całości lub choćby części ceny ma nastąpić w przyszłości, a w tym i sprzedaż na raty, może być powiązana
z zastrzeżeniem, że własność rzeczy przejdzie na kupującego dopiero po zapłaceniu całej ceny. Sprzedawca może w ten sposób zapobiec temu, by kupujący przez zapłatą ceny mógł swobodnie rozporządzać rzeczą, w szczególności zbyć ją osobom trzecim.

Zastrzeżenie prawa własności rzeczy przez sprzedawcę aż do momentu całkowitego uiszczenia ceny kupna traktuje się, w ramach wątpliwości, jako sprzedaż dokonaną pod warunkiem zawieszającym. Ziszczenie się warunku powoduje przejście własności rzeczy na kupującego z mocy samego prawa.

W razie egzekucji prowadzonej przez wierzycieli kupującego, sprzedawca jako właściciel rzeczy będzie mógł spowodować wyłączenie jej spod egzekucji. Sprzedawca, który na podstawie zastrzeżenia odbiera rzecz od kupującego, może żądać wynagrodzenia za zużycie lub uszkodzenie rzezy. Gdyby rzecz została kupującemu wydana, w razie wątpliwości - niebezpieczeństwo przypadkowej utraty lub uszkodzenia rzeczy obciąża kupującego.

Sprzedaż na próbę

Sprzedaż tego typu jest uważana za zawartą pod warunkiem zawieszającym, że kupujący uzna przedmiot za dobry. Przyjęte w tej dziedzinie rozwiązanie stanowi przykład rzadkiej w prawie polskim konstrukcji tzw. warunku potestatywnego. Ziszczenie się warunku zależy od swobodnego uznania kupującego.

Gdyby w umowie termin próby zbadania rzeczy nie był oznaczony, sprzedawca może wyznaczyć kupującemu odpowiedni termin, jest bowiem zainteresowany usunięciem stanu niepewności. Niezłożenie przez kupującego, któremu rzecz wydano, żądanego oświadczenia w terminie zastrzeżonym przez sprzedawcę jest uważane za dorozumiane uznanie przedmiotu sprzedaży za dobry.

Niebezpieczeństwo przypadkowej utraty lub uszkodzenia rzeczy w okresie przejściowym obciąża sprzedawcę.

Sprzedaż z zastrzeżeniem prawa odkupu

Zastrzeżenie prawa odkupu wywołuje ten skutek, że w ciągu zastrzeżonego terminu, w chwili dowolnej, sprzedawca przez oświadczenie woli złożone kupującemu doprowadza do sprzedaży powrotnej. Chodzi tu najczęściej o przedmioty artystyczne lub nieruchomości. Zamieszczenie prawa odkupu w umowie sprzedaży jest równoznaczne z ofertą ze strony kupującego, a oświadczeniem o wykonaniu prawa odkupu - równoznaczne z przyjęciem tej oferty.

Maksymalny termin dla okresu związania stron zastrzeżeniem odkupu został zakreślony jako lat pięć; termin dłuższy ulega skróceniu do lat pięciu. Mniej korzystne dla uprawnionego określenie wysokości ceny odkupu niż cena i koszt sprzedaży oraz zwrotu nakładów (określona w art. 594 § 1 k.c.) upoważnia go do żądania obniżenia ceny odkupu do tego poziomu.

Związanie stron prawem odkupu ma charakter obligacyjny. Gdyby więc nabywca, nie zważając na nie, wyzbył się rzeczy na koszt osoby trzeciej oraz rzecz obciążył prawem skutecznym erga omnes, jest zobowiązany do przywrócenia stanu poprzedniego, by umożliwić dokonanie uprawnienia sprzedawcy.

Prawo odkupu jest niezbywalne i niepodzielne. Oznacza to, że jeśli prawo zastrzeżono dla kilku uprawnionych, odkup musi być wykonany w całości.

Prawo pierwokupu

Zastrzeżenie prawa pierwokupu oznacza zastrzeżenie pierwszeństwa kupna określonej rzeczy, gdyby stronna zobowiązana sprzedała tę rzecz osobie trzeciej (art. 596 k.c.). Nie przyznaje ono
- w przeciwieństwie do prawa odkupu - stronie uprawnionej możliwości uzyskania w każdym czasie nabycia przedmiotu sprzedaży. Uprawniony może natomiast, w razie gdyby strona zobowiązana zamierzała wyzbyć się rzeczy na korzyść osoby trzeciej, doprowadzić do tego, że sama rzecz nabędzie.

Z uwagi na źródło prawa pierwokupu odróżnić należy: prawo pierwokupu ustawowe i prawo pierwokupu wynikające z czynności prawnych. Gdy chodzi o pierwsze z nich dochodzi do niedopuszczalności umownego rozszerzania zakresu zastosowania prawa pierwokupu. Podstawowe znaczenie ma zasada, że rzecz, której dotyczy prawo pierwokupu, może być sprzedana osobie trzeciej tylko pod warunkiem zawieszającym, że uprawniony do pierwokup swego prawa nie wykona. Zobowiązany, w czasie zawarcia umowy sprzedaży z osobą trzecią, zobowiązany jest zawiadomić o tym niezwłocznie uprawnionego. Ten ostatni w terminie zastrzeżonym, a gdy nie był on ustalony - w ciągu miesiąca co do nieruchomość,
a w ciągu tygodnia co do innych rzeczy od otrzymania zawiadomienia - może swoje prawo pierwokupu wykonać. Wykonanie następuje przez złożenie oświadczenia zobowiązanego, z zachowaniem stosownej formy. W ostatecznym wyniku dochodzi do skutku między zobowiązanym i uprawnionym umowa sprzedaży tej samej treści, co umowa zawarta przez zobowiązanego z osobą trzecią, chyba że przepis szczególny stanowi inaczej. Niewykonanie przez uprawnionego prawa pierwokupu w terminie przypisanym czyni umowę sprzedaży zawartą przez zobowiązanego z osobą trzecią w pełni skuteczną.

Prawo pierwokupu nie jest ograniczone w Kodeksie żadnym terminem. Ma ono charakter niezbywalny i w braku odmiennych unormować w przepisach szczególnych niepodzielny.

77. Reżimy umowy sprzedaży.

Termin reżim oznacza ściśle określony i unormowany tryb postępowania ograniczający swobodę jego uczestników. Pewne prawa i obowiązki kontrahentów, jako podstawowe, wynikają
z samego faktu zawarcia umowy. Nie są one zależne od czasu jej trwania.

Obowiązki sprzedawcy

Najważniejszym i głównym jest obowiązek przeniesienia na kupującego własności rzezy lub przeniesienia prawa majątkowego stanowiącego przedmiot zbycia. Gdy główny obowiązek sprzedawcy wymaga rzeczywistego wykonania, sprzedawca powinien dołożyć należytej staranności, by uczynić to, co ma doprowadzić do nastąpienia skutku rozporządzającego, lub zaniechać tego wszystkiego, co nastąpieniu skutku mogłoby przeszkodzić.

Dalszym podstawowym obowiązkiem sprzedawcy jest - w odniesieniu do sprzedaży rzeczy
- wydanie jej kupującemu. Celem tego wydania jest zapewnienie kupującemu możliwości faktycznego korzystania z nabytego przedmiotu. Wydanie powinno nastąpić we właściwym miejscu i czasie. Zasady dotyczące wydania rzeczy stosuje się odpowiednio do udostępnienia przez sprzedawcę korzystania z praw majątkowych zbytych kupującemu.

Na sprzedawcy ciąży też obowiązek udzielenia kupującemu niezbędnych wyjaśnień o stosunkach prawnych i faktycznych dotyczących przedmiotu sprzedaży, wydania stosownych dokumentów itd.

Obowiązki kupującego

Najważniejszym obowiązkiem kupującego wobec kontrahenta jest obowiązek zapłaty ceny kupna. Naruszenie tego obowiązku musi być traktowane jako niewykonanie lub nienależyte wykonanie świadczenia dłużnika w umowie wzajemnej.

Drugim podstawowym obowiązkiem kupującego jest obowiązek odbioru przedmiotu sprzedaży, przede wszystkim rzeczy. Jego wykonanie polega na objęciu rzeczy we władanie (dyspozycję) w sposób odpowiadający właściwościom przedmiotu i postanowieniom umowy. W razie uchybienia temu obowiązkowi mają zastosowanie przepisy o zwłoce wierzyciela, a w pewnych sytuacjach i zwłoce dłużnika.

Przepisy o sprzedaży upoważniają sprzedawcę do oddania przedmiotu sprzedaży (rzeczy) na przechowanie na koszt i niebezpieczeństwo kupującego, a także, po zachowaniu pewnych przesłanek, do sprzedaży rzeczy na rachunek kupującego (art. 551 § 1 i 2 k.c.).

Szczególne skutki wydania rzeczy

Na ogół są one regulowane w umowie stron. Ustawa zawiera w tej materii przepisy dyspozytywne co do dwóch kwestii istotnych:

korzyści i ciężary - wobec osób trzecich decyduje co do przedmiotu sprzedaży stan uprawnienia,
w szczególności prawa do rzeczy, chyba że przepis szczególny stanowi inaczej. Dotyczy to
np. dochodów z nieruchomości, czynszów, a odpowiednio ciężarów związanych z utrzymaniem rzeczy, podatków. Kwestie te mogą być jednak regulowane inaczej w stosunku wewnętrznym między stronami, za moment decydujący o rozliczeniu przyjmuje się chwilę wydania rzeczy.
niebezpieczeństwo przypadkowej utraty rzeczy - do chwili wydania rzeczy ryzyko jej przypadkowej utraty lub uszkodzenia obciąża sprzedawcę, jeżeli z wydaniem rzeczy strony związały także skutki dotyczące przejścia korzyści i ciężarów. Jeśli strony zastrzegły inną chwilę przejścia korzyści
i ciężarów na kupującego, również niebezpieczeństwo przypadkowej utraty lub uszkodzenia rzezy, przechodzi na niego z tą chwilą.

78. Rękojmia za wady a niezgodność towaru konsumpcyjnego z umową.

Rękojmia za wady

Świadczenie rzeczy dotkniętej wadą w wykonaniu umowy sprzedaży stanowi naruszenie interesu kupującego, podważając jego zaufanie do partnera, a przez to podważając pewność obrotu. Ustawa wyróżnia dwa rodzaje wad rzeczy: wady fizyczne i wady prawne (art. 556 k.c.).

Wada fizyczna istnieje wówczas, gdy:

zmniejsza wartość rzeczy - np. produkt gotowy został wytworzony z surowca gorszej jakości, produkt nie odpowiada normom lub standardom;
zmniejsza użyteczność rzeczy ze względu na cel w umowie oznaczony albo wynikający
z okoliczności lub z przeznaczenia rzeczy - np. zegarek nie funkcjonuje, puszka konserwy zawiera zawartość nienadającą się do spożycia;
rzecz nie ma właściwości, o których istnieniu sprzedawca zapewnił kupującego (dicta et promissa) - np. dostarczony produkt nie wodoodporny, choć tak zapewniał sprzedawca;
rzecz zostaje wydana w stanie niezupełnym - np. dostarczona maszyna nie ma pewnych części, które składają się na jej komplet.

Nie stanowią wady fizycznej w omawianym tu znaczeniu braki ilościowe, tj. gdy ilość rzeczy wydanych kupującemu jest mniejsza od ilości, która miała być wydana.

Wada prawna istnieje natomiast, gdy:

rzecz nie stanowi własności sprzedawcy, lecz należy do osoby trzeciej;
rzecz jest obciążona prawem lub prawami osoby trzeciej.

Na przykład: nieruchomość, której własność została przeniesiona na nabywcę, okazała się obciążona prawem użytkowania, służebnością itd.; rzecz ruchoma jest obciążona prawem zastawu.

W razie ujawnienia się wady przedmiotu sprzedaży sprzedawca staje się odpowiedzialny za istnienie wady wobec kupującego, przy czym odpowiedzialność ta jest ukształtowana surowiej, niż by to wynikało z zasad ogólnych. Jest to odpowiedzialność niezależna od winy sprzedawcy ani osób które działają na jego rachunek (za które on nie odpowiada), a nawet niezależna od wykazania szkody ze świadczenia rzeczy wadliwej. Jest to też odpowiedzialność niezależna od wiedzy sprzedawcy o istnieniu wady.

Kupujący nie ma obowiązku zbadania rzeczy wydanej mu przez sprzedawcę celem ewentualnego wykrycia wad, zwłaszcza jawnych, chyba że jest to w danych stosunkach przyjęte. Co do rzeczy przesłanych na miejsce przeznaczenia - utrzymuje się na ogół reguła wiążąca tę kwestię z wydaniem, nie zaś odbiorem przez kupującego.

Odpowiedzialność sprzedawcy z tytułu rękojmi za wady rzeczy znajduje zastosowanie z mocy prawa, niemniej ma ona charakter dyspozytywny i strony mogą odpowiedzialność tę rozszerzyć, ograniczyć lub nawet wyłączyć. Ograniczenie lub wyłączenie jest zakazane w przypadkach: umów
z udziałem konsumentów oraz gdy wada została zatajona podstępnie [przez sprzedawcę, albowiem wówczas wyłączenie rękojmi jest bezskuteczne. Odpowiedzialność szczególna z tytułu rękojmi za wady rzeczy nie znajduje zastosowania przy sprzedaży licytacyjnej dokonanej w trybie egzekucji sądowej lub
w postępowaniu upadłościowym.

Uprawnienia z tytułu rękojmi i ich realizacja:

Wady fizyczne - kupującemu służą z tego tytułu cztery rodzaje uprawnień (w tym trzy alternatywne), a mianowicie:

może on odstąpić od umowy;
może żądać obniżenia ceny;
dla rzeczy oznaczonej tylko co do gatunku - może żądać dostarczenia zamiast rzeczy wadliwych takiej samej ilości rzeczy wolnych od wad i naprawienia szkody wynikłej z opóźnienia;
dla rzeczy oznaczonej co do tożsamości, gdy przy tym sprzedawca jest wytwórcą rzeczy - może żądać usunięcia wady (naprawa), wyznaczając w tym celu odpowiedni termin, z zagrożeniem, że po jego bezskutecznym upływie od umowy odstąpi.

Wybór należy do kupującego. Kupujący będzie w wyborze ograniczony jeśli przy odstąpieniu od umowy sprzedawca wymieni rzecz wadliwą na rzecz wolną od wad albo wady usunie. Skuteczność działań sprzedawcy musi być oceniana z zastosowaniem kryterium niezwłocznej wymiany rzeczy.

W razie odstąpienia przez kupującego od umowy strony powinny zwrócić sobie nawzajem otrzymane świadczenia według przepisów o odstąpieniu od umowy wzajemnej (art. 560 § 2 k.c.).

Przesłanką podniesienia roszczeń z tytułu rękojmi jest zachowanie przez kupującego aktów staranności. Nie ma on wprawdzie z reguły obowiązku zbadania rzeczy wydanej mu przez sprzedawcę, jednakże ma on zawsze obowiązek zawiadomić sprzedawcę o wadzie pod rygorem utraty roszczeń z tytułu rękojmi. Termin wyznaczony na dokonanie zawiadomienia wynosi miesiąc od wykrycia wady, a gdy zbadanie rzeczy jest w stosunkach danego rodzaju przyjęte - miesiąc od czasu, w którym przy zachowaniu należytej staranności mógł ją wykryć. Gdy istnieje obowiązek zbadania rzeczy, zawiadomienie o wadzie musi być złożone niezwłocznie po zbadaniu rzeczy, a gdy wada wyszła na jaw później - niezwłocznie po jej ujawnieniu.

Wszelkie uprawnienia z tytułu rękojmi wygasają po upływie roku, licząc od dnia, w którym rzecz został a kupującemu wydana. Jeśli chodzi o wady budynku, termin wynosi trzy lata. Mimo upływu terminów, powołanie na wady z tytułu rękojmi można podnieść w drodze zarzutu (exceptio), jeśli przed upływem terminu kupujący dokonał zawiadomienia o wadzie.

Według art. 566 k.c. oprócz uprawnień z tytułu rękojmi kupującemu służą roszczenia odszkodowawcze.

Wady prawne - jeżeli rzecz sprzedana ma wady prawne, uprawnienia kupującego z tytułu rękojmi odpowiadają uprawnieniom przyznanym mu w ustawie w razie wad fizycznych, z wyłączeniem uprawnienia dotyczącego usunięcia wady przez wytwórcę.

Jeżeli osoba trzecia dochodzi przeciwko kupującemu roszczeń dotyczących sprzedanej rzeczy, jest on obowiązany zawiadomić o tym niezwłocznie sprzedawcę i wezwać do wzięcia udziału w sprawie pod rygorem zwolnienia sprzedawcy od odpowiedzialności za wadę prawną (jeśli jego udział był konieczny do wykazania, że roszczenia osoby trzeciej są bezzasadne).

Roszczenie z tytułu wady wygasa z upływem roku, licząc od dnia, w którym kupujący dowiedział się o istnieniu wady.

Niezgodność towaru konsumpcyjnego z umową

W przypadku sprzedaży konsumenckiej sprzedawca ponosi wobec kupującego odpowiedzialność
z tytułu „niezgodności towaru z umową”. Jest to pojęcie szersze od „wady”.

Obejmuje ono:

wady w ujęciu przepisów Kodeksu cywilnego o rękojmi i gwarancji;
niezgodność towaru z zapewnieniami osób, które wprowadzają towar konsumpcyjny do obrotu krajowego w zakresie działalności swojego przedsiębiorstwa;
niezgodność towaru z zapewnieniami osób, które podają się za producenta przez umieszczenie na towarze swojej nazwy, znaku towarowego lub innego oznaczenia odróżniającego;
nieprawidłowość zamontowania i uruchomienia towaru konsumpcyjnego, jeżeli czynności te zostały wykonane w ramach sprzedaży przez sprzedawcę lub osobę, za którą ponosi on odpowiedzialność;
nieprawidłowość zamontowania i uruchomienia towaru konsumpcyjnego, jeżeli czynności te zostały wykonane przez kupującego według instrukcji otrzymanej przy sprzedaży.

Sprzedawca jest zwolniony od odpowiedzialności, gdy:

kupujący o tej niezgodności wiedział;
kupujący oceniając sprawę rozsądnie mógł o niej wiedzieć;
niezgodność wynikła z przyczyny tkwiącej w materiale dostarczonym przez kupującego.

Przesłanką odpowiedzialności sprzedawcy jest niezgodność towaru konsumpcyjnego z umową
w chili jego wydania. Za równoważną uważana jest niezgodność, która stwierdzona została przed upływem sześciu miesięcy od wydania towaru. Ustawodawca obciążył kupującego (podobną jak w przypadku rękojmi) powinnością zawiadomienia sprzedawcy o stwierdzeniu niezgodności z umową (akt staranności, obowiązek reklamacji). Zawiadomienie powinno nastąpić w terminie dwóch miesięcy od wydania towaru.

Dla towarów żywnościowych stosuje się krótsze terminy zawiadomienia, mając na względzie trwałość tych towarów. Jako podstawową zasadę przyjęto tu konieczność niezwłocznego zawiadomienia sprzedawcy o niezgodności towaru z umową, nie później niż: w przypadku towaru paczkowanego
- w terminie trzech dni od otwarcia opakowania, ale przed upływem terminu (datą) ważności na opakowaniu; w przypadku towaru sprzedawanego luzem, odmierzanego w miejscu zakupu oraz dostarczonego do miejsca zamieszkania kupującego - w terminie dwóch dni od sprzedaży lub otrzymania towaru.

Podstawą niezgodności z umową są zapewnienia zawarte w reklamie. Kupującemu przysługuje swobodny wybór - „sekwencyjność” - co do realizacji uprawnień: w pierwszej kolejności żądanie naprawy lub wymiany towaru. Wybór raz dokonany nie może być co do zasady zmieniony bez zgody drugiej strony stosunku zobowiązaniowego. Dopiero brak realizacji jednego z wybranych uprawnień powoduje powstanie po stronie kupującego możliwości wykorzystania uprawnienia do żądania obniżenia ceny lub odstąpienia od umowy.

Omawiana odpowiedzialność ograniczona jest terminem dwóch lat liczonym od wydania towaru kupującemu. Może ona zostać skrócona, nie więcej niż do jednego roku, tylko w przypadku sprzedaży rzeczy używanych. Termin ten decyduje o czasie trwania ryzyka sprzedawcy.

Roszczenia kupującego przedawniają się z upływem roku od stwierdzenia niezgodności. Przedawnieni nie może skończyć się przed upływem dwóch lat od naprawy lub wymiany oraz w czasie prowadzenia przez strony rokowań w celu ugodowego załatwienia sprawy. Zawiadomienie sprzedawcy
o niezgodności towaru z umową przerywa bieg przedawnienia. Termin przedawnienia nie biegnie (ulega zawieszeniu) w czasie wykonywania naprawy lub wymiany oraz w czasie prowadzenia rokowań, nie dłużej jednak niż przez trzy miesiące.

Należy podkreślić, że upływ wymienionych wyżej terminów nie wyłącza uprawnień wynikających
z niezgodności towaru z umową, jeżeli sprzedawca w chwili zawarcia umowy sprzedaży wiedział
o niezgodności towaru konsumpcyjnego z umową i nie zwrócił na to uwagi kupującego. Omówione przepisy mają charakter semiimperatywny, tzn. dopuszczalna jest ich modyfikacja tylko na korzyść kupującego.

W przypadku roszczeń wynikających z niezgodności towaru konsumpcyjnego z umową sprzedawca może dochodzić odszkodowania od któregokolwiek z poprzednich sprzedawców, jeżelim wskutek jego działania lub zaniechania towar był niezgodny z umową sprzedaży konsumenckiej. Roszczenie zwrotne przedawnia się z upływem sześciu miesięcy, staje się ono wymagalne z chwilą zaspokojenia kupującego, nie później jednak niż w dniu, w którym sprzedawca obowiązany był to uczynić.

79. Umowy o używanie rzeczy: najem, dzierżawa, leasing (przedmiot tych umów i ich charakter prawny).

Najem

Jest to umowa, w której wynajmujący zobowiązuje się oddać rzecz najemcy do używania przez czas oznaczony lub nieoznaczony, a najemca zobowiązuje się uiszczać wynajmującemu umówiony czynsz (art. 659 § 1 k.c.). Stronami w tej umowie są wynajmujący i najemca. Nie jest wymagane, by wynajmujący był właścicielem rzeczy oddanej w najem.

Przedmiotem najmu mogą być zarówno rzeczy ruchome, jak i nieruchomości. Z zakresu pierwszych wyłączone są rzeczy zużywalne, gdyby korzystanie z nich nie miało innego sensu gospodarczego, jak ich zużycie. Najem może dotyczyć także części rzeczy jako całości lub nawet jej części składowej.
Np.: pomieszczenia (lokale) jako części składowych nieruchomości, ale także ściana domu lub ogrodzenie wynajęte do umieszczenia na nich reklam lub ogłoszeń.

Charakterystyczna dla najmu jest czasowość używania rzeczy przez najemcę. Okres używania może być oznaczony (godzina, tydzień, miesiąc, rok itd.) albo nieoznaczony. Po upływie okresu najmu rzecz oddana do używania ma być wynajmującemu zwrócona. Gdy najem jest zawarty bez oznaczenia terminu jego zakończenia, każda ze stron może spowodować zakończenie stosunku prawnego poprzez wypowiedzenie najmu w sposób wskazany w ustawie lub w umowie. Najem zawarty na czas dłuższy niż lat dziesięć poczytuje się po upływie tego terminu za zawarty na czas nieoznaczony (art. 661 k.c.)

Przedmiotem świadczenia najemcy jest uiszczenie umówionego czynszu. Może on być oznaczony
w pieniądzach, i wówczas chodzi o jego zapłatę, albo w świadczeniach innego rodzaju (świadczenie jakichś dóbr i usług).

Umowa najmu jest umową konsensualną, odpłatną i wzajemną. Pomiędzy świadczeniami wynajmującego i najemcy istnieje ścisły związek, każde z nich jest odpowiednikiem drugiego. Umowa stron ma charakter zobowiązujący.

Dzierżawa

Jest umową, w której wydzierżawiający zobowiązuje się oddać dzierżawcy rzecz do używania
i pobierania pożytków przez czas oznaczony lub nieoznaczony, a dzierżawca zobowiązuje się uiszczać czynsz (art. 693 § 1 k.c.). Przedmiotem dzierżawy mogą być także prawa (art. 709 k.c.), oraz przedsiębiorstwo jako zorganizowany kompleks produkcyjny przynoszący określone dochody w wyniku działalności produkcyjnej.

Charakter umowy dzierżawy jest ten sam co charakter umowy najmu, a zatem o ile nic innego nie wskazano w przepisach o dzierżawie, znajdują do niej odpowiednie zastosowanie przepisy dotyczące najmu. Istotna różnica polega tutaj na pobieraniu pożytków z przedmiotu dzierżawy przez dzierżawcę (naturalnych oraz cywilnych).

Cechami umowy dzierżawy są jej odpłatność oraz wzajemność świadczeń wynikających z umowy stron. Czynsz dzierżawy może być uiszczany w oznaczonej w ułamku części pożytków z rzeczy lub prawa.
W braku wskazania w umowie lub zwyczaju terminu uiszczania czynszu jest on płatny półrocznie z dołu.

Przy unormowaniu dzierżawy pojawia się wyjątkowy przepis zezwalający na uwzględnienie zmiany stosunków, gdyby nastąpiła już po zawarciu umowy (klauzula rebus sic stantibus). Dzierżawa jest w pewnym stopniu umową losową, skoro uiszczanie czynszu obciąża dłużnika niezależnie od uzyskanych efektów.

Leasing

Przez umowę leasingu jedna ze stron (leasingodawca) zobowiązuje się w zakresie działania swojego przedsiębiorstwa przekazać rzecz do używania drugiej stronie (leasingobiorcy). W zamian za używanie rzeczy leasingobiorca będzie uiszczał na rzecz leasingodawcy czynsz, którego wielkość pokryje cenę zakupu rzeczy oraz koszty finansowania i zysk. Umowa może być wypowiedziana przez stronę tylko
w wypadku nastąpienia ściśle określonych okoliczności wskazujących na naruszenie powinności ciążących na kontrahencie.

W transakcjach międzynarodowych, ale i coraz częściej w stosunkach krajowych szczególne znaczenie ma trójstronny typ leasingu finansowego, którego przedmiotem są ruchome dobra inwestycyjne. W tym ujęciu dochodzi do zawarcia dwóch powiązanych ze sobą ściśle umów: pomiędzy dostawcą rzeczy
a finansującym (spółka leasingowa) oraz pomiędzy finansującym a użytkownikiem (leasingobiorca).

Przez umowę leasingu finansujący zobowiązuje się, w zakresie działalności swojego przedsiębiorstwa, nabyć rzecz od oznaczonego zbywcy na warunkach określonych w umowie i oddać rzecz korzystającemu do używania albo używania i pobierania pożytków przez czas oznaczony,
a korzystający zobowiązuje się zapłacić finansującemu w uzgodnionych ratach wynagrodzenie pieniężne, równe co najmniej cenie lub wynagrodzeniu z tytułu nabycia rzeczy przez finansującego (art. 709¹ k.c.)

Podstawowymi obowiązkami stron umowy leasingu są:

po stronie finansującego, który trudni się zawodowo działalnością leasingową - nabycie rzeczy od zbywcy i oddanie jej do użytku korzystającemu przez czas oznaczony;
po stronie korzystającego - zwrot w częściach przynajmniej bezpośredniego kosztu nabycia rzeczy przez finansującego.

Przez nabycie rzeczy należy rozumieć uzyskanie jej własności na podstawie czynności prawnej. Finansujący może nabyć własność rzeczy nie tylko na podstawie umowy sprzedaży, ale również innych umów (np. umowy o dzieło). Leasing pełni szczególną funkcję kredytową. Korzystający spełnia swoje świadczenie znacznie później, niż zostaje spełniona główna część wzajemnego świadczenia finansującego.

Umowa leasingu jest umową dwustronnie zobowiązującą oraz wzajemną i odpłatną. Należy ona do grupy umów o korzystanie z rzeczy lub praw. Zawarcie umowy leasingu wymagane jest pod rygorem nieważności w formie pisemnej.

80. Umowy o świadczenie usług: zlecenie, agencja, komis, spedycja (przedmiot tych umów i ich charakter prawny), a także negotiorum gestio.

Zlecenie

Przyjmujący zlecenie zobowiązuje się do dokonania określonej czynności prawnej dla dającego zlecenie. W braku odmiennej umowy zlecenie obejmuje umocowanie do wykonania czynności w imieniu dającego zlecenie, co nie uchybia przepisom o formie pełnomocnictwa. Czynność prawna objęta zleceniem może być dokonana przez przyjmującego zlecenie jako zastępcę bezpośredniego (pełnomocnika). Może ona być też dokonana w imieniu własnym zleceniobiorcy, lecz jedynie na rachunek zleceniodawcy (zastępstwo pośrednie).

Do cech istotnych zlecenia nie należy osiągnięcie rezultatu, który ma wynikać z pojęcia danej czynności. Nie sam wynik, lecz starania w celu osiągnięcia tego wyniku są elementem wyróżniającym (esentialia negotii) umowy zlecenia. Zlecenie może być zarówno odpłatne, jak i nieodpłatne. Jako regułę przyjmuje się odpłatność, lecz z umowy stron i okoliczności może wynikać inaczej.

Umowa zlecenia nie wymaga szczególnej formy i często w praktyce dochodzi do jej zawarcia
w sposób dorozumiany.

Agencja

Przyjmujący zlecenie, tj. agent, zobowiązuje się w zakresie działalności swego przedsiębiorstwa do stałego pośredniczenia za wynagrodzeniem przy zawieraniu umów z klientami na rzecz dającego zlecenie przedsiębiorcy albo zawierania ich w jego imieniu. Umowa ta ma charakter obustronnie profesjonalny: zarówno przyjmujący zlecenie (agent) jak i dający zlecenie musi mieć przymiot przedsiębiorcy. Jest to zatem umowa typu handlowego, mieszcząca się w pojęciu czynności handlowych prawnych.

Umowa agencyjna ujmowana od strony przedmiotu świadczenia tradycyjnie przybiera dwie zasadnicze postacie: albo będzie to umowa pośrednictwa, tj. stałego pośredniczenia przy zawieraniu umów z klientami na rzecz dającego zlecenie, albo umowa o typie przedstawicielstwa, a więc zobowiązująca agenta do zawiania umów w imieniu dającego zlecenie.

Umowę traktuje się jako zobowiązującą, odpłatną i wzajemną. Jest ona zbliżona do umowy zlecenia i może być traktowana jako wyspecjalizowany podtyp tej umowy. Zawarcie umowy agencyjnej drugiego typu pociąga za sobą konieczność wyraźnego umocowania ze strony dającego zlecenie do zawierania umów w jego imieniu. Brak takiego umocowania nie będzie pozbawiał skuteczności działań agenta, jeżeli dający zlecenie nie zakwestionuje zawarcia umowy poprzez oświadczenie, że jej nie potwierdza niezwłocznie po otrzymaniu wiadomości o zawarciu umowy. Jest to konstrukcja czynności prawnej niezupełnej.

Każdemu z wyróżnionych wyżej rodzajów umowy agencyjnej może towarzyszyć dodatkowe zobowiązanie, zgodnie z którym agent przyjmuje na siebie odpowiedzialność za wykonanie zobowiązania przez klienta. Zwiększona odpowiedzialność agenta jest związana z odrębnym wynagrodzeniem (prowizja del credere). Dla przyjęcia tego zobowiązania agenta niezbędne jest zachowanie formy pisemnej.

Komis

Przez umowę komisu przyjmujący zlecenie (komisant) zobowiązuje się, w zakresie działalności swojego przedsiębiorstwa, do kupna lub sprzedaży rzeczy ruchomych na rachunek dającego zlecenie (komitenta), lecz w imieniu własnym, ten zaś zobowiązuje się do zapłaty wynagrodzenia pieniężnego
w formie prowizji (art. 765 k.c.). Czynności komisanta mogą być wykonywane tylko zawodowo i dotyczyć jedynie rzeczy ruchomych.

Komisant występuje wobec osób trzecich w imieniu własnym. Jest wobec nich zawsze stroną, tj. kupującym lub sprzedającym rzecz i, zależnie od rodzaju umowy, nabywa lub zbywa rzecz. Osoba trzecia nie wchodzi w jakikolwiek stosunek prawny z komitentem.

Czynności komisanta wobec osoby trzeciej są zawsze podjęte na rachunek komitenta. Oznacza to, że komisant po dokonaniu ich we własnym imieniu jest obowiązany przenieść na komitenta prawa lub korzyści majątkowe uzyskane od osoby trzeciej. Komisantowi należy się jedynie wynagrodzenie za świadczenie usługi, i to, podobnie jak przy agencji, jeżeli usługa doszła do skutku i została sfinalizowana.

Umowa komisu jest zawsze umową zobowiązującą, odpłatną i wzajemną. Trzeba zaznaczyć, że dla zabezpieczenia roszczeń o prowizję oraz zwrot wydatków i zaliczek udzielonych klientowi, jak i innych należności, przysługuje komisantowi ustawowe prawo zastawu na rzeczach stanowiących przedmiot komisu przy zachowaniu warunków zastrzeżonych w przepisach. Stosunek komisu wygasa przez wykonanie umowy, chyba że inny termin został zastrzeżony przez strony. Termin przedawnienia roszczeń z reguły wynosi dwa lata (zob. art. 751 k.c.).

Spedycja

Przez umowę spedycji spedytor zobowiązuje się za wynagrodzeniem, w zakresie działalności swojego przedsiębiorstwa, do wysyłania lub odbioru przesyłki albo do dokonania innych usług związanych z jej przewozem (art. 794 k.c.). Działalność spedytora jest działalnością zawodową.

Umowę traktuje się jako zobowiązującą, odpłatną i wzajemną. Spedytor może występować wobec osób trzecich, m.in. przewoźników, zarówno w imieniu własnym, jak i w imieniu osoby dającej zlecenie. Gdy spedytor powierza wykonanie jakichś czynności w zakresie spedycji czy przewozu innym spedytorom lub przewoźnikom, staje się za nich odpowiedzialny wobec dającego zlecenie, chyba że nie ponosi winy
w wyborze (culpa in eligendo).

Jeśli nic innego nie wynika z przepisów Kodeksu o umowie spedycji, do praw i obowiązków stosuje się tu odpowiednio przepisy o mowie zlecenia (odpłatnego). Wynagrodzenie spedytora, inaczej prowizja, jest na ogół unormowane w obowiązujących taryfach. Dla zabezpieczenia roszczeń o przewoźne oraz roszczeń o prowizję, o zwrot wydatków i innych należności, przysługuje spedytorowi ustawowe prawo zastawu na przesyłce. Roszczenia z umowy spedycji przedawniają się z upływem roku, a przeciwko przewoźnikom i dalszym spedytorom oraz osobom, którymi posługiwano się przy przewozie - z upływem sześciu miesięcy.

Prowadzenie cudzych spraw bez zlecenia (negotiorum gestio)

Prowadzenie cudzych spraw bez zlecenia staje się źródłem zobowiązania pozaumownego. Zobowiązanie to powstaje, gdy nastąpi fakt dobrowolnego prowadzenia cudzej sprawy - mimo braku tytułu prawnego do jej prowadzenia. Rodzą się wówczas pewne prawa i obowiązki zarówno dla tego, kto podjął inicjatywę prowadzenia cudzej sprawy, jak i dla tego, czyja sprawa jest prowadzona (art. 752 k.c.)

Przedmiotem interwencji w zakresie spraw cudzych może być zarówno dokonanie czynności prawnej, jak i faktycznej w interesie innej osoby. Mogą to być czynności pojedyncze (izolowane) lub też cały zespół czynności sprowadzających się np. do aktów zarządu cudzym mieniem przez pewien okres. Kodeks cywilny nie ogranicza sfery działania objętej negotiorum gestio do przypadków ochrony cudzych interesów przed grożącą im szkodą, choć jest to przypadek najczęstszy. Nie chodzi tu więc tylko o stany faktyczne, np. zapłaty długu lub zaopiekowania się cudzym majątkiem. Tą sferą działania jest też objęte prowadzenie cudzych spraw w celu przysporzenia korzyści, która by nie nastąpiła gdyby nie działanie interwencyjne. Mogą być uznane za typowe przypadki rozporządzenia całością rzeczy wspólnej przez jednego ze współwłaścicieli w celu osiągnięcia przez to dla wszystkich korzyści.

Przesłanką zobowiązania jest podjęcie prowadzenia sprawy jako cudzej. Podejmujący czynność powinien zatem mieć przekonanie, że prowadzona sprawa należy do sfery cudzych interesów, co nie stwarza przeszkody, by był tam zaangażowany i jakiś własny interes prowadzącego sprawę. Niemniej altruistyczny charakter postępowania najlepiej oddaje treść współczesnej negotiorum gestio.

Podstawowym obowiązkiem prowadzącego sprawę jest prowadzenie sprawy z korzyścią dla tego, czyja sprawa jest prowadzona. Korzyść ta powinna być zamierzona przez podejmującego czynność
i realizowana w toku czynności tak, jak wymaga jej charakter. Działanie powinno odpowiadać prawdopodobnej woli zainteresowanego. Gdy tylko jest to możliwe, prowadzący sprawę ma obowiązek zawiadomić zainteresowanego i - stosownie do okoliczności - albo oczekiwać jego zleceń, albo prowadzić sprawę dopóty, dopóki nie będzie mógł on sam się nią zająć. Gdyby zainteresowany zażądał zaprzestania prowadzenia sprawy, prowadzący powinien się do tego zastosować. Z prowadzenia sprawy powinien być złożony rachunek osobie, której sprawa jest prowadzona.

Prowadzący sprawę jest obowiązany do dokładania należytej staranności. Gdy z jego działania wynika szkoda, stanie się za nią odpowiedzialny. Są dwa odstępstwa od reguł ogólnych, a mianowicie: ten, kto ratuje cudze dobro, działając w celu odwrócenia niebezpieczeństwa, jakie mu grozi, a więc w warunkach szczególnych, jest odpowiedzialny jedynie za szkodę wyrządzoną umyślnie lub przez rażące niedbalstwo.
Z kolei, gdyby prowadzący cudzą sprawę działał wbrew wiadomej woli zainteresowanego, jego odpowiedzialność zostanie wyłączona jedynie w przypadku, gdyby wola tej osoby sprzeciwiała się ustawie lub zasadom współżycia społecznego (np. gdyby zainteresowany sprzeciwiał się ratowaniu jego życia czy dobra przed pożarem).

Prowadzący cudzą sprawę jest obowiązany wydać osobie, której sprawa jest prowadzona wszystko, co przy prowadzeniu sprawy dla niej uzyskał. Zasadniczym obowiązkiem drugiej strony powstałego zobowiązania z tytułu prowadzenia cudzych spraw bez zlecenia jest obowiązek zwrotu wydatków i nakładów, jakie wiązały się z prowadzeniem sprawy. Z tytułu prowadzenia cudzej sprawy nie należy się prowadzącemu żadne wynagrodzenie.

Jeżeli osoba, której sprawa jest prowadzona, potwierdzi inicjatywę podjętą w jej interesie, nadaje to stosunkowi stron charakter stosunku umownego. Wobec potwierdzenia prowadzącemu należeć się będzie wynagrodzenie odpowiadające wykonanej pracy. Stosunek stron w ramach prowadzenia cudzych spraw bez zlecenia kończy się z chwilą zakończenia sprawy i uregulowania wzajemnych roszczeń.

81. Poręczenie i umowa gwarancyjna (art. 391 k.c.).

Poręczenie jest umową, w której poręczyciel zobowiązuje się względem wierzyciela do wykonania zobowiązania na wypadek, gdyby dłużnik zobowiązania nie wykonał (art. 876 § 1 k.c.). Mimo że mamy tu do czynienia z długiem dłużnika głównego, za który poręczono, poręczyciel zaciąga także własne zobowiązanie wobec wierzyciela.

Umowa poręczenia jest umową zobowiązującą, lecz nigdy wzajemną, nawet gdy udzielenie poręczenia następuje za wynagrodzeniem,. Najczęściej ma ono swoją podstawę prawną (causa) w stosunku między poręczycielem a dłużnikiem głównym, który to stosunek zresztą dla umowy między poręczycielem
a wierzycielem jest bez znaczenia.

Podstawową cechą poręczenia jest jego zawisłość od długu głównego. Można to inaczej określić przez sformułowanie, że poręczenie ma charakter akcesoryjny (zawisłość) względem długu głównego. Akcesoryjność ta wyraża się w tym, że: nieważność długu głównego powoduje nieważność poręczenia; umorzenie długu głównego powoduje wygaśnięcie poręczenia; o zakresie zobowiązania poręczenia rozstrzyga każdoczesny zakres zobowiązania dłużnika głównego; jednakże czynność dokonana przez dłużnika z wierzycielem po udzieleniu poręczenia nie może zwiększyć zobowiązania poręczyciela, w czym objawia się konieczna ochrona interesu poręczyciela przed nieoczekiwanym dla niego zwiększeniem ciężaru jego osobistego obowiązku; poręczycielowi służą przeciwko wierzycielowi zarzuty, jakie może podnieść dłużnik główny.

Przedmiotem poręczenia może być każdy dług, w pewnych przypadkach nawet niezupełny. Gdy jednak chodzi o dług przyszły, wymaga się, by poręczenie wykazywało wysokość tego długu jako z góry oznaczoną.

Do ważności poręczenia wymagane jest zachowanie szczególnej formy. Jednakże nie cała umowa,
a jedynie oświadczenie poręczyciela powinno być pod rygorem nieważności złożone na piśmie
(ad solemnitatem).

Podstawowym obowiązkiem poręczyciela jest obowiązek wykonania zobowiązania, gdyby nie wykonał go dłużnik główny. Odpowiedzialność poręczyciela może mieć charakter posiłkowy, co oznacza, że wierzyciel może żądać od niego świadczenia dopiero wówczas, gdy dłużnik główny opóźnia się ze swoim świadczeniem, a nawet gdy minie pewien termin od zawiadomienia poręczyciela o tym opóźnieniu. Odpowiedzialność poręczyciela może mieć też miejsce jako równoległa z odpowiedzialnością dłużnika.

Odpowiedzialność poręczyciela różni się od odpowiedzialności współdłużników solidarnych
w dwóch kierunkach: poręczenie jest zawsze zawisłe od długu głównego, natomiast skutki dokonanego przez niego świadczenia układają się inaczej niż przy zobowiązaniu solidarnym. Mianowicie wierzyciel zostaje tu zaspokojony, lecz mimo to dług nie wygadam albowiem z mocy ustawy poręczyciel wstępuje
w dotychczasowy stosunek prawny w miejsce zaspokojonego wierzyciela.

Obowiązkiem wierzyciela, oprócz obowiązku zawiadomienia poręczyciela o fakcie, że dłużnik główny opóźnia się ze spełnieniem świadczenia, jest obowiązek zachowania zabezpieczeń wierzytelności, środków dowodowych itp. W interesie poręczyciela.

Zobowiązanie poręczyciela wygasa wraz z wygaśnięciem długu głównego, co jest następstwem zasady zawisłości poręczenia. Wygasa ono również z przyczyn, które powodują wygaśnięcie obowiązku poręczyciela jako takiego, np. przez zaspokojenie wierzyciela ze strony wierzyciela, przez nadejście terminu końcowego lub ziszczenie się warunku rozwiązującego itd.

Gwarancja bankowa

W stosunkach obrotu gospodarczego, oprócz poręczenia wykształciła się instytucja gwarancji bankowej. Z punktu widzenia konstrukcji zobowiązaniowej należy zakwalifikować ją do grupy umów
o świadczenie przez osobę trzecią. Gwarancja bankowa została ujęta jako jednostronne zobowiązanie banku-gwaranta, że po spełnieniu przez podmiot uprawniony (beneficjenta gwarancji) określonych warunków zapłaty, które mogą być stwierdzone we wskazanej formie żądania zapłaty, bank ten wykona świadczenie pieniężne na rzecz beneficjenta gwarancji - bezpośrednio lub za pośrednictwem innego banku.

Udzielający gwarancji zobowiązuje się wobec beneficjariusza gwarancji (wierzyciela w stosunku podstawowym) do spełnienia świadczenia w przypadku niespełnienia go przez dłużnika (ze stosunku podstawowego). W ten sposób dłużnik ze stosunku gwarancyjnego (bank) przyjmuje odpowiedzialność za spełnienie świadczenia przez inną osobę wobec beneficjariusza gwarancji.

Zarówno poręczenie, jak i gwarancja bankowa stanowią instrumenty zabezpieczenia roszczenia wierzyciela. O ile jednak poręczenie jest zawsze zależne od długu głównego, o tyle gwarancja ma w zasadzie charakter samoistny.

82. Umowy nienazwane (charakterystyka, przykłady).

Pewne typy umów, przeciętnie powtarzające się w obrocie, są normowane w sposób mniej lub bardziej szczegółowy przez przepisy prawa obowiązującego. Ich esentialia negotii są więc objęte przepisami ustawy, choćby mającymi charakter dyspozytywny (umowy o ustawowo określonych cechach). W doktrynie określa się je jako umowy nazwane.

Natomiast, jeśli chodzi o grupę umów nienazwanych, przyjmuje się, że należą do nich takie czynności prawne, w których pojawiają się elementy nieswoiste dla danego typu umowy, funkcjonalnie jednak podporządkowane zobowiązaniu głównemu o cechach ustalonych w typie ustawowym. Gdy treść umowy nie jest przewidziana p[rzez żadną z postaci umów nazwanych, można umowę taką określić jako nienazwaną (contractus innominatus). Występuje ona wówczas jedynie w stosunku prawnym, który strony tak właśnie ukształtowały.

Strony mogą wówczas w granicach prawem wyznaczonych (art. 353¹ k.c.) swobodnie wypełnić niemal całą ich treść uzgodnionymi postanowieniami, nie będąc skrępowane żadnymi szczegółowymi przepisami prawa. Tego typu umowy są tworzone w celu zaspokojenia pewnych zindywidualizowanych lub nowych potrzeb, uwzględnienia sytuacji gospodarczych, dla których katalog umów nazwanych nie dostarcza odpowiednich wzorcowych rozwiązań. Dopuszczalność stosowania umów nienazwanych wynika w naszym systemie prawnym z zasady swobody umów.

Brak szczególnych przepisów w odniesieniu do umów nienazwanych powoduje, że ich prawne konsekwencje mogą być w zasadzie oceniane jedynie według przepisów ogólnych przewidzianych dla wszystkich kontraktów (ogólny reżim kontraktowy). Warto podkreślić, że posługiwanie się umowami nienazwanymi łączy się z pewnym ryzykiem, gdyż w przeciwieństwie do umów nazwanych nie stoi za nimi autorytet państwa.

Zdarza się, że powtarzalność pewnych umów nienazwanych w obrocie jest na tyle częsta, że zaczyna się wskutek tego zaczyna się tworzyć nowy typ umowy. „Awansuje” ona w ten sposób do kategorii umów nazwanych. Tak doszło w ostatnich latach do uformowania się umowy obejmującej stosunek leasingu.

Spośród licznej grupy umów nienazwanych, które w praktyce współczesnego obrotu kontraktowego osiągnęły znaczny stopień wyodrębnienia, wskazać można przykładowo: umowę consultingu, know-how, holdingu, factoringu, franchisingu i sponsoringu.

ZOBOWIĄZANIA - CZĘŚĆ OGÓLNA I SZCZEGÓŁOWA

zagadnienia egzaminacyjne

Wyszukiwarka

Podobne podstrony:
skrypt-zobowiazania, WPIA, Prawo Cywilne, Zobowiązania
Umowy nienazwane, WPIA, Prawo Cywilne, Zobowiązania
Egzamin Zobowiazania, WPIA, Prawo Cywilne, Zobowiązania
zobowiazania - zagadnienia egzaminacyjne, WPIA, Prawo Cywilne, Zobowiązania
Paremie zima 2013, WPIA, Prawo Rzymskie
Wzór odwołanie pełnomocnictwa, Prywatne, Technik administracji, I semestr 2013-wiosna, Prawo Cywilne
prawo cywilne - skrypt II wersja mini, prawo cywilne z umowami w administracji(1)
Paremie zima 2013, WPIA, Prawo Rzymskie
Wady oświadczenia woli, Administracja, Skrypty prawo cywilne, spadkowe, zobowiązania itd
skrypt prawo cywilne zobowiązania
Podstawowe pojęcia prawo cywilne, Administracja, Skrypty prawo cywilne, spadkowe, zobowiązania itd
Prawo Cywilne Zobowiązania ( Skrypt z wykładów )
Zagadnienia na egzamin prawo cywilne ogólne i zobowiązania - P41 i P31, STUDIA-Administracja
PRAWO CYWILNE ZOBOWIĄZANIA PRÓBKA
PRZYROST, prawo cywilne, prawo cywilne część II, Zobowiązania

więcej podobnych podstron