Przemoc - analiza zjawiska
Przemoc i agresja
Narastająca fala przemocy i agresji budzi zrozumiały niepokój. Zjawiska te zajmują w naszym życiu niemało miejsca. Przemoc jest zdegenerowaną formą powszechnych relacji międzyludzkich, gdyż jej funkcjonowanie zasadza się na traktowanie innego człowieka instrumentalnie. Termin „przemoc” coraz częściej jest rozumiany jako synonim agresji, choć obydwa terminy mają różne znaczenie.
Rozwój psychologii, nauk medycznych oraz genetyki pozwolił znaleźć odpowiedź na niektóre z pytań o naturę agresji. Wiemy, że agresja jest reakcją na strach i poczucie zagrożenia. Twórca socjobiologii E.O. Wilson uznał, że agresja nie jest symptomem patologii, a jedynie mechanizmem doprowadzającym wrogość do poziomu pozwalającego zniszczyć źródło zagrożenia i zapewnić sobie bezpieczeństwo. Psychologowie określają agresję jako zachowanie, które jest umyślnym działaniem na szkodę jednostek lub własności i którego nie da się społecznie usprawiedliwić.Wspomniany wcześniej E.O. Wilson definiuje agresję jako każdy fizyczny akt lub groźbę dokonania aktu ograniczającego lub zmniejszającego wartość przystosowawczą innego osobnika.
Agresja jest szczególnie dogodnym sposobem radzenia sobie z problemami kontroli, ponieważ aktywność agresywna, jeśli okazuje się skuteczna, dostarcza dostarcza szybkich i wyrazistych sygnałów, potwierdzających własną moc i kompetencję.
Przemoc natomiast jest czymś odmiennym. Najczęściej związana jest z zastosowaniem siły fizycznej, aczkolwiek można mówić także o przemocy symbolicznej w formie narzucania treści, obrazów czy poglądów.
Przemoc rozumiana jest wieloznacznie, w istocie jest pojęciem politycznym, zmiennym w czasie. Każde społeczeństwo tworzy specyficzne dla swoich czasów tamy dla eskalacji przemocy i ustanawia specjalnych egzekutorów na wypadek, gdyby zostały naruszone. Definicje przemocy zazwyczaj biorą pod uwagę trzy podstawowe kryteria:
rodzaj zachowania;
intencje;
skutki przemocy.
W „Słowniku socjologicznym” przemoc zdefiniowana jest jako jeden z głównych, obok groźby, środków przymusu, polega na użyciu siły fizycznej, przez jednostkę czy grupę, często wbrew obowiązującemu prawu, w celu zmuszenia jakiejś osoby czy członków grupy do określonego działania czy też uniemożliwienia podjęcia działań lub do zaprzestania wykonywania czynności już rozpoczętej. Natomiast M. Dąbrowska pojmuje przemoc jako użycie siły połączone z zamachem na społecznie akceptowane normy, czyli to, czego pozbawienie rodzi po stronie ofiary zamachu poczucie lęku i krzywdy. I. Pospiszyl proponuje, aby przemocą nazywać wszelkie nieprzypadkowe akty naruszające osobistą wolność jednostki, które przyczyniają się do fizycznej albo psychicznej szkody drugiego człowieka i które wykraczają poza społeczne normy wzajemnych kontaktów międzyludzkich. J. Mellibruda określa przemoc interpersonalną jako intencjonalne zachowanie naruszające wszelkie prawa i dobra osobiste jednostki, w sposób uniemożliwiający jej obronę i powodujący szkody psychiczne, fizyczne, symboliczne i materialne.
Podsumowując wszystkie definicje dotyczące problemu przemocy można wyłonić cztery czynniki stanowiące istotę przemocy:
intencjonalność sprawcy;
naruszenie praw i dóbr osobistych;
osłabienie lub brak zdolności do samoobrony (związanych z dysproporcją sił i wpływów);
powodowanie jakiejś szkody.
Tak jak przemoc nie musi być przepełniona agresją, tak i agresja nie musi realizować się w postaci aktu przemocy. Wydaje się, że pojęcie agresji dotyczy raczej emocji, stanów i dyspozycji psychicznych, kategoria przemocy zaś aktów woli, działań i czynów.
Przemoc w rodzinie
Zjawisko przemocy domowej wywołuje wiele kontrowersji. Oburzenie i sprzeciw społeczeństwa spowodowało zmianę postrzegania przemocy w rodzinie. Obejmuje ona wszelkie odmiany złego traktowania tych członków rodziny, którzy nie mogą się skutecznie bronić.
Spowodowało to powstanie licznych mitów i stereotypów związanych z przemocą, sprzyjających bagatelizowaniu problemu, oraz przypisywaniu go specyficznym grupom społecznym. Oto kilka najbardziej popularnych mitów związanych z przemocą domową:
klapsy nie są przemocą;
prawdziwa przemoc zdarza się rzadko;
przemoc występuje tylko w środowiskach patologicznych;
ofiara przemocy ma zwykle to, na co zasłużyła;
niektóre ofiary lubią być bite;
przemoc domowa jest chwilową utratą kontroli nad sobą.
Świadkowie przemocy wiedzą, że jest ona złem i nie powinna mieć miejsca, ale wolą się nie wtrącać, aby uniknąć kłopotów. Usiłują usprawiedliwić się słowami : „co ja mogę zrobić”.
Źródła przemocy
Istnieje wiele koncepcji wyjaśniających źródła przemocy domowej. Różne teorie odwołują się do działania poszczególnych czynników ryzyka, które zwiększają prawdopodobieństwo wystąpienia przemocy. Generalnie wyróżnia się następujące źródła przemocy:
Źródła biologiczne - związane z cechami wrodzonymi, organicznymi, zmiennymi fizjologicznymi. Mogą być wynikiem uszkodzonego ośrodkowego układu nerwowego.
Źródła psychologiczne - wynikają z czynników osobowościowych (poczucia wartości, kompetencji społecznych). Obejmują sferę emocjonalna i wolicjonalną - w zakresie popędu, co powoduje zmiany psychopatyczne.
Źródła środowiskowe - ujęcie to związane jest przede wszystkim z rodziną. Skupia się na błędach wychowawczych rodziców oraz na wadliwej strukturze rodziny. Przemoc jest nabywana w procesie uczenia się poprzez międzypokoleniowy przekaz wzorców przemocy.
Źródła społeczne, kulturowe, polityczne - wynikające z oddziaływania innych ludzi. Na środowisko społeczne składają się oddziaływania wielu grup społecznych i sposoby przekazywania kultury duchowej.
Substancje zwiększające przemoc - są to wszelkie substancje psychoaktywne takie jak alkohol, narkotyki. Problem alkoholowy pojawia się bardzo często w rodzinach, w których stosowana jest przemoc. Alkohol prowadzi do odhamowania popędów. Nie jest naturalnie tak, by przemoc i alkohol były w nieuchronny sposób ze sobą splecione.
Cykle przemocy w rodzinie
Przemoc pozwala sprawcy na szybkie uzyskiwanie efektów. Powtarzana powoduje, że sprawca poprzez wywieranie wpływu na rodzinę otrzymuje wzmocnienie. Jeżeli po akcie przemocy nie ma reakcji obronnej ofiary, sprawca uznaje tę sytuację za przyzwolenie na dalszą przemoc. Dlatego dynamika przemocy w rodzinie przebiega w pewien charakterystyczny, cykliczny sposób.
Pierwszą fazą cyklu przemocy jest faza budowania napięcia. W sprawcy przemocy wzrasta poziom frustracji i stresu. Prowokuje on kłótnie, nie panuje nad gniewem. Faza narastania napięcia jest bardzo przykra dla ofiary. Pomimo prób łagodzenia, rozwiązywania konfliktu napięcie nie opada. Wówczas dochodzi do drugiej fazy cyklu.
W drugiej fazie cyklu napięcie wzrasta tak, że dochodzi do ataku. Przyczyną eskalacji jest zazwyczaj jakiś drobiazg. W momencie dokonywania aktu przemocy ofiara biernie się poddaje przemocy, a po zakończeniu tej fazy ofiara zwykle jest w szoku, odczuwa wstyd i przerażenie.
Trzecią fazą cyklu przemocy jest faza miodowego miesiąca. W niej po incydencie gorącej przemocy dochodzi do spadku napięcia. Faza ta jest okresem przemijającym, zatrzymuje ofiarę w cyklu przemocy. Sprawca przemocy wyraża skruchę, obiecuje poprawę i gwarantuje. Że takie zdarzenia nigdy więcej się nie powtórzą.
Cykle przemocy w rodzinie można określić mianem „błędnego koła”. Mechanizm ten został przedstawiony na rysunku 2.
Rysunek 2 Błędne koło przemocy
Źródło: Mazur J.: Przemoc w rodzinie teoria i rzeczywistość. Wydawnictwo Akademickie „Żak”, Warszawa 2002 s.33
Formy i przejawy przemocy
Przejawy złego traktowania drugiego człowieka nie mają żadnych granic i dotyczą jednostek w każdym przedziale wiekowym. Przynoszą cierpienie a ich konsekwencji można doświadczać całe życie.
J. Mellibruda rozróżnia dwa rodzaje przemocy: przemoc gorącą (spontaniczną) i przemoc chłodną (instrumentalną). U źródeł przemocy gorącej leży frustracja i niemoc. Towarzyszy jej złość, agresja i furia. (Furia to niepohamowany wybuch złości i gniewu. Jest ślepą siłą doprowadzającą do różnych form ekspresji: krzyków, bicia, zadawania bólu). Przemoc chłodna stanowi część wyposażenia psychicznego jednostki. Związana jest z realizacją utrwalonych wzorców postępowania i rozwija się na gruncie autorytarnych modeli współżycia między ludźmi. Chłodnej przemocy nie musi towarzyszyć gniew czy też intencja zaszkodzenia komuś. Chodzi tu o wypełnianie roli przenoszonej z pokolenia na pokolenie, która zawsze będzie gwałcić prawa i dobra jednostki.
K. Browne i M. Herbert proponują dwuczynnikową klasyfikację przemocy w rodzinie, która w dużym stopniu wyczerpuje listę podstawowych przejawów złego traktowania. Klasyfikacja została przedstawiona w postaci tab. 1 dającej jasny obraz form przemocy.
Tabela 1 Dwuczynnikowa klasyfikacja przemocy w rodzinie z przykładami jej głównych form.
Formy/przejawy przemocy |
Przemoc fizyczna |
Przemoc psychiczna |
Przemoc seksualna |
Aktywne nadużycia |
- obrażenia, które nie są skutkiem wypadku; - zniewolenie z użyciem siły i uwięzienie; |
- poniżenie; - nadużycie emocjonalne - pozbawienie środków materialnych; |
- kazirodztwo; - napad i gwałt; |
Bierne zaniedbanie |
- brak opieki zdrowotnej; - fizyczne zaniedbywanie; |
- nieokazywanie uczuć; - lekceważenie potrzeb materialnych; |
- brak należytej opieki; - prostytucja; |
Źródło: Krzywicka L.: Przemoc w rodzinie. Specyfika pracy socjalnej z ofiarami przemocy. Wydawnictwo Edukacyjne Akapit, Toruń 2007 s. 125
W literaturze przedmiotu najczęściej opisuje się cztery formy złego traktowania:
przemoc fizyczną;
znęcanie psychiczne i emocjonalne;
wykorzystanie seksualne;
zaniedbywanie.
Przemoc fizyczna jest najbardziej powszechną formą przemocy gorącej. Obejmuje wiele form zachowania, które mogą występować w postaci: przemocy czynnej i biernej. Czynna postać przemocy fizycznej wyraża się w takich zachowaniach jak: bicie, kopanie, policzkowanie, duszenie, zranienie, zabójstwa. Natomiast przemoc bierna przejawia się w postaci zakazów mówienia, chodzenia, załatwiania potrzeb fizjologicznych, areszt domowy. Są to wszelkie działania ograniczające drugą osobę.
Przemoc psychiczna jest nieuchwytną formą złego traktowania. Nie pozostawia widocznych śladów. Przemoc psychiczna to poniżanie i upokarzanie, odrzucenie, pozbawienie ofiary osobistej mocy. Sprawca przemocy psychicznej dąży do utrzymania specyficznej kontroli nad ofiarą. Zniewala ją posługują się różnymi oddziaływaniami psychologicznymi. W kręgu przemocy psychicznej pozostają również i jej widoczne formy jak: krzyki, wrzaski, wyzwiska. Znęcanie psychiczne i emocjonalne towarzyszy wszystkim rodzajom nadużyć.
Przemoc seksualna uzależnia ofiarę od sprawcy w sferach: fizycznej, psychicznej, społecznej i duchowej. Współcześnie w kręgu kultury europejskiej istnieją trzy seksualne obszary tabu (co najmniej dwa z nich wiążą się bezpośrednio z rodziną):
czyny lubieżne, czyli zakaz wciągania w aktywność seksualną dzieci poniżej wieku bezwzględnej ochrony (art. 200 K.k.);
kazirodztwo, czyli zakaz podejmowania kontaktów seksualnych z najbliższymi krewnymi (art. 201 K.k.);
gwałt., czyli zakaz zmuszania do aktywności seksualnej osoby dorosłej wbrew jej woli lub możliwości pełnego rozeznania czynu (art. 197 K.k.).
Przemoc seksualna w rodzinie obejmuje wykorzystanie seksualne dzieci oraz nadużycia seksualne w małżeństwie. Przemoc seksualna narusza nie tylko granice psychologiczne człowieka, ale również jego „sferę intymności”. Ta forma przemocy jest chyba najbardziej krzywdząca ze wszystkich aktów przemocy, ponieważ skupia komponenty psychiczne i fizyczne.
Zaniedbanie rozumiane jako niezapełnienie lub uniemożliwienie zaspokojenia potrzeb jednostce zależnej. Istnieje podział zaniedbania na:
zaniedbanie fizyczne - brak należytej opieki w tym lekarskiej;
zaniedbanie psychiczne - obojętność, nieokazywanie pozytywnych uczuć, lekceważenie emocjonalne, lekceważenie psychicznych potrzeb ofiary (w tym materialnych).
Formy zaniedbania dotyczą dzieci i osób dorosłych cierpiących na różne choroby uniemożliwiające im normalne funkcjonowanie.
Skutki przemocy
Stosowanie przemocy w większości wypadków nie pozostawia widocznych śladów fizycznych, chyba że dokonywane jest z bardzo dużą brutalnością. Ofiary przemocy doświadczają zaburzeń funkcjonowania w sferze:
emocjonalnej - cierpienie zaczyna dominować w życiu emocjonalnym. Następuje odrętwienie emocjonalne i włączenie mechanizmów odcinających od bólu;
społecznej - osoba doświadczająca przemocy unika kontaktów społecznych i pogłębia swój stan izolacji i alienacji;
poznawczej.- ofiara przemocy na zaburzony obraz siebie i świata.
Przemoc bez wątpienia jest zdarzeniem traumatycznym ponieważ stanowi zagrożenie życia i zdrowia człowieka. Zmusza do konfrontacji z poczuciem skrajnej bezradności i przerażenia, wywołując dramatyczne reakcje i powodując uraz psychiczny.
Zjawiskiem, które często towarzyszy ofiarom przemocy jest Zespół Zaburzeń Stresu Pourazowego (PTSD Post Traumatic Stress Disorder). Aby rozpoznać PTSD, objawy muszą trwać co najmniej 30 dni.
J. Lewis Herman opisuje główne kategorie objawów stresu pourazowego nazywając je:
nadmiernym pobudzeniem - którego efektem jest pobudzenie systemu samoobrony, pozostawanie w ciągłej gotowości, jak gdyby niebezpieczeństwo miało w każdej chwili powrócić. Objawami nadmiernego pobudzenia są: koszmary senne, dolegliwości psychosomatyczne.
wtargnięciem - przeżywanie przez ofiarę dramatycznego wydarzenia nawet z odległej przeszłości tak, jakby wciąż powtarzało się ono w teraźniejszości. Traumatyczny moment wdziera się do świadomości ofiary zarówno na jawie jak i w snach;
zawężeniem - w momencie bezsilności system samoobrony załamuje się. Bezradna osoba ucieka od sytuacji stresu nie poprzez działanie w realnym świecie, lecz przez zmianę własnego stanu świadomości. Przejawia się pewnym odrętwieniem, rezygnacją z aktywnego życia, obojętnością na ból.
dialektyką urazu - przerastające człowieka niebezpieczeństwo wywołuje dwie sprzeczne reakcje - wtargnięcia oraz zawężenia - pomiędzy którymi ustala się naprzemienny rytm.
Dla osób, które nie przeżyły długotrwałego doświadczenia krzywdzącego, jedną z najbardziej niezrozumiałych rzeczy jest pozostawanie ofiar przemocy w związku. Tak specyficzne przywiązanie ofiary do agresora ma związek z teorią społecznego uczenia się, opracowaną przez M. Saligmana, nazywaną „wyuczoną bezradnością”. Syndrom wyuczonej bezradności przejawia się w biernym znoszeniu przez ofiarę zachowań krzywdzących, pomimo pełnej świadomości, że zachowania te są bezprawne, że naruszają prawa osobiste i normy społeczne. Atrybucjami prowadzącymi do „wyuczonej bezradności” jest przekonanie ofiar przemocy, że ich status wynika z osobistych cech, co prowadzi co poczucia winy za zaistniałą sytuację.
Leonora E. Walker badając zachowanie kobiet ofiar przemocy zwróciła uwagę na zjawisko które nazwała „syndromem kobiety bitej”. Ofiara przemocy przechodzi przez dwie fazy syndromu:
faza buntu czynnego lub biernego;
poczucie nieskuteczności swoich zabiegów i depresja.
Klasyfikacja DSM - IV opisuje objawy „syndromu bitej kobiety” takie jak: reakcje unikowe (zaprzeczanie, objawy depresyjne, bierność), reakcje polegające na odtwarzaniu urazowych doświadczeń oraz podwyższona pobudliwość, zaburzenia lękowe.
Jedną z form adaptacji do przemocy jest „syndrom sztokholmski”. Jego charakterystyczną cechą jest silne zaangażowanie emocjonalne w stosunku do agresora. Syndrom ten opiera się na wytworzeniu specyficznej więzi nazywaną „więzią traumatyczną” czy „paradoksalną wdzięcznością”. Za podstawę „syndromu sztokholmskiego” uważa się proces identyfikacji ofiary ze światem agresora oraz swoistą akceptację jego osobą. Osoby, które uwolnią się od agresora z jednej strony przeżywają strach przed dawnym prześladowcą, z drugie zaś bez niego czują się zagubieni i bezwartościowi. Prawdopodobieństwo wystąpienia „syndromu sztokholmskiego” jest tym większe, im bardziej zagrożone jest życie ofiary.
Przemoc jako problem społeczny
Problemy społeczne mogą być zdefiniowane jako ogólne wzory zachowania ludzkiego lub warunków społecznych, które są postrzegane jako zagrożenia dla społeczeństwa przez znaczącą liczbę ludności, oraz które mogą być rozwiązane czy też którym można jakoś zaradzić. Przemoc nie jest nowym problemem społecznym, ponieważ od zawsze zajmowała w życiu człowieka niemało miejsca. Obecnie wydaje się być zjawiskiem wszechogarniającym za sprawą postępującej brutalizacji życia codziennego. Używanie przemocy nosi znamiona przestępstwa, ponieważ stanowi zagrożenie dla życia lub zdrowia ofiary.
Przemoc wobec dziecka jest ogromnym problemem społecznym, ponieważ rzeczywistość w jakiej funkcjonuje dziecko sprzyja uczeniu się zachowań agresywnych. Tak więc rodzina stosująca przemoc wobec swoich wychowanków „produkuje” przyszłych agresywnych rodziców.
Przemoc domowa jest specyficzna, ponieważ sprawcami są najbliżsi, którzy powinni nawzajem się wspierać. Stanowi temat tabu ponieważ społeczeństwo polskie nie jest należycie przygotowane do tego, by w sensowny sposób reagować na sygnały świadczące o tego rodzaju patologii. Skutki przemocy ponosi przede ofiara, ze względu na wymiar osobistego urazu. J. Mazur zwraca uwagę na koszty ekonomiczne ponoszone z powodu występowania przemocy. Wymienia między innymi: hospitalizowanie osób pokrzywdzonych, pobyty w szpitalu, wizyty w pogotowiu ratunkowym, wizyty lekarskie, interwencje policji, pomocy społecznej.
Wsparcie społeczne w Polsce zawiera się w pomocy instytucjonalnej, która w sposób powolny ewoluuje, zmierzając do faktycznego wsparcia dla ofiar przemocy. Klienci zgłaszający się do ośrodków pomocy społecznej najczęściej zgłaszają się w celu uzyskania pomocy materialnej. Ofiary przemocy mogą też liczyć na wsparcie psychiczne.
Wielość i różnorodność instytucji zajmujących się problematyką przemocy, przy braku jednego centrum koordynującego najlepiej świadczy o tym jak bardzo Polska ustępuje krajom wysoko rozwiniętym w zwalczaniu patologii.
Rozmiary przemocy w rodzinie
3.1. Specyfika przemocy wobec dziecka niepełnosprawnego ruchowo
Życie i losy każdego dziecka jest uzależnione są od interakcji z osobami dorosłymi. To rodzice zapewniają dzieciom zaspokojenie podstawowych potrzeb i umożliwiają nabywanie różnorodnych doświadczeń, będących podstawą życia i rozwoju. W procesie wychowywania dziecka bardzo ważne są postawy opiekunów, które najczęściej przybierają dwie skrajne formy:
nadopiekuńczości;
nadmiernej surowości.
Postawy te są niekorzystne ponieważ hamują odpowiedni rozwój dziecka. Nadopiekuńczość może prowadzić do demobilizacji i uzależnienia osoby niepełnosprawnej od pomocy innych osób. Nadmierna surowość do wzrostu lęku, niepokoju. Jeśli rodzice zapewnią dziecku zdrową atmosferę rozwoju, młody człowiek lepiej dostosuje się do sytuacji stresowych. W przeciwnym razie może zrodzić się niebezpieczeństwo reakcji buntowniczych, lękowych bądź wycofujących.
Bardziej narażone na przemoc są dzieci niechciane, szczególnie dzieci młodocianych matek. Zwraca się też uwagę na większą skłonność opiekunów do krzywdzenia dzieci niepełnosprawnych. Dzieje się tak, ponieważ dzieci niepełnosprawne sprawiają więcej trudności wychowawczych. Nie bez znaczenia są problemy psychiczne oraz brak wsparcia społecznego i izolacja takich rodzin. Okoliczności towarzyszące przemocy wobec dzieci zostały przedstawione w tabeli 2.
Tabela 2 Okoliczności towarzyszące maltretowaniu dzieci
Dzieci |
Rodzice |
Rodzina |
|
|
|
Źródło: Marzec-Holka K.: Nie będziesz bił dziecka swego!. Wydawnictwo Uczelniane WSP, Bydgoszcz 1996 s. 25
Narodziny dziecka niepełnosprawnego pociągają za sobą zmianę uczestnictwa członków rodziny w czynnościach codziennego życia. W przypadku dziecka niepełnosprawnego rodzice bardzo często przypisują sobie odpowiedzialność za stan dziecka, postrzegają upośledzenie dziecka jako karę za minione postępowanie. Brak wsparcia społecznego powoduje poczucie osamotnienia rodziców, izolacji i odrzucenia. Wielu rodziców dzieci umysłowo upośledzonych czuje się napiętnowanych w związku z problemami dziecka i odczuwa wstyd i upokorzenie. Opiekunowie muszą sami radzić sobie z wszelkimi problemami, ponieważ środowisko sąsiedzkie najczęściej reprezentuje postawę obojętności wiążącą się z unikaniem jakichkolwiek kontaktów z rodziną z dzieckiem niepełnosprawnym. Rodzice wychowujący dzieci niepełnosprawne doświadczają ciągłego stresu. Stres rodzicielski jest związany z:
rodzajem zaburzeń dziecka (ruchowe, intelektualne, emocjonalne);
stopniem zaburzeń;
jakością związku rodziców;
statusem socjoekonomicznym;
poziomem wykształcenia i aktywnością zawodową;
religią.
Dziecko niepełnosprawne może być przyczyną bardzo poważnego kryzysu rodziny, małżeństwa. Według H. Featerstone`a posiadanie dziecka niepełnosprawnego może wpływa na małżeństwo na cztery różne sposoby:
wywołując u rodziców intensywne negatywne emocje;
symbolizując dzielenie jakiegoś „niepowodzenia;
prowadząc do reorganizacji i restrukturalizacji rodziny;
tworząc atmosferę sprzyjającą konfliktom małżeńskim.
Tak więc dziecko niepełnosprawne zaburza związki w obrębie rodziny, z jej środowiskiem społecznym oraz powiększa trudności materialne. Dla wielu dziecko niepełnosprawne jest ciężarem.
Częstym zjawiskiem występującym wśród rodziców dzieci z upośledzeniem umysłowym jest ambiwalencja uczuć wobec dziecka. Doświadczają oni równocześnie miłości i nienawiści w stosunku do dziecka. Rosnący stres rodzicielski, frustracja, niemoc może doprowadzać do przeniesienia swojej złości na dziecko niepełnosprawne, emocjonalnego odrzucenia, oraz przemocy wobec takiego dziecka. Dziecko spełnia wówczas rolę kozła ofiarnego.
Z. Kawczyńska - Butrym wyróżniła obok przemocy fizycznej inne formy maltretowania, szkodzenia niepełnosprawnemu:
zdecydowanie gorsze traktowanie dziecka niepełnosprawnego od innych;
zaniedbywanie;
szkodzenie, wbrew dobrym intencjom i aktywności skierowanej na pielęgnację niepełnosprawnego.
Dziecko niepełnosprawne jest bardziej narażone na przemoc. Dzieje się tak ponieważ są to jednostki słabsze, o niższych zdolnościach samoobrony. Okolicznością sprzyjającą jest całkowita zależność ofiary od sprawcy.
3.2. Portret dziecka niepełnosprawnego w roli ofiary przemocy
Dzieci niepełnosprawne miewają bardzo zróżnicowany obraz samego siebie. Gdy funkcjonują w rodzinie akceptującej problem z jakim boryka się dziecko, dostarczają mu wsparcia i pomocy dziecko może rozwijać się normalnie. Problemy pojawiają się wówczas, gdy dziecko nie akceptuje swojego kalectwa, jest zaniedbywane, nie może liczyć na wsparcie ze strony najbliższych. Z. Kawczyńska - Butrym wyróżnia trzy konsekwencje psychiczne:
poczucie braku bezpieczeństwa wynikające z istniejących zagrożeń ze strony innych osób, w tym najbliższych;
poczucie winy;
wrogość i agresję wobec osób zdrowych.
W literaturze przedmiotu określa się, że dzieci reagują bardzo różnie na przemoc i znęcanie. I. Pospiszyl twierdzi iż krzywdzenie dziecka szczególnie negatywnie odbija się na jego rozwoju emocjonalnym. Jako bezpośrednie reakcje dziecka wymienia: niską samoocenę, labilność emocjonalną, nieumiejętność wchodzenia w reakcje interpersonalne, wrogość do otoczenia.
Stosowanie przemocy wobec dzieci może spowodować wystąpienie „syndromu dziecka maltretowanego. Jest to jednostka chorobowa, która bardzo często nie zostaje rozpoznawana. Może występować w każdym wieku, jednak przede wszystkim dotyczy dzieci bezbronnych oraz dzieci poniżej trzeciego roku życia. Syndrom ten jest szeregiem następstw fizycznych i psychicznych, bezpośrednich i długotrwałych, powstałych w wyniku złego traktowania dziecka. U maltretowanych małych dzieci prawie zawsze występują zaburzenia mowy, motoryki, procesów poznawczych i zdolności uczenia się, silna nadpobudliwość, apatia, tiki i fobie. Obraz dziecka maltretowanego będzie różny ze względu na rodzaj stosowanej przemocy. Objawy związane ze stosowaniem przemocy fizycznej przedstawia tabela 3.
Tabela 3 Możliwe, bezpośrednie następstwa Zespołu Dziecka Maltretowanego - przemoc fizyczna
Somatyczne |
Inne: w tym poznawcze, emocjonalne, behawioralne |
|
|
Źródło: Marzec-Holka K.: Nie będziesz bił dziecka swego!. Wydawnictwo Uczelniane WSP, Bydgoszcz 1996 s. 26
Maltretowanie psychiczne nie pozostawia cielesnych symptomów takich jak sińce czy zadrapania, dlatego określane jest jako „bolesne cierpienia psychiczne”, lub „moralną udrękę”. Bardzo trudno stwierdzić stosowanie przemocy psychicznej wobec dziecka, jednak istnieje szereg syndromów, zaburzeń rozwojowych które mogą sugerować zachodzenie takiego zjawiska. Przedstawia je tabela 4.
Tabela 4 Możliwe, bezpośrednie następstwa Zespołu Dziecka Maltretowanego - przemoc psychiczna
Somatyczne niespecyficzne |
Inne: w tym poznawcze, emocjonalne, behawioralne |
|
|
Źródło: Marzec-Holka K.: Nie będziesz bił dziecka swego!. Wydawnictwo Uczelniane WSP, Bydgoszcz 1996 s. 29
Dzieciom maltretowanym fizycznie i psychicznie stale towarzyszy lęk. Spełnia on rolę destrukcyjną, ponieważ występuje w bardzo wysokim stanie. Jest przyczyną nieskoordynowanych działań, paraliżuje proces myślenia, jak i samego działania. Dzieci krzywdzone bardzo często przejawiają postawę zdecydowanie wycofującą, ze skłonnością do izolacji.
Zespół Stresu Pourazowego jest charakterystyczny dla dorosłych i dzieci, którzy stali się ofiarami drastycznych zdarzeń, maltretowania. Dzieci manifestują inne objawy niż dorośli. Dziecko zazwyczaj powraca co swojej traumy poprzez zabawę, rysunki. Dzieci z PTSD są przekonane o tym, że nigdy nie dorosną. Reagują na zdarzenia strachem, bezradnością, zgrozą, dezorganizacją zachowania.
3.3. Konsekwencje przemocy w kontekście niepełnosprawności
Przemoc wobec niepełnosprawnych jest szczególnie dotkliwym problemem, uderzającym bezpośrednio w sferę osobistą, indywidualną jednostki która musi codziennie pokonywać wiele przeszkód oraz całkowicie zaakceptować swoją niepełną sprawność. Dziecko, tak jak każdy człowiek posiada potrzeby - opisane przez A. Maslowa: potrzeby fizjologiczne, potrzeby bezpieczeństwa, potrzeby przynależności i miłości, potrzeby prestiżu i uznania, potrzeby samoaktualizacji. Zaspokajanie tych potrzeb ma ogromne znaczenie w prawidłowym rozwoju dziecka.
Konsekwencje przemocy są długofalowe, są odczuwalne również w dorosłym życiu. Złe traktowanie dziecka wywiera istotny wpływ na jego funkcjonowanie w przyszłości. Urazy z dzieciństwa mogą prowadzić do zaburzeń charakteru, lęków, psychotycznego myślenia, zaburzeń odżywiania, myśli i prób samobójczych, nadużywania środków psychoaktywnych, nieudanych związków. Skutki przemocy w życiu dorosłym przedstawia tabela 5.
Tabela 5 Możliwe, odległe następstwa Zespołu Dziecka Maltretowanego - przemoc fizyczna.
Somatyczne |
Inne: w tym poznawcze, emocjonalne, behawioralne |
|
|
Źródło: Marzec-Holka K.: Nie będziesz bił dziecka swego!. Wydawnictwo Uczelniane WSP, Bydgoszcz 1996 s. 27
Amerykański psycholog Hefler stwierdził, że w wymiarze psychicznym dorosłych istnieją cechy osobowości świadczące o doświadczaniu przemocy w dzieciństwie. Należą do nich:
braki socjalizacyjne;
zaburzenia tożsamości;
nieumiejętność realizacji potrzeb w sposób społecznie akceptowany;
infantylizm;
nieumiejętność dokonywania wyborów;
niska kontrola emocji.
Tabela 6 Możliwe, odległe następstwa Zespołu Dziecka Maltretowanego - przemoc psychiczna
Somatyczne |
Inne: w tym poznawcze, emocjonalne, behawioralne |
|
|
Źródło: Marzec-Holka K.: Nie będziesz bił dziecka swego!. Wydawnictwo Uczelniane WSP, Bydgoszcz 1996 s. 29
3.4. Skala problemu
Przemoc w rodzinie w Polsce jest specyficzna. Obecnie prowadzone są obszerne statystyki policyjne oraz badania społeczne dotyczące opinii Polaków na temat tego problemu. Niestety większość aktów przemocy nie jest zgłaszana odpowiednim służbom społecznym. Bierność ofiar przemocy, ale też świadków powoduje to, że przemoc w rodzinie pozostaje problemem niedokładnie oszacowanym. Tabela 7 przedstawia ilość wydanych „Niebieskich Kart” w latach 2005-2008.
Tabela 7 Liczba ofiar przemocy wg. procedury „Niebieskiej Karty”
|
2005 |
2006 |
2007 |
2008 |
Liczba ofiar przemocy domowej ogółem |
156.788 |
157.854 |
130.682 |
139.747 |
w tym: kobiety |
91.374 |
91.032 |
76.162 |
81.985 |
w tym: mężczyźni |
10.387 |
10.313 |
8.556 |
10.664 |
dzieci do lat 13 |
37.227 |
38.233 |
31.001 |
31.699 |
nieletni od 13 do 18 lat |
17.800 |
18.276 |
14.963 |
15.399 |
Źródło: http://www.policja.pl/portal/pol/4/318/Przemoc_w_rodzinie.html
Jak pokazują badania CBOS przeprowadzone w 2008 r. w Polsce stosowanie kar cielesnych wobec dzieci nadal ma wielu zwolenników.
Tabela 8 Stosunek Polaków do stosowania kar cielesnych
Czy zgadza się Pan(i) czy też nie zgadza z następującymi stwierdzeniami? |
Wskazania respondentów (2008) |
|
w procentach |
Wobec dzieci nie powinno się stosować żadnych kar fizycznych |
|
Zdecydowanie tak Raczej tak Raczej nie Zdecydowanie nie Trudno powiedzieć |
19 23 37 12 9 |
Są sytuacje, że dziecku trzeba dać klapsa |
|
Zdecydowanie tak Raczej tak Raczej nie Zdecydowanie nie Trudno powiedzieć |
28 50 11 8 3 |
Lanie jeszcze nikomu nie zaszkodziło |
|
Zdecydowanie tak Raczej tak Raczej nie Zdecydowanie nie Trudno powiedzieć |
11 30 28 26 5 |
Żródło: Społeczne przyzwolenie na bicie dzieci. Komunikat z badań.
Obecnie 49 % ankietowanych jest przeciwnych stosowaniu jakichkolwiek kar fizycznych wobec dzieci. Więcej niż trzy czwarte ankietowanych uważa klapsa za dobrą formę reprymendy w niektórych sytuacjach. 41% zgadza się z opinią „lanie jeszcze nikomu nie zaszkodziło.
Jeśli chodzi o deklaracje osób stosujących przemoc wobec dzieci to:
8% badanych przyznało się do bycia sprawcą przynajmniej jednej formy przemocy wobec dziecka zamieszkującego to samo gospodarstwo domowe;
5% badanych przyznało się do bycia sprawcą przemocy psychicznej wobec dziecka;
Jeden na stu (1%) badanych twierdzi, że stosował przemoc ekonomiczną wobec dziecka;
przemoc fizyczną w gospodarstwie domowym wobec dziecka stosowało 5% respondentów;
mniej niż 1% przyznało się do stosowania przemocy seksualnej wobec dziecka.
Wykres 1 Stosowanie przemocy wobec swojego dziecka
Żródło:http://www.mpips.gov.pl/userfiles/File/Departament%20Pomocy%20Spolecznej/przemoc%20w%20rodzinie/Raport%20Krzywdzenie%20dzieci%20w%20Polsce.pdf
Problem przemocy wobec niepełnosprawnych kształtuje się w następujący sposób:
Około 90% respondentów mówi, że nie zna przypadków przemocy fizycznej wobec osób niepełnosprawnych w swojej rodzinie. Najczęściej wymienianymi formami przemocy są:
uderzanie i bicie (10,6%);
szarpanie, popychanie i poszturchiwanie (7,7%);
izolowanie lub zamykanie (6,9%).
Z przemocą ekonomiczną wobec osób niepełnosprawnych we własnej rodzinie nie zetknęło się około 90% badanych. Najczęstszymi formami przemocy ekonomicznej są:
zabieranie pieniędzy ( 9,3%);
zabieranie własności materialnej (7,3%);
zmuszanie do prac domowych (8,6%)
Brak przemocy psychicznej w rodzinie relacjonowało ponad 90% respondentów. Najczęstszymi formami przemocy psychicznej wobec niepełnosprawnych są:
ośmieszanie i wyzywanie (8,6%);
wytykanie niesprawności (8,5%);
zmuszanie do robienia czegoś pogróżkami, groźbami lub szantażem (5,3%).
3.5. Formy pomocy
Możliwość uruchomienia procedur pomocowych możliwa jest dopiero wtedy, gdy tragedia rodzinna przestaje być pilnie strzeżoną tajemnicą. Istnieje wiele organizacji, instytucji pomagających ofiarom przemocy rodzinnej należą do nich:
policja;
prokuratura;
placówki medyczne;
Ośrodki Pomocy Społecznej;
Ośrodki Interwencji Kryzysowej;
telefony zaufania;
schroniska dla ofiar przemocy;
Ogólnopolskie Pogotowie dla Ofiar Przemocy „Niebieska Linia”;
Istnieją również inne organizacje, fundacje:
Komitet Ochrony Praw Dziecka;
Fundacja „Dzieci Niczyje”.
Najczęstszy kontakt z maltretowanymi osobami ma policja. Dlatego spełnia funkcję swoistego pogotowia ratunkowego w tego typu sytuacjach. Zasady interwencji domowej określa procedura Niebieskiej Karty.
Składa się ona z czterech formularzy:
karty „A” - jest to meldunek przyjmującego zgłoszenie;
karty „B” - jest to notatka urzędowa z informacjami dotyczącymi wydarzenia;
karty „C” - jest pozostawiana przez policjantów na miejscu zdarzenia;
karty „D” - jest to prośba pomocy ofiary przemocy.
Poza interwencją domową policja przeprowadza działania prewencyjne, skoncentrowane na wczesnym wykrywaniu przypadków stosowania przemocy.
Organem państwowym odpowiedzialnym za ściganie przestępstw jest prokuratura. W przypadku zgłoszenia wniosku o popełnieniu przestępstwa prokuratura zleca policji przeprowadzenie dochodzenia, wyjaśnienie okoliczności czynu, a w razie potrzeby ujęcie sprawcy lub zastosowanie wobec niego dozoru policyjnego.
Bardzo ważną rolę w niesieniu pomocy ofiarom przemocy odgrywają szpitale, ośrodki zdrowia, a przede wszystkim personel medyczny. Osoby maltretowane fizycznie bardzo często stają się pacjentami służby zdrowia. Lekarz, który rozpoznał ofiarę przemocy jest zobowiązany do:
poinformowania pacjentach o możliwych skutkach pozostawania pod wpływam przemocy;
poinformowania go o możliwych formach pomocy;
wystawienia na życzenie pacjenta orzeczenia lub obdukcji lekarskiej;
powiadomienia służb społecznych, organów ścigania o przestępstwie;
prowadzenia dokumentacji, która może być wykorzystana do późniejszego postępowania sądowego.
Personel medyczny powinien opanować umiejętność postępowania z ofiarami przemocy, ponieważ może stanowić bardzo ważne źródło informacji o takich przypadkach.
Ośrodki pomocy społecznej zajmują się działalnością edukacyjną, informacyjną, prowadzą poradnictwo specjalistyczne, telefony zaufania. Oferują wsparcie psychiczne oraz realizują programy profilaktyczne.
Interwencja kryzysowa jest szeregiem złożonych działań, które pozwalają klientowi na samodzielne pokonywanie trudności, problemów. Tak jak policja często udzielają pierwszej pomocy. W wypadku ofiar przemocy pomoc skoncentrowana jest na:
zapewnieniu poszkodowanemu bezpieczeństwa;
wsparciu emocjonalnym;
przywróceniu równowagi psychicznej;
uruchomieniu naturalnych sposobów radzenia sobie w sytuacjach trudnych;
towarzyszeniu w konstruowaniu planu bezpieczeństwa i usamodzielnianiu się klienta;
D. Kubacka - Jasiecka wymienia kolejne kroki interwencji kryzysowej wobec dziecka, które jest ofiarą przemocy w rodzinie:
zidentyfikowanie symptomów maltretowania dziecka;
ochrona bezpieczeństwa fizycznego - ustalenie, kto jest sprawcą przemocy oraz zdecydowanie, czy dziecko pozostanie w domu, czy zostanie skierowane do instytucji opiekuńczej;
zainteresowanie się innymi dziećmi w domu;
nawiązanie kontaktu ze szkołą, służbą zdrowia, policją.
Najłatwiej dostępną formą pomocy są telefony zaufania. W instytucjach telefonu zaufania czynnych całą dobę zatrudniani są wykwalifikowani pracownicy socjalni, psychologowie a także, o wyznaczonych porach, prawnicy, lekarze, kuratorzy, doradcy rodzinni, pedagodzy. Pogotowie „Niebieska Linia” dysponuje dwiema bezpłatnymi liniami telefonicznymi dla klientów z całej Polski. Zadaniem telefonu zaufania jest poinformowanie osoby zainteresowanej o tym, gdzie i jakiego rodzaju pomoc może uzyskać. Ponadto istnieje możliwość uzyskania praktycznej porady czy interwencji.
Miejsca, w których ofiary przemocy mogą otrzymać schronienie występują pod wieloma nazwami. Mogą być to przytuliska, hostele schroniska. Schroniska dla ofiar przemocy zatrudniają psychologów, doradców rodzinnych, prawników. Działania tych placówek obejmują dwa obszary:
udzielenie pierwszej pomocy;
zapobieganie powtarzającym się przypadkom krzywdzenia.
Schroniska najczęściej zapewniają nocleg na jedną lub dwie noce. Wzmożona działalność przytulisk przypada na weekend.
Ogólnopolskie Pogotowie dla Ofiar Przemocy w Rodzinie "Niebieska Linia" jest placówką Instytutu Psychologii Zdrowia Polskiego Towarzystwa Psychologicznego. Podstawowym celem programu, realizowanego przez Ogólnopolskie Pogotowie dla Ofiar Przemocy, jest rozbudowa systemu interwencji i wsparcia dla ofiar przemocy. Do zadań obecnie realizowanych przez Ogólnopolskie Pogotowie dla Ofiar Przemocy w Rodzinie należy:
telefon dla Ofiar i Świadków Przemocy w Rodzinie;
poradnia Środowiskowa "Niebieska Linia" ;
poradnia E-mail;
centrum Informacyjne o Przemocy Domowej;
program "Starszy Pan, Starsza Pani";
obsługa i rozwój Ogólnopolskiego Porozumienia Osób i Organizacji Pomagających Ofiarom Przemocy w Rodzinie "Niebieska Linia".
Komitet Ochrony Praw Dziecka jest organizacją pozarządową. Jego działalność ma charakter służby społecznej, chroniącej dziecko przed krzywdą i naruszaniem jego podstawowych praw i interesów. Komitety przyjmują zgłoszenia dotyczące między innymi:
zaniedbywania dzieci;
stosowania wobec nich przemocy fizycznej i psychicznej;
pozbawiania ich wolności;
wykorzystania seksualnego dzieci;
handlu dziećmi.
Fundacja Dzieci Niczyje istnieje od 1991 roku, jest organizacją pozarządową o charakterze non-profit, której celem jest ochrona dzieci przed krzywdzeniem oraz pomoc dzieciom krzywdzonym, ich rodzinom i opiekunom. W ramach usług fundacji oferowana jest również:
diagnostyka psychologiczna, pedagogiczna i medyczna dzieci krzywdzonych;
doraźna i długofalowa pomoc terapeutyczna oraz pedagogiczna dla dzieci i ich rodzin;
doradztwo psychologiczne, pedagogiczne, medyczne oraz prawne dla pracowników instytucji pomagających krzywdzonym dzieciom.
Inną formą pomocy, uświadamiania o istniejących problemach są kampanie społeczne. Mają one charakter profilaktyczny i dlatego najczęściej nadawane są przez środki masowego przekazu. Kampanie społeczne często angażują w swoją działalność celebrytów. W Polsce najbardziej znaną kampanią społeczną, mającą przeciwdziałać zjawisku przemocy wobec dzieci, jest „Kocham. Nie biję”.
Celem tej kampanii społecznej jest:
przeciwdziałanie przemocy w rodzinie i ograniczenie jej skutków;
zwiększenie społecznego zaangażowania w sprawy związane z przeciwdziałaniem przemocy - podnoszenie społecznej wrażliwości w odniesieniu do zjawiska przemocy w rodzinie;
poszerzenie poziomu wiedzy obywateli na temat przemocy domowej, promowanie wartości rodzinnych.
Dymek - Balcerek K.: Przemoc w szkole - między lękiem a nadzieją. W: Dymek - Balcerek K. (red): Patologie zachowań społecznych. Rzeczywistość przełomu wieków XX i XXI. Rodzina dysfunkcyjna - przemoc. Wydawnictwo Politechniki Radomskiej, Radom 2000, s.26
Borkowski R.: Codzienność przemocy - przemoc codzienności. Transgresje Destruktywne. W: Borkowski R. (red.): Agresja i przemoc. Abrys, Kraków 2001, s. 23
Ibid., s 22
Obuchowska I.: Agresja dzieci w perspektywie rozwojowej. W: Binczycka - Anholcer M. (red.): Agresja i przemoc a zdrowie psychiczne. Polskie Towarzystwo Higieny Psychicznej, Warszawa - Poznań 2001, s . 46
Borkowski R.: Codzienność przemocy… op. cit., s. 24
Reykowski J., Kochańska G.: Szkice z teorii osobowości. Wiedza Powszechna, Warszawa 1980, s. 84
Borkowski R.: Codzienność przemocy… op. cit., s. 24
Pospiszyl I.: Razem przeciw przemocy. Wydawnictwo Akademickie „Żak”, Warszawa 1999, s. 17-18
Mazur J.: Przemoc w rodzinie teoria i rzeczywistość. Wydawnictwo Akademickie „Żak”, Warszawa 2002, s. 14
Olechnicki K., Załęcki P.: Słownik socjologiczny. wyd. II poprawione. Graffiti BC, Toruń 1988, s. 167
Dymek - Balcerek K.: Przemoc w szkole - między lękiem a nadzieją… op. cit., s. 27
Pospiszyl I.: Razem przeciw przemocy… op. cit., s.16-17
Mellibruda J., Przemoc domowa. Charaktery (1997), nr 10
Wójtowicz H.: Przemoc w rodzinie. Cierpienie w ciszy. W: Dymek - Balcerek K. (red): Patologie zachowań społecznych.. op. cit., s. 147
Borkowski R.: Codzienność przemocy… op. cit., s. 24
Wójtowicz H.: Przemoc w rodzinie. Cierpienie w ciszy… op. cit., s. 143
Pospiszyl I.: Razem przeciw przemocy… op. cit., s. 19-27
Wójtowicz H.: Przemoc w rodzinie. Cierpienie w ciszy… op. cit., s. 163
Krzywicka L.: Przemoc w rodzinie. Specyfika pracy socjalnej z ofiarami przemocy. W: Pawlas -Czyż S. (red.): Praca socjalna wobec współczesnych problemów społecznych. Materiały pomocnicze dla słuchaczy specjalizacji II stopnia w zawodzie pracownik socjalny. Wydawnictwo Edukacyjne Akapit, Toruń 2007, s. 123
Wójtowicz H.: Przemoc w rodzinie. Cierpienie w ciszy… op. cit., s. 148
Krzywicka L.: Przemoc w rodzinie. Specyfika… op. cit., s. 123
Wójtowicz H.: Przemoc w rodzinie. Cierpienie w ciszy… op. cit., s. 148
Ibid., s. 148
Mazur J.: Przemoc w rodzinie teoria i rzeczywistość… op. cit., s. 88-89
Wójtowicz H.: Przemoc w rodzinie. Cierpienie w ciszy… op. cit., s. 149
Mazur J.: Przemoc w rodzinie teoria i rzeczywistość… op. cit., s. 99
Frysztacki K.: Socjologia problemów społecznych. Wydawnictwo Naukowe Scholar, Warszawa 2009, s. 103
Mazur J.: Przemoc w rodzinie teoria i rzeczywistość… op. cit., s.31
Krzywicka L.: Przemoc w rodzinie. Specyfika… op. cit., s. 122
Ibid., s. 122
Mazur J.: Przemoc w rodzinie teoria i rzeczywistość… op. cit., s. 34
Badura - Madej W., Dobrzyńska - Mesterhazy A.: Przemoc w rodzinie. Interwencja kryzysowa i psychoterapia. Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego, Kraków 2000, s. 26
Krzywicka L.: Przemoc w rodzinie. Specyfika… op. cit., s. 123
Mazur J.: Przemoc w rodzinie teoria i rzeczywistość… op. cit., s. 33-34
Krzywicka L.: Przemoc w rodzinie. Specyfika… op. cit., s. 123
Mazur J.: Przemoc w rodzinie teoria i rzeczywistość… op. cit., s. 34
Mazur J.: Przemoc w rodzinie teoria i rzeczywistość… op. cit., s.38
Krzywicka L.: Przemoc w rodzinie. Specyfika… op. cit., s.125
Wójtowicz H.: Przemoc w rodzinie. Cierpienie w ciszy… op. cit., s. 147
Krzywicka L.: Przemoc w rodzinie. Specyfika… op. cit., s. 125
Wójtowicz H.: Przemoc w rodzinie. Cierpienie w ciszy… op. cit., s. 148
Mazur J.: Przemoc w rodzinie teoria i rzeczywistość… op. cit., s. 38
Mazur J.: Przemoc w rodzinie teoria i rzeczywistość… op. cit., s. 38
Wójtowicz H.: Przemoc w rodzinie. Cierpienie w ciszy… op. cit., s. 150
Mazur J.: Przemoc w rodzinie teoria i rzeczywistość… op. cit., s. 41
Wójtowicz H.: Przemoc w rodzinie. Cierpienie w ciszy… op. cit., s. 150
Mazur J.: Przemoc w rodzinie teoria i rzeczywistość… op. cit., s. 41
Ibid., s. 43
Wójtowicz H.: Przemoc w rodzinie. Cierpienie w ciszy… op. cit., s. 152
Ibid., s. 157
Pospiszyl I.: Razem przeciw przemocy… op. cit., s. 35
Mazur J.: Przemoc w rodzinie teoria i rzeczywistość… op. cit., s. 51
Pospiszyl I.: Przemoc w rodzinie. WSiP, Warszawa 1994, s. 114
Mazur J.: Przemoc w rodzinie teoria i rzeczywistość… op. cit., s.51
Ibid., s. 51
Pospiszyl I.: Razem przeciw przemocy… op. cit., s. 39
Krzywicka L.: Przemoc w rodzinie. Specyfika… op. cit., s. 125-126
Mazur J.: Przemoc w rodzinie teoria i rzeczywistość… op. cit., s. 67
Wójtowicz H.: Przemoc w rodzinie. Cierpienie w ciszy… op. cit., s. 168 - 169
Lewis J.: Przemoc. Uraz psychiczny i powrót do równowagi, GWP, Gdańsk 1998, s. 46-47
Mazur J.: Przemoc w rodzinie teoria i rzeczywistość… op. cit., s. 68
Lewis J.: Przemoc. Uraz psychiczny… op. cit. s. 48
Mazur J.: Przemoc w rodzinie teoria i rzeczywistość… op. cit., s. 68
Lewis J.: Przemoc. Uraz psychiczny… op. cit. s. 53-54
Pospiszyl I.: Razem przeciw przemocy…op. cit., s. 55
Mazur J.: Przemoc w rodzinie teoria i rzeczywistość… op. cit., s. 68
Pospiszyl I.: Razem przeciw przemocy… op. cit., s. 57
Wójtowicz H.: Przemoc w rodzinie. Cierpienie w ciszy… op. cit., s. 166
Pospiszyl I.: Razem przeciw przemocy… op. cit., s. 57
Mazur J.: Przemoc w rodzinie teoria i rzeczywistość… op. cit., s. 78
Ibid., s. 79
Krzywicka L.: Przemoc w rodzinie. Specyfika… op. cit., s. 127
Pospiszyl I.: Razem przeciw przemocy…op. cit., s. 60
Krzywicka L.: Przemoc w rodzinie. Specyfika… op. cit., s. 130
Mazur J.: Przemoc w rodzinie teoria i rzeczywistość… op. cit., s. 84
Krzywicka L.: Przemoc w rodzinie. Specyfika… op. cit., s.131
Frysztacki K.: Socjologia problemów społecznych… op. cit., s. 20
Paterek W.: Stan badań nad przemocą. W literaturze polskiej dekady lat 90. W: Borkowski R. (red.): Przemoc i agresja… op. cit., s. 77
Pospiszyl I.: Razem przeciw przemocy… op. cit., s. 106
Kirwil L.: O formowaniu się agresji u dziecka. W: Bińczycka J. (red.): Prawa dziecka. Deklaracje i rzeczywistość. IMPULS, Kraków 1999 s. 145
Kulińska L.: Procesy globalizacji i transformacji w Polsce a eskalacja przemocy wśród młodzieży. W: Borkowski R. (red.): Przemoc i agresja… op. cit., s. 120
Mazur J.: Przemoc w rodzinie teoria i rzeczywistość… op. cit., s. 86
Ibid., s. 106-107
Pospiszyl I.: Razem przeciw przemocy… op. cit., s. 86
Paterek W.: Stan badań nad przemocą… op. cit., s. 78
Muszyńska E.: Swoboda, przemoc i przymus w relacjach: dziecko dorosły. UAM, Poznań 1998 s. 42-43
Pospiszyl I.: Razem przeciw przemocy… op. cit., s. 29
Kawczyńska - Butrym Z.: Niepełnosprawność... op. cit., s. 64
Placha J.: Dziecko niewidome w rodzinie oraz w instytucji wychowawczej. W: Zabłocki K.J. (red.): Dziecko niepełnosprawne, jego rodzina i edukacja. Żak, Warszawa 1999 s. 43
Pospiszyl I.: Razem przeciw przemocy… op. cit., s. 29
Kawczyńska - Butrym Z.: Niepełnosprawność... op. cit., s. 61
Pisula E.: Psychologiczne problemy rodziców dzieci z zaburzeniami rozwoju. Wydawnictwa Uniwersytetu Warszawskiego, Warszawa 1998 s. 21
Ibid., s. 27
Kawczyńska - Butrym Z.: Niepełnosprawność... op. cit., s. 80
Pisula E.: Psychologiczne problemy rodziców dzieci… op. cit., s. 53
Placha J.: Dziecko niewidome w rodzinie… op. cit. s. 41
Pisula E.: Psychologiczne problemy rodziców dzieci… op. cit., s. 53
Hulek A.: Rodzina istotnym ogniwem rewalidacji. W: Hulek A. (red.): Rewalidacja dzieci i młodzieży niepełnosprawnej w rodzinie. Państwowe Wydawnictwo Naukowe, Warszawa 1984 s. 11
Pisula E.: Psychologiczne problemy rodziców dzieci… op. cit., s. 29
Mazur J.: Przemoc w rodzinie teoria i rzeczywistość… op. cit., s. 124
Kawczyńska - Butrym Z.: Niepełnosprawność... op. cit., s. 69-70
Pospiszyl I.: Razem przeciw przemocy… op. cit., s. 33-34
Kawczyńska - Butrym Z.: Niepełnosprawność... op. cit., s. 54
Marzec-Holka K.: Nie będziesz bił dziecka swego!. Wydawnictwo Uczelniane WSP, Bydgoszcz 1996 s. 27
Pospiszyl I.: Przemoc w rodzinie… op. cit. s. 157
Marzec-Holka K.: Nie będziesz bił dziecka swego... op. cit., s. 19
Pospiszyl I.: Przemoc w rodzinie… op. cit. s. 156
Marzec-Holka K.: Nie będziesz bił dziecka swego... op. cit. s. 27
Marzec-Holka K.: Nie będziesz bił dziecka swego... op. cit., s. 28
Bielecki J.: Psychologiczne problemy dzieci i młodzieży jąkającej się. W: Zabłocki K.J. (red.): Dziecko niepełnosprawne, jego rodzina i edukacja. Żak, Warszawa 1999 s. 145
Pospiszyl I.: Przemoc w rodzinie… op. cit. s. 158
Przepiórka M.: Dziecko z zespołem stresu pourazowego. W: Cytowska B., Winczur B., Stawarski A.(red.): Dzieci chore, niepełnosprawne i z utrudnieniami rozwoju. IMPULS, Kraków 2008 s. 482
Mazur J.: Przemoc w rodzinie teoria i rzeczywistość… op. cit., s. 109-110
Pospiszyl I.: Przemoc w rodzinie… op. cit. s. 168
Przepiórka M.: Dziecko z zespołem stresu pourazowego… op. cit., s. 479
Pospiszyl I.: Przemoc w rodzinie… op. cit. s. 169-170
Przemoc w rodzinie wobec osób starszych i niepełnosprawnych. CZĘŚĆ I - Raport z badania ogólnopolskiego http://www.mpips.gov.pl/index.php?gid=1518 (07.02.2011 r)
Bilska E.: Pierwsza pomoc. W: Pospiszyl I.: Razem przeciw przemocy… op. cit. s. 69
Pospiszyl I.: Przemoc w rodzinie… op. cit. s. 212
Mazur J.: Przemoc w rodzinie teoria i rzeczywistość… op. cit., s. 148
Bilska E.: Pierwsza pomoc… op. cit., s. 85-86
Mazur J.: Przemoc w rodzinie teoria i rzeczywistość… op. cit., s. 148
Bilska E.: Pierwsza pomoc… op. cit., s. 90
Mazur J.: Przemoc w rodzinie teoria i rzeczywistość… op. cit., s. 147
Bilska E.: Pierwsza pomoc… op. cit., s. 87
Pospiszyl I.: Przemoc w rodzinie… op. cit. s. 213
Bilska E.: Pierwsza pomoc… op. cit., s. 86
Ibid., s. 79
Pospiszyl I.: Przemoc w rodzinie… op. cit. s. 209
Bilska E.: Pierwsza pomoc… op. cit., s. 79
Kubacka - Jasiecka D.: Interwencja kryzysowa. Pomoc w kryzysach psychologicznych. Wydawnictwa Akademickie i Profesjonalne. Warszawa 2010, s. 357
Pospiszyl I.: Przemoc w rodzinie… op. cit. s. 207-208
Bilska E.: Pierwsza pomoc… op. cit., s. 74
Mazur J.: Przemoc w rodzinie teoria i rzeczywistość… op. cit., s. 146
Bilska E.: Pierwsza pomoc… op. cit., s. 82
Mazur J.: Przemoc w rodzinie teoria i rzeczywistość… op. cit., s. 146
Pospiszyl I.: Przemoc w rodzinie… op. cit. s. 208
http://www.niebieskalinia.pl/ (06.02.2011 r)
Bilska E.: Pierwsza pomoc… op. cit., s. 81
http://www.niebieskalinia.pl/pages.php?assign=historia (06.02,2011 r)
http://www.kopd.pl/ ( 06.02.2011 r)
Bilska E.: Pierwsza pomoc… op. cit., s. 92
http://www.fdn.pl/strona.php?p=33 (06.02.2011 r)
Bilska E.: Pierwsza pomoc… op. cit., s. 93-94
http://www.kochamniebije.pl/Guidelines.aspx (dn. 26.02.2011r.)
30
Wyszukiwarka
Podobne podstrony:
Młodzież Przemoc Przestępczość, Socjologia problemów społecznych
Malgorzata Gasiorowska Prostytucja jako zjawisko i problem spoleczno wychowawczy
Problem przemocy w rodzinie i jego wymiar społeczny i prawny, Prace dyplomowe, pedagogika i psycholo
Przemoc seksualna wobec kobiet analiza zjawiska na przykładzie historii Kuby Rozpruwacza
Zjawisko eutanazji jako problem społeczny, Pielęgniarstwo(1)
Problemy Społeczne Przemoc w Rodzinie
Problemy przemocy w rodzinie i jego wymiar społeczny, Prace dyplomowe, pedagogika i psychologia
Problem przemocy w rodzinie i jego wymiar społeczny i prawny, Prace dyplomowe, pedagogika i psycholo
Problemy spoleczne
Problemy społeczne nowe
KGR art problemy spoleczne 2007
Problemy społeczenstwa polskiego
problem spoleczny, pedagogika Resocjalizacja, metodologia badań społecznych
METODY ANALIZY ZJAWISK MASO, Inne
więcej podobnych podstron