I. SZTUKA PRZEDROMAŃSKA

W szerszym znaczeniu sztuka przedromańska jest to cała spuścizna artystyczna wczesnośredniowiecznej Europy od VI do 1. poł. XI w., po upadku cesarstwa zachodniorzymskiego, przed pojawieniem się sztuki romańskiej. Była ona niejednolita stylistycznie, czerpała z różnorodnych tradycji etnicznych, kulturowych i religijnych, rozwiniętych w licznych ośrodkach średniowiecznej Europy.

W pierwszym etapie (VI-VIII w.) do najważniejszych przejawów sztuki przedromańskiej należała sztuka chrześcijańska państw barbarzyńców pochodzenia germańskiego: longobardzka w północnej Lombardii, wizygocka no półwyspie Iberyjskim, merowińska w państwie Franków (dawnej Galii) oraz irlandzka, wzbogacona tradycją celtycką i iryjsko-saską, na Wyspach Brytyjskich. W architekturze sakralnej Italii i Galii utrzymano typ bazyliki na planie podłużnym oraz baptysteria i martyria na planie centralnym; odrębny kształt przybrały budowle wizygockie, dzięki zastosowaniu łuku podkowiastego. Rzeźba, ograniczona głównie do dekoracji sarkofagów i w Italii - cyboriów, operowała płaską, silnie stylizowaną dekoracją roślinną i zoomorficzną, rzadziej figuralną. Najważniejszą dziedziną sztuki przedromańskiej było złotnictwo o bogatej, abstrakcyjnej i zoomorficznej ornamentyce, zdobione emalią, barwnym szkłem, techniką filigranu i granulacji. Ornamentyka przejęta ze złotnictwa znalazła zastosowanie w miniatorstwie iryjskim (ewangeliarze), które dzięki mnichom iroszkockim wywarło znaczny wpływ na malarstwo kontynentalne. Tradycje ornamentyki germańskiej przetrwały najdłużej w Skandynawii, w sztuce wikingów VIII-Xi w.

W drugim okresie (2. poł. VIII-1. poł. X w.) powstała sztuka karolińska, w której, pod wpływem idei odnowienia rzymskiego imperium i nawiązania do tradycji chrześcijańskiego cesarstwa Konstantyna Wielkiego, naśladowanie antropomorficznej i naturalistycznej sztuki antyku połączone z wykorzystaniem miejscowego dziedzictwa przedkarolińaskiego stanowiło pierwszą próbę ujednolicenia stylu na obszarze całego cesarstwa. W architekturze świeckiej najważniejszym osiągnięciem był zespół pałacowy Karola Wielkiego w Akwizgranie, w sakralnej - głównie klasztornej - panował typ bazyliki z transeptem i westwerkiem bądź dwuchórowej. Rozkwitło malarstwo książkowe, rzeźba w kości i złotnictwo o dekoracjach figuralnych; zachowane freski są nieliczne. Na terenie Słowiańszczyzny najważniejszym ośrodkiem było państwo wielkomorawskie, schrystianizowane w IX w. w obrządku greckim. W architekturze wielkomorawskiej, znanej tylko z wykopalisk, stosowano proste budowle jednonawowe lub rotundy z apsydami.

W trzecim okresie (2.poł. X-1. poł. Xi w.) wyodrębniła się na terenie Niemiec sztuka ottońska. W architekturze sztuka przedromańska rozwijała tradycje budowli karolińskich. Samodzielność osiągnęła głównie w cyklach figuralnych malarstwa książkowego i ściennego, w odlewnictwie z brązu oraz w snycerce, przesyconych pod wpływem Bizancjum pełną spirytualizmu ekspresją. Do sztuki ottońskiej należą dzieła z pierwszego okresu dziejów sztuki polskiej, do połowy XI w. ( katedry: w Poznaniu; Gnieźnie i Krakowie).

W węższym znaczeniu jest to sztuka protoromańska lub tzw. Pierwsza sztuka romańska na obszarze południowo-zachodniej Europy IX-X w. - w Lombardii, Katalonii, Burgundii aż po Nadrenię. Uformowała podstawowe elementy stylu romańskiego, przede wszystkim w architekturze (w konstrukcji, dzięki zastosowaniu sklepień w całej budowli oraz tzw. lombardzkiej dekoracji, dzielącej elewację lizenami i fryzami arkadowymi). Wprowadziła figuralną dekorację rzeźbiarską w architektoniczne rany budowli. W 1. poł. XI w. dotarła na Węgry i do Polski.

II. SZTUKA ROMAŃSKA

INOWŁÓDZ KRUSZWICA

kościół św. Idziego, końca XI-XII w kolegiata św. Piotra i Pawła fragmenty z XII w.

Średniowiecze kojarzy się większości ludzi ze strachem, ascezą, całkowitą wiarą w Boga, ciemnością i niewiedzą. Wydaje mi się, że styl romański bardzo dobrze oddaje te wyobrażenia.

Początek jego istnienia datuje się na przełom IX i X wieku. Narodził się on w południowej Francji i północnych Włoszech, gdzie krzyżowały się wpływy bizantyjskie z rzymskimi. To tam władcy miast - państewek konkurowali ze sobą między innymi w dziedzinie wznoszenia piękniejszych, większych i wspanialszych świątyń. Z czasem styl romański rozprzestrzenił się na resztę Francji i Włoch, Hiszpanię, Niemcy, Anglię i kraje Słowiańskie, skąd wypierał poprzednie - bezstylowe porządki architektoniczne.

Kościoły wznoszone w stylu romańskim miały trzy lub pięć naw. Najczęściej miały też nawy poprzeczne, tak, że całość miała kształt krzyża. Budowla od wewnątrz była przyozdabiana bardzo skromnie, a w krajach słowiańskich nie była prawie wcale przyozdabiana. W mniejszych kościołach wieża wznosiła się na głównym wejściem. Większe miały zazwyczaj dwie wieże, ustawione po dwóch stronach wejścia głównego. Prawdziwe olbrzymy prawie zawsze miały trzy portale wejściowe (wgłębienia w ścianie frontowej), z jednym wyraźnie większym od pozostałych. W stylu romańskim włoskim często wieże były nie połączone z samym kościołem. Już wtedy ukształtowała się klasyczna forma bazyliki, czyli dużego kościoła, otoczonego przez wieniec kaplic. Okna umieszczone były nad kaplicami, w części nawowej, wyższej od reszty.

Perłą polskiej romańskiej architektury jest kolegiata w Tumie pod Łęczycą. Jest to najlepiej zachowana budowla tego typu w naszym kraju. Wyraźnie można rozpoznać w niej formę bazyliki. Warto zwrócić szczególną uwagę na wieże. Ich niewielka wysokość, w porównaniu z nawą główną, również była charakterystyczna dla stylu romańskiego, a także na półokrągłe prezbiterium - kolejna cecha charakterystyczna. Wnętrza kościołów były raczej ciemne, a to z powodu małych okien i skromnie przyozdobione. Nowością są sklepienia krzyżowo-żebrowe, które się wtedy pojawiły. Powstały one w skutek połączenia pod kątem prostym dwóch, przecinających się łuków. Ciężar stropu rozkłada się wtedy na cztery różne miejsca, co pozwala na podtrzymanie większej części dachu.

Oczywiście architektura romańska to nie tylko kościoły, ale również, a może przede wszystkim zamki obronne. Na zdjęciu poniżej widnieje fragment zamku romańskiego. Myślę, że bez problemu można rozpoznać tu formy romańskie - przede wszystkim małe, zakończone półkolistym łukiem okna. Wieże najczęściej czworokątne, ale zdarzały się też okrągłe i sześciokątne.

W całej Europie do dziś istnieją setki doskonale zachowanych przykładów architektury Romańskiej. Niewątpliwie jednym z najsłynniejszych jest Krzywa Wieża w Pizie, we Włoszech (rysunek na okładce). Być może nawet nie domyślaliście się, że jest to budowla w tym stylu. Przykład ten ukazuje różnice między romanizmem słowiańskim, a włoskim. Wciąż jednak pozostają pewne cechy niezmienne, np. niewielkie okna, czy mała ilość ozdób zewnętrznych.

III. SZTUKA GOTYCKA

Warunki rozwoju sztuki - Wraz z dynamicznym rozwojem miast w XII / XIII w. powstała warstwa mieszczańska, tworząca własną kulturę, gdzie realne znaczenie miał pieniądz i przedmiot z jego wartością handlową. Była to kultura o podstawach materialnych i charakterze masowym. Dwory feudalne natomiast wytwarzały rodzaj elitarnej rycerskiej kultury dworskiej o charakterze świeckim. Klasztory były nadal centrami myśli filozoficznej ( rozwijającej się także na uniwersytetach), muzyki kościelnej (gregoriańskiej), iluminatorstwa. Wysubtelnienie uczuć religijnych doprowadziło do wzrostu żarliwości religijnej. Jej wyrazem jest mistycyzm, efektem zaś masowość i zapał pierwszych wypraw krzyżowych, wznoszenie wspaniałych katedr. Artyści tego czasu byli rzemieślnikami zrzeszonymi w cechach miejskich.

Rzeźba - Pełnoplastyczna rzeźba gotycka podległa pewnym przekształceniom. W II poł XII i w. XIII ma ona charakter klasyczny np.: postacie fundatorów z katedry w Naumburgu. W XIV i XV w. rzeźby nabierają charakteru ekspresyjnego, dramatycznego (np. kamienne i drewniane krucyfiksy). W XV w. pojawiają się charakterystyczne wizerunki "Pięknych Madonn". Ustawione w pozie silnego kontrapostu, są pełne wdzięku, delikatności i elegancji. Szaty układają się w łagodne, miękkie fałdy.

Gotyk narodził się mniej więcej w XII w., w północnej Francji, w czasie złotego wieku stylu romańskiego. Wtedy to stwierdzono, że sklepienie krzyżowo-żebrowe można oprzeć na kolumnach bądź filarach, zamiast na samych ścianach. W zasadzie właśnie w taki sposób powstał ten styl architektoniczny.

Gotyk uważa się za dojrzalszą formę romanizmu, a jednak pierwszy od drugiego różni się bardzo. Przede wszystkim zaczęto rezygnować z naw poprzecznych, i wyrównano wysokość nawy głównej z bocznymi. Stało się to możliwe właśnie dzięki opracowaniu sklepienia krzyżowo-żebrowego, opartego na czterech filarach (kolumnach), a nie na ścianach, jak wcześniej. Dzięki temu też całość można było bardzo podwyższyć. W tej sytuacji same ściany stały się tylko osłoną chroniącą wnętrze świątyni przed wpływami atmosferycznymi. To z kolei umożliwiło budowę dużych okien, zakończonych łukiem ostrym. W romanizmie nie było to możliwe, ponieważ fragmenty ściany między jednym dużym oknem, a drugim nie utrzymałyby dachu.

W późniejszym czasie - gdy w stylu gotyckim zaczęto stawiać prawdziwe katedry - olbrzymy, o długości ponad stu metrów i szerokości do trzydziestu, sklepienia były tak szerokie, że już nawet wewnętrzne filary nie mogły ich utrzymać. Stało się jasne, że część ciężaru znów trzeba będzie przenieść na ściany. Ale czy znów zrezygnować z dużych okien? Tego nie chciano robić. Wymyślono więc inny sposób - wsporniki zewnętrze, podpierające górną część ściany. Na początku miały ona kształt łuku. Później opracowywano coraz wymyślniejsze formy. W przypadku bazyliki wyrastały one ze ścian naw bocznych lub kaplic i podpierały górną część ściany nawy głównej. W przypadku kościołów o równej wysokości wszystkich naw podpory wychodziły bezpośrednio z ziemi.

Zbierzmy więc teraz wszystkie główne cechy stylu gotyckiego: duże okna, zakończone łukiem ostrym, równa wysokość nawy głównej i bocznych, dach zawieszony na dużej wysokości i wsparty na kolumnach (filarach), wysokie i strzeliste wieże, wnętrza zdobione bogato lub skromnie - w zależności od regionu. W przypadku budowli bardzo dużych - wsporniki zewnętrzne, podpierające górną część ściany, a także - podobnie, jak w romanizmie - trzy portale wejściowe. Do tego prezbiteria zmieniły kształt z półokrągłego na wieloboczne.

Opisane przeze mnie cechy charakterystyczne stylu gotyckiego wiążą się głównie z budowlami sakralnymi. I tak jest naprawdę. W budowlach obronnych nadal dominował raczej styl romański.

Jeśli chodzi o polski gotyk, sądzę, że perłą tego okresu może być miasto Wrocław. W żadnym innym mieście w naszym kraju nie spotkałem się z tyloma tak wyraźnymi przykładami architektury gotyckiej. Znajdują się tam kościoły św. Elżbiety, św. Marii Magdaleny, św. Krzyża, Najświętszej Marii Panny, no i oczywiście Archikatedra św. Jana Chrzciciela. Wszystkie te budowle są przykładami najczystszego gotyku. Polecam je wszystkim wielbicielom architektury dawnej.

Obiektem, na który chcę zwrócić szczególną uwagę, jest największy europejski zamek z cegły. Chodzi oczywiście o Malbork (zdjęcie powyżej). W tym wypadku również elementy gotyckie nie są widoczne na pierwszy rzut oka, a to dlatego, że początkowo zamek powstał w stylu romańskim, a ślady gotyckie, to efekt wielu późniejszych przebudów.

Charakterystyczne cechy Gotyku

Koniec

Szkielet nawy bocznej

Witraż Średniowieczny zamek tzw. „Orle gniazdo”

.

Baptysterium - wolno stojący budynek przeznaczony do obrzędu chrztu.

Marytrium - budowla wzniesiona ku czci męczennika, mieszcząca przeważnie jego relikwie lub grób.

Westwerk - masywna zachodnia część kościoła z wieżyczkami schodkowymi.

Snycerka - sztuka rzeźbienia w drewnie.

Sztuka Średniowiecza

Str. 1

---