UKŁAD SZKIELETOWY

Układ szkieletowy to element narządu ruchu składającego się z elementów biernych (kości, stawów, wiązadeł) oraz czynnych (mięśni).

Budowa kości:

1. istota zbita - warstwa zewnętrzna, sztywna, twarda, chroni kość

2. istota gąbczasta - warstwa wewnętrzna zbudowana z blaszek kostnych (w oczkach sieci znajduje się szpik kostny)

W trzonie KOŚCI DŁUGICH brak istoty gąbczastej. Zamiast niej w środku kości znajduje się jama szpikowa.

W KOŚCIACH PŁASKICH istotę zbitą tworzą 2 blaszki (zewnętrzna i wewnętrzna). W środku znajduje się niewielka ilość istoty gąbczastej - tzw. śródkość.

Każda kość pokryta jest błoną - OKOSTNĄ. Jest ona silnie unerwiona i unaczyniona. Jej funkcją jest ochrona i odżywianie kości. Składa się ona z dwóch warstw:

1. zewnętrznej błony włóknistej z wypustkami wnikającymi w kość (wł. szarpeja) - to ona chroni kość

2. wewnętrznej warstwy rozrodczej, która jest odpowiedzialna za tworzenie nowych komórek kostnych (OSTEOKLASTÓW), za przyrost na grubość i regenerację kości.

CHRZĘSTNA - błona pokrywająca chrzęstne elementy szkieletu

TYPY KOŚCI:

1. Kości długie (o wiele większa długość niż grubość czy szerokość). Zbudowane z trzonu i dwóch końców (górnego i dolnego). Nie posiadają istoty gąbczastej (jej odpowiednikiem jest jama szpikowa).

• kość ramienna,

• kość przedramienia,

• kość udowa,

• kości śródręcza

• paliczki

2. Kości krótkie - o kształcie sześciennym (zwykle mają sześć ścian)

• kości nadgarstka

• kości stępu

Kości płaskie

• łopatka

• kości ciemieniowe

4. Kości różnokształtne - nieregularne z wyrostkami

• kręgi

• kości trzewioczaszki

5. Kości pneumatyczne - mają przestrzenie wysłane błoną śluzową z powietrzem

• kości czaszki: kość klinowa, czołowa, sitowa (zatoki przynosowe bezpośrednio połączone z jamą nosową) oraz kość skroniowa (jama bębenkowa związana z uchem środkowym)

6. Kości trzeszczkowate - małe kości występujące w obrębie stawu, torebki stawowej, ścięgien (nadają im kierunek)

• rzepka

PODZIAŁ SZKIELETU:

1. szkielet osiowy: kości czaszki + kości tułowia (kręgu, żebra, mostek)

2. szkielet dodatkowy: kości kończyny górnej i dolnej

CZASZKA cranium (29 kości)
MÓZGOCZASZKA (neurocranium) 8 kości: 2 parzyste (czyli 4) 4 nieparzyste	TRZEWIOCZASZKA (splanchocranium) 15 kości: 6 parzystych (czyli 12) 3 nieparzyste
kość potyliczna (os occipitale) kość klinowa (os sphenoidale) kości skroniowe (2) (ossa temporalia) kości ciemieniowe (2) (ossa parietalia) kość czołowa (os frontale) kość sitowa (os ethmoidale) + młoteczek, + kowadełko + strzemiączko	małżowiny nosowe dolne (2) (conchae nosales inferiores) kości łzowe (2) (ossa lacrimalia) kości jarzmowe (2) (ossa zygomatica) kości szczękowe (2) (ossa maxillare) kości podniebienne (2) (ossa palatina) lemiesz (vomer) żuchwa (mandibula) kość gnykowa (os hyoideum)

KRĘGOSŁUP - columna vertebralis (33-34 kręgów)
C1 - C7	7 kręgów szyjnych	vertebrae cervicales
Th1 - Th12	12 kręgów piersiowych	vertebrae thoracicae
L1 - L5	5 kręgów lędźwiowych	vertebrae lumbales
S1 - S5	5 kręgów krzyżowych	vertebrae sacrales
Co1 - Co4,5	4-5 kręgów guzicznych	vertebrae coccygea

Kręgosłup przebiega w grzbietowej części tułowia i szyi w płaszczyźnie pośrodkowej ciała. Jest to ruchomy słup kostny, wygięty w kształcie dwóch połączonych liter S. Wygięcia te zwiększają właściwości amortyzacyjne kręgosłupa i są to:

• 2 lordozy (szyjna i lędźwiowa) zwrócone wypukłością do przodu

• 2 kifozy (piersiowa i krzyżowa) zwrócone wypukłością do tyłu.

Kręgosłup pełni funkcje:

• podporową,

• osłaniającą,

• amortyzującą,

• krwiotwórczą,

• zapewnia ruchomość tułowia, szyi i głowy

BUDOWA KRĘGÓW:

Kręg zbudowany jest z:

• trzonu,

• łuku

• 7 wyrostków: kolczystego, dwóch poprzecznych, dwóch stawowych górnych i dwóch stawowych dolnych

Między trzonem a łukiem znajduje się otwór kręgowy. Wszystkie otwory razem tworzą kanał kręgowy w środku którego przebiega rdzeń otoczony oponami. Między kręgami znajdują się dyski, czyli chrząstki międzykręgowe. Między dwoma kręgami znajduje się otwór międzykręgowy.

C₁ - atlas - brak trzonu, jedynie dwa łuki; na przednim łuku znajduje się guzek przedni, z kolei na tylnym powierzchnia stawowa tzw. dołek zębowy

C₂ - axis - ząb kręgu obrotowego = trzon C₁ + trzon C₂ wyrostki

Wyrostki kolczyste kręgów C₁ - C₇ mają kształt V.

Kręg C₇ posiada długi wyrostek kolczysty i dołki żebrowe.

Wyrostki kolczyste kręgów Th₁ - Th₁₂ są masywne i pochylone. Dodatkowo kręgi te posiadają po jednym wyrostku poprzecznym i dołki żebrowe służące do przyłączania żeber. Jedno żebro przyłącza się do dwóch kręgów (wyjątkiem są kręgi: Th_1,2,12).

Kręgi L₁ - L₅ posiadają „dodatkowe” wyrostki - dodatkowe i suteczkowate. W wyrostkach poprzecznych brak otworów, powierzchnia stawowa dla żeber.

Kręgi S₁ - S₅ zrośnięte tworzą kość krzyżową (os sacrum)

Kręgi Co₁ - Co₅ zrośnięte tworzą kość guziczną (os coccygis).

KLATKA PIERSIOWA (Thorax)

Składa się z 12 kręgów piersiowych, 12 par żeber oraz mostka. Posiada dwa otworzy:

1. górny - rozpoczynający klatkę piersiową, niezamknięty i ograniczony przez: Th₁, I parę żeber oraz górny brzeg mostka

2. dolny - kończący klatkę piersiową, zamknięty przeponą, ograniczony Th₁₂, XI i XII parą żeber, łukiem żebrowym i wyrostkiem mieczykowatym.

ŻEBRA (costa)

• 7 par żeber prawdziwych - costa verae

• 3 żebra rzekome (łuk żebrowy) - costa spuriae

• 2 żebra wolne - costa fluctuantes

Żebro = kość żebrowa (połączona z kręgiem piersiowym) + chrząstka żebrowa połączona z mostkiem (w przypadku żeber prawdziwych), ze sobą (tworząc łuk żebrowy w przypadku żeber rzekomych) lub wolne

MOSTEK (sternum)

Składa się z:

• rękojeści

• trzonu

• wyrostka mieczykowatego

KOŃCZYNA GÓRNA (membrium superior)

1. OBRĘCZ KOŃCZYNY GÓRNEJ (cignulum membri superioris):

• obojczyk - clavicula

• łopatka - scapula

2. KOŚCIEC KOŃCZYNY GÓRNEJ WOLNEJ (skeleton membri superioris liberi):

• kość ramienna - humerus

• kość promieniowa - radius (od strony kciuka)

• kość łokciowa - ulna

• kości ręki:

- kości nadgarstka - ossa carpi (8)

- kości śródręcza - ossa metacarpalia (5)

- kości palców ręki - ossa digitorum manus (14)

tzw. paliczki - phalanges

KOŃCZYNA DOLNA (membrium inferiori)

1. OBRĘCZ KOŃCZYNY DOLNEJ (cingulum membri inferioris):

• kość miednicza (os coxae) składająca się z:

- kości biodrowej (os ilium)

- kości kulszowej (os ischii)

- kości łonowej (os pubis)

2. KOŚCIEC KOŃCZYNY DOLNEJ WOLNEJ (skeleton membri inferioris liberi):

• kość udowa (femur)

• rzepka (patella)

• kość piszczelowa (tibia)

• kość strzałkowa (tibula)

• kości stępu (ossa tarsi):

- kość skokowa

- kość piętowa

- pięć kości szeregu dalszego

• kości śródstopia (ossa metatarsalia)

• kości palców stopy (ossa digitorum pedis), czyli 14 paliczków (phalanges)

MIEDNICA KOSTNA (pelvis)

Jest to pierścień kostny utworzony przez dwie kości miednicze, kość krzyżową oraz kość guziczną. Składa się z dwóch części:

1. górnej: pelvis major - MIEDNICA WIĘKSZA - jama brzuszna

2. dolnej: pelvis minor - MIEDNICA MNIEJSZA - jama miednicza

Części te rozdzielone są od siebie kresą graniczną. Jest to granica między jamą brzuszną a jamą miedniczą, biegnie od wzgórka, wzdłuż kresy łukowatej do górnego brzegu spojenia łonowego.

PŁASZCZYZNY MIEDNICY:

• wchodu = otwór górny miednicy - łączy wzgórek ze spojeniem łonowym

• próżni - środek spojenia łonowego, panewek stawu biodrowego, krążek międzykręgowy między S₂ a S₃

• cieśni - dolny brzeg spojenia łonowego, końce kolców kulszowych, wierzchołek kości krzyżowej

• wychodu = otwór dolny miednicy - dolny brzeg spojenia łonowego, guzy kulszowe, wierzchołek kości guzicznej

WYMIARY MIEDNICY:

• szerokość międzykolcowa 25-26 cm (mierzona między kolcami przednimi górnymi)

• szerokość międzygrzebieniowa 27 - 29 cm

• szerokość międzykrętanowa 30 - 32 cm

• szerokość sprzężna zewnętrzna 18 - 21 cm (między środekiem tylnej powierzchni spojenia łonowego a górnym brzegiem kręgu S₁)

POŁĄCZENIA KOŚCI

1. Połączenia ścisłe - nieruchome:

1. CHRZĄSTKOZROSTY - dwie kości są połączone ze sobą za pomocą chrząstki

• włókniste (spojenie łonowe, dyski międzykręgowe)

• szkliste (między mostkiem a I żebrem)

2. WIĘZOZROSTY - dwie kości są połączone ze sobą tkanką włóknistą

• szwy (czaszka)

• wklinowania (zęby w zębodołach)

• włókniste

- błony - rozpięte - np. między kością przedramienia, podudzia

- więzadła - pęczki - np. więzadło podłużne przednie (łączy wszystkie kręgi)

2. Połączenia wolne - ruchome = STAW (articulatio)

• minimum dwie kostne powierzchnie stawowe pokryte chrząstką szklistą (główka kości znajduje się w panewce)

• jama stawowa

• torebka stawowa zbudowana z:

- warstwy zewnętrznej = tkanki włóknistej ochraniającej staw

- warstwy wewnętrznej = tkanki maziowej, która produkuje do wnętrza stawu maź zmniejszającą tarcie i odżywiającą chrząstki, ponieważ pozbawione są one ochrzęstnej

3. Elementy dodatkowe stawu:

1. chrzęstne

• chrząstki śródstawowe - dzielą jamę stawu na dwie części (mamy wtedy do czynienia ze stawem dwułamowym np. staw mostkowo-obojczykowy)

• obrębek stawowy - pierścień otaczający powierzchnię stawową, pogłębia ją i powiększa (np. w stawie ramieniowym, biodrowym)

• łąkotki - dzielą jamę stawową niecałkowicie, staw jest wtedy jednojamowy, dwupiętrowy np. staw kolanowy

1. włókniste

• więzadła wewnątrztorebkowe

• więzadła śródtorebkowe

• więzadła zewnątrztorebkowe

1. maziowe - wypustki błony maziowej: kosmki, fałdy i kaletki

4. Typy stawów:

1. proste - zbudowane z dwóch kości

2. złożone - zbudowane z n kości

3. zespołowe - składające się z n kości i krążka stawowego

4. jednoosiowe:

• zawiasowy (zginanie-prostowanie)

• obrotowy (nawracanie-odwracanie)

• śrubowy (obrotowy i posuwisty jednocześnie)

1. dwuosiowe

• kłykciowy (eliptyczny) - zginanie-prostowanie i odwodzenie-przywodzenie

• siodełkowy - przeciwstawianie-odprowadzanie, odwodzenie-przywodzenie, np. staw nadgarstkowo-śródręczny kciuka (ruch chwytowy)

1. wieloosiowe

• kulisty wolny

• kulisty panewkowy

• nieregularny - niedopasowane powierzchnie stawowe np. stawy obojczyka

1. płaskie o ograniczonej ruchomości

STAW RAMIENNY (articulatia humeri)

• staw kulisty wolny, prosty, jednojamowy

• posiada obrębek stawowy

• jest sprzężony ze stawami obojczyka

• odpowiedzialny za ruchy: podnoszenia-opuszaczania

odwodzenia-przywodzenia

nawracania-odwracania

• więzadła: kruczo-ramienne i obrębkowo-ramienne

• panewka: zagłębienie stawowe łopatki

• głowa: głowa kości ramiennej

STAW ŁOKCIOWY (articulatio cubito) - staw złożony w którego skład wchodzą 3 stawy:

1. staw ramienno-łokciowy (articulatio humeroulnaris)

• staw prosty, zawiasowy, jednojamowy, jednoosiowy

• odpowiedzialny za zginanie i prostowanie

• staw jednopiętrowy

• sprzężony ze stawem ramienno-promieniowym

• główka: bloczek kości ramiennej

• panewka: wcięcie bloczkowe kości łokciowej

• staw ramienno-promieniowy (articulatio humeroradalis)

• staw kulisty, dwuosiowy, prosty, jednojamowy, jednopiętrowy

• sprzężony z dwoma stawami

• posiada 2 więzadła: poboczne łokciowe i poboczne promieniowe

• główka: główka kości ramiennej

• panewka: dołek głowy kości promieniowej

• staw promienno-łokciowy bliższy (articulatio radioulnaris proximalis)

• jednoosiowy, obrotowy, jednojamowy, prosty

• odpowiedzialny za ruch nawracania i odwracania

• sprzężony ze stawami: ramienno-promieniowym i promieniowo-łokciowym dalszym

• główka: obwód stawowy głowy kości promieniowej

• panewka: wcięcie promieniowe kości łokciowej

STAW BIODROWY (articulatio coxae)

• staw wieloosiowy, panewkowy

• główka: głowa kości udowej

• panewka: panewka kości miedniczej

• odpowiedzialny za ruchy: zgięcia do przodu i do tyłu

odwodzenia - przywodzenia

obrotu wewnętrznego - zewnętrznego

• posiada obrębek stawowy panewkowaty

• występują więzadła:

- biodrowo-udowe

- łonowo-udowe

- kulszowo-udowe

- głowy kości udowej

- warstwa okrężna

STAW KOLANOWY (articulatio genus)

• staw zmodyfikowany

• utworzony przez kość udową, rzepkę i kość piszczelową

• jednoosiowy: zawiasowo-obrotowy

• dwupiętrowy: posiada 2 łąkotki: przyśrodkową i boczną (wyższą i niższą)

• w piętrze wyższym staw jest odpowiedzialny za ruchy zginania i prostowania, a w piętrze niższym za ruchy obrotowe, obrót wewnętrzny i zewnętrzny

• więzadła:

- rzepki

- krzyżowe przednie

- krzyżowe tylne

- piszczelowe

- strzałkowe

- podkolanowe skośne

- podkolanowe łukowe

UKŁAD NACZYNIOWY

SERCE (cor)

1. Położenie serca: leży w klatce piersiowej w tzw. ŚRÓDPIERSIU ŚRODKOWYM. 2/3 serca leży na lewo od płaszczyzny pośrodkowej (komora lewa, część komory prawej i lewy przedsionek). Pozostała 1/3 na prawo.

Oś serca, czyli linia łącząca środek podstawy serca i koniuszka biegnie od lewej do prawej, z góry na dół, z tyłu do przodu.

W stosunku do kręgosłupa serce leży między Th₄ a Th₈, między III i VI żebrem (granica górna), linią mostkową (granica prawa) a linią 3 cm od linii środkowej obojczyka (granica lewa).

2. Budowa serca:

• podstawa z koroną (wchodzącymi i wychodzącymi z podstawy wielkimi naczyniami: aortą, pniem płucnym i żyłami głównymi)

• wierzchołek

1. Powierzchnie serca:

• przednia (mostkowo-żebrowa) - przylega do mostka i żeber

• tylna dolna (przeponowa) - spoczywa na przeponie

• boczna (płucna) prawa i lewa - przylega do płuc z lewej strony serca

Bruzda międzykomorowa przednia i bruzda międzykomorowa tylna rozgraniczają komorę prawą i komorę lewą. Z kolei bruzda międzykomorowa wieńcowa rozgranicza przedsionek i komorę

1. Jamy serca:

• komora prawa (ventriculus dextris)z przodu i przedsionek lewy (atrium sinistrum) z tyłu (od przodu widoczne uszko) - krążenie małe

• komora lewa (ventriculus sinistris) z tyłu i przedsionek prawy (atrium dexterum) + żyły: główna górna, główna dolna i zatoka wieńcowa - krążenie duże

• Do przedsionka prawego od tyłu i od góry uchodzi żyła główna, od tyłu - żyła główna dolna, zatoka wieńcowa

• W przedsionku lewym są ujścia żył płucnych

• W komorze lewej znajduje się ujście aorty

1. Unaczynienie serca:

• zatoka wieńcowa zbiera krew żylną z serca

• tętnice wieńcowe (prawa i lewa) - wychodzą z początku (części wstępnej) aorty

• żyły serca (wielka, średnia i mała) - uchodzą do zatoki wieńcowej

Komory i przedsionki połączone są przez ujścia przedsionkowo-komorowe tzw. żylne, natomiast między komorą prawą a pniem płucnym oraz komorą lewą a aortą znajdują się ujścia tętnicze.

1. ZASTAWKI (vulva)

• przedsionkowo-komorowa lewa - zastawka dwudzielna (mitralna)

• przedsionkowo-komorowa prawa - zastawka trójdzielna

W ujściach tętniczych znajdują się zastawki półksiężycowate, które przyczepione do ścian naczyń tworzą kieszenie, zbudowane z trzech płatków półksiężycowatych. Ich działanie jest mechaniczne, związane z przepływem krwi, która cofając się jednocześnie zamyka zastawki dzięki czemu zapobiega cofaniu się krwi do serca.

Zastawki przedsionkowo-komorowe są mechaniczno-czynnościowe, ich praca wynika ze zmian ciśnienia krwi.

Do płatków zastawek przyczepione są mięśnie brodawkowate i struny ścięgniste, które kurczą się przy skurczu komór i zamykają zastawki.

1. Ściany serca

1. wsierdzie (endocardium) - nabłonek wyścielający od wewnątrz komórki serca, jego zdwojona blaszka buduje zastawki

2. śródsierdzie (myocardium) - gruba warstwa składająca się z mięśnia serca, układu bodźco-przewodzącego i szkieletu serca (4 pierścienie + 2 trójkąty? włókniste + część błoniasta przegrody między komorami)

3. osierdzie (pericardium) - zbudowane z blaszki ściennej i blaszki trzewnej (nasierdzie) pomiędzy którymi znajduje się jama osierdzia zawierająca płyn surowiczny. Okrywa serce, aortę wstępującą, pień płucny i żyłę główną górną.

1. Układ bodźco-przewodzący serca

1. węzeł zatokowo-przedsionkowy - położony przy ujściu żyły głównej do prawego przedsionka, najważniejsza struktura tzw. rozrusznik serca - indukuje impulsy i przesyła je do części przedsionkowo-komorowej

2. węzeł przedsionkowo-komorowy + pęczek Hissa (krótki pień + odnogi: prawa i lewa biegnące do ścian komór, kończą się włókienkami Purkiniego) - rozprowadza impulsy po komorach

1. Mięsień serca: poprzecznie prążkowany serca, między włóknami miozyny i aktyny są tzw. wstawki mięśniowe. Dzięki nim skurcz jest znacznie bardziej aktywny.

NACZYNIA KRWIONOŚNE

1. Podział naczyń krwionośnych:

1. tętnice (arteriae) - prowadzą krew odchodzącą z serca

2. żyły (venae) - zbierają krew z ciała i doprowadzają do serca

3. naczynia włosowate (vasa sanguinea capillaria)

2. Budowa naczyń krwionośnych jest trójwarstwowa:

1. błona wewnętrzna wysłana śródbłonkiem

2. błona środkowa zbudowana z dwóch warstw mięśni gładkich i włókien sprężystych

3. błona zewnętrzna z tkanki łącznej włóknistej

Tętnice zawierają bardzo dużo elementów mięśniowych i sprężystych.

W żyłach występują zastawki.

KRĄŻENIE DUŻE (OBWODOWE) - schemat osobno

Krążenie duże, czyli ogólne (circulatio magna s. generalis), służy dostarczaniu wszystkim narządom tlenu i składników odżywczych, a odprowadzaniu dwutlenku węgla i składników przemiany materii. Rozpoczyna się w komorze lewej, z której uchodzi aorta (aorta), dzieląca się na aortę wstępującą, łuk aorty i aortę zstępującą. W aorcie zstępującej wyróżnia się aortę piersiową i aortę brzuszną.

Aorta wstępująca (aorta ascendis) rozpoczyna się w komorze lewej rozszerzeniem, zwanym opuszką aorty (bulbus aortae), ma długość 5 cm, jest objęta osierdziem, kończąc się na wysokości przyczepu II prawego żebra do mostka. Odchodzą od niej tętnice wieńcowe serca (arteriae coronariae cordis)

Łuk aorty (arcus aortae) przebiega łukowato ku tyłowi i w lewo ponad oskrzelem głównym lewym, kończąc się na wysokości Th4, zwężeniem zwanym cieśniną aorty, do którego dochodzi więzadło tętnicze - pozostałość krążenia płodowego. Długość łuku wynosi: 5-6 cm.

Od wypukłej strony łuku aorty odchodzą od strony prawej ku lewej: pień ramieniowo-głowowy, tętnica szyjna wspólna lewa i tętnica podobojczykowa lewa, czasami tętnica tarczowa najniższa. Od wklęsłej strony łuku aorty odchodzą gałęzie oskrzelowe (rami bronchiales).

Pień ramienno-głowowy (truncus brachiocephalicus) przebiega ku górze i ku tyłowi, oddając zwykle tętnicę tarczową najniższą i dzieli się na wysokości stawu mostkowo-obojczykowego prawego na tętnicę szyjną wspólną prawą i tętnicę podobojczykową prawą.

Tętnica szyjna wspólna (arteria carotis communis) naczynia głowę i szyję, ale nie oddaje gałęzi lecz dzieli się na wysokości górnego brzegu chrząstki tarczowatej na tętnicę szyjną wewnętrzną i tętnicę szyjną zewnętrzną. W miejscu podziału występuje rozszerzenie zwane zatoką szyjną (sinus caroticus), w pobliżu którego znajduje się kłębek szyjny. Mają w nich swoją siedzibę presso- i chemoreceptory.

Tętnica szyjna wewnętrzna (arteria carotis interia) biegnie w kierunku podstawy czaszki, wnika do kanału tętnicy szyjnej i do jamy czaszki. W obrębie szyi nie oddaje gałęzi. W jamie czaszki oddaje tętnicę oczną unaczyniającą zawartość oczodołu, powieki, część jamy nosowej, tętnicę naczyniówkową wytwarzającą splot naczyniówkowy komory bocznej mózgowia, oraz gałęzie końcowe. Są nimi: tętnica przednia mózgu i tętnica środkowa mózgu unaczyniające mózgowie i wchodzące w skład koła tętniczego mózgu występującego na powierzchni dolnej mózgowia. Od koła tętniczego mózgu odchodzą do mózgowia gałęzie korowe i gałęzie ośrodkowe.

Tętnica szyjna zewnętrzna (arteria carotis externa) biegnie w kierunku ślinianki przyusznej, gdzie dzieli się na gałęzie końcowe. Odchodzą od niej: tętnica tarczowa górna unaczyniająca język, migdałki podniebienne i ślinianki podjęzykowe, tętnica twarzowa która kończy się jako tętnica kątowa, zespalając się z gałęziami tętnicy ocznej (zespolenie tętnicy szyjnej zewnętrznej z wewnętrzną), tętnica gardłowa wstępująca, tętnica potyliczna, tętnica uszna tylna. Gałęziami końcowymi są: tętnica skroniowa powierzchowna unaczyniająca mięsień skroniowy i tętnica szczękowa unaczyniająca jamę bębenkową, oponę twardą, zęby żuchwy, mięśnie żuciowe, jamę nosową i podniebiene.

Tętnica podobojczykowa (arteria subclavia) przebiega nad osklepkiem opłucnej, przechodząc na wysokości I żeba w tętnicę pachową. Odchodzi od niej tętnica kręgowa przebiegająca w otworach wyrostków poprzecznych kręgów szyjnych, wnikająca przez otwór wielki do jamy czaszki gdzie zespala się z tętnicą kręgową strony przeciwnej wytwarzając tętnicę podstawną przebiegającą na powierzchni brzusznej mostu. Od tętnicy podstawnej odchodzą tętnica błędnika i tętnica tylna mózgu, dochodząca do koła tętniczego mózgu. Od tętnicy podobojczykowej odchodzi także tętnica piersiowa wewnętrzna przebiegająca w przedniej ścianie klatki piersiowej i dzieląca się na wysokości VII żebra na tętnicę mięśniowo-przeponową i tętnicę nabrzuszną górną biegnącą w tylnej ścianie pochewki mięśnia prostego brzucha. Od tętnicy podobojczykowej odchodzą również: pień tarczowo-szyjny, dzielący się na tętnicę tarczową dolną, tętnicę poprzeczną szyi i tętnicę nadłopatkową, oraz pień żebrowo-szyjny, dzielący się na tętnicę międzyżebrową najwyższą i tętnicę szyjną głęboką.

Tętnica pachowa (arteria axillaris) jest bezpośrednim przedłużeniem tętnicy podobojczykowej. Przebiega przez dół pachowy, oddając szeregi gałęzi unaczyniających ściany klatki piersiowej, obręcz kończyny górnej i ramię. Na wysokości brzegu dolnego mięśnia piersiowego większego przechodzi w tętnicę ramienną (arteria brachialis), oddającą tętnicę głęboką ramienia i dzielącą się w dole łokciowym na tętnicę łokciową (arteria ulnaris) i tętnicę promieniową (arteria radialis), przebiegającą w obrębie przedramienia. Zespalają się one ze sobą na dłoni łukiem dłoniowym powierzchniowym i głębokim.

Aorta piersiowa (aorta thoracica) jest przedłużeniem łuku aorty, przebiega w śródpiersiu tylnym, początkowo na lewo od kręgosłupa, odchylając się następnie w prawo, tak ze przy przejściu przez rozwór aortowy przepony na wysokości Th12 brzebiega w płaszczyźnie pośrodkowej. Długość 19-22 cm.

Gałęzie aorty piersiowej dzielą się na ścienne i trzewne. Do gałęzi ściennych zalicza się tętnice międzyżebrowe tylne (arteriae intercostales posteriores) i tętnice przeponowe górne (arteriae phrenicae superiores). Unaczyniają one międzyżebrza i przeponę. Do gałęzi trzewnych należą: gałęzie przełykowe, gałęzie oskrzelowe, gałęzie osierdziowe i gałęzie śródpiersiowe.

Aortą brzuszną (aorta abdominalis) nazywa się część aorty od rozworu aortowego do miejsca podziału na gałęzie końcowe na wysokości L4. Długość jej wynosi 15-16 cm. Gałęzie aorty brzusznej dzielą się na ścienne i trzewne. Wśród jednych i drugich można wyróżnić gałęzie parzyste i nieparzyste. Do gałęzi ściennych parzystych zalicza się: tętnice przeponowe dolne (arteriae phrenicae inferiores) i tętnice lędźwiowe (arteriae lumbales), zwykle cztery, unaczyniające okolice lędźwiowe. Do gałęzi ściennych nieparzystych należy tętnica krzyżowa pośrodkowa będąca naczyniem szczątkowym.

Do gałęzi trzewnych parzystych zalicza się, patrząc od przepony ku rozdwojeniu aorty: tętnicę nadnerczową środkową (arteria suprarenalis media), biorącą udział w unaczynieniu gruczołu nadnerczowego; tętnicę nerkową (arteria renalis) zdążającą w kierunku wnęki nerki; tętnicę jądrową (arteria testicularis) lub tętnicę jajnikową (arteria ovarica), unaczyniające gonady.

Do gałęzi trzewnych nieparzystych zalicza się pień trzewny (truncus celiacus), krótkie (2 cm) naczynie dzielące się nad brzegiem górnym trzustki na: tętnicę żołądkową lewą (arteria gastrica sinistra), tętnicę wątrobową wspólną (arteria hepatica communis), która po oddaniu tętnicy żołądkowo-dwunastniczej jako tętnica wątrobowa właściwa (arteria hepatica propria) wnika do wątroby, oraz na tętnicę śledzionową (arteria lienalis).

Do innych gałęzi trzewnych nieparzystych należy tętnica krezkowa górna (arteria mesentercica superior), przebiegająca pomiędzy brzegiem dolnym trzustki a dwunastnicą, która oddaje tętnice jelita czczego (arteriae jejunales), tętnice jelita krętego (arteriae ilei), przebiegające w liczbie 10-16 naczyń w krezce do odpowiednich części jelita cienkiego, tętnicę krętniczo-okrężniczą (arteria ileocolica), tętnicę okrężniczą prawą (arteria colica dextra) i tętnicę okrężniczą środkową (arteria colica media).

Tętnica krezkowa dolna (arteria mesentercica inferior) odchodzi od aorty brzusznej nieco powyżej jej podziału końcowego. Oddaje tętnicę okrężniczą lewą (arteria solica sinistra), tętnice esicze (arteriae sigmoideae) i tętnicę odbytniczą górną (arteria rectalis superior). W wyniku zespoleń, które występują pomiędzy tętnicami okrężniczymi: prawą, środkową i lewą powstaje wieloodcinkowy łuk tętniczy nazywany tętnicą brzeżną (arteria marginalis), odgrywający ważną rolę przy powstawaniu krążenia obocznego.

Na wysokości L4 aorta brzuszna dzieli się pod kątem 60-75 stopni na gałęzie końcowe: tętnice biodrowe wspólne prawą i lewą (arteriae iliacae communes dextra et sinistra) oraz tętnicę krzyżową środkową.

Tętnica biodrowa wspólna dzieli się z kolei na wysokości stawu krzyżowo-biodrowego na tętnicę biodrową wewnętrzną (arteria iliaca interna) i tętnicę biodrową zewnętrzną (arteria iliaca externa).

Tętnica biodrowa wewnętrzna oddaje szereg gałęzi ściennych (tętnice: biodrowo-lędźwiowa, krzyżowa, boczna, zasłonowa, pośladkowa górna i dolna) oraz gałęzi trzewnych (tętnice: pępkowa, pęcherzowa dolna, maciczna, pochwowa, odbytnicza środkowa, sromowa wewnętrzna).

Tętnica biodrowa zewnętrzna oddaje gałęzie do ścian brzucha (tętnica nabrzuszna dolna i tętnica okalająca biodro głęboka) i pod wiązadłem pachwinowym przechodzi w tętnicę udową (arteria femoralis).

Tętnica udowa oddaje tętnice głęboką uda (arteria profunda femoris), przez rozwór przywodzicieli przechodzi do dołu podkolanowego w tętnicę podkolanową (arteria poplitea), która dzieli się na tętnicę piszczelową przednią (arteria tibialis anterior) i tętnicę piszczelową tylną (arteria tibialis posterior). Tętnica piszczelowa z kolei dzieli się na dwie tętnice końcowe: tętnicę podeszwową przyśrodkową (arteria plantaris medialis) i tętnicę podeszwową boczną (arteria plantaris lateralis). Z zespolenia ich powstaje łuk podeszwowy (arcus plantaris) wysyłający tętnice do palców stopy.

Największą gałęzią tętnicy piszczelowej przedniej jest tętnica strzałkowa.

Żyły krążenia dużego można podzielić na dwie grupy:

1. dopływy żyły głównej górnej, zbierającej krew z głowy, szyi, kończyn górnych, klatki piersiowej i częściowo z tylnej ściany brzucha, a więc z części ciała zaopatrywanych przez gałęzie łuku aorty i aorty piersiowej;

2. dopływy żyły głównej dolnej, zbierającej krew z klatki piersiowej, jamy brzusznej, miednicy mniejszej i kończyn dolnych, a więc z części ciała zaopatrywanych głównie przez gałęzie aorty brzusznej.

Żyła główna górna (vena cava superior) przebiega ku tyłowi i bocznie od aorty wstępującej, powstającym z zespolenia żył ramienno-głowowych (venae brachiocephalicae). Żyły te powstają z zespolenia żyły podobojczykowej z żyłą szyjną wewnętrzną.

Żyła główna dolna (vena cava interior) przebiega na prawo od aorty zstępującej. Powstaje na wysokości L4 z zespolenia dwóch żył biodrowych wspólnych - prawej i lewej (venae iliacae communes dextra et sinistra).

Żyły w zasadzie towarzyszą tętnicom i przybierają ich miana. Wyjątek stanowią:

1. żyły powierzchniowe kończyn mające odrębny przebieg i miana, jak żyła odpromieniowa (vena cephalica) i żyła odłokciowa (vena basilica) w kończynie górnej oraz żyła odpiszczelowa (vena saphena magna) i żyła odstrzałowa (vena saphena parva) w kończynie dolnej;

2. niektóre żyły klatki piersiowej, jak wymienione uprzednio żyły ramienno-głowowe, a ponadto żyła nieparzysta (vena azygos) i żyła nieparzysta krótka (vena hemiazygos), przebiegające na tylnej ścianie tułowia i nie mające odpowiednika wśród tętnic.

3. żyła wrotna (vena portae) będąca odpowiednikiem, a właściwie uzupełnieniem odchodzących od aorty brzusznej gałęzi trzewnych nieparzystych

ŻYŁA GŁOWNA GÓRNA

1. Zbiera krew z nadprzeponowej części ciała (klatki piersiowej, kończyn górnych, głowy), czyli z części unaczynionych przez aortę wstępującą, łuk aorty i aortę piersiową

2. Dopływy:

• dwie żyły ramienno-głowowe, które powstały z żyły szyjnej wewnętrznej i żyły podobojczykowej

• żyła nieparzysta z żyłą nieparzystą krótką i żyłą nieparzystą krótką dodatkową

ŻYŁA GŁÓWNA DOLNA

1. Zbiera krew z podprzeponowej części ciała (ze ścian i trzewi jamy brzusznej i kończyn dolnych)

2. Dopływy:

• żyły biodrowe wspólne:

- żyła biodrowa wewnętrzna odprowadzająca krew z miednicy

- żyła biodrowa zewnętrzna odprowadzająca krew z kończyn dolnych

• żyły nerkowe

• żyły nadnerczowe

• żyły jądrowe

• żyły jajnikowe

żyła śledzionowa


ŻYŁA WROTNA żyła krezkowa górna


żyła krezkowa dolna

WĄTROBA




ŻYŁY WĄTROBOWE (bezpośredni dopływ żyły głównej dolnej)

Żyła wrotna zbiera krew z narządów nieparzystych z wyjątkiem wątroby do której wpada

W krążeniu dużym można wyróżnić ponadto ze względu na ich odrębność: krążenie wieńcowe i krążenie wrotne.

KRĄŻENIE WIEŃCOWE

Krążenie wieńcowe (circulatio coronalis), zwane również „trzecim krążeniem”, zapewnia prawidłowe zaopatrzenie serca w składniki odżywcze i tlen, którego mięsień sercowy potrzebuje więcej niż inne narządy. Około 10% krwi przepływającej przez aortę trafia do tego krążenia. W skład krążenia wieńcowego wchodzą tętnice wieńcowe i żyły serca.

Naczyniami doprowadzającymi krew do mięśnia sercowego są tętnice wieńcowe - prawa i lewa (arteriae coronaria cordis dextra et sinistra), rozpoczynające się w rozszerzeniu początkowej części aorty wstępującej , zwanym opuszką aorty, tuż powyżej zaczepu zastawek półksiężycowatych, w wpukleniach ściany aorty, zwanych zatokami aory (sinus aortae)

Tętnica wieńcowa lewa (arteria coronaria sinistra) rozpoczyna się w lewej zatoce aorty i dzieli się na gałąź międzykomorową przednią i okalającą. Zaopatruje lewy przedsionek, prawie całą lewą komorę i 2/3 przegrody międzykomorowej.

Tętnica wieńcowa prawa (arteria coronaria dextra) rozpoczyna się w prawej zatoce aorty; biegnie w bruździe wieńcowej przechodząc na powierzchnię przeponową serca, gdzie kończy się jako gałąź międzykomorowa tylna. Zaopatruje prawy przedsionek, prawie całą prawą komorę i przegrodę międzyprzedsionkową.

Układ przewodzący jest unaczyniony z obu źródeł.

Oprócz tętnic wieńcowy serce ma jeszcze inne źródła unaczynienia tętniczego. Są to: gałęzie oskrzelowe (od aorty piersiowej) i tętnica osierdziowo-przeponowa (od tętnicy wewnętrznej).

Naczyniami odprowadzającymi krew z mięśnia sercowego są żyły serca (venae cordis). Odpływ następuje tu trzema drogami: przez żyły uchodzące do zatoki wieńcowej, przez żyły przednie serca i żyły najmniejsze serca.

Zatoka wieńcowa (sinus coronarius) jest to szeroka, krótka żyła położona w tylnej części bruzdy wieńcowej, uchodząca do prawego przedsionka. Powstaje z zespolenia: żyły wielkiej serca, żyły średniej serca, żyły małej serca, żyły tylnej komory lewej i żyły skośnej prawego przedsionka.

Żyły przednie serca (venae cordis anteriores) przebiegają na przedniej powierzchni komory prawej w liczbie 3-4 żył i uchodzą do prawego przedsionka.

Żyły najmniejsze serca (venae cordis minimae) małe żyły przebiegające w głębi mięśnia sercowego, uchodzące do światła przedsionków i komór.

KRĄŻENIE WROTNE

Krążenie wrotne (circulatio portalis) ma na celu doprowadzenie do wątroby wchłoniętych w przewodzie pokarmowym składników pożywienia oraz produktów rozpadu krwi w śledzionie, ich przetworzenie, częściowe zmagazynowanie lub odprowadzenie do krążenia dużego. Tą drogą dostają się również do krwioobiegu leki wchłonięte w przewodzie pokarmowym. Krążenie wrotne jest zarazem krążeniem czynnościowym wątroby.

Naczyniem doprowadzającym jest żyła wrotna, naczyniami odprowadzającymi krew z wątroby są żyły wątrobowe.

Żyła wrotna (vena portale) powstaje za głową trzustki z zespolenia żyły śledzionowej i żył krezkowych - górnej i dolnej, do których uchodzi szereg żył nieparzystych narządów jamy brzusznej: z żołądka, jelita cienkiego, jelita grubego, z trzustki i ze śledziony.

Pień żyły wrotnej przebiega w sieci mniejszej wnikając do wątroby przez jej wnękę w której dzieli się na gałąź prawą i gałąź lewą, a te z kolei na żyły międzyzrazikowe, żyły okołozrazikowe, żyłę środkową zrazika oraz żyły podzrazikowe, z których powstają żyły wątrobowe (venae hepaticae) odprowadzające krew do żyły głównej dolnej (sieć dziwna żylno-żylna).

KRĄŻENIE MAŁE

Krążenie małe, czyli płucne (circulatio parva s. pulmonaris) służy wzbogaceniu krwi w tlen w płucach i wydalaniu dwutlenku węgla; jest ono zarazem krążeniem czynnościowym płuc. Rozpoczyna się w komorze prawej pniem płucnym (truncus pulmonaris), który dzieli się pod wklęsłym brzegiem łuku aorty na tętnice płucne (arteriae pulmonales). Każda z tętnic płucnych dzieli się we wnęce płuca na tętnice płatowe (arteriae lobares): trzy po stronie prawej i dwie po stronie lewej, a te z kolei na tętnice segmentowe (arteriae segmentales).

Tętnice segmentowe przechodzą w tętnice o jeszcze mniejszej średnicy, a te w naczynia krwionośne włosowate oplatające pęcherzyki płucne. Tu następuje wymiana gazowa, tzw. oddychanie zewnętrzne.

Naczynia krwionośne włosowate przechodzą następnie w naczynia żylne o coraz większej średnicy, a następnie w żyły segmentowe (venae segmentales) i żyły płucne (venae pulomnales). Najczęściej występują dwie żyły płucne prawe, niekiedy zespalające się w jeden pień, oraz dwie żyły płucne lewe, również mogące zespalać się w jeden pień. Żyły płucne uchodzą do przedsionka lewego, gdzie kończy się krążenie małe i skąd krew przepływa do komory lewej, w której rozpoczyna się krążenie duże.

KRĄŻENIE PŁODOWE

Krew płodu dopływa do łożyska dwoma tętnicami pępkowymi; z łożyska do płodu krew utlenowana płynie żyłą pępkową, która uchodzi do lewej gałęzi żyły wrotnej. Wcześniej oddaje ona przewód żylny łączący ją z żyłą główną dolną. Krew tętnicza z wątroby uchodzi do żyły głównej dolnej, którą dopływa do prawego przedsionka. Z tamtąd krew przez otwór owalny dostaje się do przedsionka lewego a dalej do komory lewej i aorty. Z żyły głównej górnej krew dostaje się do komory prawej dalej do pnia płucnego i przez przewód tętniczy do aorty. po urodzeniu otwór owalny zamyka się, a przewód żylny i tętniczy zarastają.

UKŁAD CHŁONNY (systema lymphoticum)

1. Na układ chłonny składają się:

1. naczynia chłonne (vasa lymphoticum)

2. węzły chłonne (nodi lymphoticum)

3. chłonka (lympha) lub mlecz (chylus)

4. śledziona

1. WĘZEŁ CHŁONNY - zgrupowanie tkanek limfatycznych (rdzeń) otoczone torebką. Filtruje chłonkę z różnych części ciała. Ma naczynia odprowadzające i doprowadzające. Węzły chłonne mogą być:

1. powierzchniowe (zbierają limfę z powłok ciała: skóry i mięśni)

• pachowe (zbierają chłonkę klatki piersiowej i głowy)

• pachwinowe powierzchniowe

• głębokie - w okolicach narządów i naczyń

1. PRZEWÓD PIERSIOWY - powstaje z zespolenia dwóch pni lędźwiowych - prawego i lewego, a w części brzusznej z zespolenia 2,3 pni jelitowych. W miejscu zespolenia często powstaje zbiornik mleczu. Przewód piersiowy dzieli się na część brzuszną, piersiową i szyjną. Biegnie na przedniej części kręgosłupa i na prawo od aorty do Th₆, potem ku tyłowi na lewo od aorty. Opuszcza jamę klatki piersiowej przez jej otwór górny. Część szyjna uchodzi w kąt żylny lewy. Przed ujściem zespala się z pniem szyjnym lewym i pniem podobojczykowym lewym. Zbiera limfę z ok. ¾ ciała.

2. PRZEWÓD CHŁONNY PRAWY - powstaje z zespolenia pnia oskrzelowo-śródpiersiowego zbierającego chłonkę z prawej połowy głowy i szyi oraz z pnia podobojczykowego prawego zbierającego chłonkę z kończyny górnej prawa, łącznie z ok. ¼ ciała. Uchodzi w kąt żylny prawy.

3. PNIE CHŁONNE:

1. dwa pnie szyjne (zbierają chłonkę z głowy i szyi)

• prawy

• lewy

• dwa pnie podobojczykowe (zbierają chłonkę z kończyn górnych)

• prawy

• lewy

3. dwa pnie oskrzelowo-śródpiersiowe

• prawy

- przedni

- tylny

• lewy

- przedni

- tylny

4. dwa pnie lędźwiowe (zbierają chłonkę z obu kończyn dolnych i miednicy)

• prawy

• lewy

5. jeden lub dwa pnie jelitowe zbierające chłonkę z jamy brzusznej

1. PRZEWODY CHŁONNE

1. przewód piersiowy

• zbiera limfę z lewej części głowy, szyi, lewej kończyny górnej, kończyn dolnych, miednicy i jamy brzusznej

• powstaje z połączenia: lewego pnia szyjnego, lewego pnia podobojczykowego, lewego pnia oskrzelowo-śródpiersiowego, pni lędźwiowych i pnia jelitowego

• przewód chłonny prawy

• znajduje się w klatce piersiowej

• zbiera limfę z prawej części głowy i szyi oraz prawej kończyny górnej

• powstaje z połączenia: prawego pnia szyjnego, prawego pnia podobojczykowego oraz prawego pnia oskrzelowo-śródpiersiowego

1. CHŁONKA

• odpływa do układu żylnego do KĄTÓW ŻYLNYCH, czyli miejsca złączenia żyły szyjnej wewnętrznej i żyły podobojczykowej w żyłę ramienno-głowową; przewód chłonny prawy uchodzi do prawego kąta żylnego, a przewód piersiowy do lewego kąta żylnego

• skład limfy jest mniej więcej równy składowi osocza krwi, zawiera jednak produkty rozpadu tłuszczów; MLECZ zawiera dużo produktów rozpadu tłuszczu

UKŁAD NERWOWY

1. Podział topograficzny:

1. UKŁAD OŚRODKOWY: mózgowie (encephalon) + rdzeń kręgowy leżący w kanale nerwowym

2. UKŁAD OBWODOWY:

• nerwy rdzeniowe i ich zwoje

• nerwy czaszkowe

• nerwy obwodowe cz. układu anatomicznego

1. Podział funkcjonalny:

1. CZĘŚĆ AFERENTNA (DOŚRODKOWA) - włókna czuciowe odpowiedzialne za odbiór wrażeń czuciowych z receptorów i przekazywanie tych wrażeń do części ośrodkowej (rdzenia kręgowego lub mózgowia).

2. CZĘŚĆ OŚRODKOWA - znajdują się w niej ośrodki nadrzędne zbierające wiadomości oraz dysponujące o rodzaju reakcji - typ DROGI OŚRODKOWEJ.

• DROGA RUCHOWA: efektorami są mięśnie poprzecznie prążkowane, szkieletowe, zależne od woli

• DROGA AUTONOMICZNA: efektorami są: mięśniówka gładka, gruczoły, mięsień sercowy

1. UKŁAD NERWOWY jest to zespół składający się z:

• komórek nerwowych,

• komórek glejowych,

• naczyń krwionośnych,

• płynu pozakomórkowego

• tkanki łącznej

2. NEURON (komórka nerwowa) składa się z:

1. ciała komórki (soma) - zawierającego typowe elementy komórkowe (rybosomy, mitochondria, aparaty Golgiego, retikulum endoplazmatyczne szorstkie i gładkie) oraz tignoid (ciałko Nissla - skupisko wolnych rybosomów) i białkowe neuromikrotubule oraz mikrofilamenty.

2. wypustek, czyli aksonu oraz kilku dendrytów z rozgałęzieniami (tzw. drzewo dendrytowe)

1. Podział neuronów ze względu na ich biegunowość:

1. jednobiegunowe (w trakcie rozwoju): posiadają tylko jedną wypustkę;

2. rzekomojednobiegunowe: posiadają jedną wypustkę, która następnie dzieli się na akson i dendryt;

3. dwubiegunowe: posiadają dwie wypustki - 1 akson i 1 dendryt

4. wielobiegunowe: posiadają wiele wypustek w tym 1 akson i wiele dendrytów

1. Podział neuronów ze względu na funkcję:

1. receptorowe: odbierają bodźce i przekazują je dalej

2. efektorowe: dostarczają bodziec do efektora

3. wstawkowe (pośredniczące): przekazują bodziec na wyższe piętra między receptorem a efektorem.

1. SYNAPSY - połączenia komórek nerwowych, zwykle między aksonem a dendrytem. Składają się z:

1. błony presynaptycznej

2. szczeliny synaptycznej

3. błony postsynaptycznej

Wewnątrz synaps znajdują się pęcherzyki synaptyczne, w których znajdują się mediatory tzw. neurotransmitery przekazujące bodziec z komórki na komórkę (np. acetylocholina, dopamina, adrenalina, noradrenalina).

1. Rodzaje synaps:

1. aksodendrytyczne

2. aksosomatyczne

3. soma-somatyczne

4. akso-aksomiczne

5. dendro-dendrytyczne

1. NEUROGLEJ - pełni funkcje podporowe, izolujące, metaboliczne i wydzielnicze oraz tworzy osłonki mielinowe.

W układzie nerwowym obwodowym występują:

• komórki Schwanna (hemocyty)

• komórki satelitowe = torebkowe

• komórki podporkowe

W układzie nerwowym ośrodkowym występują:

• oligodendrycyty wytwarzające mielinę

• astrocyty odpowiedzialne za wymianę z naczyniami krwionośnymi

• komórki mezogleju (żerne)

• komórki wyściółki

1. RECEPTORY są odpowiedzialne za odbiór wrażeń ze środowiska wewnętrznego i przetwarzanie ich na impulsy nerwowe.

Rodzaje receptorów:

• otorbione

• drzewkowate

• wolne zakończenia nerwowe

NERWY RDZENIOWE (nervi spinales)

1. Charakterystyka ogólna:

• należą doobwodowego układu nerwowego

• 31 par (8 szyjnych, 12 kręgowych, 5 lędźwiowych, 5 krzyżowych i 1 guziczna)

• związane z rdzeniem kręgowym przez NEUROMERY (neuromer to część rdzenia kręgowego związana z jedną parą nerwów rdzeniowych

• powstają w kanale kręgowym w pobliżu otworu międzykręgowego z zespolenia dwóch korzeni: brzusznego i grzbietowego.

2. Korzenie:

1. korzeń rdzeniowy - część nerwu zawarta w obrębie kanału kręgowego

2. korzeń brzuszny (radix ventralis) - rozpoczyna się w jądrze ruchomym (nucleus motorius - skupienie komórek nerwowych w ROGACH PRZEDNICH); ich wypustki biegną do otworu międzykomórkowego z wyjątkiem I nerwu rdzeniowego (między kością potyliczną a kręgiem C₁)

3. korzeń grzbietowy (radix dorsalis) - rozpoczyna się w zwoju rdzeniowym (gangalion spinale). Część właściwa biegnie dośrodkowo wnikając do rogu tylnego, a część na obwód do otworu międzykręgowego i zespala się z korzeniem brzusznym.

Z zespolenie korzenia brzusznego i grzbietowego powstaje PIEŃ NERWU RDZENIOWEGO.

1. Pień nerwu rdzeniowego (truncus nervi spinałeś) dzieli się na 4 gałęzie:

• gałęzie brzuszne (rami ventrales)

• gałęzie grzbietowe (rami dorsoles)

• gałąź oponowa (ramus meningus)

• gałąź łącząca (ramus communicaris)

1. GAŁĘZIE GRZBIETOWE unerwiają skórę i mięśnie głębokie grzbietu oraz połączenia kręgosłupa:

1. gałęzie grzbietowe nerwów szyjnych:

• I nerw podpotyliczny

• II nerwy potyliczny większy

• III nerw potyliczny trzeci

• gałęzie grzbietowe nerwów krzyżowych:

• nerwy pośladkowe górne

1. GAŁĄŹ OPONOWA - wraca do kanału kręgowego i unerwia opony rdzeniowe.

2. GAŁĄŹ ŁĄCZĄCA - zawiera włókna współczulne przedzwojowe, biegnie do pnia współczelnego

3. GAŁĘZIE BRZUSZNE

• C₁ - C₄ splot szyjny (plexus cervicalis)

• C₅ - Th₁ splot ramienny (plexus brachialis)

• Th­­₁ - Th₁₂ nerwy międzyżebrowe (nervi intercostales) - brak splotów

• L₁ - L₄ splot lędźwiowy (plexus limbalis)

• L₅ - Co₁ - Co₃ splot krzyżowy (plexus sacralis)

• S­₃ - S₄ splot sromowy (plexus pudendalis)

• S₅ - Co₁ - Co₃ splot guziczny (plexus

Splot lędźwiowo krzyżowy

1. Sploty:

1. splot szyjny złożony z:

• gałęzi mięśniowych:

- nerw przeponowy

• gałęzi skórnych:

- nerw potyliczny mniejszy

- nerw uszny wielki

- nerw poprzeczny szyi

- nerw nadobojczykowy przedni, środkowy i tylny

2. splot ramienny unerwiający mięśnie, skórę, kości i połączenia kostne w kończynach górnych

3. splot lędźwiowy unerwiający obręcze kończyn dolnych, brzuch

4. splot krzyżowy unerwiający mięśnie obręczy kończyny dolnej, kończynę dolną, miednicę mniejszą, skórę krocza, okolice odbytu, moszny i prącia (u mężczyzn), warg sromowych większych (u kobiet).

1. Każdy nerw rdzeniowy prowadzi włókna:

1. czuciowe - dendryty pochodzą ze zwojów rdzeniowych i biegną na obwód jak aksony biegną do rogów tylnych rdzenia kręgowego; powstają w zwojach czuciowych (poza Centralnym Układem Nerwowym) lub w zwojach rdzeniowych

2. ruchowe - wypustki motoneuronów, znajdujących się w rogach brzusznych rdzenia kręgowego; powstają w jądrach ruchowych

3. autonomiczne - włókna zazwojowe (przełęczowe) ze zwojów pnia współczulnego powstałe w rogach bocznych rdzenia kręgowego C₈ - L₁

NERWY CZASZKOWE (nervi craniales)

I Węchowe

II Wzrokowe

III Okoruchowe

IV Bloczkowy

V Trójdzielny

VI Odwodzący

VII Twarzowy

VIII Przedsionkowo-ślimakowy

IX Językowo-gardłowy

X Błędny

XI Dodatkowy

XII Podjęzyczkowy

czuciowe

ruchowe

przywspółczulne

mieszany

AUTONOMICZNY UKŁAD NERWOWY

1. Części układu autonomicznego, w których powstają włókna autonomiczne (w mózgowiu lub w rdzeniu kręgowym: w jądrach). Komórki powstające w Centralnym Układzie Nerwowym nigdy nie dochodzą do efektora, ulegają przełączeniu synaptycznemu.

2. Drogi eferentne:

• włókna przedzwojowe

• włókna zazwojowe

3. Funkcje Autonomicznego Układu Nerwowego:

1. działa niezależnie od naszej woli - ewentualny mały wpływ (np. staramy się uspokoić)

2. jest połączony z układem dokrewnym (funkcjonowanie układu pokarmowego)

3. działanie tego układu jest widoczne na zewnątrz w postaci reakcji emocjonalnych i behawiorycznych

4. unerwia gruczoły i mięśniówkę gładką (skóra, naczynia, narządy), serce przez co jest odpowiedzialny za takie procesy jak: oddychanie, wydzielanie, przemianę materii, utrzymywanie ciepłoty ciała, odpowiedniego ciśnienia i temperatury

1. Autonomiczny Układ Nerwowy dzieli się na UKŁAD WSPÓŁCZULNY oraz UKŁAD PRZYWSPÓLCZULNY. Układy te znajdują się w równowadze, gdy układ współczulny jest pobudzony, a układ przywspółczulny jako jego antagonista dąży do wyrównania.

2. Mediatory:

w układzie współczulnym		w układzie przywspółczulnym
włókna przedzwojowe	włókna zazwojowe	acetylocholina
acetylocholina	adrenalina noradrenalina

1. OŚRODKI:

1. układu współczulnego:

• rdzeń kręgowy (C₈ ÷ L_2,3) - jądra współczulne znajdują się w istocie szarej, w rogach bocznych (rogi te utworzone są przez istotę szarą pośrednią boczną)

• układu przywspółczulnego:

• rdzeń kręgowy (S₂ - S₄) - rogi boczne mniejsze

• pień mózgu: tu znajdują się cztery jądra przywspółczulne przypisane czterem nerwom czaszkowym (III, VII, IX i X)

1. CZĘŚĆ PRZYKRĘGOWA tzw. pnie przywspółczulne

1. biegną po obu stronach kręgosłupa i łączą się w obrębie zwoju granicznego (ostatni zwój pojedynczy); w zwojach przełącza się większość włókien powstających w rdzeniu kręgowym

2. ze zwojów wychodzą:

• gałęzie łączące szare, które biegną do nerwów rdzeniowych i z nimi na obwód

• gałęzie łączące - do nerwów czaszkowych IX, X, XI i XII i z nimi na obwód, odchodzą w części szyjnej

• gałęzie krtaniowo-gardłowe - biegną bezpośrednio do narządów w odcinku szyjnym

• gałęzie naczyniowe - oplatają naczynia tworząc sploty okołonaczyniowe

• nerwy trzewne - biegną do splotów jam ciała, czyli części przedkręgowej

1. CZĘŚĆ PRZEDKRĘGOWA - sploty jam ciała - dochodzą tu włókna współczulne i przywspółczulne

1. splot śródpiersiowy -

• leży na łuku aorty, unerwia narządy klatki piersiowej (z wyjątkiem przełyku) czyli płuca, serce, aortę;

• dochodzi po gałęziach aorty do narządów. W ich obrębie tworzą się sploty wtórne (płucny, sercowy, aorty zstępującej, graniczny)

• włókna przywspółczulne z jądra nerwu błędnego drogą i jego gałęzi

• splot trzewny

• leży na aorcie, otacza pień trzewny i tętnicę krezkową górną;

• unerwia narządy unaczyniane przez pień trzewny i tętnicę krezkową górną [żołądek, śledziona, trzustka, wątroba, jelito cienkie, okrężnicę wstępującą, jelito ślepe…] i parzyste narządy [nerki, nadnercza, moczowody]

• sploty wtórne (śledzionowy, żołądkowy, trzustkowy, wątrobowy, krezkowy górny, nerkowy, nadnerczowy, moczowodowy) - włókna ze splotów: trzewnego, międzykrezkowego i miedniczego

• włókna przywspółczulne z nerwu błędnego

3. splot międzykrezkowy - kontynuacja splotu trzewnego, sięga do tętnic nerkowych

• sploty wtórne: krezkowy dolny, jądrowy, jajnikowy, oddaje włókna do splotu moczowodowego

• włókna przywspółczulne: z jąder w odcinku S₂ - S₄ rdzenia kręgowego

4. splot miedniczy: leży w miednicy

• sploty wtórne: pęcherzowy, odbytniczy, sterczy, nasieniowodowy, maciczno-pochwowy

• włókna przywspółczulne: z jąder odcinka S₂ - S₄ rdzenia kręgowego

5. sploty śródścienne - ze splotów wtórnych biegną włókna do ścian narządów np. jelita

UKŁAD ODDECHOWY (systema respiratorium)

górne drogi oddechowe	dolne drogi oddechowe
jama nosowa (cavum nasalis) gardło (pharynx) - część wspólna z układem pokarmowym	krtań (larynx) tchawica (trachei) drzewo oskrzelowe (arbor bronchialis) płuca (pulmon)

1. Jama nosowa:

JAMA NOSOWA
jama nosowa kostna		nos zewnętrzny
jama nosowa właściwa	zatoki przynosowe

1. nos zewnętrzny - zbudowany z elementów chrzęstnych i szczątkowych mięśni, całkowicie pokryty skórą:

• grzbiet

• powierzchnia boczna

• nozdrza przednie

W jej obrębie znajduje się przedsionek nosa również pokryty skórą i jej wytworami

2. jama nosowa kostna - wszystkie ściany zbudowane z kości twarzoczaszki

• ściana górna - bezpośredni kontakt z wnętrzem czaszki

• dwie ściany boczne

• ściana dolna = ściana górna jamy ustnej

• przegroda nosa uzupełniona chrząstką

1. zatoki przynosowe - przestrzenie wysłane błoną śluzową wypełnione powietrzem uchodzą bezpośrednio do jamy nosowej: zatoka czołowa, zatoka szczękowa, zatoka klinowa, komórki sitowe w kości sitowej

2. jama nosowa właściwa - wysłana błoną śluzową, dolne ¾ pokryte nabłonkiem wielorzędowym migawkowym (część oddechowa), część górna pokryta nabłonkiem zmysłowym węchowym (część węchowa).

Na bocznych ścianach znajdują się trzy małżowiny nosowe: górna, środkowa i dolna. Między nimi są przewody nosowe:

• górny (między małżowiną górną a środkową)

• środkowy (między małżowiną środkową a dolną)

• dolny (między małżowiną dolną a dnem)

Wszystkie przewody nosowe uchodzą do przewodu nosowego wspólnego

Przewód nosowy wspólny biegnie od przodu do tyłu, a z tyłu jamy nosowej przechodzi w przewód nosowo-gardłowy, który uchodzi do części nosowej gardła przez tzw. nozdrza tylne (choanae).

Jama nosowa właściwa od przodu otwiera się otworem gruszkowatym przechodzi poprzez przedsionek nosa zewnętrzny, otwiera się na zewnątrz (?)

2. GARDŁO - część wspólna układu oddechowego i pokarmowego, leży na szyi, od podstawy czaszki do C_6-7­. Leży do tyłu od jamy nosowej, ustnej i krtani. Ma trzy części:

• część nosową - przez nozdrza tylne łączy się z jamą nosową

• część ustną - łączy się z jamą ustną przez cieśń gardzieli

• część krtaniową - łączy się z krtanią przez wejście do krtani

3. KRTAŃ - leży na szyi (C₃-C₆), zbudowana z chrząstek, zawieszona na szyi przez więzadła i błony tarczowo-gnykowe do narządów (kości gnykowej, gardła, języka). Mięśnie zespalają również chrząstki ze sobą, część może być połączona stawowo.

• chrząstki parzyste: nalewkowate, klinowate i różowate

• chrząstki nieparzyste: tarczowata, pierścieniowata, nagłośniowa

Wejście do krtani ograniczone jest przez fałdy nalewkowo-nagłośniowe i chrząstkę nagłośniową. Od tyłu krtań jest ograniczona przez chrząstki nalewkowate między którymi znajduje się wcięcie międzynalewkowate

Chrząstka tarczowata zbudowana jest z dwóch blaszek z wyniosłością krtaniową.

4. TCHAWICA - leży na szyi (C_6,7 - Th_4,5) dzieli się na dwa oskrzela główne pod kątem 75-90°. Tchawica jest rodzajem rury złożonym z 16-20 chrząstek tchawicznych połączonych z tyłu więzadłami pierścieniowatymi z licznymi włóknami sprężystymi. Ściana tylna błoniasta zawiera mięśnie gładkie. Narząd ten jest wewnątrz wysłany błoną śluzową.

5. PŁUCA:

a) płuco prawe składające się z trzech płatów rozdzielonych szczelinami: poziomą i skośną

b) płuco lewe składające się z dwóch płatów rozdzielonych szczeliną skośną

Mniejsze elementy są wyznaczone przez różne odgałęzienia drzewa oskrzelowego. Są to:

• płaty

• segmenty (1 oskrzele - 1 tętnica oskrzelowa segmentowa)

• podsegmenty

• płaciki (zraziki)

• grono płucne

6. Elementy drzewa oskrzelowego:

• 2 oskrzela główne: prawe i lewe

• oskrzela płatowe: trzy prawe i dwa lewe

• oskrzela segmentowe

• oskrzela podsegmentowe

• oskrzela zrazikowe

• oskrzeliki

• oskrzeliki końcowe

• oskrzeliki oddechowe

• przewodziki pęcherzykowe zakończone ślepo woreczkami pęcherzykowymi

Pęcherzyki są otoczone siecią naczyń włosowatych żylnych i tętniczych




PŁUCO PRAWE:

1. płat górny:

S I - segment szczytowy górny

S II - segment tylny

S III - segment przedni

b) płat środkowy:

S IV - segment przyśrodkowy

S V - segment boczny

c) płat dolny:

S VI - segment szczytowy

S VII - segment podstawny przyśrodkowy

S VIII - segment podstawny przedni

S IX - segment podstawny boczny

S X - segment podstawny tylny

PŁUCO LEWE:

1. płat górny:

S I÷II - segment szczytowy tylny

S III - segment przedni

S IV - segment języczka górny

S V - segment języczka dolny

b) płat dolny:

S VI - płat szczytowy

S VII - płat podstawny

S VIII - płat podstawny przedni

S IX - płat podstawny boczny

S X - płat podstawny tylny

7. Budowa zewnętrzna płuca:

1. podstawa

2. wierzchołek

3. trzy brzegi: przedni, tylny i dolny

4. trzy powierzchnie:

• przyśrodkowa (śródpierś)

• boczna (żebrowa)

• dolna (przeponowa)

• płuco pokryte jest opłucną - błoną surowiczą zbudowaną z dwóch blaszek:

• wewnętrznej, która bezpośrednio zrasta się z miękiszem płucnym - opłucna trzewna (płucna)

• zewnętrznej, która wyścieła ściany klatki piersiowej - opłucna ścienna

6. opłucna ścienna dzieli się na:

• opłucną przeponową pokrywającą przeponę

• opłucną żebrową

• opłucną śródpiersiową

• tzw. osklepek płuca - część opłucnej ściennej biegnącej nad szczytem płuca i pokrywającej go

7. pomiędzy blaszką trzewną i ścienną znajduje się jama opłucnej - przestrzeń potencjalna (nic tam nie ma)

8. miejsca przejścia opłucnej trzewnej w opłucną ścienną to tzw. zachyłki opłucnowe:

• żebrowo-śródpiersiowy przedni i tylny

• żebrowo-przeponowy

• przeponowo-śródpiersiowy

8. Krążenie czynnościowe (małe): pień płucny 2 tętnice płuca żyły płucne

Płuca są unaczynione przez żyły nieparzyste oskrzelowe dochodzące do gałęzi oskrzelowych.

9. POJEMNOŚĆ PŁUC:

• całkowita - 5400 ml

• wdechowa (maksymalny wdech po spokojnym wydechu) - 1200 ml

• zalegająca czynnościowa (zostająca w płucach po spokojnym wydechu)

• życiowa (maksymalny wdech po maksymalnym wydechu) - 4200 ml

• życiowa wdechowa - 1700 ml

UKŁAD POKARMOWY (systema digestorium)





CZĘŚĆ NADPRZEPONOWA	CZĘŚĆ PODPRZEPONOWA
jama ustna (cavum oris) gardło (pharynx) przełyk (esophageus)	żołądek (ventriculus = gaster) jelito cienkie (intestinum tenue) jelito grube (intestinum crassum) wątroba (hepar = liver) trzustka (pancreas)

JAMA USTNA (przedsionek + jama ustna właściwa)

1. Rozpoczyna się szparą ust od przodu i kończy się cieśnią gardzieli - tam łączy się z częścią ustną gardła.

2. Cieśń gardzieli - ograniczona od góry podniebieniem miękkim z języczkiem, od dołu nasadą języka, z boku fałdami błony śluzowej łukiem podniebienno-gardłowym i podniebienno-językowym. Między tymi fałdami znajdują się migdałki podniebienne.

3. Ściany jamy ustnej:

• przednia (wargi)

• boczne (policzki)

• górna (podniebienia: od przodu podniebienie twarde o podłożu kostnym, z tyłu podniebienie miękkie o podłożu mięśniowym)

• dolna - dno jamy ustnej (język i okolica podjęzykowa)

4. Przedsionek jamy ustnej to część jamy ustnej między wargami (ścianą przednią) a łukami zębodołowymi (ścianą tylną)

1. ściana górna i dolna: sklepienia górne i dolne utworzone przez błonę śluzową, która przerzuca się z warg na wyrostki zębodołowe i tworzy na nich dziąsła

2. warga jest zbudowana z mięśnia i 3 powierzchni: skóry, czerwieni wargowej i błony śluzowej

3. do przedsionka jamy ustnej uchodzą:

• ślinianka przyuszna

• gruczoły wargowe i policzkowe

5. Jama ustna właściwa: część jamy ustnej od łuków zębodołowych do cieśni gardzieli

1. ściany jamy ustnej właściwej:

• łuki zębodołowe (przednia)

• policzki (boczne)

• podniebienie (górna)

• język i okolice podjęzykowe (dolna)

2. do jamy ustnej właściwej uchodzą:

• ślinianki: podżuchwowa i podjęzykowa

• gruczoły przednie języka

6. Język - leży na dnie jamy ustnej

1. jest zbudowany z mięśni wewnętrznych (tworzących masę języka) oraz mięśni zewnętrznych (przytwierdzających język do jamy ustnej)

2. język jest pokryty błoną śluzową

3. na grzbiecie języka znajdują się komórki receptorowe smaku skupione w kubki

4. śluzówką języka pokryta jest licznymi brodawkami: liściastymi, grzybowatymi, nitkowatymi, krzaczkowatymi oraz stożkowatymi

5. części języka: szczyt (wierzchołek) - trzon - nasada

6. unerwienie:

• grzbiet jest unerwiany przez nerw językowy

• boki języka unerwiane przez nerw czaszkowy IX: językowo-gardłowy

• tył języka unerwiany przez nerw czaszkowy X: błędny

7. Zęby (heterodontyzm, diphyodontyzm)

1. budowa zęba:

• korona (ze szkliwem)

• szyjka (bez szkliwa, razem z korzeniem tworzy zębinę)

• korzeń (pokryty kostniwem/cementem, osadzony w zębodole, razem z szyjką tworzy zębinę)

1. jama zęba wypełniona jest miazgą, nerwy wnikają poprzez kanał zęba przez otwór szczytowy korzenia

2. zęby mleczne tworzą wzór zębowy: 2M - 1C - 2I (2-1-2), czyli 2 trzonowce - 1 kieł - 2 siekacze (razem 20 zębów)

3. zęby stałe: 3M - 2PM - 1C - 2I (3-2-1-2), czyli 3 trzonowce - 2 przedtrzonowce - 1 kieł - 2 siekacze (razem 32 zęby)

GARDŁO (pharynx)

1. Narząd wspólny dla układu pokarmowego i oddechowego. Składa się z:

1. części nosowej - łączącej się z jamą nosową przez nozdrza tylne

2. części ustnej, która łączy gardło z jamą ustną przez cieśń gardzieli

3. części krtaniowej połączonej z krtanią i przełykiem

PRZEŁYK (esophageus)

1. Ściany przełyku:

1. wewnętrzne:

• błona śluzowa

• błona podśluzowa

2. zewnętrzne:

• warstwa mięśniowa poprzecznie prążkowana i gładka

• błona surowicza = przydanka

2. Przełyk dzielimy na:

1. część szyjną (C₆ - Th₁)

2. część piersiową (Th₁ - Th₁₁)

3. część brzuszną (przepona - żołądek)

3. Przewężenia przełyku:

1. górne: krtaniowe (wpust przełyku, miejsce odejścia od gardła)

2. środkowe: aortalne (skrzyżowanie z łukiem aorty)

3. dolne: brzuszne - przejście w żołądek

CZĘŚĆ PODPRZEPONOWA UKŁADU POKARMOWEGO
narządy wewnątrzotrzewnowe	narządy wewnątrzotrzewnowe	otrzewna
całkowicie pokryte otrzewną trzewną, posiadają krezkę: są na niej zawieszone, mają ruchomość - cewa jelitowa - żołądek	częściowo pokryte otrzewną, przytwierdzone do jamy brzusznej, brak krezki i ruchomości	blaszka ścienna (pokrywa ściany) jama otrzewnej (pusta) blaszka trzewna (pokrywa narządy)

Budowa CEWY JELITOWEJ (od żołądka do odbytnicy)

I WARSTWA:

a) błona surowicza - otrzewna u wewnątrzotrzewnowych

b) błona surowicza + przydanka - u wewnątrzotrzewnowych

II WARSTWA - błona mięśniowa

1. zewnętrzna: mięśnie podłużne

2. wewnętrzna: mięśnie okrężne

3. mięśnie skośne (tylko w żołądku)

III WARSTWA - błona śluzowa z błoną podśluzową - pokryta nabłonkiem głównym jednowarstwowym płaskim

ŻOŁĄDEK (ventriculus, gaster)

1. Żołądek jest narządem wewnątrzotrzewnowym położonym pomiędzy kręgiem Th₁₀ a L₃ w podżebrzu lewym, pod przeponą (niewielka część w nadpępczu).

1. powierzchnie: przednia i tylna

2. brzegi: krzywizna większa z kolanem i krzywizna mniejsza z wcięciem kątowym

3. otwory: wpust i odźwiernik

2. Części żołądka:

1. dno - rezerwuar gazów trawiennych - zbudowane z włókien skośnych

2. część wpustowa zbudowana z włókien okrężnych

3. trzon zbudowany z włókien okrężnych

4. część odźwiernikowa zbudowana z włókien okrężnych

3. Budowa ściany żołądka:

1. otrzewna - błona zewnętrzna

2. trzy rodzaje włókien mięśniowych w warstwie mięśni

3. błona śluzowa:

• fałdy - głównie podłużne, im dalej od krzywizny mniejszej tworzą sieć

• pólka żołądkowe - małe na fałdach; między nimi znajdują się ujścia gruczołów żołądkowych (dołeczki żołądkowe)

• fałdy kosmkowe - wytworzone przez nabłonek

4. Gruczoły żołądka:

1. wytwarzające śluz, który ochrania błonę śluzową żołądka przed kwasem solnym - znajdują się w części wpustowej i części odźwiernikowej

2. gruczoły właściwe (trawienne) wydzielające sok żołądkowy (HCl, pepsyna, enzymy) - znajdują się na dnie i w trzonie żołądka

5. Żołądek jest unaczyniany przez pień trzewny.

6. Unerwienie: splot żołądkowy - splot trzewny (przywspółczulny - włókna z nerwu błędnego; współczulny z pnia, odcinek piersiowy i lędźwiowy)

JELITO CIENKIE

• dwunastnica (duodenum)

• jelito czcze (jejunum)

• jelito kręte (ileum)

DWUNASTNICA

CZĘŚĆ	POŁOŻENIE	OTRZEWNA
opuszka	L1 po prawej	wewnątrzotrzewnowa
część zstępująca	L2 po prawej	zewnątrzotrzewnowa w przestrzeni otrzewnej
część pozioma (poprzeczna)	L3 od prawej do lewej
część wstępująca	L2 po lewej	śródotrzewnowa

1. Dwunastnica otacza głowę trzustki. Wyróżniamy w niej:

1. zgięcie górne (w dół i na lewo)

2. zgięcie dolne (w lewo i w dół)

3. zgięcie dwunastniczo-czcze

2. Przewody dwunastnicy uchodzą w części zstępującej:

1. na brodawce większej

• żółciowy wspólny - doprowadza żółć z wątroby

• trzustkowy - doprowadza sok trzustkowy z wszystkich części trzustki

2. na brodawce mniejszej:

• trzustkowy dodatkowy - doprowadza sok trzustkowy z głowy trzustki

3. Błona śluzowa:

• bardzo wysokie i bardzo liczne fałdy okrężne

• kosmki jelitowe - wytwór nabłonka - liczne, niskie i rozgałęzione

4. Unaczynienie:

1. opuszka pień trzewny

2. pozostałe części tętnica krezkowa górna

5. Unerwienie: splot krezkowy górny ze splotu trzewnego.

JELITO CZCZE

JELITO KRĘTE

1. Zgięcie dwunastniczo-czcze jelito czcze, jelito kręte zastawka krętniczo-kątnicza

• narządy wewnątrzotrzewnowe

• posiadają bardzo dobrze rozwiniętą błonę śluzową z licznymi kosmkami

• w warstwie mięśniowej występują włókna podłużne i okrężne

• ściany z budową trójwarstwową

• nabłonek jednowarstwowy sześcienny

• występują: grudki chłonne, komórki kubkowe, gruczoły jelitowe

JELITO GRUBE (intestinum crassum)

1. Jelito grube jest odgraniczone od jelita krętego przez zastawkę krętnico-kątniczą. Jest to narząd wewnątrzotrzewnowy śród- lub zewnątrz- w którym zachodzi resorpcja wody.

2. Taśmy - wypuklenia okrężnicy (wzdłuż kątnicy i okrężnicy)

3. Jelito grube posiada trójwarstwową ścianę:

• warstwa mięśniowa zbudowana z włókien podłużnych i okrężnych

• błona śluzowa z kryptami jelitowymi oraz nabłonkiem jednowarstwowym sześciennym

4. Budowa jelita grubego:

1. jelito ślepe (kątnica = cecum) z wyrostkiem robaczkowym (appendix vermiformis)

• ujście wyrostka od jelita ślepego to ZASTAWA PÓŁKSIĘŻYCOWATA wyrostka robaczkowego

2. okrężnica (colon)

• wstępująca (colon ascendis) - po prawej stronie w górę

• poprzecznica (colon transversum) - od prawej do lewej

• zstępująca (colon descendens) - po lewej w dół

• esowata (colon sigmoideum)

Wszystkie części okrężnicy mają dobrze wykształcone krezki. Na wysokości S­₃ okrężnica przechodzi w odbytnicę.

1. odbytnica (rectum)

• bańka odbytnicy

• kanał odbytniczy (zewnątrzotrzewnowy)

• ODBYT (anus) zbudowany z nabłonka wielowarstwowego płaskiego. Zakończony zwieraczem zewnętrznym odbytu

TRZUSTKA (pancreas)

1. Narząd położony zewnątrzotrzewnowo, podzielony na:

1. głowę (część prawą) otoczoną dwunastnicą i znajdującą się na wysokości L₂

2. trzon (część środkową) krzyżujący się z kręgosłupem

3. ogon (część lewą) położoną obok śledziony na wysokości L₁; wnosi się on lekko ku górze i prawie dochodzi do wnęki śledziony

2. Budowa zewnętrzna:

1. powierzchnie:

• przednia

• tylna

• dolna

2. brzegi:

• górny

• przedni

• dolny

3. CZĘŚĆ ZEWNĄTRZWYDZIELNICZA trzustki (98%):

1. płaciki trzustkowe, czyli odcinki wydzielnicze i przewody wyprowadzające; między płacikami występują przegrody międzypłacikowe - naczynia krwionośne, limfatyczne oraz nerwy;

2. przewodziki trzustkowe utworzone z płacików

3. przewód trzustkowy który wyprowadza sok trzustkowy, biegnie przez ogon, trzon i głowę po czym uchodzi na brodawce w części zstępującej dwunastnicy oraz przewód trzustkowy dodatkowy, który zbiera sok trzustkowy z głowy i ma ujście na brodawce mniejszej.

4. CZĘŚĆ DOKREWNA (WEWNĄTRZWYDZIELNICZA) trzustki:

Tutaj znajdują się wyspy trzustkowe (Langerhausa) zbudowane z komórek nabłonkowych. Między nimi przebiegają naczynia krwionośne włosowate i włókna (????)

5. Unerwienie: splot trzustkowy ze splotu trzewnego

6. Unaczynienie: częściowo z pnia trzewnego i tętnicy krezkowej górnej

ŚLEDZIONA (lien)

1. Narząd krwiotwórczy, miąższowy leżący wewnątrzotrzewnowo w lewym podżebrzu na wysokości żeber 9-11

1. dwa końce: przedni i tylny

2. powierzchnie:

• przeponowa - wypukła boczna

• trzewna z wnęką śledziony - wklęsła przyśrodkowa

Do wnęki śledziony dochodzi tętnica śledzionowa oraz odchodzi z niej żyła śledzionowa.

2. Nerwy autonomiczne:

• błędny

• pień współczulny lewy

• nerw przeponowy lewy

• nerwy międzyżebrowe

3. Wiązadła:

• przeponowo-śledzionowe

• żołądkowo-śledzionowe

• przeponowo-okrężnicowe

4. Śledziona jest otoczona błoną surowiczą i błoną włóknistą. Znajdują się w niej beleczki oraz czerwona i biała miazga

WĄTROBA (hepar, liver)

1. Wątroba leży wewnątrzotrzewnowo głównie w podżebrzu prawym, częściowo w nadpępczu i podżebrzu lewym (niewielka część) tuż pod przeponą. Jest gruczołem wydzielania wewnętrznego. Charakteryzuje się budową cewkową. posiada ogromną zdolność regeneracji.

2. Wątroba posiada dwie powierzchnie oddzielone od siebie brzegiem dolnym:

1. trzewną do której przylegają: żołądek, nerki, dwunastnica oraz część okrężnicy tworząc na niej tzw. pole przylegania; znajdują się na niej trzy bruzdy, które wydzielają cztery części (płaty) wątroby - z czego czynnościowe są tylko dwa: prawy i lewy:

• bruzda strzałkowa prawa (przy płacie prawym)

• bruzda strzałkowa lewa (przy płacie lewym) w której leży część żyły głównej płynącej dalej do serca oraz pęcherzyk żółciowy

• bruzda poprzecza

1. przeponową (wypukłą) - widzimy na niej dwa płaty (prawy i lewy) rozdzielone więzadłem sierpowatym

Płaty wątroby	prawy	Dzielą się na segmenty (przedni i tylny w każdym płacie), a te z kolei dzielą się na zraziki zbudowane z hepatocytów
			lewy
			ogoniasty	Między tymi płatami znajdują się wrota wątroby
			czworoboczny

W wątrobie znajduje się również bruzda żyły głównej, którą biegnie żyła główna oraz dół pęcherzyka żółciowego

3. Unaczynienie:

1. czynnościowe: żyła wrotna żyły wątrobowe

2. odżywcze: tętnica wątrobowa właściwa (jest to gałąź tętnicy wątrobowej wspólnej z pnia trzewnego z aorty brzusznej) żyły wątrobowe

4. Unerwienie: splot wątrobowy ze splotu trzewnego

5. Wrota wątroby (porte hepatis)

1. położone w obrębie bruzdy poprzecznej

2. struktury wchodzące:

• tętnica wątroba właściwa

• żyła wrotna

• nerwy tworzące splot wątrobowy

3. struktury wychodzące:

• żyły wątrobowe

• przewód wątrobowy wspólny

• naczynia limfatyczne

6. Drogi wyprowadzające żółć:

1. wewnątrzwątrobowe:

• kanaliki żółciowe - przestrzenie międzykomórkowe do których wydzielana jest żółć

• przewodziki międzyzrazikowe - biegnące pomiędzy zrazikami

• przewodziki żółciowe

1. zewnątrzwątrobowe:

• przewód wątrobowy prawy i lewy - spotykają się w obrębie wnęki wątroby i tworzą:

• przewód wątrobowy wspólny do którego dochodzi przewód pęcherzykowy z pęcherzyka żółciowego i od tego miejsca zmienia nazwę na:

• przewód żółciowy wspólny (ductus choledochus) który uchodzi na brodawce większej w obrębie dwunastnicy

7. Krążenie wrotne:

ŻYŁA WROTNA - zbiera krew ze wszystkich nieparzystych narządów z jamy brzusznej z wyjątkiem wątroby. Powstaje z żył krezkowych górnej i dolnej oraz z żyły śledzionowej. Uchodzi do wątroby, aby w obrębie zrazika połączyć się z krążeniem dużym (sieć żylno-żylna).

UKŁAD MOCZOWY (systema urinaria)

Elementy układu moczowego:

• nerek (ren)

• moczowody (ureter)

• pęcherz moczowy (vesica urinaria)

• cewka moczowa (urethra feminina / urethra masculina)

NERKI

1. Znajdują się w przestrzeni międzyotrzewnowej, w tyle jamy brzusznej pomiędzy kręgiem Th₁₁ a L₃. Prawa nerka jest położona nieco niżej niż lewa.

1. powierzchnie: tylna, przednia

2. brzegi: boczny, przyśrodkowy

3. koniec: górny, dolny

2. Wnęka nerki - zagłębienie brzegu przyśrodkowego prowadzące do zatoki nerkowej. Przechodzą przez nią: moczowód, naczynia krwionośne oraz nerwy.

3. Nerka pokryta jest przez trzy błony:

1. torebka włóknista zbudowana z dwóch blaszek:

• wewnętrznej zrastającej się z powierzchnią nerki; jest to błona podwłóknista = błona mięśniowa

• zewnętrznej, luźno związanej z błoną zewnętrzną

2. torebka tłuszczowa pełniąca funkcję ochronną oraz utrzymująca nerkę w położeniu na odpowiednim poziomie

3. powięź nerkowa - u góry przyczepiona do przepony, u dołu przechodząca w powięź miednicy; dzieli się na dwie części - przednerkową oraz nerkową.

4. Budowa miąższu nerki:

1. KORA - znajduje się na obwodzie, wciska się między rdzeń tworząc słupy nerkowe dzieląc tym samym rdzeń na fragmenty (dochodzi więc do zatoki nerkowej).

2. RDZEŃ - znajduje się w części przyśrodkowej miąższu. Dzieli się na tzw. piramidy, których podstawy są skierowane do powierzchni nerki, a szczyty (tzw. brodawki nerkowe) ku zatoce nerkowej. Z podstaw piramid wychodzą pasma rdzeniowe, które wpychają się między korę dzieląc ją na zraziki (płaciki) nerki.

5. Zatoka nerkowa - przedłużenie wnęki nerki. W jej skład wchodzą elementy błoniaste łącznotkankowe:

1. kielichy nerkowe mniejsze obejmujące szczyty piramid; 4-8 kielichów mniejszych tworzą:

2. kielichy nerkowe większe; 2-3 takie kielichy tworzą

3. miedniczkę nerkową, której przedłużeniem poza nerką jest moczowód.

6. Budowa strukturalna (wewnętrzna) nerki:

1. nefron - ciałko nerkowe zbudowane z torebki Bowmana (część zewnętrzna) oraz kłębuszka nerkowego (naczyń włosowatych tętniczych) w części wewnętrznej; w nefronie powstaje mocz pierwotny; znajduje się zarówno w korze jak i w rdzeniu

2. kanalik kręty pierwszego rzędu - znajduje się w korze

3. pętla Menle'go - znajduje się w rdzeniu

4. kanalik kręty drugiego rzędu = wstawka - znajduje się w korze

7. Unaczynienie: tętnice nerkowe z aorty brzusznej

8. Unerwienie: splot nerkowy ze splotu trzewnego

MOCZOWODY (ureter)

1. Jest to narząd położony głownie zaotrzewnowo rozpoczynający się w przedłużeniu miedniczki nerkowej. Przewodzi mocz z miedniczki nerkowej do pęcherza moczowego. Dzieli się na dwie części:

1. część brzuszna podzielona na odcinki przynerkowe i podnerkowe; na poziomie kresy granicznej zagina się i biegnie dalej jako

2. część miednicza, która kieruje się w kierunku przyśrodkowym, w odcinku dolnym krzyżuje się z nasieniowodem lub tętnicą maciczną po czym przebija skośnie ścianę pęcherza w pobliżu jego dna w miejscu odpowiadającemu kątowi bocznemu (trójkąta?) pęcherzowego; jest podzielona na odcinki: ścienny oraz trzewny (którego końcowy odcinek - odcinek śródścienny wnika do przewodu moczowego)

2. Budowa zewnętrzna:

1. ściany:

• błona śluzowa (warstwa wewnętrzna) z charakterystycznym dla dróg wyprowadzających mocz nabłonkiem przejściowym

• błona mięśniowa zbudowana z trzech warstw mięśni gładkich o przebiegu okrężnym

• błona zewnętrzna - tkanka łączna włóknista, luźna

• zwężenia:

• górne - nerkowe - szyjka moczowodu

• środkowe - brzeżne - skrzyżowanie moczowodu z naczyniami biodrowymi

• dolne - pęcherzowe - ujście do pęcherza moczowego

PĘCHERZ MOCZOWY (vesica urinaria)

1. Jest to jamisty narząd mięśniowy zbierający mocz i opróżniany co pewien czas przez wydalanie moczu na zewnątrz poprzez cewkę moczową. Leży w miednicy mniejszej załonowo (za spojeniem łonowym, czyli opróżniany nie wystaje powyżej spojenia). Jest umocowany na tzw. więzadle pępkowo-pośrodkowym (pozostałości zarośniętego przewodu omoczni). W górno-tylnej części jest pokryty otrzewną (gdy jest wypełniony leży wewnątrzotrzewnowo). W tym położeniu utrzymuje go także aparat podporowy (mięśnie dna miednicy). Dzieli się na: dno, trzon, szczyt oraz szyjkę, która przechodzi w cewkę moczową.

2. Ściany pęcherza moczowego:

1. błona śluzowa - gruba, bogato unaczyniona z nabłonkiem przejściowym, pofałdowana, w trójkącie gładka

2. błona mięśniowa - włókna mięśniowe przybierają kształt siatki tworząc mięsień zwieracz pęcherza

3. błona surowicza - warstwa zewnętrzna

3. Trójkąt pęcherza moczowego jest wyznaczony przez trzy kąty i skierowany ku dołowi. Dwa pierwsze kąty są utworzone przez prawy i lewy moczowód, a trzeci kąt przez ujście cewki moczowej

CEWKA MOCZOWA ŻEŃSKA (uretrae feminina)

• początek: ujście wewnętrzne w ścianie pęcherza moczowego

• koniec: ujście zewnętrzne w obrębie przedsionka pochwy

• długość ok. 3-5 cm

• przebieg mniej więcej prostoliniowy

• jej przejście przez dno miednicy (przeponę moczowo-płciową) dzieli cewkę na dwa odcinki: nadprzeponowy oraz podprzeponowy

CEWKA MOCZOWA MĘSKA (urinarae masculina)

1. W większej części jest wspólna dla układu moczowego i płciowego; długość ok. 24-25 cm. Dzieli się na trzy części:

1. odcinek sterczowi (od ujścia wewnętrznego do miejsca w którym cewka opuszcza gruczoł krokowy). Wyróżnia się w nim część śródścienną objętą przez ściany pęcherza moczowego oraz część objętą przez stercz - razem mają one długość 4-5 cm. Na tzw. wzgórku nasiennym uchodzą przewody nasienne, a między nimi łagiewka nasienna.

2. odcinek błoniasty długości ok. 1 cm - przechodzi przez przeponę moczowo-płciową, cewka ulega tu przewężeniu

3. odcinek gąbczasty długości ok. 20 cm - biegnie w obrębie ciała gąbczastego prącia, występują zagłębienia, tzw. zatoki cewki moczowej kończy się na dole łódkowatym ujściem zewnętrznym

2. Budowa zewnętrzna cewki moczowej:

1. krzywizny:

• przedłonowa - między częścią umocowaną, a częścią zwisającą

• podłonowa - obejmuje spojenie łonowe, nie podlega odkształceniom

2. ściany:

• błona śluzowa - w części sterczowej nabłonek przejściowy

- w części gąbczastej nabłonek wielowarstwowy,

cylindryczny

- w dole łódkowym nabłonek niezrogowaciały, płaski,

wielowarstwowy

• tkanka podśluzowa z gruczołami cewkowymi wydzielającymi śluz

• błona mięśniowa okrężny przebieg mięśni gładkich tworzący mięsień zwieracz cewki moczowej w ujściu wewnętrznym

3. Drogi wyprowadzające mocz:

Nazwa polska	Nazwa łacińska	Lokalizacja
cewka zbiorcza	tubuli renales coligentes	rdzeń, piramidy
przewody brodawkowe	ductus papillaris	rdzeń, piramidy (ujścia na szyjkach piramid)
kielichy mniejsze	calices renales minores	zatoka nerkowa
kielichy większe	calices renales majores
miedniczka nerkowa	pelvis renalis
moczowody	ureter
pęcherz moczowy (zbiorniczek moczu)	vesica urinaria
cewka moczowa	urethra

4. Drogi wyprowadzające plemniki:

Nazwa polska	Nazwa łacińska	Lokalizacja
cewki nasienne proste	tubuli seminiferi recti	jądro, szczyty zrazików jądra
sieć jądra	sete testi	jądro, śródjądrze
cewki wyprowadzające jądra	ductuli efferentes testis	głowa najądrza
przewód najądrza	ductus epidydidymidis	najądrze w obrębie trzonu i ogon
nasieniowód	ductus deferent	moszna, kanał pachwinowy, miednica
przewód wytryskowy	ductus ejaculatorius	gruczoł krokowy
cewka moczowa	urethra masculina	dolna część części sterczowej poniżej wzgórka nasiennego, częśc błoniasta i gąbczasta wspólne dla dróg moczowych i płciowych

UKŁAD PŁCIOWY

Narządy płciowe:

	WEWNĘTRZNE	ZEWNĘTRZNE
MĘSKIE	jądra najądrza nasieniowody przewód wytryskowy pęcherzyki nasienne	prącie moszna
ŻEŃSKIE	jajniki jajowody macica pochwa	przedsionek pochwy srom niewieści

JĄDRO (testis)

1. Gruczoł produkujący plemniki i hormony (obie funkcje są ze sobą ściśle powiązane). Jądra leżą w mosznie, na zewnętrznej jamie brzusznej. Nie rozwijają się jednak w niej, lecz z czasem przechodzą przez kanał pachwinowy i przecinając ścianę jamy brzusznej „schodzą” do moszny. Są otoczone błoną białawą na zewnątrz zbitą tkanką łączną.

2. Budowa zewnętrzna:

1. powierzchnie:

• boczna

• przyśrodkowa

• brzegi:

• przedni

• tylny

3. końce:

• górny

• dolny

1. Wewnątrz jądra znajduje się miąższ. Błona biaława na tylno-górnym brzegu jądra tworzy skupiska. Jest to tzw. śródjądrze od którego odchodzą w głąb jądra pasemka łącznotkankowe dzielące miąższ na około 200 zrazików o kształcie przypominającym stożek. W każdym zraziku znajdują się 3 - 4 cewki nasienne kręte wysłane nabłonkiem płciowym i produkujące plemniki (spermatogeneza). Cewki w górnej części zrazika łączą się i tworzą po jednej cewce nasiennej prostej (I odcinek dróg wyprowadzających nasienie). Wchodzą one do śródjądrza, łączą się, oplatają i tworzą tzw. sieć jądra (sete testi)

NAJĄDRZE (epidydymis)

• leży w mosznie, od góry i tyłu leży na jądrze

• dzieli się na głowę, trzon i ogon

• cewki wyprowadzające jądra - wychodzą z sieci jądra i wchodzą do głowy najądrza gdzie łączą się w jeden przewód biegnący w trzonie i ogonie - przewód najądrza, którego przedłużeniem na zewnątrz jest nasieniowód;

• w obrębie przewodu najądrza gromadzą się plemniki i przebywają tam kilka dni.

• ściany zbudowane z komórek wydzielających enzymy

• zachodzi spermiogeneza - dojrzewanie plemników (nim plemnik dojrzeje nie jest zdolny do zapłodnienia)

NASIENIOWÓD (ductus defferens)

Podzielony na trzy części:

1. zewnątrzbrzuszną leżącą w mosznie

2. pachwinową przechodzącą przez kanał pachwinowy

3. miedniczą biegnącą w miednicy

Nasieniowód kończy się w momencie wejścia do gruczołu krokowego.

GRUCZOŁ KROKOWY - prostata - stercz

Rozpoczyna się w miednicy mniejszej pod pęcherzem moczowym, jest przebity przez cewkę moczową i utrzymywany przez tkankę łączną właściwą.

Budowa zewnętrzna:

• płaty prawy i lewy połączone węziną gruczołu krokowego

• podstawa (w stronę pęcherza moczowego) i wierzchołek (w stronę przepony moczowo-płciowej) otaczający cewkę moczową

• powierzchnie: przednia przylegająca do spojenia łonowego oraz tylna przylegająca do odbytnicy

Z gruczołów cewkowo-pęcherzykowych uchodzą przewody wyprowadzające, które następnie łączą się i tworzą kilkanaście przewodzików gruczołu krokowego uchodzących na wzgórku nasiennym do cewki moczowej.

PRZEWÓD WYTRYSKOWY (ductus ejaculatorius) - przedłużenie nasieniowodu, dokładniej jego część biegnąca w gruczole krokowym; uchodzi na wzgórku nasiennym do cewki moczowej.

Końcowy odcinek nasieniowodu jest poszerzony - tworzy tzw. bańkę nasieniowodu - tu uchodzą pęcherzyki nasienne (vesicula seminalis) produkujące substancje odżywcze i nadające ruch plemnikom.

---