TEZY EGZAMINACYJNE Z PRZEDMIOTU KRAJOZNAWSTWO

1. PODSTAWOWE POJĘCIA Z ZAKRESU KRAJOZNAWSTWA ORAZ EWOLUCJA POJĘCIA KRAJOZNAWSTA W POLSCE I NA ŚWIECIE

> Początki krajoznawstwa pojmowanego w sensie współczesnym sięgają czasów Jana Amosa Komeńskiego (1592-1670). Literatura niemiecka uważa go za twórcę tego pojęcia o nastawieniuu filantropijnym, jednocześnie wskazywała geografa Karola Ritteraa (1779-1859) jako uczonego, który nadał krajoznawstwu kierunek metodyczny i porównawczy. Za twórcę pedagogicznego krajoznawstwa szkolnego uznaje się J.H. Pestalozzego oraz Diesterwega (wiek XIX).

Za głównego teoretyka XIXw. uważa się F.A.Fingera, który krajoznawstwo reprezentował w dwóch płaszczyznach:

• jako nauka poglądowa

• jako nauki realiów

Natomiast W. Ziller zawęził krajoznawstwo do zasady nauczania i wychowania

W okresie międzywojennym niemiecki ruch krajoznawczy zaczął się rozwijać wraz z doktryną nowego wychowania i naukami przyrodniczymi. Wyrazemm tego była słynna praca Conwentu pt.: „Heimatkunde und Heimatschutz in der Schule”

W Niemczech do dzisiaj z powodzeniem uprawiane jest krajoznawstwo na dwóch poziomach.:

• amatorskim, o zabarwieniu wyraźnie lokalnym i regionalnym

• emocjonalnym - jako Heimatkunde

• naukowym na poziomie poszczeggólnych krajów i regionów jako Landesklinde;

Tym ostatnim zajmuje się profesjonalnie specjalistyczny instytut w Lipsku.

Warto podkreślić, że obok przyrodników głos w sprawach krajoznawczych zabierali także pedagodzy. Najsłynniejszym z nich był Edward Spranger.

*Poznawczą stronę Krajoznawstwa okreslał jako uporządkowaną wiedzę o związku człowieka ze wszystkich jego fizycznych i duchowych stosunkach z okresloną cząstką ziemi, która jest jego miejscem rodzinnym lub ośrodkiem dłuższego zamieszkania. Stąd krajoznawczy ruch niemiecki ma jak dotąd wybitny kierunek regionalny.

> W Polsce pojęcie K pojawiło się w latach 60-tych XIX w. Gdyż wtedy właśnie za sprawą Antoniego Scgnedera doszło do wydania „Encyklopedii dla krajoznawstwa Galicji”. Nie zdefiniowano w niej jednak pojęcia „krajoznawstwo”. Stało się to dopiero w 1902r. kiedy „Słownik warszawski” zdefiniował K jako zbiór wiadomości o danym kraju.

W podobnym duchu wypowiedział się Wacław Nałkowski:

- Krajoznawstwo - nie jest nauką, ani sztuką lecz informacją, źródłem, z którego zarówno geografia jak i inne sztuki czerpać będą materiał do swoich opracowań.

Dyskusja na temat czym jest K toruje się w trakcie Ogólnopolskiego Kongresu Krajoznawczego, którry odbył się w Poznaniu w 1929r. . Ścierały się tam dwa poglądy:

• Stanisław Pawłowski - uważał że K jest gałęzią geografii, geografią stosowaną kraju ojczystego czyli nauką

• Ludomir Sawicki, twierdził że krajoznawstwa nie można uznać za naukę lecz jest jedynie zbiorem wiadomości o kraju wypracowanym przez różne nauki. Jednocześnie twierdził, że K nie ogranicza się do żadnej grupy zjawisk przyrodniczych czy humanistycznych , lecz stara się wszystkie ze sobą powiązać.

• Podobnego zdania był Aleksander Patkowski - uważał, że K w przeciwieńsstwie do geografii nie zmierza do syntezy jedynie jest zbiorem wiadomości o danym obszarze, ale nie tylko geograficznych, również historycznych, ekonomicznych, statystycznych i matematycznych, czyli wszystkim co służy do poznania pewnego terytrium lub danej ludności.

Ostatecznie przeważył pogląd reprezentowany przez Patowskiego i Sawickiego

>W Wielkiej Encyklopedii Powszechnej K zdefiniowano jako "... zbiór wszelkich wiadomości o pewnym więk­szym lub mniejszym obszarze. Ponieważ chodzi tu o wiadomości z najrozmaitszych dzie­dzin (archeologia, historia, geografia, biologia, etnografia, statystyka, ekonomia itp.), przeto krajoznawstwo nie tworzy osobnej nauki, a oznacza raczej działalność praktycz­ną, jak zbieranie materiałów bez dążenia do stworzenia jakiejś naukowej syntezy".

>W po­dobny sposób termin ten określił ojciec polskiej turystyki - M. Orłowicz. Twierdził on, że jest to zbiór wszelkich wiadomości o pewnym, większym lub mniejszym obszarze. Przy czym wiadomości te obejmują wiedzę z wielu dziedzin: historii, archeologii, geogra­fii, biologii, etnografii, statystyki, ekonomii itp.

>Generalnie, w okresie międzywojennym, krajoznawstwo rozumiane było jako czynność polegająca na zbieraniu wiadomości o regionie lub kraju.

>Po drugiej wojnie światowej wydawało się, że podejście do krajoznawstwa nie zmie­niło się. Autorzy Międzynarodowego Słownika Turystycznego definiowali krajoznawstwo jako opis szczegółowy kraju bądź regionu lub wszechstronną wiedzę o kraju rodzin­nym, a w szczególności o swoim regionie.

>Jednak niedługo po tym daje się zauważyć nawrót do idei Patkowskiego. Zwrócili na to uwagę autorzy Wielkiej Encyklopedii Powszechnej z 1965 roku, redagując hasło: ,,Krajoznawstwo, to ruch społeczny dążący do zbierania i popularyzowania wszelkich wia­domości (geograficznych, historycznych, etnograficznych itp.) o kraju lub regionie, poprzez urządzanie wycieczek. Krajoznawstwo zbliża się do turystyki o wybitnie po­znawczo-dydaktycznym charakterze; szeroko pojęte krajoznawstwo wkracza jednak wy­raźnie poza jej ramy, obejmując np. regionalne obserwacje, czy nawet badania naukowe".

>Ta definicja odchodzi od wąsko pojmowanego krajoznawstwa, rozumianego jako zbiór wiadomości. Autorzy wyraźnie wskazują, że zjawisko to może być rozumiane szerzej, a wówczas wkroczy w turystykę, obejmie obserwacje kraju czy regionu, a nawet wiązać się będzie z nauką.

>Podobnie jak autorzy Wielkiej Encyklopedii Powszechnej, K. Denek również zwrócił uwagę na element poznawczo-dydaktyczny krajoznawstwa. Jego zdaniem krajoznawstwo pełni rolę zasady ogólno pedagogicznej, gdyż sprzyja efektywnemu przyswajaniu wiedzy oraz stymuluje proces nauczania.

>Wydana w 1974 roku nowa encyklopedia rozwinęła jeszcze wcześniejszą definicję krajoznawstwa, upatrując w nim pewne cechy ruchu społecznego oraz akcentując społeczny charakter i związek z turystyką.

>Skoro pojawiły się definicje wskazujące cechy ruchu społecznego, warto zastanowić się nad tym pojęciem. Zwykle ruch społeczny pojmowany jest jako zbiorowe dążenie ludzi do wspólnego celu.

>Czy krajoznawstwo jest zatem zbiorowym dążeniem do jakiegoś wspólnego celu? Bez wątpienia jest to masowe dążenie do pogłębienia wiadomości o kraju, regionie, miej­scowości itp., ale czy można przyjąć, że dalsza część definicji ruchu społecznego odnosi się do krajoznawstwa? Krajoznawstwo posiada niektóre cechy ruchu społecznego, jest zatem para - ruchem społecznym.

>Aktualnie nie ma w Polsce jednolitej definicji krajoznawstwa. Przegląd współczesnych definicji krajoznawstwa należy rozpocząć od wypracowanej i przyjętej w trakcie III Kongresu Krajoznawczego w Płocku. Stwierdzono na nim, że kra­joznawstwo jest ruchem społecznym jednoczącym młodych i dorosłych, rozwija się w opar­ciu o różnorodne formy turystyki czynnie uprawiane przez krajoznawców, dąży do gromadzenia i upowszechniania wiedzy o kraju ojczystym oraz utrwalania i pomnażania jego zasobów przyrody i kultury.

>Nie wnikając w istotę tej definicji, warto jedynie zwrócić uwagę na jednostronny jej charakter. Autorzy zapomnieli o złożoności krajoznawstwa, o tym, że nie jest to tylko ruch społeczny, ale też zbiór wiadomości, czy dziedzina kultury.

>Zupełnie inaczej próbował zdefiniować to pojęcie W. Lipniacki. Według niego krajo­znawstwo należy pojmować w trzech warstwach znaczeniowych:

• Płaszczyzna funkcjonalna obejmuje możliwie naj­pełniejsze, najwszechstronniejsze poznanie ziemi ojczystej

• Płaszczyzna Instytucjonalna-ruch społecz­ny dążący do zbierania i popularyzowania wszelkich wiadomości o kraju czy regionie, skupiający działaczy krajoznawców i ukierunkowujący ich działania na osiąganie ważnych celów społecznych. Płaszczyzna ta obejmuje również system organizacji prac krajoznaw­czych, a w tym: gromadzenie, przekazywanie i wdrażanie wyników tych prac do praktyki społecznej, zwłaszcza do turystyki.

• Płaszczyzna historyczno-socjologiczna - obej­muje pewną dziedzinę kultury zajmującą się całokształtem działalności poznawczej oraz wytworzonych przez nią nowych wartości (rękopisami, publikacjami, mapami, zdjęciami, przezroczami, filmami, nagraniami itp.). W ten zakres wchodzą również wypracowane metody i techniki działalności krajoznawczej i tradycje ruchu turystycznego.

>Do tak sformułowanej definicji krajoznawstwa dość wnikliwie odniósł się W. Gawo­recki. Uznał on, że zdobywanie wiedzy o regionie wcale nie musi być uzyskiwane w cza­sie wolnym od pracy i niekonieczna jest do tego turystyka, ponadto nie trzeba tego organizować w ruchu amatorskim. Na poparcie swojej tezy przytacza poznawanie własnego miejsca zamieszkania, regionu, w czasie trwania zajęć szkolnych, w drodze rozwoju zain­teresowań, względnie poprzez środki masowego przekazu. Akcentuje również potrzebę poznania perspektyw rozwoju ziemi ojczystej. Gaworecki odnosi się także do sensu insty­tucjonalnego krajoznawstwa i tu zwraca uwagę na szerszy sens krajoznawstwa niż nakre­ślony przez Lipniackiego.

>Rozwinięciem definicji krajoznawstwa Lipniackiego, jest zaprezentowane podejście przez Z. Kruczka. Przyjął on wcześniejszy podział na trzy odrębne płaszczyzny znaczeniowe krajoznawstwa, rozszerzając jednak ich zakres pojęciowy. Zmodyfikował też płaszczyznę historyczno-socjologiczną, nazywając ją kultu­rowo-społeczną. W płaszczyźnie funkcjonalnej krajoznawstwa zawarto także działania "...zmierzające do wszechstronnego i pełnego poznania określo­nego kraju, regionu". Z. Kruczek stwierdził, że jest to "...najczęściej działanie amatorskie, wykonywane w czasie wolnym, a wynikające z zainteresowań osobistych, postawy poznaw­czej i pasji". Dalej wskazywał na rolę turystyki w krajoznawstwie, która jest jednym ze spo­sobów realizacji celów krajoznawstwa, ale nie jedynym. Możliwe jest zatem poznawanie terenu zamieszkania, jak również działalność krajoznawcza w ramach pracy zawodowej czy obowiązków szkolnych.

>Warstwa instytucjonalna również została rozwinięta. Kruczek przyjął, że oznacza ona ruch społeczny "...dążący do zbierania i popularyzowania wszel­kich wiadomości o kraju czy regionie. Działania te skupiają działaczy - krajoznawców, posiadają określony system organizacji prac krajoznawczych oraz gromadzenia, przesyła­nia i przetwarzania zebranych danych dla potrzeb praktyki społecznej, a zwłaszcza tury­styki". Ostatnia z warstw znaczeniowych krajoznawstwa: kulturowo-społeczna, powinna być rozumiana jako dziedzina kultury, w której należy zawrzeć zarówno sumę wytworzo­nych nowych wartości materialnych, jak i niematerialnych, pozostających na przykład w świadomości uczestników tego ruchu.

*Odnotować należy powstawanie nowych definicji, czego przykładem może być prezenta­cja D. Koźmian. Autorka uważa, że krajoznawstwo jest ruchem społecznym.

2. KRAJOZNAWSTWO JAKO RUCH SPOŁECZNY

W warunkach współczesnej cywilizacji, w życiu każdego człowieka, jak i społeczeństwa krajoznawstwo może spełniać wiele ról. Najczęściej wymienianymi są:

• edukacyjna

• upowszechniania kultury

• techniczna

Krajoznawstwo jest ruchem społecznym (wg. D.Koźmian) zmierzającym do:

1. szerzenia wśród dorosłych i młodzieży szkolnej znajomości przyrody i kultury materialnej i duchowej kraju rodzinnego przez wszechstronne poznawanie środo­wisk regionów i krain,

2. zaprawiania do samodzielnych badań i współpracy naukowej w tym zakresie

3. zachowania rodzimych odrębności przyrody i kultury kraju

4. rozwijania przywiązania do stron rodzinnych

5. pogłębienia czynnej roli obywatela w pracy zawodowo-społecznej, związanej z człowiekiem i ziemią, przede wszystkim wśród najbliższego otoczenia (wieś, miasto, gmina, powiat).

Krajoznawstwo ciągle się rozwija i ewoluuje jego znaczenie. Rozwój ten wywołuje potrzebę weryfikacji definicji, nowego określania roli i znaczenia tej dziedziny.

3. ORGANIZACJA KRAJOZNAWSTWA W POLSCE:

Szerokość tego pojęcia, wielopłaszczyznowość działań nazywanych krajoznawczymi powoduje, że możemy je odnaleźć w wielu jednostkach i or­ganizacjach, zarówno państwowych jak i społecznych. Wyróżnić można zatem trzy jego główne nurty, do których należą:

A. Instytucje i jednostki państwowe oraz publiczne

- wyższe uczelnie, PAN

- instytuty naukowo - badawcze

- muzea

- system informacji turystycznej

- środki masowego przekazu

B. Szkoły

- ZHP, SKKT - PTTK

- koła zainteresować, PTSM

C. Organizacje społeczne

- PTTK

- Towarzystwa regionalne

- TWP

- Uniwersytety Ludowe

- Organizacje młodzieżowe

1. KRAJOZNAWSTWO SZKOLNE

Do głównych celów krajoznawstwa szkolnego należy zaliczyć poznawanie kraju, jego środowiska, tradycji, zabytków kultury i historii, poszerzanie wiedzy z różnych dziedzin życia społecznego i kulturalnego.

Działalność w tym zakresie może być organizowana w ramach zajęć lekcyjnych lub poza nimi.

Działalność krajoznawcza może być ona prowadzona w różnych formach:

1. począwszy od wycieczek przedmiotowych, związanych z jednym tematem zajęć, prowadzonych przez nauczycieli danego przedmiotu w celu uzupełniania obowiązującego programu nauczania

2. przez organizowanie wycieczek, których treści łączą się z kilkoma pokrewnymi przedmiotami

3. skończywszy na imprezach wielodniowych, takich jak „zielone”, „zimowe”, ekologiczne szkoły, gdzie uczniowie zapoznają się z wieloma problemami z różnych dziedzin wiedzy, często nie związanych ze sobą

4. możliwe jest ponadto organizowanie wycieczek krajoznawczo- turystycznych

>Cele edukacyjne:

- na etapie szkoły podstawowej:

a) poznanie najbliższego środowiska i specyfiki własnego regionu

b) rozwijanie wartości rodzinnych związanych z wartościami kulturowymi wspólnoty lokalnej

c) rozwój postaw patriotycznych związanych z tożsamością kultury regionalnej

>Na etapie gimnazjum:

1. rozwijanie wiedzy o kulturze własnego regionu i jej związkach z kulturą narodową

2. kontakt ze środowiskiem lokalnym w celu wytworzenia bliskich więzi

3. ugruntowanie poczucia tożsamości narodowej przez rozwój tożsamości regionalnej

4. rozwijanie wiedzy o historii regionu w powiązaniu z tradycjami własnej rodziny

>Na etapie liceum:

1. poznanie własnego regionu, w tym dziedzictwa kulturowego, jako części Polski i Europy

2. pogłębianie więzi ze swoim środowiskiem, regionem krajem

3. kształtowanie tożsamości regionalnej w kontekście wartości narodowych i europejskich

4. przygotowanie do dojrzałego życia w strukturach regionalnych, narodowych, państwach i europejskich

>Wymienione cele kształcenia niekiedy realizowane są przez nauczycieli poprzez wprowadzanie tzw. Programów autorskich, których celem jest dostosowanie podstaw programowych do specyfiki szkoły, miejsca, z którego pochodzą uczniowie itp.

2. KRAJOZNAWSTWO W ORGANIZACJACH SPOŁECZNYCH

Krajoznawstwo rozwijane w organizacjach społecznych ma największą i najbogatszą tradycję ze wszystkich wymienionych nurtów. Najbardziej zasłużoną organizacją społeczną w zakresie krajoznawstwa jest niewątpliwie Polskie Towarzystwo Turystyczno Krajoznawcze

>Do dotychczasowych dokonań i aktualnej działalności PTTK należy zaliczyć:

1. wypracowało i upowszechniło krajoznawczy program turystyki związany z poznaniem ojczyzny, ochroną przyrody, krajobrazu i zabytków

2. stwarza warunki ułatwiające turystom i krajoznawcą, zarówno indywidualnym jak i grupowym, wędrowanie po kraju

3. stworzył i upowszechniło odznak turystyki kwalifikowanej służący rozwojowi zainteresowań różnymi formami turystyki i krajoznawstwa

4. popularyzuje wiedzę o najbardziej atrakcyjnych turystycznie regionach Polski, promując je zarazem

5. ważnym zadaniem Towarzystwa jest wyznaczanie, znakowanie i konserwacja szlaków turystycznych. Przez Polskę przebiega prawie 60tyś kilometrów oznakowanych przez PTTK szlaków: pieszych nizinnych, górskich, rowerowych, narciarskich, wodnych i innych

6. sprawuje tez opiekę nad transeuropejskimi szlakami pieszymi i rowerowymi

7. dysponuje prawie dwustoma obiektami turystycznymi, w których znajdują się ponad 20tyś miejsc noclegowych. Składa się na t ponad 60 domów turysty, 77 schronisk górskich, 35 stanic ośrodków turystyki wodnej, 33 ośrodki campingowe i 5 zajazdw

8. posiada własne wydawnictwo „Kraj” Sp. Z O.O., które istnieje od 1975 roku

9. w jego gestii jest 15 regionalnych muzeów

>Bardzo istotną rolę w życiu Towarzystwa i upowszechnianiu krajoznawstwa spełniają wyspecjalizowane jednaki PTTK. Należą do nich:

- Centralny Ośrodek Turystyki Górskiej w Krakowie

- Centrum Fotografii Krajoznawczej w Łodzi

- Centralna Biblioteka im. K. Kulwiecia w Warszawie

>Podkreślić należy wybitną działalność edytorską PTTK- oficyna wydawnicza „Kraj” i „Sudety” publikują materiały krajoznawcze i przewodniki turystyczne. Ukazują się dwa czasopisma PTTK „Gościniec” i „Na szlaku”.

>Należy również wspomnieć o komisjach krajoznawczych. Są one wyodrębnione na wszystkich szczeblach organizacyjnych PTTK:

- przy Zarządzie Głównym funkcjonuje Komisja Krajoznawcza Zarządu Głównego

- jednostkami Towarzystwa zajmującymi się krajoznawstwem na terenie kraju są Oddziały Komisje Krajoznawcze, Regionalne Pracownie Krajoznawcze

>Koła i kluby tworzą oddziały PTTK - terenowe jednostki Towarzystwa posiadają osobowość prawną. Obecnie w Polsce działa prawie 300 oddziałów PTTK. Te z kolei prowadzą działalność, w tym i krajoznawczą, opartą na jednolitych podstawach programowych obowiązujących w całym Towarzystwie.

>Kadrę programową PTTK stanowią członkowie Towarzystwa, którzy przyjęli na siebie obowiązek propagowania idei, celów i zadań własnej organizacji oraz aktywnego przyczyniania się do realizacji. Ich działalność wiąże się również z krzewieniem krajoznawstwa jako podstawy programowej turystyki. Kadra musi posiadać wiedzę fachową i uprawnienia, które nadaje im Zarząd Główny PTTK, po zdaniu przez kandydatów odpowiednich egzaminów po uprzednim szkoleniu i praktyce. Kadrę stowarzyszenia można podzielić na dwa poziomu, pierwszy grupuje działaczy przygotowanych do pracy w każdych warunkach terenowych i organizacyjnych, drugi - związany z danym oddziałem.

*Do pierwszej grupy należy zaliczyć:

- przewodników turystycznych

- przodowników poszczególnych form turystyki kwalifikowanej

- instruktorów krajoznawstwa

- strażników ochrony przyrody

- znakarzy szlaków ( zajmują się znakowaniem i ochroną szlaków turystycznych).

*Do drugiej grupy należą:

- organizatorzy turystyki

- opiekunowie Szkolnych Klubów Krajoznawczo-Turystycznych (SKKT)

- społeczni opiekunowie zabytków

- społeczni opiekunowie przyrody

>Razem kadrę programową stanowi 35tyś członków Towarzystwa, w tym ponad 10tyś przewodników. Do ich obowiązków należy stałe i systematyczne uzupełnianie swojej wiedzy i umiejętności turystyczno - krajoznawczych. Wymieniona kadra programowa jest kształcona w towarzystwie w sposób jednolity, bez względu na organizacyjną przynależność. Wiąże się to z tym, że szkolenie przygotowuje kandydatów do działalności w całym PTTK.

>Oprócz PTTK funkcjonują w naszym kraju jeszcze inne organizacje, w pracy których można doszukać się istotnych wątków działalności krajoznawczej. Do ich grona należy zaliczyć Polskie Towarzystwo Schronisk Młodzieżowych, które działa na zasadzie organizacji non profit, ale może zatrudnić pracowników. Towarzystwo działa od 1926 roku, a w 1932 roku w Amsterdamie znalazło się w gronie 11 członków założycieli Międzynarodowej Federacji Schronisk Młodzieżowych. Zadania tej organizacji głównie łączą się z :

- udzielanie noclegów

- modernizacją i rozwojem schronisk

- tworzeniem tras turystycznych

- organizacją zajęć dla młodzieży w ramach turystyki weekendowej

- organizacją zlotów, rajdów, sejmików

Szkolne schroniska młodzieżowe mają charakter samoobsługowy, co wynika ze względów finansowych, jak i wychowawczych. Zwłaszcza wtedy, gdy oddaje się gościom pod opiekę także zbiory krajoznawcze gromadzone przez miejscowe komitety opiekuńcze.

>Kolejnymi organizacjami, dla których krajoznawstwo jest jedną z zasadniczych form pracy, są organizacje harcerskie.

>Do najważniejszych z nich należy zaliczyć Związek Harcerstwa Rzeczypospolitej. Harcerstwo jest najnaturalniejszą szkołą wpajania zasad i nawyków działalności krajoznawczo- turystycznej pośród społeczeństwa. Wzorem tej działalności jest to, ze pracę rozpoczyna się już z najmłodszymi członkami, przygotowując ich stopniowo do umiejętności organizowania sobie wartościowych sposobów wypoczynku. To stopniowe wdrażanie młodzieży do coraz trudniejszych zadań realizowane jest przez system sprawności i stopni harcerskich. Są one specjalnie opracowane dla adeptów harcerstwa, tzw. Zuchów, dla młodszych i starszych harcerzy. Można powiedzieć, że harcerstwo jest organizacją zrzeszającą najwięcej aktywnych turystów. Z pozostałych organizacji społecznych zajmujących się działalnością krajoznawczą należy wymienić szkolne koła lub kluby krajoznawczo- turystyczne. W szkołach, lub innych placówkach oświatowo- wychowawczych- działać mogą Szkolne Koła Turystyczno- Krajoznawcze. Koła takie mogą również zakładane przez organizacje harcerskie, PTSM czy Ludowe Zespoły Sportowe, natomiast PTTK zakłada kluby, Szkolne Kluby Turystyczno- Krajoznawcze- PTTK.

Do najważniejszych zadań SKKT i PTTK w dziedzinie krajoznawstwa należy:

1. organizowanie wycieczek, imprez, zajęć krajoznawczo - Turystycznych, zbieranie, gromadzenie i opracowywanie materiałów krajoznawczych

2. upowszechnianie wiedzy o kraju poprzez organizowanie wystaw, konkursów itp., propagowanie działalności krajoznawczej we własnym środowisku.

>Działalność krajoznawczą prowadzą liczne regionalne i lokalne towarzystwa. Są wśród nich klasyczne towarzystwa miłośników określonego miasta czy regionu (np. Towarzystwo Miłośników Ziemi Złotoryjskiej), ale i lokalne oddziały stowarzyszeń ogólnopolskich, liczne towarzystwa kulturalne.

Na terenach wiejskich najbardziej zasłużoną organizacją w krzewieniu krajoznawstwa jest zrzeszenie - Ludowe Zespoły Sportowe.

Swoją działalność turystyczno - krajoznawczą opierają na pracy społecznych komisji turystyki wiejskiej. Funkcjonują one przy instancjach LZS oraz w gminach i województwach, pod kierunkiem Centralnej Komisji Turystyki Wiejskiej. Nie mniej istotną, dla tego środowiska, organizacją zajmującą się działalnością turystyczno- krajoznawczą jest Związek Młodzieży Wiejskiej.

Zamykając listę omawianych organizacji, dla których krajoznawstwo jest rónież elementem działalności, należy jeszcze wspomnieć o:

- Towarzystwie Wiedzy Powszechnej

- Uniwersytetach Ludowych

Towarzystwach Regionalnych ( na terenie naszego kraju działa ich ponad 500)

- Polskiej Federacji Campingu i Caravaningu)

3. KRAJOZNAWSTWO W INSTYTUCJACH ORAZ JEDNOSTKACH ADMINISTRACJI PAŃSTWOWEJ I PUBLICZNEJ

Z państwowych organizacji zajmujących się szeroko rozumianym krajoznawstwem najistotniejszą jest Polska Organizacja Turystyczna (POT). Celem jej działalności jest promocja oraz tworzenie pozytywnego wizerunku Polski, wydawanie materiałów promocyjnych oraz organizowanie stoisk narodowych na targach turystycznych. Ponadto organizuje wystawy, pokazy, kongresy i seminaria, których celem jest, podobnie jak targów, upowszechnianie wiedzy o Polsce jako kraju atrakcyjnym turystycznie.

Kolejną organizacją jest Polska Agencja Rozwoju Turystyki SA. Agencja jest największą i najstarszą w Polsce grupą świadczącą usługi doradcze i finansowe w zakresie inwestycji turystycznych. Wprawdzie organizacja ta zajmuje się głównie prowadzeniem działalności gospodarczej, ale jej cele statutowe i przedmiot działalności wyraźnie wskazują, że jest podmiotem gospodarczym realizującym również misję polegającą na podejmowaniu działań charakterze ogólnospołecznym, a w tym zakresie zajmuje się dbałością o podwyższanie atrakcyjności turystycznej kraju.

Kończąc rozważania dotyczące krajoznawstwa w instytucjach i jednostkach administracji państwowej i publicznej, należy wymienić jeszcze następujące jej elementy:

1. muzea, które poprzez swoje zbiory przyczyniają się do pogłębiania informacji na temat kraju lub regionu

2. publiczne ośrodki masowego przekazu, które wykorzystują wiedzę krajoznawczą do swoich programów edukacyjnych czy rozrywkowych

3. inne organizacje, w których cele krajoznawcze wiążą się z ich misją do to takich organizacji należy np. Polska Izba Turystyki Młodzieżowej

Formy i kierunki działalności krajoznawczej

Formy pracy krajoznawczej powinny być przyporządkowane założonym celom i treścią tej pracy. Można je podzielić na dwie zasadnicze grupy, biorąc za kryterium podziału postawę osób zaangażowanych w krajoznawstwie:

1. bierne (popularyzacyjne) formy krajoznawstwa - zalicza się tutaj formy przekazywania treści krajoznawczych w czasie imprez turystycznych, odczytów, prelekcji, spotkań. W formach tych następuje tylko konsumpcja gotowych treści krajoznawczych, a ich odbiorców cechuje postawa bierna

2. twórcza praca krajoznawcza - formy te polegają na czynnym zaangażowaniu się w wykonywanie różnorodnych prac (np. zbieractwo, kompilacyjne opisy tras wycieczek, działalność na polu ochrony zabytków i przyrody). Do tej grupy form należy zaliczyć także prowadzenie badań naukowych i paranaukowych wchodzących w zakres zainteresowań krajoznawstwa.

>Do głównych kierunków występujących we współczesnym krajoznawstwie polskim należy:

- krajoznawstwo turystyczne

- popularyzacja krajoznawstwa i wiedzy krajoznawczej

- regionalizm krajoznawczy

4. HISTORIA KRAJOZNAWSTWA W POLSCE

Krajoznawstwo w warunkach polskich zostaje zapoczątkowane jako pewien nurt naukowy w latach 60-XIX wieku. A dawniej? Mówiło się: krajopisarstwo (1772), ziemiopisarstwo, mając na uwadze właściwie geografię; lub za dawnym starożytnych wzorem: chorografia - "krainopisarstwo... opisanie szczególnego państwa, na przykład Polski, Litwy, etc.", jak ją określił ks. Karol Wyrwicz (1773).

W literaturze pojawia się później- brakuje tego określenia w słowniku Lindego z 1885 r. pomimo tego, że krajoznawstwo już w tym czasie funkcjonowało w ramach geografii. Był on wówczas, choć rdzennie polski, równie bodaj obcy, jak przed kilkunastu u nas laty regionalizm. Encyklopedycznie powstaje w 1902 r. w słowniku warszawskim I def. „jest to zbiór widomości o danym kraju”.
Na przełomie 12/13 lipca 1928 r. na kongresie krajoznawczym w Poznaniu wyłoniły się 2 nurty, które definiowały krajoznawstwo polskie:

1) naukowy- przedstawiciel Stanisław Pawłowski zakłada, że krajoznawstwo jest dyscypliną naukową
2) Ludomir Sawicki zakłada, że krajoznawstwo jest zbiorem wiadomości o regionie(nach) czy kraju, wypracowanych przez różne dyscypliny naukowe i jako takie nie może być samodzielną nauką

W literaturze polskiej wybitnymi postaciami w zakresie krajoznawstwa byli: T. Czacki, J. Ursyn-Niemcewicz, L. Sawicki, W. Pol, O. Kolberg, S.Staszic,
Szczególnego znaczenia w krajoznawstwie nabrało w okresie rozbiorów, kiedy wielu działaczy mimo utrudnień pielęgnowało polskie tradycje, kulturę. Przyczyniło się do zachowania polskości i tożsamości narodowej. Szczególną rolę w wychowaniu przez turystykę i krajoznawstwo odegrała Komisja Edukacji Narodowej. W latach 1773-1794 wydała pierwsze zarządzenie, w którym zwróciła uwagę na potrzebę obowiązku wychowania dzieci i młodzieży przez organizowanie wycieczek rozpoczynając od własnej miejscowości i regionu, później kraju.
Krajoznawstwo charakteryzuje się:
# popularnością ujęcia tematu, tzn. że przedstawione opisy, opracowania są napisane językiem zrozumiałym dla wszystkich.
# wielostronnością zainteresowań- odnosi się to do różnych dyscyplin naukowych jak też różnego przedziału czasowego
# naocznością informacji, co pozwala na wyeliminowanie wiadomości niesprawdzonych- edukacja poprzez bezpośrednie poznanie jest jedną z najlepszych metod dydaktycznych.
Wartością krajoznawstwa jest to, że przekaz informacji następuje w zderzeniu z rzeczywistością co pozwala na kształtowanie również i cech osobowości młodego jak i dorosłego. Formuła swobodnego przebywania w terenie- tam uzewnętrzniają się pozytywne i negatywne cechy charakteru, które w zależności które jakie występują powinny być rozwijane i podawane jako wzorcowe, inne powinny być eliminowane. Krajoznawstwo stwarza możliwości odkrycia się.

5. FORMY I KIERUNKI DZIAŁALNOŚCI

Formy pracy krajoznawczej dzielimy na 2 grupy, biorąc za kryterium podziału postawę osób zaangażowanych w krajoznawstwie:

1. BIERNE (popularyzacyjne) formy krajoznawstwa - w czasie imprez turystycznych, odczytów, prelekcji, szkoleń, spotkań

2. TWÓRCZA praca krajoznawcza - czynne wykonywanie różnorodnych prac ( zbieractwo, kompilacyjne opisy tras wycieczek, działalność na polu ochrony zabytków i przyrody) prowadzenie badańnnaukowych i paranaukowych;

Do głównych kierunków krajoznawstwa należą:

• krajoznawstwo turystyczne

• popularyzacja krajoznawcza i wiedzy krajoznawczej

• regionalizm krajoznawczy

1. KRAJOZNAWSTWO TURYSTYCZNE

>Kwalifikacje i ocena walorów krajoznawczych jest zagadnieniem dosyć trudnym, niemniej można przyjąć za cechy (kryteria) wyróżniające następujące czynniki:

• unikalność i rzadkość występowania

• walory estetyczne, artystyczne, historyczzne, sentymentalne, naukowe, wychowawcze

• stopień eksozycji

walory widokowe.

>Klasyfikacja walorów turyst. Jest pochodną systematyki ruchu turystycznego, a w tym rozpoznawanych motywów uczestnictwa w turystyce.

*Na walory turystyczne składają się:

• walory krajoznawcze

• walory wypoczynkowe

• walory uzdrowiskowe

• walory specjalistyczne

*Na walory krajoznawcze związane z motywacją poznawczą uczestnictwa w turystyce składają się:

1)walory krajozn. środowiska naturalnego

• unikatowe zespoły krajobrazowe i przyrodnicze

• charakterystyczne zespoły krajobrazowe i przyrodnicze

• osobliwości przyrody ożywionej i nieożywionej

W lietraturze polskiej zazwyczaj za walory krajoznawcze środowiska przyrodniczego uznaje się wszystkie parki narodowe, rezerwaty przyrody, parki krajobrazowe, pomniki prrzyrody ożywionej i nieożywionej, chronione gatunki zwierząt i roślinności. Przy uznaniu ich za walor krajoznawczy należy pamiętać o stopniu ekspozycji walorów.

2)walory krajozn. dórbr kultury

• zabytki budownictwa i architektury

• zabytkowe zespoły urbanistyczne

• zbiory muzealne, zabytki techniki

• pomniki

• obiekty archeologiczzne

3)walory krajozn. tradycyjnej kultury ludowej

• żywy folklor (elementy budownictwa, ubioru, mowy, zachowań)

• folklor muzealny (zbiory muzealne, izby folklorystyczne, skanseny)

• imprezy folklorystyczne

4)walory krajozn. współczesnych osiągnięć człowieka

• wybitne przykłady współczesnej architektury

• wybitne przykłady współczesnych rozwiązań komunikacyjnych

• wybitne przykłady współczesnych osiągnięć technicznych, naukowych, kulturalnych

5)walory krajozn. upamiętniające miejsca martyrologii i walki

• muzea, izby pamięci

• pomniiki

• miejsca upamiętniające fkty martyrologii i walki

>Ze względu na stopień koncentracji walorów krajoznawczych, rangę i ich rozkład przestrzenny, w praktyce polskiej gospodarki przestrzennej wyróżnia się:

A)Obszary krajoznawcze

B)Miejscowości krajoznawcze z podziałem na:

• wielkie centra krajoznawcze 8 (tj. Warszawa, Kraków, Poznań, Wrocław, Trójmiasto, Toruń, Szczecin i Lublin)

• ośrodki krajoznawcze (np. na Dolnym Śląsku: Legnica, Jelenia Góra, Świdnica, Kłodzko, Bolesławiec, Jawor)

• mniejsze zespoły obiektów krajoznawczych (Książ, Bolków, Kudowa Zdrój, Lądek Zdrój, Karpacz)

• pojedyncze obiekty krajoznawcze (np. Lubiąż, Legnickie Pole, Henryków, Krzeszów, Chełmsko Śląskie, Kletno)

2. POPULARYZACJA KRAJOZNAWSTWA I WIEDZY KRAJOZNAWCZEJ

Podstawą i najbardziej rozpowszechnioną formą wykorzystania krajoznawstwa jest turystyka. Wśród form popularyzacji krajoznawstwa można wyróżnić 7 grup poniższych.

1) Popularyzacja poprzez środki masowego przekazu - szerokie możliwości nowoczesnej popularyzacji krajoznawstwa posiadają środki masowego przekazu: radio, prasa, telewizja, kino, wydawnictwa, plakaty. Poprzez nie można przybliżyć odbiorcom treści krajoznawcze, ukazać szczegóły i wzbogacić je w dowolny sposób, c nie zawsze jest możliwe w trakcie przeprowadzania imprez w terenie. Jednakże aktualna forma popularyzacji krajoznawstwa poprzez środki masowego przekazu nacechowana jest fragmentarycznością ujęć, akcyjnością i brakiem świadomego wyboru tematyki. Według badań prasowych problematyka turystyczna i krajoznawcza zajmowała w latach 80-tych ubiegłego wieku zaledwie 4% łamów prasy codziennej, obecnie pewnie jeszcze mniej.

2) Popularyzacja poprzez wydawnictwa o treści krajoznawczej - literatura krajoznawcza jest obecnie bardzo obszerna. Wynika t z tego, że krajoznawstwo jest syntezą wielu dyscyplin, w szukaniu źródeł i treści krajoznawczych należy sięgać do wydawnictw specjalistycznych. Generalny podział literatury można przeprowadzić, biorąc pod uwagę jej charakter:

a)wydawnictwa naukowe

b)wydawnictwa popularnonaukowe

- przewodniki turystyczne, różnego typu informatory krajoznawcze, poradniki, mapy: turystyczne i specjalistyczne (np. mapa zabytków)

- wydawnictwa z zakresu inwentaryzacji krajoznawczej

- roczniki krajoznawczo - turystyczne : „Ziemia”, „Wierchy” i regionalne

- czasopisma i inne periodyki: Magazyn Turystyczny „Podróże”, „Gościniec”, „Na szlaku”

3) Popularyzacja poprzez filmy i fotografię krajoznawczą.

Ważną formą popularyzacji krajoznawstwa jest fotografia, zarówno diapozytywowa, jak i negatywowa, czy film, stanowią znakomite środki do nowoczesnego eksponowania różnych problemów krajoznawstwa. Bardzo bogate są tradycje fotografii krajoznawczej w Polsce, za jej ojca uważa się Jana Bułhaka, warto jednak zwrócić uwagę na działalność pionierską nestorów fotografii krajoznawczej- K.Beyera, W. Eliasza - Radzikowskiego, M. Orłowicza, S.Hoffmana, czy A.Minorskiego. Fotografia może być wykorzystana w popularyzacji krajoznawstwa jako:

- dokument inwentaryzacji krajoznawczej ( najbardziej wierny z zarazem prosty w swojej formie)

- ilustracja prelekcji krajoznawczych ( zwłaszcza kolorowe przeźrocza)

- ilustracja publikacji, przewodników

- przedmiot kolekcji problemowej

- dzieło sztuki ( wystawy, konkursy)

- środek promocji i propagandy działalności krajoznawczej

Organizowane współcześnie konkursy fotografii krajoznawczej, działalność specjalnej komisji PTTK zajmującej się tą problematyką, liczne wystawy, plenery świadczą o dużym zainteresowaniu tą metodą.

4.Popularyzacja poprzez prelekcje i odczyty krajoznawcze.

Prelekcje krajoznawcze można organizować w klubach, świetlicach, szkołach, na obozach młodzieżowych czy na innych imprezach turystyki masowej. Tematyka odczytów lub prelekcji koncentruje się zazwyczaj wokół zagadnień geograficznych, historycznych, etnograficznych, społecznych. Można przykładowo wymienić takie tematy jak:

- historia własnego miasta, regionu

- problemy rozwoju społeczno - gospodarczego

- plany rozwoju naszego regionu

- wybitni obywatele miejscowości

- popularyzacja mniej znanych regionów

5. Popularyzacja poprzez pracę przewodników turystycznych i osób zajmujących się obsługą ruchu turystycznego.

6. Popularyzacja poprzez biura podróży.

Istotną rolę w działalności biur podróży odgrywa promocja i reklama usług turystyczno - krajoznawczych, a jest ona zwłaszcza ważna przy podejmowaniu akcji popularyzowania mało znanych tras, miejscowości. Do form takich należą m.in. informatory o trasach i imprezach zaopatrzone w komentarz o atrakcjach krajoznawczych, z opisem walorów, plansze, plakaty, głoszenia w prasie.

7. Popularyzacja poprzez urządzenia elektroniczne.

Komputeryzacja, telefonia komórkowa i internet znalazły zastosowanie w tworzeniu olbrzymich baz danych związanych np. z inwentaryzacją krajoznawczą. Inne zastosowanie komputerów to programy edukacyjne, bawiące i uczące, edytory komputerowe mogą być wykrzystywane do przygotowania amatorskich publikacji i materiałów. Bardzo przydatna technika komputerowa jest do projektowania tras, przygotowywania imprez turystycznych, oraz przydatna w pracy przewodnika i pilota wycieczek.

3. REGIONALIZM KRAJOZNAWCZY

Naukowe i ideowe podstawy polskiego regionalizmu ukształtowały się w latach dwudziestych ubiegłego stulecia. Za jego twórcę w Polsce uważa się Aleksandra Patkowskiego- wiceprezesa Rady Głównej PTK. Do najistotniejszych punktów programu regionalistycznego należała integracja regionów, jako ośrodków samorządowych sił społecznych, powołanych do współdziałania w rozwoju gospodarczym i kulturalnym.

>Współczesny regionalizm jako pojęcie zawiera dwojakie treści:

- jest ideologią historycznie ukształtowanych zbiorowości terytorialnych o żywej świadomości więzi regionalnej i poczucia odrębności względem sąsiednich zbiorowości

- jest ruchem społecznym, który w oparciu o zespół cech typowych dla danego obszaru obejmuje swą działalnością sprawy kultury współżycia społecznego i gospodarczej aktywizacji środowiska jako wspólnoty regionalnej.

>W obydwu ujęciach istota regionalizmu przejawia się w świadomości wspólnoty wewnętrznej oraz poczuciu odrębności kształtowanej przez historię, tradycje kulturalne, środowisko przyrodnicze i gospodarkę.

Samo ujęcie regionalizmu zawiera dwa elementy:

- odrębności od terytoriów sąsiednich

- wspólnoty opartej na przesłankach historycznych lub na aktualnych podstawach.

>Dziedziną, w której regionalizm zdaje się zbiegać z generalną linią aktualnych tendencji nastrojowych jako decentralizacja. Zasada decentralizacji jest jedną z podstaw demokratycznego systemu zarządzania państwem i gospodarowania a zarazem tradycyjnie jednym z fundamentów regionalizmu. Istotą decentralizacji w państwie demokratycznym jest tworzenie w terenie władzy samorządowej. Jednym z podstawowych zadań tej władzy jest:

1. zachowanie tych elementów, które mają wartość kulturową dla teraźniejszości i przyszłości

2. upowszechnianie kultury (nie należy bowiem rozumieć jako jej uniformizację i standaryzację, lecz uwydatnianie swoistych wartości poszczególnych regionów)

3. budzenie zainteresowań własnym regionem wśród najszerszych kręgów społeczeństwa i wciągania do prac regionalnych miejscowych działaczy turystyczno - krajoznawczych

4. wdrażanie aktywu krajoznawczego do działalności na rzecz rozwoju własnego regionu

5. wzbogacenie elementami krajoznawstwa regionalnych inicjatyw gospodarczych i kulturalnych

>Współczesny regionalizm, pojmowany jako idea społecznej służby, stawia sobie za cel optymalizację kierunków rozwoju regionu. Ta optymalizacja nie musi oznaczać od razu uprzemysłowienia, w tradycyjnym tego słowa rozumieniu, w wielu regionach dysponujących walorami turystycznymi rozwój ten może nastąpić na drodze aktywnych atrakcji turystycznych.

Współczesny regionalizm rozróżnia 3 charakterystyczne odmiany:

• regionalizm kulturowy

• regionalizm przyrodniczy

• regionalizm ekonomiczny

6. METODY I ŚRODKI STOSOWANE W KRAJOZNAWSTWIE

Różnorodność kierunków działalności krajoznawczej pociąga za sobą również zróżnicowaną metod i środków stosowanych w tej działalności.

W metodyce krajoznawstwa rozróżnia się:

- metodę infiltracji, polega na nasyceniu krajoznawstwem całego ruchu turystycznego - tak turystyki popularnej jak i kwalifikowanej, dostosowaniu treści do specyfiki form turystyki

- metodę kompleksową oznaczającą wykorzystanie w działalności krajoznawczej dorobku wszystkich dziedzin nauki, które wiążą się z procesem poznawaniu kraju. Jednym z przykładów metody kompleksowej jest inwentaryzacja krajoznawcza.

>Metody stosowane w każdej z dziedzin krajoznawstwa muszą uwzględniać cele działania i zapewnić jego skuteczność. I tak w dziedzinie popularyzacji wiedzy krajoznawczej to podporządkowanie polegać będzie na stosowaniu współczesnych metod przekazu, teorii masowej obsługi i teorii informacji, a w działalności pedagogicznej na dostosowaniu się do systemu wychowania.

1. METODY POPULARYZACJI WIEDZY KRAJOZNAWCZEJ

Popularność i frekwencja na imprezach krajoznawczych zależy w dużej mierze od atrakcyjności programowanego zajęcia i formy realizacji danej dziedziny. Stąd też biorą się poszukiwania bogatej i efektywnej szaty ilustracyjnej, dźwiękowej czy dobór treści o charakterze rozrywkowym. Jedno z zadań Rozpatrując metodykę popularyzacji i krajoznawstwa w kontekście nowoczesności działania, należy uwypuklić następujące zasady pedagogiki:

zasadę świadomego i aktywnego udziału odbiorcy treści krajoznawczej - świadomy i aktywny udział uczestników imprez krajoznawczych uzależniony jest od odpowiedniego przygotowania ich przez organizatorów, pobudzenia procesów myślowych, wyraźnego ukierunkowania zainteresowań, powierzenia konkrkrajoznawstwa to budzenie realizowane przy pomocy różnych metod i środków.

1. > etnych zadań'

2. zasada programowania, systematyzowania, pogłębiania i utrwalania treści krajoznawczych. Programowanie, systematyzowanie i pogłębianie następuje przez dokładne zaplanowanie imprezy w czasie i przestrzeni, w odpowiednich etapach, wykorzystanie różnorodnych form. Utrwalanie wiadomości oznacza natomiast odpowiednią psychiczną koncentrację, zaangażowanie zmysłów, sporządzanie dokumentacji, notatek, rysunków, fotografii, nagrań, gromadzenie eksponatów

3. zasada poglądowości - jest typowa dla działalności krajoznawczej. Ujawnia się ona przez poznawanie obiektów w terenie (autopsję) w kontaktach z ludnością miejscową, przy obserwacji działania ludzkiego w środowisku (autentyczność). Poglądowość może też występować w sposób pośredni (tzw. Poglądowość obrazowa) przy oglądaniu eksponatów i ilustracji, słuchania nagrań

4. zasada łączenia teorii z praktyką - teoria z praktyką łączona jest w czasie obserwacji środowiska lub obiektu i równoczesnego, naukowego objaśnienia obserwowanych faktów lub przez naoczne sprawdzanie teorii naukowych na przykładach na przykładach praktycznych w terenie

5. zasada korelacji i integracji - korelacja i integracja w krajoznawstwie ma miejsce przy poznawaniu i wiązaniu poszczególnych elementów treści krajoznawczych oraz w wykorzystaniu uzyskanych wiadomości i doświadczeń przy poznawaniu coraz to innych regionów kraju i świata, a także przy tworzeniu opracowań częściowych lub monografii.

Przyjmując za kryterium podziału źródła umysłowego poznania, Kazimierz Denek wyróżnia kilka grup i odmian metod przekazywania i odbioru wiedzy krajoznawczej:

- poglądowe - bezpośrednie poznawanie rzeczywistości ( natury, rzeczy, zjawisk) - różne postacie przekazu

W działalności krajoznawczej metoda ta polega na poznaniu treści krajoznawczych w terenie, ich autopsji, kontaktu z ludnością, obserwacji ich działania oraz skutków tej działalności w środowisku. Poznanie to może następować w wyniku autentycznego kontaktu na wycieczkach, w czasie zwiedzania (poglądowość autentyczna) czy w formach pośrednich poprzez film, fotografię, eksponaty ( poglądowość obrazowa), słuchanie nagrań

- słowne - pogadanki, odczyty, prelekcje, gawędy, opisy, opowiadania, wykłady

- praktyczne - obserwacja dokonana w środowisku geograficznym, społecznym

2. METODYKA KSZTAŁTOWANIA POTRZEB I ZAINTERESOWAŃ KRAJOZNAWCZYCH

Turystyka wraz z krajoznawstwem stwarza warunki do zaspokojenia wielu potrzeb człowieka. Zaspokojenie potrzeb wymaga warunków, a motywy wywołują naciski społeczne na stworzenie warunków do realizacji potrzeb. Potrzeby dzieli się na:

- podstawowe - związane z biologiczną strukturą organizmu i wykształconą strukturą osobowości

- pochodne - związane z szukaniem środków do zaspokojenia potrzeb podstawowych

>Przyjęto także podział na:

- pierwszego rzędu (proste), które muszą być zaspokojone w pierwszej kolejności w celu utrzymania człowieka na minimalnym poziomie życia

- wyższego rzędu, których odczuwanie i zaspokajanie następuje w miarę wzbogacania się osobowości człowieka i wzrostu możliwości ich zaspokojenia.

Inny stosowany podział potrzeb to:

- biologiczne

- psychiczne

- kulturalne.

Wśród potrzeb biologicznych człowieka, które mogą być zaspokajane poprzez uprawianie turystyki można wyróżnić:

- potrzebę regeneracji w dobrych warunkach klimatycznych, wywołaną zmęczeniem, złymi warunkami klimatycznymi w miejscu przebywania

- potrzebę przebywania w świetle słonecznym, wywołaną zmęczeniem, wrażeniami wizualnymi i złymi warunkami oświetlenia dziennego i słonecznego

- potrzebę ciszy, wywołaną hałasem i zaburzeniami w układzie nerwowym (wraz z wiekiem wzrasta wrażliwość na hałas)

- potrzebę wypoczynku fizycznego i aktywizacji ruchowej całego organizmu

- potrzebę kontaktu z zielenią, przyrodą, wywołaną degeneracją biotopu miejskiego, kurczeniem się terenów zielonych

- potrzebę zmiany środowiska na środowisko przyrodnicze, optymalne dla regeneracji

- potrzeba zharmonizowania się rytmem biologicznym przyrody.

>Turystyka stwarza także warunki do realizacji takich potrzeb psychicznych jak:

- ograniczenia kontaktów towarzyskich i wypoczynku w ciszy, wywołana zmęczeniem nadmierną ilością kontaktów międzyludzkich oraz napięciem spowodowanym stałą kontrolą społeczną

- potrzeba zmiany środowiska przestrzennego i społecznego (chęć oderwania się od dotychczasowych stosunków społecznych, wyrwania z kręgu kulturowego, obyczajowego, zależności)

- potrzeba nawiązania i kultywowania nowego typu stosunków i sytuacji społecznych

- posiadania możliwości tworzenia sytuacji, w których się działa jak antidotum na ciągłe podporządkowanie się w pracy, rodzinie, organizacji społecznej

- potrzeba akceptacji i afirmacji

>Bardzo wiele możliwości realizacji potrzeb kulturowych stwarza uprawianie turystyki. Szczególnie dotyczy to takich potrzeb jak:

- poczucia piękna, doznań estetycznych (piękno przyrody, zabytków, imprez artystyczno - kulturowych)

- poznania

- przeżycia przyrody, doznania nowych wrażeń i zmian

- naśladowinictwa ( turystyka jako uleganie modzie, snobizmowi, poddawanie się wymogom otoczenia społecznego)

- potrzeba zabawy, rozrywki

- poznania, zobaczenia miejsc znanych

- zwiększenia zakresu doświadczenia społecznego poprzez poznanie nowych ludzi, ich problemów, nowych instytucji, innych ustrojów społecznych i życia innych społeczeństw

- twórczego działania i jej sublimacji w najstarszym zakresie, potrzeba wolnej działalności zawodowej, przedłużenie działalności zawodowej na czas wolny, ale nie związanej z pracą zarobkową, potrzeba kontaktu społecznego.

>Olbrzymie znaczenie ma budzenie dużej wrażliwości, a jednocześnie zapotrzebowania na przeżycia emocjonalne i estetyczne przy jednoczesnej stale pogłębiającej się umiejętności intelektualnego przetwarzania zdobywanych wiadomości i doznań w czasie imprezy turystycznych i przyswajania sobie uzyskiwanych dzięki nim trwałych wartości.

>Z punktu widzenia pedagogiki turystyka i krajoznawstwo są aktywnością kształtującą osobowość młodzieży i dorosłych, formą aktywności świadomej, dobrowolnej, sterowanej autentycznymi postawami.

Dla pedagoga węzłowym zagadnieniem jest wychowawcza siła ruchu turystycznego, jego kreacyjny potencjał, jego zdolność do przeobrażania struktury potrzeb, zainteresowań i aspiracji uczestników wycieczki.

Z metodycznego punktu widzenia działania zmierzające do nabycia wiadomości o terenie można podzielić na dwie fazy:

a) okres przygotowania wyjazdu - stosowanie w tym zakresie takich zabiegów

- przygotowanie z mapą

- wycieczki przygotowawcze

- lektura przewodników

- filmy krajoznawcze

- opracowanie odcinków trasy

- inne studialne formy krajoznawstwa,

Wpływa na zwiększenie zakresu wiedzy krajoznawczej.

b) Czas trwania wyjazdu

Najlepsze wyniki poznawcze uzyskują turyści, którzy w trakcie wyjazdu zdobywają wiadomości o regionie w sposób aktywny, dzięki osobistemu kontaktowi z obiektami krajoznawczymi, nowym środowiskiem społecznym, przyrodniczym, kulturowym. Z dotychczasowych doświadczeń organizacji turystyki szkolnej wynika, że:

- pełnienie funkcji przewodnika turystycznego przez ucznia ( wcześniej do tego przygotowanego)

- prowadzenie notatników

- przeprowadzenie wywiadów z mieszkańcami regionu

- wykonywanie zdjęć obiektów krajoznawczych

- posługiwanie się mapą w terenie

Przyniosło korzyści w postaci większych wiadomości w porównaniu do osób, które takich funkcji nie pełniły.

Osoba przewodnika - a zwłaszcza sposób przekazywania przez niego wiadomości, umiejętność rozbudzenia zainteresowań, fachowość i rzetelność informacji, styl narracji, dostosowanie treści do poziomu odbiorcy to następna grupa czynników determinujących skuteczność przekazywania wiadomości krajoznawczych.

O stopniu percepcji decyduje forma przekazu przewodnickiego. Dobrzy przewodnicy starają się nadać swojemu oprowadzaniu formy dialogu i szukają wśród wycieczkowiczów rozmówcy. Najczęściej wybierają osoby, które wykazują pewną aktywność, tj, zadają pytania, interesują się obiektami, eksponatami, które np. mogą być okazją do podjęcia jakiegoś szerszego wątku. Osoby pytające traktowane są przez przewodnika jako strona dialogu. Przewodnik - zwłaszcza dobry, szuka rozmócy, każdego wykazującego pewną aktywność uczyni partnerem rozmowy, co wpłynie w rezultacie na wyniki percepcji. Jeżeli przewodnicy znają w grupie więcej osób, z których uczynić mogą swoich rozmówców, uważają że mieli dobrą grupę. Jeżeli osób takich nie ma dobry, przewodnik sam zadaje pytania o sprawy, którejego zdaniem danej grupie powinny być ogłólnie znane.

3. METODA INWENTARYZACJI KRAJOZNAWCZEJ

CELE INWENTARYZACJI KRAJOZNAWCZEJ

Podstawowym celem inwentaryzacji krajoznawczej jest uzyskanie pełnych, aktualnych i sprawdzonych informacji o obecnym zasobie oraz stanie obiektów i walorów krajoznawczych na określonym terenie.

Uzyskanie dzięki inwentaryzacji krajoznawczej wiarygodnych materiałów może stanowić podstawę właściwego zagospodarowania turystycznego terenu, planowego kierowania ruchem turystycznym, wytyczania kierunków rozwoju zarówno znanych, jak też nowo tworzonych rejonów i miejscowości turystycznych o walorach krajoznawczych, a także lepszego wytyczania znakowanych szlaków turystycznych. Wyniki inwentaryzacji stanowić będą ponadto cenne źródło wiadomości dla autorów publikacji krajoznawczo-turystycznych, dla działaczy krajoznawczych i turystycznych przy organizowaniu wszelkiego rodzaju imprez, wreszcie jako materiały szkoleniowe dla instruktorów krajoznawstwa, przewodników, przodowników i organizatorów turystyki PTTK.

Ważny jest też inny cel działalności inwentaryzatorskiej: oddziaływanie społeczne i wychowawcze, mobilizujące samych krajoznawców - inwentaryzatorów. Inwentaryzacja krajoznawcza powinna stać się rzeczywistą szkołą patriotycznego wychowania, przyczynić się do silniejszej więzi z własnym regionem, rozbudzić dumę narodową przez bezpośredni i żywy kontakt z historią, kulturą i przyrodą. Powinna również wyzwolić nowe jakościowo działania w zakresie regionalizmu, stając się wyrazem konkretnego działania dla regionu, dostarczając usystematyzowanej o nim wiedzy.

Realizacja programu inwentaryzacji krajoznawczej w PTTK będzie służyć aktywizacji społecznej szerokich kręgów krajoznawców. Pozwoli też na rozszerzenie i pogłębienie pracy oddziałowych komisji (klubów) krajoznawczych PTTK, stawiając przed nimi określone zadania organizacyjne i programowe.

PROGRAM

Program inwentaryzacji krajoznawczej obejmuje:

• prace przygotowawcze,

• penetrację terenu,

• opracowanie zebranych materiałów,

• udostępnianie i rozpowszechnianie wyników inwentaryzacji np. poprzez wydanie opracowań gminnych lub powiatowych, wydanie opracowań multimedialnych.

ZAŁOŻENIA ORGANIZACYJNE

Koordynatorem inwentaryzacji krajoznawczej Polski jest Komisja Krajoznawcza Zarządu Głównego PTTK, działająca z upoważnienia Prezydium Zarządu Głównego. W celu usprawnienia działań w tym zakresie Komisja Krajoznawcza ZG PTTK powołała Zespół do Spraw Inwentaryzacji Krajoznawczej Polski, zwany dalej Zespołem, odpowiedzialny za poczynania organizacyjne i programowe. Do zadań Zespołu należy:

• przygotowanie niniejszych wytycznych w konsultacji z szerokim aktywem krajoznawczym,

• przeprowadzanie szkolenia przedstawicieli oddziałowych zespołów do spraw inwentaryzacji krajoznawczej,

• koordynacja i konsultacja realizacji inwentaryzacji na terenie poszczególnych regionów,

• przygotowanie redakcyjne wojewódzkich inwentarzy krajoznawczych.

Konsultacje internetowe

Zasadnicze prace inwentaryzacyjne prowadzone będą na szczeblu powiatowym. Do ich prowadzenia przy zarządach Oddziałów PTTK powołane będą zespoły do spraw inwentaryzacji krajoznawczej. W skład tych zespołów (3-7 osobowych) powinni wejść członkowie oddziałowych komisji krajoznawczych PTTK, instruktorzy krajoznawstwa, przodownicy, przewodnicy. Do zadań zespołów należy:

• organizacja i koordynacja realizacji inwentaryzacji krajoznawczej na terenie powiatu,

• powołanie grup inwentaryzacyjnych,

• zebranie niezbędnych materiałów źródłowych,

• opracowanie zestawu podstawowej literatury niezbędnej do prac przygotowawczych,

• sprawdzenie kart inwentaryzacyjnych,

• przygotowanie do druku wyników inwentaryzacji całego powiatu lub poszczególnych gmin,

• dbałość o właściwe przechowywanie inwentarza.

Penetrację terenu (gmin lub miast) prowadzić powinny grupy inwentaryzacyjne (2-5 osobowe), tworzone przede wszystkim z aktywu krajoznawczego miejscowych jednostek PTTK (kół, oddziałów). Pożądane jest, aby wszyscy członkowie grup przeszli odpowiednie przeszkolenie; dla kierowników grup jest to obowiązkowe.

DEFINICJA INWENTARYZACJI KRAJOZNAWCZEJ

Inwentaryzacja krajoznawcza jest to spisywanie obiektów i walorów krajoznawczych z natury. Inwentaryzację krajoznawczą charakteryzują trzy cechy:

• przedmiot,

• wnikliwość,

• zakres

PRZEDMIOT INWENTARYZACJI KRAJOZNAWCZEJ

Przedmiotem inwentaryzacji krajoznawczej są obiekty i walory krajoznawcze.

Obiektami krajoznawczymi są przedmioty nieruchome interesujące ze względów na swoje wartości historyczne, religijne, naukowe, artystyczne, kulturalne, techniczne i gospodarcze (np. pomniki przyrody, zabytki sztuki, tablice pamiątkowe, wybrane obiekty współczesne).

Dwa lub więcej obiektów krajoznawczych, tworzących zwartą całość pod względem krajoznawczym, stanowią zespół krajoznawczy (np. zespół klasztorny: kościół, klasztor i cmentarz ze starodrzewem; zespół pałacowy: pałac, park przypałacowy, altana, pomnik; ulica o jednolitej zabudowie).

Walorami krajoznawczymi są cechy środowiska me będące obiektami, lecz przedstawiające określoną wartość krajoznawczą (np. piękno krajobrazu, punkt widokowy, bogactwo flory, obfitość zwierząt - związana z daną miejscowością oraz tradycyjne imprezy, festiwale, zwyczaje regionalne).

WNIKLIWOŚĆ INWENTARYZACJI KRAJOZNAWCZEJ

Wnikliwość inwentaryzacji krajoznawczej jest to sposób opisu inwentaryzowanego obiektu (waloru), w celu uchwycenia i utrwalenia jego cech charakterystycznych, istotnych dla krajoznawstwa.

Kolejność elementów opisu powinna być następująca:

• rodzaj, typ, nazwa,

• położenie (jeżeli adres nie określa go jednoznacznie),

• rozwój (historia),

• charakterystyka (wymiary, opis bryły),

• wnętrze,

• stan zachowania (jeżeli stan jest dobry - nie podawać),

• związane z obiektem (walorem) wydarzenia dziejowe, ludzie, legendy, zwyczaje, imprezy, folklor, odbicie w sztuce lub literaturze,

• udostępnienie i zagospodarowanie turystyczne (jeżeli wymaga ujęcia).

ZAKRES INWENTARYZACJI KRAJOZNAWCZEJ

Zakres inwentaryzacji - to umieszczenie jej w przestrzeni i czasie.

Zakresem przestrzennym jest obszar całego kraju w podziale administracyjnym, obowiązującym w Polsce od l stycznia 1999 r., tj. w podziale na 16 województw i na jednostki stopnia podstawowego: powiaty i gminy.

Zakresem czasowym jest okres między faktami najdawniejszymi a dniem penetracji terenowej. Należy w przeszłość sięgnąć jak najdalej, aby inwentaryzacja objęła wszystkie fakty, które pozostawiły po sobie dostrzegalne ślady lub żyją w miejscowej tradycji, a także wszystkie obiekty i walory wg stanu na dzień przeprowadzenia penetracji terenowej.

KARTOTEKA INWENTARYZACYJNA

Kartoteka inwentaryzacyjna jest zbiorem kart inwentaryzacyjnych oraz dokumentacji inwentaryzacyjnej: ikonograficznej, kartograficznej i protokołów - notatek. Kartoteka utrwala wyniki inwentaryzacji krajoznawczej, zgromadzone przez inwentaryzatorów w trakcie pracy ze źródłami i w czasie penetracji terenu. Karta inwentaryzacyjna zawiera opis obiektu lub waloru krajoznawczego oraz jego dokumentację bibliograficzną. Do karty inwentaryzacyjnej dołącza się dokumentację ikonograficzną i kartograficzną obiektu lub waloru krajoznawczego.

Każdy obiekt, walor krajoznawczy lub zespół krajoznawczy jest zinwentaryzowany na oddzielnej karcie inwentaryzacyjnej. Czasami do opisu obiektu (zespołu) koniecznym będzie zastosowanie kilku kart (spiętych, połączonych ze sobą).

Karty w kartotece powinny być uszeregowane według zasad klasyfikacji topograficznej, natomiast w ramach ostatniego członu klasyfikacji, topograficznej - zgodnie z klasyfikacją rzeczową.

>KLASYFIKACJA INWENTARYZACJI KRAJOZNAWCZEJ - UWAGI OGÓLNE

Klasyfikacja inwentaryzacyjna jest to sposób uszeregowania obiektów i walorów krajoznawczych wg ich cech szczególnych i lokalizacji w terenie; ma ona za zadanie ułatwienie odszukania właściwej karty inwentaryzacyjnej. Rozróżnia się klasyfikacje:

• topograficzną, opartą na podziale administracyjnym kraju,

• rzeczową, związaną z cechami inwentaryzowanego obiektu (waloru).

Klasyfikacje - topograficzna i rzeczowa - pozwalają dokładnie oznaczyć położenie każdego obiektu lub waloru krajoznawczego oraz jego charakter za pomocą symbolu klasyfikacyjnego.

Jednostką podstawową klasyfikacji topograficznej jest szeroko pojęta miejscowość, a więc miasto, wieś, osiedle, a także przysiółek, kolonia, leśnictwo (leśniczówka), gajówka itp., czyli teren zabudowany i zamieszkany.

Należy spisywać przede wszystkim obiekty krajoznawcze, następnie walory (jeżeli są). W przypadku obiektu fizjograficznego wykraczającego poza teren jednej miejscowości, np. duże jezioro, chroniony kompleks leśny, należy dać jeden całościowy opis tego obiektu przy jednej miejscowości, np. tej, na terenie której leży większa lub atrakcyjniejsza część obiektu; a w innych miejscowościach spisać tylko tamtejsze obiekty lub walory krajoznawcze (np. przy jeziorze: wysoki brzeg z odkrywką geologiczną, punkty widokowe) i dać odsyłacz do opisu całościowego. Obiekty i walory krajoznawcze w lasach spisuje się pod symbolem najbliższej leśniczówki, gajówki, wsi lub miasta.

Jednostką podstawową klasyfikacji rzeczowej jest inwentaryzowany obiekt lub walor krajoznawczy.

KLASYFIKACJA TOPOGRAFICZNA

Symbol klasyfikacji

Symbol klasyfikacji topograficznej składa się z dwóch (miasta na prawach powiatu grodzkiego bez dzielnic administracyjnych) lub trzech członów cyfrowych oraz członu tekstowego. Poszczególne człony oddzielamy kropkami.

W przypadku zmian w podziale administracyjnym skreśla się znak skasowanej jednostki i nadaje nowy znak wg nowego podziału (kraju, województwa, powiatu, gminy).

Pierwszy człon symbolu klasyfikacji topograficznej - jest dwucyfrowym oznaczeniem województwa wg kolejności alfabetycznej:

Drugi człon symbolu klasyfikacji topograficznej - jest dwucyfrowym oznaczeniem powiatu w danym województwie. W pierwszej kolejności uwzględniamy powiaty ziemskie w kolejności alfabetycznej. Numerację miast na prawach powiatów grodzkich rozpoczynamy od nr 61 stosując kolejność alfabetyczną. Jako przykład podajemy wykaz powiatów w województwie śląskim.

Trzeci cyfrowy człon symbolu klasyfikacji topograficznej - jest dwucyfrowym oznaczeniem gminy w danym powiecie. Stosujemy kolejność alfabetyczną uwzględniając w pierwszej kolejności gminy miejskie, a później pozostałe gminy (miejsko-wiejskie i wiejskie).

W kilku przypadkach siedziba gminy stanowi odrębny powiat grodzki i wówczas rozpoczynamy odliczanie gmin począwszy od samodzielnych miast. Jako przykład podajemy wykaz gmin w powiatach będzińskim i rybnickim (woj. śląskie) oraz w powiecie wołomińskim (woj. mazowieckie).

>Odrębny podział administracyjny zastosowano dla miasta stołecznego Warszawy: jest to powiat warszawski (31) z podziałem na 11 gmin (dzielnic).

Tekstowy człon symbolu klasyfikacji topograficznej stanowi:

• nazwę miejscowości (miasta, wsi, przysiółka, kolonii itp.),

• nazwę ulicy lub placu i numeru posesji (jeśli występuje).

W przypadku większych miast dopuszcza się podawanie nazwy osiedla lub dzielnicy (w nawiasie za nazwą miasta).

Kolejność miejscowości w obrębie gminy ustala się w porządku alfabetycznym. W przypadku wątpliwości można uzyskać odpowiednie dane w Urzędach Statystycznych lub Starostwach. Należy zwrócić uwagę na prawidłowy zapis nazwy miejscowości.

Stosujemy nazwy urzędowe, a nie zwyczajowe (np. przystanek kolejowy Bezchlebie w miejscowości Przezchlebie, Park Krajobrazowy "Cysterskie Kompozycje Rud Wielkich" - siedziba dyrekcji w Rudach, Sobiszowice - a nie Szobiszowice). Proponujemy nazwę miasta pisać "wersalikami".

Przykłady:

12.69. KATOWICE (Giszowiec), ul. Karolinki 2 oznacza Woj. Śląskie (człon -12), miasto Katowice (człon - 69 - miasto na prawach powiatu), dzielnica Giszowiec, ul. Karolinki, nr posesji 2.

12.01.03. WOJKOWICE, ul. Jana Sobieskiego 8 oznacza Woj. śląskie (człon -12), powiat będziński (człon - 01), miasto Wojkowice (człon - 03), ul. Jana Sobieskiego, nr posesji 8.

12.12.04. Nowa Wieś 11 oznacza Woj. Śląskie (człon - 12), powiat rybnicki (człon - 12), gminę Lyski (człon - 04), wieś Nowa Wieś, nr posesji 11.

>KLASYFIKACJA RZECZOWA

Symbol klasyfikacji

Symbol klasyfikacji rzeczowej składa się z dwóch członów jednocyfrowych, przedzielonych kropkami.

Pierwszy człon symbolu klasyfikacji rzeczowej - jest jednocyfrowym oznaczeniem grup obiektów lub walorów inwentaryzacyjnych wg następującej kolejności:

Drugi człon symbolu klasyfikacji rzeczowej - jest oznaczeniem podgrupy. W przypadku zespołu krajoznawczego podaje się symbol właściwy dla obiektu dominującego oraz dodatkowo w nawiasie symbole pozostałych elementów zespołu.

1. Środowisko przyrodnicze

1. obiekty związane z budową geologiczną (np. odkrywki, jaskinie), charakterystyczne formy rzeźby terenu (np. ostańce, grzędy skalne)

2. krajobraz, punkty i ciągi widokowe

3. wody powierzchniowe (rzeki, jeziora, bagna, źródła itp.)

4. parki narodowe, rezerwaty przyrody, parki krajobrazowe

5. pomniki przyrody ożywionej i nieożywionej

6. parki, ogrody (botaniczne, zoologiczne, dendrologiczne, palmiarnie)

7. grupy starodrzewu, aleje, okazy drzew egzotycznych, głazy narzutowe oraz inne obiekty godne uznania za pomniki przyrody

Wyjaśnienie

• Obiekty fizjograficzne, np. szczególne ukształtowanie terenu (charakterystyczne wzgórza, doliny, wąwozy, sieć wodna, strumień, wyróżniający się odcinek rzeki, jezioro), położone na obszarze miejscowości - należy klasyfikować pod symbolem topograficznym tej miejscowości.

• W przypadku obiektu fizjograficznego wykraczającego poza obszar jednej miejscowości (duże jezioro, park krajobrazowy i in.) należy go klasyfikować i sporządzać jeden całościowy opis tego obiektu przy jednej miejscowości, np. tej, na której obszarze leży większa lub atrakcyjniejsza część obiektu, w innych zaś miejscowościach spisywać tylko tamtejsze obiekty lub walory krajoznawcze (np. przy jeziorze: wysoki brzeg z odkrywką, punkty widokowe) i dać odsyłacz do opisu całościowego.

• Obiekty lub walory krajoznawcze klasyfikuje się pod symbolem najbliższej miejscowości.

• Nie należy tworzyć odrębnych kart poświęconych wszystkim obiektom fizjograficznym, tzn. nie rejestrować każdej góry, wzgórza, doliny, wąwozu, jeziora itp., z wyjątkiem, gdy z tym obiektem fizjograficznym jest związany konkretny obiekt lub walor krajoznawczy.

Przykłady:

1.1. (1.2.) Ostrzyca - wzgórze 501 m n.p.m., wys. względna 200-250 m, regularny stożek wulkaniczny o stromych zboczach, pokryty gęstym lasem. W pobliżu wierzchołka i na samym szczycie gołoborze bazaltowe. Punkty widokowe.

1.5. (2.5.) Święty Kamień - głaz narzutowy pomnik przyrody, granit o zaawansowanym wietrzeniu na pow., obw. 13,8 m, wys. nad pow. ziemi 2,2 m, z tego ok. 0,7 m zanurzony w wodach Zalewu Wiślanego. D. miejsce kultowe, legendy miejscowe.

2. Obiekty archeologiczne

2.1. grodziska, pozostałości osad prehistorycznych

2.2. rezerwaty archeologiczne

2.3. cmentarzyska, groby pojedyncze o znaczeniu archeologicznym

2.4. dawne miejsca produkcji (np. kopalnia krzemienia, pozostałości dawnego hutnictwa)

2.5. miejsca i zabytki kultowe

Wyjaśnienia

• Należy tylko inwentaryzować obiekty archeologiczne widoczne w terenie.

• Nie należy spisywać miejsc po zniwelowanych grodziskach, cmentarzysk nasypanych po przeprowadzeniu badań archeologicznych, także miejsc występowania domniemanych grodzisk i osad itp.

Przykłady:

2.1. Łysa Góra (Szwedzka Góra), grodzisko wczesnośredniowieczne, dwuczłonowe, wymiary ok. 120 x 120 m, w części pd. wydzielony stożek wys. ok. 6 m i pow. ok. 10 x 10 m na szczycie, otoczony od pn. koliście wałem i fosą. Część pn. (podgrodzie) niższa, o rozmiarach 40 x 60 m, otoczona wałem ok. 3 m wys. i fosą; wał przytyka do stożka od strony wsch.

2.1. Góra Bony, grodzisko czworoboczne; pod niewielką warstwą ziemi gruzowisko ceglane z d. zamku Oborskich lub Czemiochowskich. XVI.

3. Zabytki urbanistyki i architektury

3.1. założenia miejskie

3.2. budynki mieszkalne

3.3. pałace, dwory

3.4. obiekty i zespoły sakralne

3.5. obiekty użyteczności publicznej

3.6. obiekty obronne, warowne i in.

3.7. budynki gospodarcze

3.8. obiekty tzw. małej architektury (pawilony, ogrodzenia, fontanny itp.)

Wyjaśnienia

• Wyrażenie "założenia miejskie" odnosi się zarówno do miast, jak i do wsi, które utraciły prawa miejskie, ale zachowały dawny miejski układ przestrzenny.

• Pod wyrażeniem "budynki mieszkalne" należy rozumieć budynki w miastach (miejskie i wiejskie w obrębie miast) i we wsiach, z wyjątkiem budynków o charakterze ludowym.

• Do obiektów sakralnych należy zaliczyć zarówno świątynie i klasztory różnych wyznań, jak również wolno stojące posągi i figury świętych oraz inne obiekty, jak dzwonnice, plebanie, organistówki lub kanonie.

• Do grupy "obiekty użyteczności publicznej" należy zaliczyć: ratusze, kramy, hale targowe, sukiennice, karczmy, poczty, szkoły, szpitale, domy zdrojowe, hotele i in.

• Pod nazwą "obiekty obronne, warowne i in." należy rozumieć obiekty służące do obrony i walki: obiekty fortyfikacyjne różnego rodzaju, twierdze, zamki, mury obronne, także umocnienia polowe z l i II wojny światowej; do tej grupy należy zaliczać także inne obiekty militarne, np. arsenały, koszary lub kordegardy (odwachy).

• Grupa "budynki gospodarcze" nie obejmuje obiektów budownictwa ludowego, które klasyfikowane są w grupie 7.

• W przypadku budynków o połączonej funkcji, np. budynki mieszkalne i gospodarcze, mieszkalne i rezydencjonalne, rezydencjonalne i obronne (zamki), należy zaznaczyć funkcję dominującą przez podanie odpowiedniego symbolu klasyfikacyjnego na pierwszym miejscu.

• W przypadku budynków o zmienionej funkcji, np. kościół przebudowany na szkołę lub odwrotnie, należy w pierwszej kolejności zaznaczyć funkcję pierwotną i podać datę zmianę funkcji obiektu.

Przykłady:

3.3. (l.6., 4.6.) Pałac Zygmunta Opackiego, podkomorzego warszawskiego i wojewody, ob. Instytut Melioracji i Użytków Zielonych, mur., renesansowy. ok. 1620, letnia rezydencja Zygmunta III, przebud. po 1784, arch. Szymon Bogumił Zug, po zniszczeniach 1809 odrestaurowany i rozbud. 1852-57, arch. Franciszek Maria Lanci, przebud. 2 poł. XIX, uszkodzony 1944, odbud. arch. Feliks Kanclerz, neorenesansowy.

Tablica upamiętniająca bitwę pod Raszynem, 19.IV.1809.
Oficyna pd., połączona z pałacem galerią arkadową, mur., neorenesansowa, 1852-57, arch. F. M. Lanci
Oficyna pn. mur., 1951.
Oranżeria mur., 1852-57, arch. F. M. Lanci.
Brama z kordegardą mur., neogotycka 1852-57.
Park krajobrazowy, ok. poł. XVIII, przekształcony po 1874. arch. Sz. B. Zug i ok. 1951, arch. Barbara Chrzanowska; staw, pozostałości posągów kamiennych z XIX.

4. Upamiętnione miejsca historyczne

4.1. miejsca bitew

4.2. miejsca innych wydarzeń historycznych

4.3. miejsca męczeństwa z czasów II wojny światowej

4.4. cmentarze, mauzolea, samotne mogiły

4.5. pomniki

4.6. tablice pamiątkowe, epitafia

4.7. miejsca związane z wybitnymi ludźmi

4.8. kamienne pomniki dawnego prawa (np. kapliczki i krzyże pokutne, pręgierze), kamienie graniczne

Wyjaśnienia

• Wyrażenie "miejsca innych wydarzeń historycznych" odnosi się do wydarzeń związanych np. z działalnością organizacji patriotycznych, politycznych, społecznych, kulturalnych, "miejsca męczeństwa" zaś - do obozów zagłady, obozów jenieckich, katowni, miejsc egzekucji i in.

• Do pomników zalicza się obeliski, kolumny, także wolno stojące płyty, głazy i m. z okolicznościowymi napisami.

Przykłady:

4.1. Pole bitwy maciejowickiej, stoczonej 10 X 1794 przez korpus polski pod wodzą gen. Tadeusza Kościuszki z wojskami carskimi gen. I. Fersena.

4.3. (4.5., 4.6.) Miejsca obozów hitlerowskich. Karny obóz pracy Treblinka I (Ar-beitslager Treblinka I): wyrobisko wielkiej żwirowni i tablica upamiętniająca miejsce pracy niewolniczej (1941-44 zginęło tu ok. 7000 więźniów); na polanie śródleśnej fundamenty d. baraków obozowych; na miejscu straceń symboliczny cmentarz i pomnik pomordowanych, odsłonięty 10.V.1964, proj. Franciszek Strynkiewicz. Obóz zagłady Treblinka II (Sonder lager SS Treblinka II); betonowe podkłady symbolizujące bocznicę kolejową, u jej końca płyta na miejscu d. rampy i fikcyjnego dworca, 1942-43 pomordowano tu ok. 800 000 ofiar, głównie Żydów z Polski i 9 innych krajów Europy; symboliczny cmentarz z 17 000 złomów granitu, wmurowanych w betonowe płyty; w centrum, na miejscu d. komór gazowych pomnik ku czci pomordowanych, odsłonięty 10.V.1964; całość mauzoleum proj. Adam Haupt i Franciszek Duszenko.

4.5. Pomnik Władysława Broniewskiego, brąz, proj. Gustaw Zemła, odsłonięty 25. VI.1972 w 75 rocznicę urodzin i 10 rocznicę śmierci poety.

5. Zabytki techniki

5.1. obiekty przemysłowe i rzemieślnicze

5.2. obiekty transportu i komunikacji

5.3. budowle hydrotechniczne i wiatrowe

5.4. obiekty górnictwa

5.5. zegary słoneczne i wieżowe

Wyjaśnienia

• Pod nazwą "obiekty techniki" należy rozumieć budowle wyróżniające się ciekawą formą architektoniczną lub rozwiązanymi konstrukcyjnymi (np. mosty), stanowiące w przeszłości istotne elementy rozwoju techniki, (np. ujęcia hydrotechniczne), lub reprezentujące dawne gałęzie produkcji (np. cegielnie, warzelnie soli, browary lub folusze). a nawet różne budowle i urządzenia pomiarowe (np. do odmierzania czasu -zegary słoneczne), lub do odmierzania odległości - stupy milowe i drogowskazy.

Przykłady:

5.3. Młyn wodny, mur., 3-kondygnacyjny, ob. budynek mieszkalny, d. w przyziemiu młyn zbożowy, nieczynny od 1933, zdemontowany, zachował się zgniatacz walcowy, jagielnik korkowy, fragment koła młyńskiego i elementy różnych maszyn. Grobla i urządzenia spiętrzające wodę w dobrym stanie; staw zarybiony. Właściciel Kazimierz Rybarczyk.

5.3. Wiatrak, koźlak drewniany, 1854, budowniczy Wacław Skolimowski, przeniesiony z ul. Górczewskiej w Warszawie, 1916, z zachowanym wyposażeniem mechanicznym, bez śmigieł. Właściciel Stefan Klimek.

6. Muzea, archiwa, zbiory

6.1. muzea i zbiory ponadregionalne

6.2. muzea i zbiory regionalne

6.3. skanseny (parki etnograficzne)

6.4. izby regionalne, izby pamięci narodowej, izby tradycji i historii

6.5. zbiory prywatne o wartości krajoznawczej

Wyjaśnienia

• Prawdopodobnie inwentaryzator nie uzyska zgody na inwentaryzację zbiorów, dlatego należy ograniczyć się do katalogu, informatora lub informacji kustosza. Należy wymienić działy (grupy eksponatów) i scharakteryzować je. Wskazane jest podanie terminów i warunków zwiedzania.

Przykłady:

6.2. (3.4.) Kościół ewangelicki, gotycki, murowany, XIV-XV, zniszczony 1945, odbud. i przebud. 1960, ob. Muzeum Regionalne 1961 (działy: archeologiczny, historyczny, etnograficzny).

6.1. Muzeum zapoczątkowane 1892 przez dr Jarosława Opatrznego i Władysława Mazura, początkowo w Bibliotece Miejskiej, 1902 w Towarzystwie Szkoły Ludowej, 1936 w zamku; 1945 zamek wraz z większą częścią zbiorów spłonął. Reaktywowane 1948 (archeologia, historia, sztuka polska XIX i XX).

7. Obiekty i ośrodki kultury ludowej

7.1. rozplanowanie przestrzenne wsi

7.2. obiekty i zespoły sakralne

7.3. chałupy, zagrody

7.4. budynki gospodarcze, przemysłowe i rzemieślnicze

7.5. czynne ośrodki sztuki ludowej

7.6. folklor, np. obyczaje ludowe, obrzędy, zespoły pieśni i tańca, stałe imprezy folklorystyczne

Wyjaśnienia

• Przedmiotem inwentaryzacji jest tu ludowa kultura materialna, duchowa, społeczna, sztuka ludowa i folklor (twórczość ludowa).

• Pod nazwą "sztuka ludowa" należy rozumieć artystyczną wytwórczość, uwarunkowaną rodzimą tradycją kulturową.

• Budownictwo ludowe, będące samorodnym dorobkiem kulturalnym ludu, jest zwłaszcza w regionach o żywej kulturze ludowej dziedziną sztuki ludowej (chałupy budowane z drewna, gliny i innych materiałów, także inne zabudowania wiejskie, wspólne z nimi pod względem konstrukcyjnym i plastycznym).

• Do twórczości ludowej zalicza się także młyny wodne, wiatraki, folusze i inne obiekty przemysłowe i rzemieślnicze, dworki drewniane, karczmy i zajazdy, kościółki i cerkwie drewniane, kapliczki i figury przydrożne oraz małomiasteczkowe budownictwo drewniane.

• Budynki wiejskie nie będące wynikiem twórczości ludowej należy klasyfikować w grupie 3.

• Nie należy inwentaryzować twórców ludowych jako obiektów krajoznawczych, ale należy umieszczać ich działalność pod hasłem: ośrodki sztuki ludowej.

• Spółdzielnie przemysłu ludowego i artystycznego nie są zwykle ośrodkami sztuki ludowej; powielają one, czasem masowo, gotowe wzory bez indywidualnej inwencji wykonawcy.

Przykłady:

7.1. Założenia starszych zagród. Stodoły ustawione kalenicą wzdłuż drogi w przedniej części siedliska, chałupy i inne zabudowania równoległe w głębi działki siedliskowej.

7.1. (7.3.) Budownictwo kurpiowskie drewniane, m.in. chałupa nr 111, 1850, ze szczytami ubijanymi "teblami". Właściciel Franciszek Biełczak.

7.5. (7.6.) Ośrodek kołbielskiej sztuki ludowej: tkactwo, stroje regionalne - Stefania Jedynak, Maria Matoskowa, Helena Piętka, Weronika Baran; tańce i pieśni kołbielskie - Maria i Leokadia Matoskowe.

8. Obiekty współczesne (powstałe po 1945 r.), imprezy

8.1. założenia przestrzenne

8.2. obiekty użyteczności publicznej (np. obiekty sakralne, kulturalne, szkolne, naukowe, sportowe, administracyjne)

8.3. budynki mieszkalne

8.4. budownictwo przemysłowe

8.5. obiekty transportu i komunikacji

8.6. obiekty rolnicze

8.7. tradycyjne imprezy kulturalne, sportowe, festiwale, targi, wystawy i in.

Wyjaśnienia

• Należy inwentaryzować tylko obiekty charakterystyczne dla określonego regionu, a także wyróżniające się swoją formą i treścią, np. budowle o ponad przeciętnych walorach architektonicznych, o nowoczesnych rozwiązaniach konstrukcyjnych, obiekty przemysłowe o unikatowej produkcji lub nowatorskiej technologii.

• Nie należy rejestrować automatycznie wszystkich zakładów pracy, obiektów rolniczych, szkół, domów kultury, domów towarowych (hipermarketów), stadionów, kąpielisk, domów wczasowych, szpitali, sanatoriów itp.

• Zakłady produkcyjne związane z przetwórstwem i hodowlą (np. gospodarstwa rybne, młyny) należy zaliczać do obiektów rolniczych.

• Podczas inwentaryzowania obiektów współczesnych należy szczególnie przestrzegać wszystkich obowiązujących zakazów. W przypadku występowania jakichkolwiek przeszkód należy zrezygnować z inwentaryzowania tych obiektów.

• Nie wolno opisywać, fotografować i szkicować obiektów wojskowych, a także innych objętych tajemnicą państwową

Przykłady:

8.1. (8.3.) Marszałkowska Dzielnica Mieszkaniowa (MDM), 1949-52. proj. Stanisław Jankowski, Jan Knothe, Józef Sigalin i Zygmunt Stępiński, między ul. Wilczą, Lwowską, Polną, Armii Ludowej, Koszykową i Kruczą; pow. 30 ha, 22 tys. mieszk.

8.2. Kościół paraf. p.w. Narodzenia NMP, żelbetowy, 1964, arch. Mieczysław Giszczyński, wystrój wnętrza nowoczesny, ołtarz główny z barwionej ceramiki, 1966, Krzysztof Henisz, freski Jan Zamoyski.

8.2. Hotel "Metropol", 1965, arch. Zygmunt Stępiński, budynek 10-piętrowy. żelbetowy z ogrzewanym sufitem, pow. użytkowa ok. 11 000 m². 254 miejsca noclegowe, restauracja, kawiarnia, bar bistro.

8.2. Stadion Dziesięciolecia, proj. Jerzy Hryniewiecki, Marek Leykam, Czesław Rajewski, 80 000 miejsc siedzących. Obok budynek administracyjny z szatnią, natryskami i gabinetem lekarskim, boczne boisko treningowe. Rzeźba "Sztafeta"' Adama Romana. Ob. największe targowisko Europy Środkowej.

PRACE INWENTARYZACYJNE - PRZYGOTOWANIE

Wstępne prace przygotowawcze należą do obowiązków zespołów powiatowych (wojewódzkich - jeśli są), wykonawcą zaś powinna być regionalna pracowania krajoznawcza (jeśli istnieje na terenie danego województwa). Odpowiednie przygotowanie inwentaryzacji jest podstawowym gwarantem powodzenia tego zamierzenia krajoznawczego.

Prace występne obejmują przygotowania zestawień wszelkich dostępnych materiałów źródłowych informujących o obiektach i walorach krajoznawczych na terenie inwentaryzowanego terenu i dotyczących:

• zabytków sztuki, architektury, urbanistyki i archeologii według danych Wojewódzkiego Konserwatora Zabytków, konserwatorów miejskich lub powiatowych, katalogów zabytków, ewidencji parków, cmentarzy,

• miejsc pamięci narodowej według danych Wojewódzkiego Obywatelskiego Komitetu Ochrony Pomników Walki i Męczeństwa (lub odpowiednika),

• zespołów folklorystycznych i warsztatów twórców ludowych według danych wydziału kultury urzędu wojewódzkiego,

a także materiałów pomocniczych:

• spisu literatury krajoznawczej dotyczącej inwentaryzowanego terenu,

• map w skali od 1:100 000 do 1:10 000 (w przypadku inwentaryzowania gminy dogodne są mapy w skali 1:25 000 lub 1:10 000, dla potrzeb inwentaryzacji większych miast wystarczy skalowany plan miasta lub mapa w skali l:5000).

Skompletowanie materiałów źródłowych oraz uzupełnienie i wzbogacenie ich wiadomościami zaczerpniętymi z literatury dotyczącej całego kraju (zamieszczonej w załączniku l) oraz literatury regionalnej pozwoli zorientować się w tematyce.

Materiały źródłowe oraz mapy należy rozdzielić według istniejących w obrębie inwentaryzowanego województwa jednostek administracyjnych (miasta, gminy), a następnie przekazać grupom inwentaryzacyjnym przed ich wyruszeniem w teren. Niedopuszczalne jest rozpoczęcie penetracji terenowej bez przygotowania materiałów źródłowych.

Grupy inwentaryzacyjne po zapoznaniu się z materiałami źródłowymi oraz na podstawie map terenu inwentaryzowanego powinny opracować plan penetracji siedlisk ludzkich z uwzględnieniem czasu penetracji, dojazdów oraz ewentualnych noclegów.

PENETRACJA TERENU

Celem penetracji jest zweryfikowanie wszystkich zebranych informacji źródłowych przez ich konfrontację ze stanem faktycznym na miejscu oraz "odkrywanie" obiektów lub walorów krajoznawczych dotąd nieznanych lub nie zaznaczonych w uprzednio zgromadzonych materiałach źródłowych. W przypadku stwierdzenia rozbieżności między danymi źródłowymi a stanem faktycznym na kartę inwentaryzacyjną nanosi się dane aktualne (lub sporządza notatkę).

Inwentaryzatorzy wyruszający w teren powinni być zaopatrzeni w zaświadczenia wystawione przez właściwy Zarząd Oddziału PTTK, upoważniające do prowadzenia czynności inwentaryzatorskich na określonym terenie i w określonym czasie. Zaleca się, aby te zaświadczenia zostały złożone (i potwierdzone) w odpowiednich Urzędach (Miasta, Gminy). W załączniku 8 pokazujemy przykładowy wzór takiego zaświadczenia.

Inwentaryzatorzy po przybyciu do danej miejscowości powinni porozumieć się z osobami mogącymi udzielić potrzebnych informacji, a zwłaszcza z sołtysem, duchowieństwem, nauczycielami i służbą leśną.

7. METODYKA ORGANIZOWANIA I PROGRAMOWANIA KRAJOZNAWSTWA TURYSTYCZNEGO; ZASADY PROGRAMOWANIA IMPREZ TURYSTYCZNYCH O CHARAKTERZE POZNAWCZYM, CZYNNIKI DETERMINUJĄCE PROGRAM TURYSTYCZNY, METODYKA DOBORU TREŚCI KRAJOZNAWCZYCH DLA RÓŻNYCH FORM TURYSTYKI

8. ŹRÓDŁA WIEDZY KRAJOZNAWCZEJ

Opanowanie szerokiej wiedzy krajoznawczej o Polsce i innych krajach świata jest procesem trudnym, obliczonym na wiele lat i właściwie nigdy do końca nie możemy powiedzieć, że znamy wszystko. Kluczowym zagadnieniem jest zatem nie tyle posiadanie encyklopedycznej wiedzy o Polsce i innych krajach, ale znajomość źródeł tej wiedzy, umiejętność korzystania z nich. Źródeł tych jest wiele, mają one różny stopień dostępności.

>Poniżej scharakteryzowano pokrótce najważniejsze źródła wiedzy krajoznawczej.

Literatura turystyczna:

- publikacje ściśle turystyczne (użytkowe) - tj, przewodniki, informatory

- foldery

- mapy

- plany

- publikacje o charakterze uzupełniającym (np., albumy, monografie geograficzne, historyczne, litera faktu, poradniki, spisy adresowe

Przewodniki i informatory turystyczne

Przewodnik to wydawnictwo służące turystom, w którym w sposób popularny, lecz ścisły, w wyważonych proporcjach objętościowych, przedstawione są najważniejsze wiadomości dotyczące środowiska naturalnego, historii i współczesności, prezentowane są trasy zwiedzania lub wędrówek oraz podane niezbędne informacje użytkowe.

>Poszczególne przewodniki różnią się zasięgiem geograficznym i przeznaczeniem dla określonych form ruchu turystycznego. Biorąc pod uwagę pierwsze kryterium, wyróżnić można:

• przewodniki po dużych miastach i regionach historyczno - geograficznych np. Warszawa, Kraków, Wrocław, Pomorze Zachodnim, Wielkopolsce. Zasięg terytorialny tych przewodników nie jest zależy od granic administracyjnych

• przewodniki po regionach turystycznych. Przewodniki tego typu przeznaczone są dla osób pragnących poświęcić więcej czasu na dokładne zwiedzanie jednego regionu, zawierają dokładne opisy krajoznawcze, liczne propozycje tras turystycznych, ich zasięg wyznaczają najczęściej granice regionu fizjograficznego, np., przewodniki po Pieninach, Tatrach, Sudetach

• przewodniki po małych miastach, mikrorejonach, obiektach. Wydawnictwa tego typu, mimo niewielkiej objętości, zawierają dokładne opisy krajoznawcze i bogaty serwis informacji użytkowej (np. Zwiedzamy miasta i muzea, Szlakami kultury)

• przewodniki trasowe. Zalicza się tu przewodniki opisujące jedną trasę lub grupę tras o wspólnym zasięgu terytorialnym lub merytorycznym. Teść krajoznawcza i użytkowa ograniczona jest do obiektów i terenów przylegających do pisywanej marszruty (Szlakiem Orlich Gniazd, Kraj, SW Sudety)

>Biorąc pod uwagę kryterium specjalizacji, wyróżnia się przewodniki:

1. odpowiadające potrzebom poszczególnych form turystyki kwalifikowanej ( kajakowej, narciarskiej, wysokogórskiej itp.)

2. przewodniki o nastawieniu ogólno poznawczym

3. przewodniki o pewnej specjalizacji wg dyscyplin wiedzy (archeologiczny, etnograficzny, geologiczny, historyczny)

>Przewodnik powinien zawierać 3 podstawowe części

- ogólną ( obejmującą kompendium wiedzy ogólnej o regionie)

- opis miejscowości (miejsc) w układzie alfabetycznym

- opis szlaków lub tras turystycznych

>Proporcje wzajemne tych części są ustalane w zależności od specyfiki opisywanego terenu. Część ogólna nie może być jednak zbyt obszerna (10-15% objętości). Ponadto przewodnik powinien być wyposażony w skorowidz nazw geograficznych, mapy i plany, rysunki obiektów, a także wykaz ważniejszej literatury. Podczas pracy z przewodnikiem należy pamiętać o szybkim dezaktualizowaniu się informacji praktycznych i konieczności uzupełniania tej części aktualnymi informacjami z innych źródeł. Podstawowe znaczenie szczególnie w pracy pilota wycieczek mają przewodniki autokarowe o stosunkowo rozległym zasięgu przestrzennym. Fundamentalną pozycją dla każdego pilota jest Przewodnik po Polsce wyd. Sport i Turystyka. Ostatnio Wyd. Muza SA wydało Ilustrowany przewodnik po Polsce z 1200 hasłami podgrupowymi według województw. Podobny charakter ma seria przewodników tego samego wydawnictwa po wielkich regionach historycznych, np. Wielkopolska, Małopolska Południowo - Zachodnia. Wydawnictwo Sport i Turystyka publikuje również serie przewodników po miastach turystycznych i ich najbliższych okolicach, także przewodniki dla turystyki kwalifikowanej, zawierające pisy szlaków i tras turystycznych.

>Wśród serii przewodników innych oficyn wydawniczych na uwagę zasługują publikacje wydawnictwa PTTK Kraj np. seria Szlakami wielkich ludzi, wydarzeń, zabytków kultury, przewodniki dla turystyki kwalifikowanej np. Seria Tydzień w górach. SW Sudety wydaje obszerną serię przewodników pasmowych po Sudetach. Inna oficyna - KAW (Krajowa Agencja Wydawnicza) oprócz przewodników wydała Panoramy turystyczne poświęcone wielkim regionom Polski, będące zbiorem zbeletryzowanych felietonów o atrakcjach turystycznych tych obszarów.

>W wyjazdach zagranicznych przydatne mogą być przewodniki wydawane przez wcześniej już wymieniane wydawnictwa, jak również obszarów.

>W wyjazdach zagranicznych przydatne mogą być przewodniki wydawane przez wcześniej już wymieniane wydawnictwa, jak również przewodniki Pascala, Geocenter, wyd. Kraj ( proponuje natomiast serię „Najciekawsze Miasta Świata” oraz przewodniki po regionach turystycznych albo dla zainteresowanych uprawianiem turystyki kwalifikowanej), wyd. Wiedza Powszechna (seria „Biblioteka - kraje, ludzie, obyczaje” z tytułami poświęconymi krajom, regionom, miastom, wyd Arkady - Artystyczne Stolice Swiata, oraz Iskry - „ABC…”nazwy stolic państw. Ta ostatnia seria to uporządkowane alfabetycznie hasła ujmujące kulturę, historię, gospodarkę i życie współczesne poszczególnych państw.

>Możemy skorzystać również skorzystać z przewodników renomowanych firm zagranicznych, jak Baedeker (istniejąca od 150 lat), Michalin. Konkurentem na rynku przewodników turystycznych jest Poluglott, wydawnictwo niemieckie.

Informator turystyczny

To publikacja przeznaczona zarówno dla turysty indywidualnego jak i organizatora turystyki, zawierająca podstawowe informacje krajoznawcze i pełny zakres informacji o usługach turystycznych w układzie alfabetycznym, topograficznym lub rzeczowym.

Informatory obejmują zazwyczaj teren województwa lub miejscowości (miasta, gminy) i wydawane są najczęściej przez sieć informacji turystycznej czy jednostki obsługi ruchu turystycznego.

Słowniki, leksykony

Są to wydawnictwa popularnonaukowe, dostarczające wiadomości według określonego sposobu selekcji. Przydatnym narzędziem w pracy pilota jest Słownik geograficzno - krajoznawczy Polski, którego III wydanie ukazało się w 1998r. Zawiera on 7500 haseł ułożonych alfabetycznie (nazwy miejscowości, góry, rzeki, jeziora, obiekty krajoznawcze). Zawiera mapy i plany. Podobne w charakterze, choć ograniczone do problematyki regionalnej, są takie wydawnictwa jak Słownik geografii turystycznej Sudetów czy Wielka Encyklopedia Tatrzańska. Mogą być również leksykony problemowe, np. Pomniki sztuki w Polsce, Katalog Miejsc Upamiętnionych Walką i Męczeństwem w 1939-1945, itp.

>Cennym źródłęm wiedzy krajoznawczej ujętej w układzie poszczególnych województw jest Kanon krajoznawczy Polski, wydany z inicjatywy Komisji Krajoznawczej ZG PTTK przez Wydawnictwo PTTK Kraj.

Czasopisma turystyczne

Informacje użytkowe zawarte w przewodnikach i informatorach (ze względu na długość cyklu produkcji takiego wydawnictwa) szybko dezaktualizują się. Ich odświeżenie zapewnia systematyczna lektura czasopism turystycznych. Przynoszą one również wiele informacji pozwalających znacznie wzbogacić wiedzę nie tylko z dziedziny krajoznawstwa, ale i w zakresie aktualnej oferty turystycznej, techniki uprawiania turystyki itp. Istnieje wiele tytułów, które można traktować jak pomocne w pracy pilota. Szczególnie polecamy systematyczne korzystanie z takich czasopism jak:

1. National geographic

2. Podróże - utrzymany na wysokim poziomie edytorskim miesięcznik turystyczny. Zawiera stałe działy: cuda świata, modny kierunek, cztery strony świata, sklep podróżnika, porady internetowe, rady medyczne, reportaże.

3. Poznaj swój kraj- miesięcznik krajoznawczo - turystyczny

4. Rynek turystyczny - jest pismem przeznaczonym dla pracowników branży turystycznej

5. Wiadomości turystyczne - pismo branżowe pracowników turystyki, dostępne tylko w prenumeracie i sieci Empik

6. Voyage - magazyn o podróżach, zawierający opisy wszystkiego, co może przydać się w czasie podróży

7. Na szlaku - najstarszy magazyn górsko - podróżniczy w Polsce (od 1986r wydawany przez Oddział Wrocławski PTTK)

8. Interesujące są również magazyny - dołączane do popularnych gazet - poświęcone tematyce krajoznawczej

9. Kopalnią wiedzy o górach i turystyce górskiej jest wydawany od 1920r rocznik Wierchy

10. Bogate materiały krajoznawcze zawarte są natomiast w roczniku Ziemia, oba roczniki wydawane są przez PTTK

Mapy turystyczne

W praktyce turystycznej posługujemy się najczęściej następującymi typami map:

- topograficzne - posiadają duże znaczenie dla turystyki pieszej, kolarskiej, marsz na orientację, nie posiadają jednak specjalistycznej treści turystycznej

- turystyczne - zawierają przedstawione w uproszczony sposób analogie; treści jak w mapach topograficznych oraz dodatkowe informacje typowo turystyczne. Za pomocą umownych znaków przedstawia się: komunikację, zagospodarowanie turystyczne, obiekty krajoznawcze, punkty usługowe ważne dla turysty. Teść map uzupełniają szczegółowe opisy miejscowości zamieszczane na odwrocie. Mapy tego typu używane są najczęściej dla turystyki pieszej - górskiej i nizinnej rzadziej dla turystyki wodnej czy motorowej

- mapy i atlasy samochodowe - przeznaczone dla zmotoryzowanych turystów co nie wyklucza ich ogólnego zastosowania informacyjnego. Na mapach tych naniesiono istotne z punktu widzenia turysty zmotoryzowanego informacje, np. odległości drogowe, stacje benzynowe i obsługi, planiki większych miast z uwzględnieniem tras przelotowych. Na wyróżnienie zasługuje seria map samochodowo - krajoznawczych w skali 1:300 000, obejmujące w czterech arkuszach obszar całej Polski lub w 6 arkuszach, wydane przez PPWK. Wydawnictwo Gokart przygotowuje polskie wersje wielu zachodnich wydawnictw kartograficznych, np. atlas samochodowy Europy, mapy państw, plany miast

• mapy specjalistyczne - zalicza się do nich mapy zawierające na podkładzie ogólnym ( z reguły sieć osadnicza i komunikacyjna lub rzeźba terenu) wiadomości przydatne dla turysty z zakresu tematycznej specjalizacji. Do map specjalistycznych należą również mapy wodne dla kajakarzy czy żeglarzy. Zawierają Ne ważne dla tej formy turystyki informacje (np. głębokość koryta, znaczenie nurtu głównego, przeszkody na szlaku, miejsca biwakowania kło drogi wodnej).

Materiały informacyjno - reklamowe

Wśród różnorodnych materiałów o charakterze reklamowym (plakaty, drobne upominki ze znakiem firmowym itp.) na uwagę zasługują foldery.

Folder turystyczny to nadruk zawierający elementy informacji, propagandy i reklamy, bądź tylko niektóre z tych elementów, zwykle barwny i bogato ilustrowany, wyposażony w zdjęcia, plany, szkice sytuacyjne, opisy walorów turystycznych i informacje praktyczne, wydany w formie broszury, składanki lub nawet albumika.

Folder jest więc wydawnictwem mającym na celu przede wszystkim zwrócenie uwagi na region czy miejscowość. Zawiera podstawowe informacje turystyczne i ma za zadanie zachęcić do przyjazdu i pobytu na danym terenie. Folder wyróżnia się też stosunkowo niewielką objętością i znacznym udziałem materiału i ilustracyjnego, który obok tekstu stanowi integralną część publikacji.

Foldery najłatwiej można zdobyć w sieci informacji turystycznej, biurach turystycznych, hotelach czy na targach turystycznych.

System informacji IT

Aktualnie na „it” składają się wojewódzkie i regionalne oraz lokalne ośrodki informacji turystycznej. Bezpośrednio obsługę turystów zapewniają Centra Informacji Turystycznej IT usytuowane są przy wjazdach miast turystycznych lub ich zabytkowych centrach o oznaczone są literą i.

>Przeźrocza, film krajoznawczy

Duże znaczenie w działalności krajoznawczej stwarzają różne techniki fotografii. Największe znaczenie posiadają jak dotychczas

9. PROBLEMATYKA WALORYZACJI KRAJOZNAWCZEJ; KLASYFIKACJA I KRYTERIA OCENY WALORÓW KRAJOZNAWCZYCH DLA PROGRAMOWANIA IMPREZ TURYSTYCZNYCH, PERCEPCJA WALORÓW, WALORY KRAJOZNAWCZE JAKO PRODUKT TURYSTYCZNY

10. KANON KRAJOZNAWCZY PTTK

Regiony krajoznawcze (granice regionów to granice województw wg. stanu na 2000 r.)

• Dolnośląskie

• Kujawsko-Pomorskie

• Lubelskie

• Lubuskie

• Łódzkie

• Małopolskie

• Mazowieckie

• Opolskie

• Podkarpackie

• Podlaskie

• Pomorskie

• Śląskie

• Świętokrzyskie

• Warmińsko-Mazurskie

• Wielkopolskie

• Zachodniopomorskie

Miasta najciekawsze pod względem krajoznawczym

Poniżej wymieniono obiekty, których zwiedzenie jest obowiązkowe przy zaliczaniu miasta na O.K.P. Przyjęto skrótową formę nazw obiektów, tylko w niektórych przypadkach podajemy pelną nazwę obiektu (dotyczy to także dalszej części Kanonu).

Gdańsk

• Dawne opactwo cystersów w Oliwie (z parkiem),

• Droga Królewska (zabytki przy ulicach Długiej i Długim Targu),

• Gmach Poczty Polskiej - Muzeum Poczty i Telekomunikacji,

• Kościół NMP,

• Kościół św. Brygidy,

• Kościół św. Katarzyny,

• Kościół św. Mikołaja,

• Miejski Ogród Zoologiczny,

• Muzeum Archeologiczne,

• Muzeum Narodowe,

• Pomnik Poległych Stoczniowców,

• Twierdza Wisłoujście,

• Westerplatte,

• Wycieczka statkiem po zatoce,

• Zespół Trzech Spichrzy - Centralne Muzeum Morskie.

Kraków

• Barbakan i Brama Floriańska,

• Cmentarz Rakowicki,

• Collegium Maius - Muzeum Uniwersytetu Jagiellońskiego,

• Kopiec Kościuszki,

• Kopiec Piłsudskiego,

• Kościół "Arka" w Nowej Hucie - Bieńczycach,

• Kościół Mariacki,

• Kościół śś. Piotra i Pawła,

• Kościół św. Anny,

• Kościół św. Katarzyny,

• Planty,

• "Rydlówka" - Muzeum Młodej Polski,

• Stara Bożnica - Muzeum Judaistyczne,

• Sukiennice - Galeria Sztuki Polskiej XIX w.,

• Synagoga i cmentarz Remuh,

• Teatr im. Juliusza Słowackiego,

• Tyniec - opactwo Benedyktynów,

• Wzgórze Wawelskie (katedra, Zamek - Muzeum, Smocza Jama),

• Zbiory Czartoryskich,

• Zespół klasztorny Kamedułów na Srebrnej Górze.

Lublin

• Archikatedra śś. Janów Chrzciciela i Ewangelisty,

• Cmentarz przy ul. Lipowej,

• Dawny obóz koncentracyjny "Majdanek",

• Katolicki Uniwersytet Lubelski,

• Muzeum Wsi lubelskiej w Sławinku,

• Ogród botaniczny Uniwersytetu Marii Curie-Skłodowskiej,

• Plac Litewski,

• Rynek Starego Miasta,

• Wzgórze zamkowe (Muzeum Lubelskie i kaplica Św. Trójcy),

• Zespól klasztorny Dominikanów.

Poznań

• Archikatedra śś. Piotra i Pawła,

• Cytadela,

• Góra Przemysła,

• Hala Arena,

• Jezioro Maltańskie,

• Kościół farny św. Stanisława,

• Kościół Nawiedzenia NMP na Ratajach,

• Kościół św. Jana Jerozolimskiego,

• Muzeum Instrumentów Muzycznych,

• Muzeum Narodowe,

• Nowy Ogród Zoologiczny,

• Palmiarnia,

• Plac Adama Mickiewicza,

• Ratusz - Muzeum Historii Miasta,

• Wzgórze św. Wojciecha.

Przemyśl

• Katedra bizantyjsko-ukraińska,

• Archikatedra Wniebowzięcia NMP i św. Jana Chrzciciela,

• Kopiec Tatarski,

• Kościół św. Teresy,

• Muzeum Archidiecezjalne,

• Wzgórze Zamkowe,

• Zespół cmentarzy z I i II Wojny Światowej.

Sandomierz

• Dom Długosza - Muzeum Diecezjalne,

• Katedra Narodzenia NMP,

• Podziemna trasa turystyczna,

• Ratusz,

• Wąwóz Królowej Jadwigi,

• Zamek - Muzeum Okręgowe,

• Zespół klasztorny Dominikanów.

Szczecin

• Archikatedra św. Jakuba Apostoła,

• Brama Portowa,

• Cmentarz Centralny,

• Jezioro Szmaragdowe,

• Kościół św. Jana Ewangelisty,

• Plac Orła Białego,

• Ratusz Staromiejski, Muzeum Miasta Szczecina,

• Wały Chrobrego - Muzeum Morskie,

• Zamek Książąt Pomorskich,

• Zwiedzenie portu statkiem.

Toruń

• Fort VII,

• Kamienica "Pod Gwiazdą",

• Katedra śś. Janów Chrzciciela i Ewangelisty,

• Kościół NMP,

• Kościół św. Jakuba,

• Mury obronne,

• Muzeum Etnograficzne,

• Pałac Eskenów,

• Ratusz Staromiejski, Muzeum Okręgowe,

• Ruiny zamku.

Warszawa

• Cmentarz Ewangelicko-Augsburski,

• Cmentarz Powązkowski,

• Cmentarz Żydowski przy ul. Okopowej,

• Katedra św. Jana Chrzciciela,

• Łazienki Królewskie,

• Metropolitarna cerkiew prawosławna św. Marii Magdaleny na Pradze,

• Muzeum Historyczne m. st. Warszawy,

• Muzeum Narodowe,

• Muzeum Powstania Warszawskiego,

• Muzeum w Wilanowie,

• Muzeum Wojska Polskiego,

• Ogród Botaniczny w Al. Ujazdowskich,

• Ogród Saski z Grobem Nieznanego Żołnierza,

• Ogród Zoologiczny,

• Pałac Kultury i Nauki (widok z 30 piętra),

• Port Lotniczy im. F. Chopina,

• Rynek Nowego Miasta,

• Rynek Starego Miasta,

• Zabudowa ul. Krakowskie Przedmieście,

• Zamek Królewski,

• Zespół klasztorny Bernardynów na Czerniakowie.

Wrocław

• Aula Leopoldina i kościół Imienia Jezusa,

• Dworzec Świebodzki,

• Hala Ludowa,

• Mauzoleum Piastów Wrocławskich,

• Most Grunwaldzki,

• Muzeum Archidiecezjalne,

• Muzeum Narodowe,

• Muzeum Poczty i Telekomunikacji,

• Muzeum Sztuki Medalierskiej,

• Ogród botaniczny Uniwersytetu Wrocławskiego,

• Ogród Zoologiczny,

• Ostrów Piaskowy,

• Ostrów Tumski,

• Panorama Racławicka,

• Ratusz.

Parki Narodowe

Babiogórski Park Narodowy

• Markowe Szczawiny (schronisko i Muzeum Turystyki Górskiej PTTK),

• Diablak,

• Sokolica,

• Przełęcz Krowiarki,

• Muzeum Babiogórskiego PN w Zawoi.

Białowieski Park Narodowy

• Muzeum Przyrodniczo-Leśne,

• Park Pałacowy,

• Obszar Ochrony Ścisłej (dawny rezerwat ścisły),

• Rezerwat Pokazowy Żubrów,

• Szlak Dębów Królewskich.

Biebrzański Park Narodowy

• Czerwone Bagno (szlak czerwony w rejonie leśniczówki Grzędy),

• Goniądz n. Biebrzą: zabudowa rynku,

• Twierdza Osowiec (Ośrodek Edukacyjny),

• Bagno Ławki (szlak zielony Groblą Honczarowską),

• Góra Strękowa n. Narwią k. Wizny, pole bitwy 1939 r.

Bieszczadzki Park Narodowy

• Przełęcz Wyżniańska,

• Połonina Wetlińska,

• Ośrodek Kultury Turystyki Górskiej PTTK w Ustrzykach Górnych,

• Tarnica,

• Bieszczadzkie Muzeum Przyrodnicze w Ustrzykach Dolnych.

Drawieński Park Narodowy

• Dolina Drawy k. Głuska,

• Płociczna, tzw. Stara Węgornia k. Ostrowca,

• Jezioro Ostrowiec,

• Rezerwat "Radęcin" k. Moczel,

• Rezerwat "Głodne Jeziorka".

Gorczański Park Narodowy

• Czoło Turbacza,

• Dolina Kamienicy w rejonie przełęczy Borek,

• Kudłoń,

• Rezerwat im. Władysława Orkana.

Kampinoski Park Narodowy

• Granica (rezerwat "Granica", Ośrodek Dydaktyczno-Muzealny, cmentarz wojenny),

• Palmiry, cmentarz i Muzeum Walk i Męczeństwa,

• Rezerwat "Rybitew",

• Rezerwat "Sieraków',

• Rezerwat "Zaborów Leśny".

Karkonoski Park Narodowy

• Wodospad Szklarki,

• Kotły Wielkiego i Małego Stawu,

• Równia pod Śnieżką,

• Muzeum Karkonoskiego PN,

• Góra Chojnik, ścieżka przyrodnicza i ruiny zamku.

Magurski Park Narodowy

• Rezerwat "Kornuty",

• "Diabli Kamień" k. Folusza,

• Przełom Wisłoki na pd. od Myscowej,

• Krempna, cmentarz wojenny z 1916 r.,

• Kotań, cerkiew i lapidarium.

Narwiański Park Narodowy

• Kurowo, zespół dworski, muzeum Parku i ścieżka przyrodnicza,

• Punkty widokowe na dolinę Narwi w Bokinach lub Waniewie,

• Suraż, układ urbanistyczny miasta i Góra Królowej Bony.

Ojcowski Park Narodowy

• Brama Krakowska,

• Grota Łokietka,

• Muzeum Przyrodnicze im. Władysława Szafera w Ojcowie,

• Dolina Prądnika,

• Pieskowa Skała, zamek - muzeum.

Park Narodowy "Bory Tucholskie"

• Dąb "Bartuś",

• Checz kaszubska nad jeziorem Mielnia k. osady Strużka,

• Miejsce widokowe nad Jeziorem Karsińskim k. osady Owink.

Park Narodowy Gór Stołowych

• Błędne Skały,

• Szczeliniec Wielki,

• Skalne Grzyby,

• Urwisko Batorowskie.

Park Narodowy "Ujście Warty"

• Chyrzyno - Ośrodek Edukacyjny,

• Ścieżka przyrodnicza "Ptasim Szlakiem".

Pieniński Park Narodowy

• Trzy Korony,

• Sokolica,

• Wąwóz Szopczański,

• Spływ przełomem Dunajca.

Poleski Park Narodowy

• Wytyczno, cmentarz i pomnik Żołnierzy Korpusu Ochrony Pogranicza z 1939 r.,

• Ścieżka przyrodniczo-dydaktyczna "Jezioro Długie",

• Ścieżka przyrodniczo-dydaktyczna "Dąb Dominik",

• Ośrodek dydaktyczno-muzealny w Załuczu Starym.

Roztoczański Park Narodowy

• Ścieżka przyrodnicza na "Bukową Górę",

• Rezerwat "Jarugi",

• Wojda, miejsce bitwy partyzanckiej w 1942 r.,

• Zwierzyniec, kościół "Na Wodzie" i ośrodek edukacyjno-muzealny.

Słowiński Park Narodowy

• Muzeum Przyrodniczo-Leśne w Smołdzinie,

• Wzgórze Rowokół,

• Rezerwat "Mierzeja",

• Jezioro Gardno,

• Muzeum Wsi Słowińskiej w Klukach.

Świętokrzyski Park Narodowy

• Święta Katarzyna: zespół klasztorny,

• Łysica,

• Święty Krzyż: dawne opactwo Benedyktynów i Muzeum Przyrodniczo-Leśne,

• Rezerwat modrzewia polskiego na Górze Chełmowej.

Tatrzański Park Narodowy

• Dolina Kościeliska - Hala Ornak i Jaskinia Mroźna,

• Morskie Oko,

• Hala Gąsienicowa,

• Kasprowy Wierch,

• Dolina Strążyska,

• Muzeum TPN w Zakopanem.

Wielkopolski Park Narodowy

• Jezioro Góreckie,

• Jezioro Kociołek,

• Muzeum WPN,

• Rezerwat "Pojniki",

• Studnia Napoleona.

Wigierski Park Narodowy

• Jezioro Wigry kolo wsi Bryzgiel lub kolo wsi Cimochowizna,

• Muzeum Parku w Krzywem,

• Płociczno, Wigierska Kolejka Wąskotorowa,

• Rzeka Czarna Hańcza k. Wysokiego Mostu,

• Zespół klasztorny Kamedułów w Wigrach.

Woliński Park Narodowy

• Muzeum WPN w Międzyzdrojach,

• Kawcza Góra,

• Jezioro Turkusowe w Wapnicy,

• Grodzisko nad jeziorem Czajczym,

• Rezerwat Pokazowy Żubrów.

Główne obiekty krajoznawcze

Województwo dolnośląskie

A) ZABYTKI

1. Bogatynia, drewniane budownictwo łużyckie

2. Bolków, zamek Piastów świdnicko-jaworskich

3. Czocha, zamek

4. Grodziec k. Złotoryi, zamek

5. Henryków, zespół klasztorny Cystersów

6. Jawor, ewangelicki Kościół Pokoju

7. Jelenia Góra, kościół św. Krzyża

8. Karpacz, kościół Wang

9. Kliczków, pałac

10. Kłodzko, twierdza

11. Krzeszów, pocysterski zespół klasztorny

12. Książ, zespół zamkowo-parkowy

13. Legnica, zamek książąt legnickich

14. Legnickie Pole, pobenedyktyński zespół klasztorny

15. Lubiąż, pocysterski zespół klasztorny

16. Lubomierz, zabudowa rynku

17. Oleśnica, zamek

18. Srebrna Góra, twierdza

19. Strzegom, kościół śś. Piotra i Pawła

20. Świdnica, ewangelicki Kościół Pokoju

21. Świdnica, katedra śś. Stanisława i Wacława

22. Trzebnica, pocysterski zespół klasztorny

23. Wambierzyce, bazylika Nawiedzenia NMP i kalwaria

B) MUZEA

1. Duszniki Zdrój, Muzeum Papiernictwa

2. Jelenia Góra, Muzeum Okręgowe

3. Kłodzko, Muzeum Ziemi Kłodzkiej

4. Legnica, Dom Opatów Lubiąskich - Muzeum Miedzi

5. Wałbrzych, Muzeum Okręgowe

6. Zagórze Śląskie, zamek - Muzeum Regionalne PTTK

C) INNE OBIEKTY

1. Bogatynia, kopalnia węgla brunatnego

2. Góra Ślęża, rezerwat archeologiczny

3. Kletno, Jaskinia Niedźwiedzia

4. Krzyżowa k. Świdnicy, Międzynarodowy Ośrodek Spotkań Młodzieży

5. Kudowa Zdrój, Czermna - kaplica czaszek

6. Międzygórze, rezerwat "Wodospad Wilczki"

7. Polanica Zdrój, centrum uzdrowiska

8. Wojsławice k. Niemczy, ogród dendrologiczny

Województwo kujawsko-pomorskie

A) ZABYTKI

1. Bydgoszcz, spichrze nad Brdą

2. Chełmno, ratusz

3. Chełmża, kościół Św. Trójcy

4. Golub-Dobrzyń, zamek

5. Grudziądz, zespół spichrzów nad Wisłą

6. Inowrocław, kościół NMP tzw. "Ruina"

7. Koronowo, kościół Wniebowzięcia NMP

8. Kruszwica, Mysia Wieża

9. Lubostroń k. Barcina, zespół pałacowo-parkowy

10. Radzyń Chełmiński, ruiny zamku

11. Strzelno, kościoły Św. Trójcy i św. Prokopa

12. Świecie, ruiny zamku

13. Włocławek, katedra Wniebowzięcia NMP

B) MUZEA

1. Biskupin, rezerwat archeologiczny - Muzeum Archeologiczne

2. Bydgoszcz, Muzeum Okręgowe

3. Inowrocław, Muzeum im. J. Kasprowicza

4. Kłóbka k. Kowala, Park Etnograficzny

5. Wenecja k. Żnina, Muzeum Kolei Wąskotorowej

6. Włocławek, Muzeum Ziemi Kujawskiej i Dobrzyńskiej

C) INNE OBIEKTY

1. Ciechocinek, tężnie

2. Fojutowo k. Tucholi, akwedukt

3. Wierzchlas k. Tucholi, rezerwat "Cisy Staropolskie im. L. Wyczółkowskiego"

Województwo lubelskie

A) ZABYTKI

1. Chełm, kościół Rozesłania św. Apostołów

2. Dęblin, Twierdza

3. Gołąb, kościół śś. Floriana i Katarzyny, domek loretański

4. Hrebenne k. Tomaszowa Lubelskiego, cerkiew grekokatolicka św. Mikołaja

5. Jabłeczna, prawosławny zespół klasztorny

6. Janowiec, ruiny zamku Piotra Firleja

7. Kazimierz Dolny, rynek, kościół św. Jana Chrzciciela i ruiny zamku

8. Kodeń k. Terespola, kościół św. Anny

9. Krasnobród-Podklasztor, zespół kościelno-klasztorny

10. Puławy, zespół pałacowo-parkowy

11. Tomaszów Lubelski, kościół Zwiastowania NMP

12. Uchanie k. Hrubieszowa, kościół Wniebowzięcia NMP

13. Zamość, zabudowa rynku

B) MUZEA

1. Kazimierz Dolny, Muzeum Sztuki Złotniczej

2. Kozłówka k. Lubartowa, zespół pałacowo-parkowy - Muzeum Zamoyskich

3. Nałęczów, Muzeum St. Żeromskiego

4. Romanów k. Białej Podlaskiej, Muzeum Józefa I. Kraszewskiego

5. Włodawa, zespól synagogalny - Muzeum Pojezierza Łęczyńsko-Włodawskiego

6. Wojciechów k. Nałęczowa, Wieża Ariańska - Muzeum Kowalstwa

7. Wola Okrzejska, Muzeum H. Sienkiewicza

8. Zamość, Rotunda - Martyrologiczny Punkt Upamiętnienia

C) INNE OBIEKTY

1. Chełm, podziemia kredowe

2. Hamernia k. Suśca, rezerwat "Czartowe Pole"

3. Hniszów k. Dorohuska, dąb "Bolko"

4. Janów Podlaski, stadnina koni

5. Kazimierz Dolny, wąwozy lessowe

6. Kock i Wola Gułowska, pola bitew wojny 1939 r.

7. Nalęczów, centrum uzdrowiska

8. Porytowe Wzgórze, miejsce bitwy partyzanckiej

9. Sobibór, teren byłego obozu zagłady

Województwo lubuskie

A) ZABYTKI

1. Bytom Odrzański, zabudowa rynku

2. Gościkowo, Paradyż - zespół pocysterski

3. Kostrzyn, ruiny Starego Miasta

4. Kożuchów, kościół NMP

5. Lubsko, kościół NMP i ratusz

6. Łagów, zamek Joannitów

7. Ośno Lubuskie, obwarowania miejskie

8. Rokitno, kościół NMP

9. Szprotawa, kościół NMP

10. Żagań, pałac i klasztor Augustianów

11. Żary, kościół Najświętszego Serca Pana Jezusa

B) MUZEA

1. Dobiegniew, Muzeum Woldenberczyków

2. Gorzów Wielkopolski, Muzeum Lubuskie

3. Międzyrzecz, Dom Starostów - Muzeum Regionalne

4. Ochla k. Zielonej Góry, Park Budownictwa Ludowego

5. Zielona Góra: Muzeum Ziemi Lubuskiej

C) INNE OBIEKTY

1. Boryszyn k. Świebodzina, fortyfikacje Międzyrzeckiego Rejonu Umocnionego

2. Dychów k. Krosna Odrzańskiego, elektrownia wodna

3. Łęknica, Park Mużakowski

4. Świerkocin, Zoo Safari

Województwo łódzkie

A) ZABYTKI

1. Boguszyce k. Rawy Mazowieckiej, kościół św. Stanisława

2. Grębień k. Wielunia, kościół Św. Trójcy

3. Inowłódź, kościół św. Idziego

4. Łowicz, zabudowa Starego Rynku

5. Łódź, zespół budynków "Księży Młyn"

6. Łódź, willa ul. Wólczańska 31/33

7. Łódź, ulica Piotrkowska (od pl. Wolności do Al. Mickiewicza)

8. Piotrków Trybunalski, kościół św. Franciszka Ksawerego

9. Sieradz, kolegiata Wszystkich Świętych

10. Skierniewice, dworzec kolejowy

11. Sulejów-Podklasztorze, pocysterski zespół klasztorny

12. Tum k. Łęczycy, kolegiata NMP i św. Aleksego

13. Walewice k. Łowicza, zespół pałacowo-parkowy

14. Warta, zespół klasztorny Bernardynów

15. Wolbórz, zespół pałacowo-parkowy

B) MUZEA

1. Kutno, Muzeum Bitwy nad Bzurą 1939

2. Łowicz, gmach pomisjonarski - muzeum

3. Łódź, Centralne Muzeum Włókiennictwa

4. Łódź, Muzeum Historii Miasta Łodzi

5. Łódź, Muzeum Sztuki

6. Nieborów k. Łowicza, zespół pałacowo-parkowy - muzeum

7. Oporów k. Kutna, zamek - Muzeum Wnętrz

8. Ożarów k. Wielunia, dwór - Muzeum Wnętrz Dworskich

C) INNE OBIEKTY

1. Arkadia k. Łowicza, Park Romantyczny

2. Bełchatów, kopalnia węgla brunatnego

3. Bogusławice k. Wolborza, Państwowe Stado Ogierów

4. Działoszyn, rezerwat "Węże"

5. Łódź, Park im. Szarych Szeregów - pomnik Martyrologii Dzieci

6. Piątek k. Łęczycy, geometryczny środek Polski - pomnik

7. Rogów k. Koluszek, muzeum przyrodniczo-leśne, ogród dendrologiczny

8. Tomaszów Mazowiecki, rezerwat "Niebieskie Źródła"

Województwo małopolskie

A) ZABYTKI

1. Biecz, kolegiata Bożego Ciała

2. Binarowa k. Biecza, kościół św. Michała Archanioła

3. Chochołów k. Zakopanego, drewniana zabudowa wsi

4. Dębno k. Nowego Targu, kościół św. Michała Archanioła

5. Kalwaria Zebrzydowska, zespół klasztorny i kalwaria

6. Lanckorona, drewniana zabudowa i kościół św. Leonarda

7. Lipnica Murowana, drewniana zabudowa miasta

8. Miechów, dawny zespół klasztorny Bożogrobowców

9. Nowy Wiśnicz, zamek

10. Orawka k. Nowego Targu, kościół św. Jana Chrzciciela

11. Powroźnik k. Muszyny, dawna cerkiew św. Jakuba Mł.

12. Sękowa, kościół śś. Filipa i Jakuba

13. Stary Sącz, klasztor Klarysek

14. Sucha Beskidzka, zamek

15. Szczyrzyc k. Mszany Dolnej, zespół klasztorny Cystersów

16. Tarnów, zespół Starego Miasta

B) MUZEA

1. Bartne k. Gorlic, cerkiew śś. Kosmy i Damiana - Muzeum Sztuki Cerkiewnej

2. Chabówka, Skansen Taboru Kolejowego

3. Dębno k. Tarnowa, zamek - muzeum

4. Nowy Sącz, Falkowa - Sądecki Park Etnograficzny

5. Oświęcim-Brzezinka, dawne obozy zagłady - Muzeum Auschwitz-Birkenau

6. Tarnów, Muzeum Diecezjalne

7. Wadowice, Dom Jana Pawła II - muzeum

8. Wygiezłów k. Chrzanowa, Nadwiślański Park Etnograficzny

9. Zakopane, Muzeum Tatrzańskie

10. Zubrzyca Górna k. Jabłonki, Orawski Park Etnograficzny

C) INNE OBIEKTY

1. Bochnia, kopalnia soli

2. Ciężkowice k. Gorlic, rezerwat "Skamieniałe Miasto"

3. Dobczyce, Jezioro Dobczycke i ruiny zamku

4. Gorlice, cmentarz wojenny z 1915 r.

5. Jaskinia Wierzchowska Górna k. Białego Kościoła

6. Jaworki k. Szczawnicy, rezerwat "Wąwóz Homole"

7. Krynica Zdrój, centrum uzdrowiska

8. Niedzica, zamek - muzeum i zapora na Dunajcu

9. Racławice k. Miechowa, pole bitwy z 1794 r.

10. Szczawnica, centrum uzdrowiska

11. Wieliczka, kopalnia soli

12. Zakopane, stary cmentarz na Pęksów Brzyzku

13. Zalipie k. Dąbrowy Tarnowskiej, ośrodek kultury ludowej

Województwo mazowieckie

A) ZABYTKI

1. Brochów k. Sochaczewa, kościół obronny śś. Andrzeja i Jana Chrzciciela

2. Brok k. Ostrowi Mazowieckiej, kościół św. Andrzeja

3. Ciechanów, zamek

4. Czersk, ruiny zamku

5. Czerwińsk n. Wisłą, zespół klasztorny

6. Kobyłka, kościól Św. Trójcy

7. Nowy Dwór Mazowiecki, Twierdza Modlin

8. Płock, katedra Wniebowzięcia NMP

9. Przasnysz, zespół klasztorny Bernardynów

10. Pułtusk, zamek

11. Radom, zespół klasztorny Bernardynów

12. Radziejowice, zespół pałacowo-parkowy

13. Siedlce, Stary Rynek

B) MUZEA

1. Czarnolas k. Zwolenia, Muzeum Jana Kochanowskiego

2. Liw k. Węgrowa, zamek i dwór - muzeum Zbrojownia

3. Opinogóra, zameczek - Muzeum Romantyzmu

4. Orońsko k. Radomia, Centrum Rzeźby Polskiej

5. Płock, Muzeum Mazowieckie

6. Pruszków, Muzeum Starożytnego Hutnictwa Mazowieckiego

7. Przysucha, Muzeum im. O. Kolberga

8. Radom, Muzeum Wsi Radomskiej

9. Sierpc-Bojanowo, Muzeum Wsi Mazowieckiej

10. Sochaczew, Muzeum Ziemi Sochaczewskiej i Pola Bitwy nad Bzurą

11. Szydłowiec, zamek - Muzeum Ludowych Instrumentów Muzycznych

12. Warka-Winiary, dwór - Muzeum im. K. Pułaskiego

13. Żelazowa Wola, dom F. Chopina - muzeum i park

C) INNE OBIEKTY

1. Czarnia k. Myszyńca, rezerwat "Czarnia"

2. Kadzidło, ośrodek kurpiowskiej kultury ludowej

3. Konstancin-Jeziorna, tężnia i zabudowa uzdrowiska

4. Mała Wieś k. Grójca, rezerwat "Modrzewina"

5. Niepokalanów, zespół klasztorny Franciszkanów

6. Ossów k. Kobyłki, Mauzoleum i Cmentarz Poległych w 1920 r.

7. Proboszczewice k. Płocka, grodzisko "Kosmata Góra"

8. Stare Iganie, pole bitwy z 1831 r.

9. Studzianki Pancerne, pomnik - Mauzoleum Wojska Polskiego

10. Sulejówek, dom J. Piłsudskiego

11. Treblinka k. Małkini, dawny obóz zagłady Żydów

Województwo opolskie

A) ZABYTKI

1. Byczyna, mury miejskie

2. Głogówek, zespół miejski (zamek, ratusz, zespół klasztorny, kościół św. Bartłomieja)

3. Głuchołazy, kościół św. Wawrzyńca

4. Góra św. Anny, zespół klasztorny Franciszkanów i kalwaria

5. Małujowice k. Brzegu, kościół św. Jakuba

6. Moszna, zespół pałacowo-parkowy

7. Nysa, kościół św. Jakuba

8. Olesno, kościół św. Anny

9. Opole, kościół Św. Trójcy

10. Otmuchów, ratusz i zamek

11. Paczków, zespół starego miasta

B) MUZEA

1. Brzeg, zamek - muzeum

2. Góra św. Anny, Muzeum Czynu Powstańczego

3. Łambinowice, Muzeum Martyrologii Jeńców Wojennych

4. Opole, Muzeum Śląska Opolskiego

5. Opole-Bierkowice, Muzeum Wsi Opolskiej

C) INNE OBIEKTY

1. Góra Św. Anny, pomnik Czynu Powstańczego

2. Opole, amfiteatr

Województwo podkarpackie

A) ZABYTKI

1. Baranów Sandomierski, zamek

2. Blizne k. Brzozowa, kościół Wszystkich Świętych

3. Czerteż k. Sanoka, dawna cerkiew

4. Haczów k. Krosna, kościół Wniebowzięcia NMP

5. Jarosław, kamienica Orsettich i podziemna trasa turystyczna

6. Kalwaria Pacławska k. Przemyśla, zespół klasztorny Franciszkanów z kalwarią

7. Krasiczyn, zespół zamkowo-parkowy

8. Krosno, kościół Nawiedzenia NMP

9. Leżajsk, zespół klasztorny Bernardynów

10. Posada Rybotycka k. Birczy, cerkiew obronna św. Onufrego

11. Pruchnik k. Jarosławia, drewniana zabudowa

12. Sieniawa, zespół pałacowo-parkowy

B) MUZEA

1. Bóbrka k. Krosna, Skansen Przemysłu Naftowego

2. Kolbuszowa, Muzeum Kultury Ludowej

3. Komańcza, klasztor Nazaretanek - Izva Pamięci kardynała Stefana Wyszyńskiego

4. Krosno, Muzeum Podkarpackie

5. Łańcut, zespół pałacowo-parkowy, muzeum

6. Przeworsk, zespół pałacowo-parkowy, muzeum

7. Radruż k. Horyńca, zespół cerkiewny św. Paraskewy, muzeum

8. Rzeszów, Muzeum Okręgowe

9. Sanok, Muzeum Budownictwa Ludowego

10. Sanok, zamek - Muzeum Historyczne

11. Żarnowiec k. Krosna, dwór - Muzeum Marii Konopnickiej

C) INNE OBIEKTY

1. Czarnorzeki k. Krosna, rezerwat "Prząki" i ruiny zamku Kamieniec

2. Dukla, cmentarz wojenny

3. Iwonicz Zdrój, centrum uzdrowiska

4. Lesko, synagoga i cmentarz żydowski

5. Rymanów Zdrój, centrum uzdrowiska

6. Solina, zapora i jezioro

Województwo podlaskie

A) ZABYTKI

1. Białystok, kościół Chrystusa Króla i św. Rocha

2. Białystok, zespół pałacowo-parkowy

3. Drohiczyn, zespół klasztorny i katedra Św. Trójcy

4. Łomża, katedra śś Michała Archanioła i Jana Chrzciciela

5. Sejny, zespół klasztorny Dominikanów

6. Supraśl, zespół klasztorny Bazylianów

7. Tykocin, kościół Św. Trójcy

B) MUZEA

1. Białystok, Muzeum Podlaskie

2. Ciechanowiec, Muzeum Rolnictwa

3. Choroszcz, zespół pałacowy - Muzeum Wnętrz Pałacowych

4. Nowogród, Muzeum Kurpiowskie

5. Suwałki, Muzeum im. Marii Konopnickiej

6. Tykocin, synagoga - muzeum

C) INNE OBIEKTY

1. Augustów, Kanał Augustowski

2. Bachanowo k. Suwałk, rezerwat "Głazowisko Bachanowo nad Czarną Hańczą"

3. Błaskowizna k. Suwałk, jezioro Hańcza

4. Grabarka k. Siemiatycz, sanktuarium polskiego prawosławia

5. Gulbieniszki k. Suwałk, Cisowa Góra

6. Hajnówka, cerkiew Św. Trójcy

7. Kruszyniany k. Krynek, meczet i cmentarz muzułmański

8. Szurpiły k. Suwałk, Góra Zamkowa z grodziskiem i Jeziora Szurpilskie

9. Turtul, punkt widokowy

Województwo pomorskie

A) ZABYTKI

1. Gniew, zamek

2. Kartuzy, pokartuski zespół klasztorny

3. Pelplin, pocysterski zespół poklasztorny, katedra NMP

4. Żarnowiec k. Pucka, pocysterski zespół klasztorny

5. Żukowo k. Kartuz, zespół poklasztorny Norbertanek

B) MUZEA

1. Będomin k. Kościerzyny Muzeum Hymnu Narodowego

2. Bytów, zamek krzyżacki - Muzeum Zachodniej Kaszubszczyzny

3. Chojnice, Brama Człuchowska - Muzeum Regionalne

4. Gdynia, Muzeum Marynarki Wojennej

5. Gdynia, Muzeum Oceanograficzne i Akwarium Morskie

6. Hel, Muzeum Rybołóstwa

7. Kwidzyn, dawna katedra i zamek - muzeum

8. Malbork, zamek - Muzeum Zamkowe

9. Pelplin, Muzeum Diecezjalne

10. Słupsk, Muzeum Pomorza Środkowego

11. Tczew, Muzeum Wisły

12. Wdzydze Kiszewskie, Kaszubski Park Etnograficzny

C) INNE OBIEKTY

1. Babi Dół k. Kartuz, rezerwat "Jar rzeki Raduni"

2. Mechowo k. Pucka, Groty Mechowskie

3. Odry k. Czerska, rezerwat "Kręgi Kamienne"

4. Rozewie k. Władysławawa, latarnia morska i rezerwat "Przylądek Rozewie"

5. Sopot, molo

6. Stogi k. Malborka, cmentarz mennonicki

7. Wirty k. Starogardu Gdańskiego, ogród dendrologiczny

Województwo śląskie

A) ZABYTKI

1. Cieszyn, rotunda św. Mikołaja

2. Częstochowa, Jasna Góra

3. Katowice, osiedla robotnicze Giszowiec i Nikiszowiec

4. Mirów i Bobolice k. Żarek, ruiny zamków

5. Olsztyn k. Częstochowy, ruiny zamku

6. Pilica, kolegiata św. Jana Chrzciciela

7. Podzamcze k. Ogrodzieńca, ruiny zamku

8. Rudy, pocysterski zespół klasztorny

B) MUZEA

1. Będzin, zamek - Muzeum Zagłębia

2. Bielsko Biała, Muzeum Okręgowe - Zamek Sułkowskich

3. Bytom, Muzeum Górnośląskie

4. Mysłowice, Centralne Muzeum Pożarnictwa

5. Pszczyna, zespół palacowo-parkowy, Muzeum Pałacowe

6. Zabrze, Muzeum Górnictwa Węglowego i jeden ze skansenów górniczych

7. Żywiec, zamek - muzeum

C) INNE OBIEKTY

1. Chorzów, Park Kultury i Wypoczynku (planetarium, Górnośląski Park Etnograficzny, Stadion Śląski)

2. Gliwice, maszt radiostacji

3. Koniaków i Istebna k. Wisły, ośrodki beskidzkiej kultury ludowej

4. Katowice, pomnik Powstańców Śląskich

5. Piekary Śląskie, sanktuarium maryjne i kalwaria

6. Podlesice k. Kroczyc, rezerwat "Góra Zborów"

7. Tarnowskie Góry, Kopalnia Zabytkowa

8. Wisła Czarne, źródła Wisły pod Baranią Górą

Województwo świętokrzyskie

A) ZABYTKI

1. Chęciny k. Kielc, ruiny zamku

2. Jędrzejów, zespół klasztorny Cystersów

3. Kielce, katedra Wniebowzięcia NMP

4. Klimontów, kościół św. Józefa

5. Koprzywnica, pocysterski zespół klasztorny

6. Opatów, kolegiata św. Marcina

7. Szydłów, średniowieczny zespół miejski

8. Ujazd k. Opatowa, ruiny zamku

9. Wąchock, zespół klasztorny Cystersów

10. Wiślica, kolegiata Narodzenia NMP

B) MUZEA

1. Jędrzejów, Muzeum im. Przypkowskich

2. Kielce, pałac biskupów krakowskich - Muzeum Narodowe

3. Nowa Słupia, Muzeum Starożytnego Hutnictwa Świętokrzyskiego

4. Oblęgorek k. Kielc, Muzeum H. Sienkiewicza

5. Sielpia Wielka k. Końskich, Muzeum Staropolskiego Zagłębia Przemysłowego

6. Tokarnia k. Chęcin, Muzeum Wsi Kieleckiej

C) INNE OBIEKTY

1. Bałtów, Park Jurajski

2. Bartków k. Zagnańska, dąb "Bartek"

3. Busko Zdrój, centrum uzdrowiska

4. "Jaskinia Raj"

5. Kielce, rezerwat "Kadzielnia"

6. Krzemionki k. Ostrowca Św., rezerwat archeologiczny

7. Michniów k. Suchedniowa, Mauzoleum Martyrologii Wsi Polskiej

8. Wykus k. Wąchocka, rezerwat "Wykus" i symboliczny cmentarz partyzancki

Województwo warmińsko-mazurskie

A) ZABYTKI

1. Frombork, zespół wzgórza katedralnego

2. Giżycko, twierdza Boyen

3. Kętrzyn, kościół św. Jerzego

4. Morąg, kościół śś. Piotra i Pawła

5. Nidzica, zamek

6. Olsztyn, katedra św. Jakuba

7. Orneta, kościół śś. Jana Chrzciciela i Jana Ewangelisty

8. Reszel, zamek

9. Święta Lipka, zespół klasztorny Jezuitów

B) MUZEA

1. Elbląg, Muzeum Okręgowe

2. Lidzbark Warmiński, zamek - muzeum

3. Olsztyn, zamek - Muzeum Warmii i Mazur

4. Olsztynek, Muzeum Budownictwa Ludowego

5. Pranie nad Jez. Nidzkim, Muzeum K. I. Gałczyńskiego

6. Stębark k. Olsztynka, Muzeum Grunwaldzkie, pole bitwy z 1410 r.

C) INNE

1. Bisztynek, "Diabelski Kamień"

2. Gierłoż k. Kętrzyna, Wilczy Szaniec

3. Kadyny k. Tolkmicka, Dąb Jana Bażyńskiego

4. Kanal Elbląsko-Ostródzki, przejazd statkiem do Elbląga od pochylni Buczyniec

5. Krutyń k. Rucianego-Nidy, dolina Krutyni i jeziorka z pływającymi wyspami

6. Łyna k. Nidzicy, rezerwat "Źródła Łyny"

7. Olsztyn, planetarium i obserwatorium astronomiczne

8. Pieniężno, rezerwat "Dolina rzeki Wałszy"

9. Stańczyki, wiadukty w Puszczy Rominckiej

10. Śniardwy (rejs po jeziorze)

11. Wojnowo k. Rucianego-Nidy, cerkiew staroobrzędowców

Województwo wielkopolskie

A) ZABYTKI

1. Antonin k. Ostrowa Wielkopolskiego, pałac myśliwski

2. Bieniszew k. Konina, zespół klasztorny Kamedułów

3. Bralin k. Kępna, kościół Narodzenia NMP "Na pólku"

4. Gniezno, bazylika archikatedralna Wniebowzięcia NMP

5. Gostyń, zespół klasztorny Filipinów

6. Górka Klasztorna, pobernardyński zespół klasztorny

7. Kalisz, katedra św. Mikołaja

8. Kościan, kościół NMP Wniebowziętej

9. Ląd k. Konina, pocysterski zespół klasztorny

10. Leszno, kościół św. Mikołaja

11. Lubin k. Kościana, zespół klasztorny Benedyktynów

12. Obra k. Wolsztyna, pocysterski zespół klasztorny

13. Pawłowice k. Leszna, zespół pałacowy

14. Przemęt k. Leszna, kościół pocysterski

15. Rydzyna, zespół urbanistyczny i zamek

16. Sieraków, kościół NMP Niepokalanie Poczętej

17. Sulmierzyce k. Krotoszyna, ratusz

18. Tarnowo Pałuckie k. Wągrowca, kościół św. Mikołaja

19. Trzemeszno, kościół NMP i św. Wojciecha

20. Turew k. Kościana, zespół pałacowo-parkowy

21. Wągrowiec, kościół św. Jakuba

22. Wąsowo k. Nowego Tomyśla, zespół pałacowo-parkowy

23. Woźniki k. Grodziska Wielkopolskiego, zespół klasztorny Franciszkanów

B) MUZEA

1. Giecz k. Środy Wlkp., rezerwat archeologiczny

2. Gniezno, Muzeum Początków Państwa Polskiego

3. Gołuchów, zamek - muzeum

4. Kalisz, Muzeum Ziemi Kaliskiej

5. Konin-Gosławice, zamek - Muzeum Okręgowe

6. Kórnik, zamek - Muzeum Wnętrz Zamkowych, arboretum

7. Lednica, Ostrów Lednicki, Wielkopolski Park Etnograficzny

8. Rakoniewice k. Wolsztyna, Wielkopolskie Muzeum Pożarnictwa

9. Rogalin, zespół pałacowy - muzeum

10. Sieraków, Muzeum - Zamek Opalińskich

11. Szamotuły, Muzeum - Zamek Górków

12. Szreniawa k. Poznania, Muzeum Narodowe Rolnictwa i Przemysłu Rolnospożywczego

13. Śmiełów k. Jarocina, pałac - muzeum

14. Wolsztyn, skansen parowozów

C) INNE OBIEKTY

1. Gołuchów k. Kalisza, głaz św. Jadwigi

2. Pobiedziska, skansen miniatur

3. Stary Licheń k. Konina, sanktuarium maryjne z kościołem MB Bolesnej Królowej Polski

Województwo zachodniopomorskie

A) ZABYTKI

1. Białogard, kościół Narodzenia NMP

2. Kamień Pomorski, katedra św. Jana Chrzciciela

3. Kołobrzeg, katedra Wniebowzięcia NMP

4. Krąg k. Polanowa, zespół zamkowy

5. Pyrzyce, mury miejskie

6. Stare Drawsko, ruiny zamku

7. Stargard Szczeciński, kościół NMP Królowej Świata

8. Świdwin, zamek

9. Trzebiatów, kościół Macierzyństwa NMP

10. Tuczno k. Wałcza, zamek

B) MUZEA

1. Darłowo, zamek - muzeum

2. Kołobrzeg, Muzeum Oręża Polskiego

C) INNE OBIEKTY

1. Chojna, platan "Olbrzym"

2. Dolina Pięciu Jezior k. Połczyna Zdroju, rezerwat przyrody

3. Glinna k. Starego Czarnowa, ogród dendrologiczny

4. Siekierki, cmentarz wojenny

5. Trzęsacz k. Trzebiatowa, brzeg klifowy i ruiny kościoła

6. Tychowo k. Białogardu, głaz "Trygław"

7. Wałcz, ośrodek sportowy i most nad jeziorem Raduń

8. Zdbice k. Wałcza, fortyfikacje Wału Pomorskiego

9. Żydowo k. Polanowa, elektrownia pompowo-szczytowa (widok)

11. METODOLOGIA INWENTARYZACJI KRAJOZNAWCZEJ

OPRACOWANIE ZEBRANYCH MATERIAŁÓW

Założenia ogólne

Rzeczowe i formalne opracowanie wyników inwentaryzacji krajoznawczej polega na sporządzeniu opisów wszystkich obiektów i walorów, ustaleniu prawidłowości merytorycznej poszczególnych opisów, niekiedy sprawdzeniu wiarygodności oraz w miarę potrzeby uzupełnieniu danych brakujących.

Karta inwentaryzacyjna

Karta inwentaryzacyjna jest to karta gładkiego papieru formatu A-5 (w układzie poziomym 210 x 148 mm), na której umieszcza się opis obiektu lub waloru krajoznawczego. Do wypełniania kart stosuje się komputery lub maszyny do pisania. Schemat układu karty oraz przykład jej wypełnienia podano poniżej.

Na przedniej stronie karty, w odległości ok. 30 mm od górnego brzegu, nanosi się poziomą czerwoną linię dzielącą kartę na dwa pola: górne i dolne. Pole górne dzieli się następnie pionową czerwoną linią nakreśloną w odległości 140 mm od lewego brzegu (70 mm od prawego). Pole górne lewe przeznacza się na umieszczenie symbolu karty, czyli tzw. adresu. Symbol karty przypomina ułamek: nad kreską znajduje się symbol klasyfikacji topograficznej, pod kreską - symbol klasyfikacji rzeczowej, np.:

12.66. GLIWICE, ul. Krzywoustego 2
8.2(4.6,6.2)

W pole górne prawe wpisuje się pierwszą literę imienia i nazwisko osoby dokonującej penetracji w terenie a następnie sporządzającej tę kartę oraz datę penetracji.

Pole dolne służy jako miejsce dla opisu obiektu lub waloru krajoznawczego, czyli dla zapisu jego dokumentacji. Jeżeli opis nie mieści się na jednej karcie, należy przenieść ciąg dalszy opisu na przednie strony dodatkowych kart. Dodatkowa karta jest opatrywana tym samym symbolem (adresem), co karta zasadnicza, zaś w adresie po prawej stronie otrzymuje cyfrę 2, a w miarę potrzeby kolejne dalsze cyfry.

Zaleca się stosowanie papieru o powiększonej grubości (np. 140 mg/dm²).

Opis obiektu lub waloru krajoznawczego

Opis obiektu lub waloru krajoznawczego, zamieszczony na karcie inwentaryzacyjnej, powinien być podany w sposób zwięzły, jasny i jednoznaczny. Wiadomości zawarte w opisie powinny być ścisłe i pewne, potwierdzone przez źródła i autopsję.

Należy unikać zbędnych ogólnikowych określeń, jak np. przepiękny, uroczy, stary, nowy (tu podać okres powstania lub szacunkowy wiek, np. 50 lat). Opis nie powinien zawierać zbył wielu szczegółów. Przy opisie historycznym podać datę powstania obiektu i daty tylko najważniejszych wydarzeń (np. gruntownej przebudowy, zmiany przeznaczenia). W opisie wyposażeniu wnętrza kościołów podać ogólną informację, np. barokowe, gł. XVIII (kilka rzeźb gotyckich XV), lub wymienić tylko najcenniejsze elementy o dużej wartości historycznej lub artystycznej. Jeżeli obiekt krajoznawczy jest prawnie uznanym zabytkiem (urbanistyki, architektury, archeologu, techniki), to na końcu opisu tego obiektu należy umieścić wyraz "zabytek" (i ewentualnie nr rejestru). Nie podawać wymiarów opisywanych obiektów, chyba że jest to niezbędne do ich scharakteryzowania, np. pierśnicy lub obwodu drzew pomnikowych. Należy zwrócić uwagę na prawidłowość nazw opisywanych obiektów lub walorów. Można, jeżeli jest to uzasadnione, podawać inne nazwy: lokalne, zwyczajowe, gwarowe. Jeżeli występuje obok siebie kilka podobnych obiektów, np. kamienice z jednego okresu dziejowego, należy je opisywać razem jako zespół obiektów. Uzupełnieniem opisu jest odnośnik literaturowy.

Opis obiektu lub waloru krajoznawczego należy zweryfikować pod względem językowym i redakcyjnym. Treść i kolejność poszczególnych elementów opisu podano w p. 3.3.

Przykłady opisów na kartach walorów i obiektów krajoznawczych podane są w Zeszycie nr l materiałów pomocniczych (Robert Respondowski, Przykłady opisów obiektów i walorów krajoznawczych, 1987).

Dokumentacja inwentaryzacyjna

Dokumentacja inwentaryzacyjna obejmuje: dokumentację bibliograficzną, ikonograficzną i kartograficzną.

Dokumentacja bibliograficzna

Dokumentacja bibliograficzna potwierdza wszelkie istotne elementy opisu obiektu lub waloru naniesione na kartę inwentaryzacyjną oraz rozszerza informacje o obiekcie lub walorze. Przy kilku pozycjach literatury należy podawać najnowszą z nich, ewentualnie z dawniejszych najbardziej szczegółową. Bibliografię należy podawać wg następującego układu:

• Prace zwarte (książki):

Nazwisko autora i pierwsza litera imienia z kropką i dwukropkiem. Tytuł. Wydanie i numer liczbami rzymskimi. Wydawca (może być czytelnym skrótem). Miejsce i rok wydania. Stronica z opisem obiektu.

Przykład:
Kręglewska E.: Sztuka Leszna. Wyd. Pozn. Poznań 1981.

• Prace zbiorowe zwarte:

Tytuł. Pod red. (pierwsza litera imienia i nazwisko) lub adnotacja "praca zbiorowa". Wydawca. Miejsce i rok wydania. Stronica z opisem obiektu.

Przykład:
Studia z dziejów Ziemi Mogileńskiej. Pod red. C. Łuczaka. Uniwersytet im. Adama Mickiewicza. Poznań - Mogilno 1978. Str. 374.

• Uwaga: W przypadku Katalogu Zabytków Sztuki w Polsce należy stosować następujący zapis:

K.Z.S. w P.: t. a, zesz. b, rok wydania, str. c. gdzie a - numer tomu, b - numer zeszytu, c - numer stronicy, np.

K.Z.S. w P.: t. V. zesz. 13, 1968, str. 14.

• Artykuły w czasopismach:

Nazwisko autora i pierwsza litera imienia z kropką i dwukropkiem. Tytuł artykułu. Tytuł czasopisma, tom lub rocznik (dla roczników, półroczników i kwartalników) w skrócie małą literą t. lub rocz., numer lub zeszyt (dla półroczników, kwartalników, miesięczników, tygodników) w skrócie nr lub zesz., po przecinku rok wydania (dla miesięczników, dwutygodników i tygodników), po przecinku stronica z opisem obiektu w skrócie małymi literami str. W przypadku dziennika podaje się po tytule czasopisma i przecinku datę wydania.

Przykłady:

dla rocznika -
Bystrzycki A.: Twierdza Dęblin (1837-1916). Rocznik Mazowiecki, t. VI, 1976, str. 171:

dla tygodnika
Dziekańska A.: Warka - miasto ambicji. Stolica, nr 30, 1983, str. 12.

Dokumentację bibliograficzną zaś umieszcza się zwykle po opisie na dole karty lub na ostatniej karcie, jeżeli opis obejmuje więcej kart. Można też sporządzić odrębną kartę bibliograficzną z ponumerowanym wykazem literatury dotyczącej całej jednostki administracyjnej (miasta, gminy), na kartach zaś umieszcza się w nawiasie kwadratowym odpowiedni numer tego wykazu i ewentualnie numer strony dzielą.

Dokumentacja ikonograficzna

Dokumentacja ikonograficzna pożądana jest dla każdego obiektu lub waloru. Podstawą tej dokumentacji są dokumentalne zdjęcia fotograficzne sporządzone podczas penetracji terenu. Dla celów dokumentacyjnych stosuje się zwykle fotografie czarno-białe, jednakże coraz trudniej wykonać zdjęcia w tej technice. Dlatego zwykle wykonywać będziemy zdjęcia barwne. Mogą to być również zdjęcia dokumentalne wykonane w innych okolicznościach (nie podczas penetracji inwentaryzacyjnej) pod warunkiem, że można z nich wykonać reprodukcje lub odbitki z negatywów udostępnionych przez autora lub właściciela, oraz że zdjęcia te obrazują stan obiektu lub waloru zgodny ze stanem stwierdzonym podczas penetracji. Należy wykonywać odbitki w formacie 10 x l5 lub 13 x 18 cm (tj. zbliżonym do formatu karty inwentaryzacyjnej).

Dokumentację ikonograficzną dołącza się do karty inwentaryzacyjnej obiektu stosując koperty formatu 12 x 21 cm. Nie należy stosować spinaczy lub zszywek. Ewentualne posiadane negatywy należy przechowywać oddzielnie, odpowiednio posegregowane i zaopatrzone w symbol karty inwentaryzacyjnej.

Każda odbitka fotograficzna powinna być opatrzona podpisem, nazwiskiem autora oraz symbolem identyfikującym zdjęcie (klasyfikacja topograficzna, rzeczowa, nr zdjęcia w karcie), np. 32.50. Orzeszkowo /4.4 (4.5, 1.7)/ fot. l - oznacza pierwsze zdjęcie fotograficzne dawnego cmentarza kalwińskiego w Orzeszkowie w województwie wielkopolskim, gmina Kwilicz (przykład wypełnienia karty na str. 19). Numeracja fotografii jest oddzielna dla każdego obiektu (zespołu obiektów). Zaleca się stosowanie specjalnych naklejek przylepnych formatu 105 x 37 mm (obecne odbitki wykluczają stosowanie tuszu do pieczątek, atramentu, ołówka, cienkopisów).

W przypadku niemożliwości uzyskania zdjęć dopuszcza się rysunek odręczny. Dobrą dokumentację ikonograficzną stanowi rysunek techniczny. Dopuszcza się wykonanie zdjęć cyfrowych lub filmów video (poza konkursem, bez zwrotu kosztów).

Ze względów finansowych wprowadza się ograniczenie: średnio jedno zdjęcie może przypadać na jeden obiekt (licząc obiekty pojedyncze i wszystkie w zespołach).

Dokumentacja kartograficzna

Dokumentacja kartograficzna obejmuje wszelkie szkice map i planów. Zaleca się wykonywanie szkiców (mogą być uproszczone) dla wszystkich zinwentaryzowanych gmin oraz planów miast, większych wsi, a także cmentarzy, parków, zespołów kościelnych i klasztornych z naniesieniem obiektów lub walorów objętych kartoteką inwentaryzacyjną. W odniesieniu do obiektów, nie uwidocznionych dotąd na mapach lub planach, zwłaszcza trudnych do odnalezienia w terenie, np. drzew pomnikowych w lesie, należy wykonywać szkice topograficzne (nawet odręcznie) położenia tych obiektów lub walorów w terenie, ułatwiające ich odszukanie.

Każdy plan lub szkic opatruje się podpisem, nazwiskiem autora oraz numerem złożonym z symbolu klasyfikacji topograficznej oraz kolejnej liczby (podobnie jak w przypadku dokumentacji ikonograficznej). Dla map i planów wziętych z odpowiednich publikacji należy podać źródło wg zasad dokumentacji bibliograficznej. Przykłady map, planów i szkiców wykonywanych dla potrzeb inwentaryzacji podane są w Zeszycie nr 2 materiałów pomocniczych (Łęcki Paweł, Łęcki Włodzimierz: Mapy, plany i szkice w dokumentacji inwentaryzacyjnej, 1987).

Protokół-notatka

Protokół-notatkę sporządza się podczas penetracji terenowej w przypadku stwierdzenia, że:

1. obiekt lub walor krajoznawczy znajdujący się w materiałach źródłowych przestał istnieć (należy podać okoliczności jego unicestwienia),

2. występuje rażąca rozbieżność między danymi w materiałach źródłowych a stanem faktycznym obiektu lub waloru krajoznawczego,

3. obiekt krajoznawczy znajdujący się w materiałach źródłowych nie przedstawia żadnej wartości ze względów krajoznawczych (np. bezstylowy budynek z pocz. XX).

W przypadku "odkrycia" obiektu lub waloru krajoznawczego nie sporządza się protokółu-notatki, lecz wykonuje się jego opis na karcie inwentaryzacyjnej.

Protokół-notatkę sporządzamy na papierze formatu A-5 i zaopatrujemy w adres (p. 5.3.2.), datę penetracji i nazwisko inwentaryzatora oraz krótkie wyjaśnienie. Protokół-notatkę umieszcza się w kartotece w miejscu wskazanym przez adres albo przy odpowiedniej karcie inwentaryzacyjnej.

Przechowywanie kart inwentaryzacyjnych

Karty inwentaryzacyjne z dokumentacją powinny być przechowywane w regionalnej pracowni krajoznawczej lub w biurze odpowiedniego Oddziału PTTK.

Komplety kart inwentaryzacyjnych powinny być starannie przechowywane w kartotece. Dla ułatwienia odnalezienia w kartotece danej karty można wprowadzić tzw. "karty rozdzielcze" z symbolem miasta lub gminy z kolorowego kartonu, wyższe o ok. l cm od kart inwentaryzacyjnych, względnie inne oznaczenia.

Wymagania formalno-administracyjne w zakresie przechowywania kart precyzuje Zarządzenie Sekretarza Generalnego PTTK podane w załączniku nr 3.

Metryka zbioru kart inwentaryzacyjnych

Metryka zbioru kart inwentaryzacyjnych stanowi dokumentację podsumowującą przebieg prac nad inwentaryzacją krajoznawczą określonej jednostki administracyjnej. Zawiera ona dane dotyczące m.in. nazwisk autorów, liczby kart, zdjęć, rysunków planów, także kosztów poniesionych na prace inwentaryzacyjne. W załączniku 7 pokazujemy układ metryki zbioru.

Metrykę sporządza zespół przyjmujący dokumentację na kartach o specjalnym wzorze po zakończeniu inwentaryzacji krajoznawczej określonej jednostki administracyjnej i przekazuje ją po l egzemplarzu do: Komisji Krajoznawczej ZG PTTK, Centralnej Biblioteki PTTK im. Kazimierza Kulwiecia w Warszawie oraz Zarządu Oddziału PTTK, na którego terenie prowadzona była inwentaryzacja krajoznawcza. Jeden egzemplarz przechowuje odpowiednia regionalna pracowania krajoznawcza.

Archiwizacja komputerowa kart inwentaryzacyjnych

Dzisiaj, gdy w każdym Oddziale PTTK znajduje się komputer, nadeszła pora na nowoczesne archiwizowanie dokumentacji inwentaryzacyjnej. Najbardziej odpowiednim nośnikiem informacji (na rok 2001) jest płytka CDR, na której "wypala się" w sposób trwały zarówno pliki dokumentów tekstowych (kart inwentaryzacyjnych, sporządzonych za pomocą edytora tekstowego), jak i zeskanowane fotografie i rysunki (mapki, plany) w jednym z popularnych formatów graficznych (np. TIFF). Zaleca się stosowanie rozdzielczości skanowania 600 dpi (lub większej), która zapewni późniejszy wydruk.

Zaletami takiego sposobu gromadzenia danych są:

• gwarancja długotrwałego przechowania danych (po kilkunastu latach płytkę należy przekopiować),

• łatwy sposób kopiowania danych (w całości lub części),

• proste wyszukiwanie odpowiednich informacji wg zadanego klucza,

• możliwość łatwego opracowania katalogów gminnych i powiatowych,

• po odpowiedniej obróbce udostępnianie danych poprzez internet.

Archiwizacja komputerowa nie może jednak zastąpić tradycyjnej metody sporządzania dokumentacji inwentaryzacyjnej.

OKRESOWA AKTUALIZACJA DANYCH

Do zadań oddziałowych komisji krajoznawczych i regionalnych pracowni krajoznawczych PTTK należy śledzenie zmian zachodzących w zasobie i stanie obiektów i walorów krajoznawczych oraz aktualizacja danych w kartotekach inwentaryzacyjnych. Cała kartoteka inwentaryzacyjna powinna być aktualizowana w drodze penetracji terenowej w okresach nie dłuższych niż 10 lat, zaleca się aktualizację danych co 5 lat.

16

---