Prof. dr hab. Tomasz Maruszewski

Szkoła Wyższa Psychologii Społecznej

Psychologia procesów poznawczych

Wykład 7

Pamięć I

1. Czym jest pamięć?

A. Jest to proces, dzięki któremu można wykonywać wcześniej wyuczone czynności.

B. Jest to zdolność człowieka (władza umysłowa) pozwalająca na zapamiętywanie, przechowanie i odtwarzanie informacji.

Pamięć może być traktowana jako zdolność lub jako proces. W pierwszej kolumnie podano główne cechy pamięci traktowanej jako zdolność, zaś w drugiej, traktowanej jako proces.

Pamięć rozumiana jako zdolność	Pamięć rozumiana jako proces
Właściwość jednostki będąca warunkiem pojawienia się pewnego procesu	Proces, którego konsekwencje ujawniają się w zachowaniu
Element psychicznego wyposażenia jednostki wykazujący duże różnice indywidualne	Proces złożony z uniwersalnych faz - identycznych u wszystkich ludzi: fazy kodowania, przechowania i odtwarzania
Pamięć jest składnikiem inteligencji, a więc tego elementu psychicznego wyposażenia jednostki, który w dużym stopniu zdeterminowany jest przez czynniki genetyczne	Pamięć jest fazą przetwarzania informacji
Pamięć składa się ze zdolności specyficznych	Pamięć składa się z różnych faz
Poszczególne zdolności specyficzne odnoszą się do różnych dziedzin (np. pamięć melodii, pamięć cyfr, pamięć dat, itd.)	Istnieją specyficzne procesy przetwarzania informacji charakterystyczne dla różnych form pamięci (np. pamięci semantycznej czy pamięci autobiograficznej)
Możliwe jest doskonalenie albo ćwiczenie całej pamięci	Możliwe jest doskonalenie poszczególnych faz procesu pamięciowego: przede wszystkim fazy kodowania i fazy odtwarzania.

2. Rodzaje pamięci (Squire)

• Pamięć deklaratywna ma charakter jawny, podlega uświadomieniu, jest zorganizowana pojęciowo lub czasowo.

• Pamięć niedeklaratywna ma charakter utajony, przejawia się w zachowaniu, natomiast jej treści nie są dostępne świadomości, jest aktywizowana tylko w specyficznych sytuacjach.

• Podział na pamięć deklaratywną i niedeklaratywną ma swoje źródła w koncepcji filozofa Gilberta Ryle'a, który wyróżnił dwa rodzaje wiedzy: "wiedzę, że..." (deklaratywną) i "wiedzę, jak..." (proceduralną)

3. Pamięć krótkotrwała i trwała.

Biorąc pod uwagę czas przechowania można wyodrębnić 3 rodzaje pamięci: VSTM, STM i LTM czyli pamięć ultrakrótką, krótkotrwałą i trwałą. Podział ten stanowi nawiązanie do propozycji Williama Jamesa (1890) podziału na pamięć pierwotną i wtórną. Potem podobna propozycja występowała u Broadbenta (1958) i Hebba (1966), ale za twórców magazynowej koncepcji uważa się Atkinsonba i Shiffrina (1968).

Właściwości	Rodzaj pamięci
		sensoryczna	krótkotrwała	trwała
pojemność	około 18 elementów; zmienna, w zależności od sposobu badania	7±2 elementy (Miller), 80 bitów (Lehlr, Fisher)	185 miliardów informacji (Csiksentmihalyi), praktycznie nieograniczona
czas przechowania	0,5 sek., wyjątkowo nieco dłużej	15-18 sekund (Petersonowie), 5,4 sek.; może zostać wydłużony dzięki powtórkom wewnętrznym	praktycznie nieograniczony
format zapisywanych informacji	wzrokowy lub słuchowy; możliwe również inne modalności	akustyczny, możliwy semantyczny	semantyczny, możliwe także wzrokowy, słuchowy, rzadziej w zakresie innych modalności
zapominanie	zanikanie, występuje również efekt maskowania	zanikanie lub interferencja	brak dostępu
kontrola sprawowana przez podmiot nad danym rodzajem pamięci	brak	powtórki wewnętrzne	bardzo duża; zróżnicowane formy dotyczące zarówno organizacji zapamiętywania jak i stosowania specyficznych strategii odtwarzania

4. Badanie STM.

Podstawowych informacji na temat pamięci krótkotrwałej dostarczył eksperyment Petersonów (1959); faktycznie po raz pierwszy badania tego typu przeprowadził Brown (1958).

• 
  Eksponowano 3 samogłoski, 3 słowa lub 1 słowo.

• W okresie odroczenia trwającym do 18 sek badani odejmowali po 7 od podanej liczby Zadanie to musieli wykonywać w zadanym rytmie (uderzenia metronomu). Uwzględniano wyniki tylko tych osób, które potrafiły utrzymać się w zadanym rytmie. Badani wykonywali odejmowanie przez okres od 3 do 18 sekund.

Wyniki eksperymentu Petersonów przedstawia powyższy wykres.

5. Kody pamięciowe

• Informacje zawarte w pamięci rzadko stanowią odbicie rzeczywistych cech przedmiotu. Pamięć wykorzystuje 3 rodzaje kodów:

• kody sensoryczne, ściśle związane z modalnością zmysłową: przykład - eksperymenty nad pamięcią ultrakrótką;

• kody nominalno-werbalne, związane z aktywnością werbalną i nazywaniem przedmiotów: przykład - eksperymenty Posnera

• kody abstrakcyjne, związane ze znaczeniem informacji.

O rodzaju wykorzystywanego kodu pamięciowego możemy wnioskować na podstawie:

• Maskowania wzrokowego

• Interferencji akustycznej (vide eksp. Petersonów)

• Interferencji semantycznej oraz uwolnienia spod hamowania proaktywnego.

6. Kody pamięci krótkotrwałej.

Eksperyment Wickensa, Borna, Allena jest najbardziej znanym przykładem badań, w których stosowano technikę uwolnienia spod hamowania proaktywnego. W psychologii uczenia się wyróżnia się dwa rodzaje hamowania: hamowanie retroaktywne oraz hamowanie proaktywne. W przypadku hamowania retroaktywnego materiał opanowany później wpływa hamująco na przechowanie materiału opanowanego wcześniej. Natomiast w przypadku hamowania proaktywnego materiał opanowany wcześniej zakłóca uczenie się nowego materiału. Eksperyment Wickensa, w którym wykorzystano paradygmat Browna i Petersonów, składał się z dwóch faz:

• Faza 1. Uczenie się serii zestawów po 3 spółgłoski

• pkb - 765-7 itd.

• rcn - 564-7 itd.

• dfr - 805-7 itd.

• gdw - 342-7 itd.

• W ostatniej próbie wynik gorszy niż w pierwszej. Efekt ten można przypisać hamowaniu proaktywnemu, ponieważ wykonywanie tego samego zadania doprowadziło do zakłóceń w uczeniu się nowego materiału.

• Faza 2. Badani dzieleni są na 2 grupy wykonujące różne zadania; grupa eksperymentalna wykonuje zadanie analogiczne do zadania w poprzedniej fazie, ale na innym typie materiału (przechowywanie figur geometrycznych w pamięci), natomiast grupa kontrolna wykonuje zadanie będące powtórzeniem zadania z poprzedniej fazy.

• Grupa E: kwadrat, koło, trójkąt - 985-7 itd.

• Grupa K: bnf - 985-7 itd.

• Wynik grupy E>Wynik grupy K

• Wniosek: w pamięci krótkotrwałej przechowywane są nie tylko kody akustyczne, lecz także kody semantyczne. Zmiana rodzaju bodźców spowodowała zniknięcie interferencji, a zatem w STM rejestrowane jest znaczenie.

• 
  Zjawisko uwolnienia spod hamowania proaktywnego zaobserwowano w zapamiętywaniu materiału naturalnego: eksperyment Guntera, Berry'ego i Clifforda dotyczył zapamiętywania wiadomości telewizyjnych.

7. Fazy procesu pamięciowego

• 1. Zapamiętywanie

• 2. Przechowanie (i zapominanie!)

• 3. Odtwarzanie

• a) wspomnienia (dane osobiste)

• 
  b) przypominanie (dane osobiste)

• c) rozpoznawanie (wskazywanie wśród dostarczonych informacji tych, z którymi jednostka zetknęła się uprzednio).

Twórcą najbardziej rozbudowanej koncepcji faz procesu pamięciowego jest Endel Tulving

Fazy procesu pamięciowego wg Tulvinga

Informacja I₁ spostrzeganie

kodowanie

przechowanie śladu kodow.

Informacja I₂ rekodowanie

przechowanie śladu rekod.

Pytania i wskazówki wyszukiwanie

wybór informacji

pamięć świadoma

zachowanie decyzja o

zachowaniu

Fazy pamięci - Tulving

• Ludzie wielokrotnie stykają się z tymi samymi lub podobnymi informacjami.

• Zawartość pamięci ulega zatem stopniowym zmianom.

• Ludzie samodzielnie poszukują pewnych informacji, które potem kodują w pamięci

• To, co ludzie sobie przypominają zależy nie tylko od śladu pamięciowego, lecz także od wskaźników, jakie można wykorzystać przy przypominaniu. Mówi o tym zasada specyficzności kodowania Tulvinga i Thompsona (1973). ): im bardziej dostarczone wskaźniki w fazie odtwarzania przypominają wskaźniki zarejestrowane w fazie kodowania, tym odtworzenie jest lepsze. Wynika z tego, że informacje dostępne w czasie zapamiętywania i odtwarzania pokrywają się tylko częściowo. Zmiana kontekstu odtwarzania może poprawić jego efekty. W praktyce zasada specyficzności kodowania stosowana jest jako sposób zwiększenia sprawności pamięci.

• Ludzie nie zawsze ujawniają zawartość całej pamięci w zachowaniu..

9. Kodowanie - zapamiętywanie

• Kodowanie zależy od dwóch podstawowych grup czynników:

• psychologicznych: m.in. stopnia „dopasowania” nowych informacji do informacji już zakodowanych w pamięci. Dawniej sądzono, że zapamiętywanie jest tym lepsze im większy stopień dopasowania informacji nowych do już posiadanych schematów pamięciowych (zasada unikania dysonansu poznawczego). Obecnie wiadomo, że najlepiej zapamiętywane są te informacje, które wykazują umiarkowany poziom rozbieżności z istniejącymi schematami (Higgins). Takie właśnie dane wydają się interesujące i przyciągają uwagę.

• fizjologicznych: m.in. czynników decydujących o poziomie pobudzenia CUN, a w szczególności tych jego części, które odpowiedzialne są za pamięć (hipokamp, ciało migdałowate). Stwierdzono, że niektóre czynniki chemiczne zaburzają pamięć. Alkohol i barbituraty zaburzają transfer informacji z pamięci krótkotrwałej do pamięci trwałej. Nie wykryto natomiast czynników, które specyficznie polepszałyby pamięć. Hormony stresu (np. adrenalina) powodują wzrost poziomu pobudzenia, ale działają one w sposób niespecyficzny. Mówiąc inaczej, występowanie pewnego poziomu adrenaliny w krwi jest warunkiem koniecznym, acz niewystarczającym dla zapamiętywania. Obniżenie poziomu adrenaliny powoduje, że ludzie zapamiętują rozmaite informacje, ale jako podpórkę pamięciową wykorzystują informacje zawarte w schematach poznawczych. Mówiąc inaczej, pamiętają nie tyle to, co faktycznie się zdarzyło, ale to, co w danej sytuacji ich zdaniem winno się zdarzyć (albo co zdarza się zazwyczaj).

10. Proces zapominania

• Jak badano zapominanie

• Ebbingahaus - zaoszczędzenie przy ponownym uczeniu się

• Bahrick - sprawdzanie opanowania słówek z języka hiszpańskiego (3 różne kryteria - rozpoznawanie słowek jako kiedyś widzianych, rozumienie w kontekście oraz przypominanie sobie znaczenia).

• Linton - porównywanie dat dwóch zdarzeń z własnego życia (pamiętnik)

• Wagenaar - przypominanie sobie zdarzeń na podstawie danych z podpowiedzi (pamiętnik)

Przebieg zapominania ilustrowano za pomocą krzywych zapominania, wskazujących, ile materiału zostało w pamięci po upływie pewnego czasu. Poniżej przedstawiono 3 krzywe zapominania, uzyskane przez ww. autorów.

Krzywa zapominania Ebbinghausa.Krzywa wykazuje największy spadek w części początkowej, potem zaś jej przebieg stopniowo stabilizuje się.

Krzywa zapominania Bahricka. Wprawdzie słówka w obcym języku przy-pominają zgłoski bezsensowne, ale ludziedysponują już większymi środkami strukturalizacji tego materiału. Bahrick w przeciwieństwie do Ebbinghausa wykorzystywał wiele metod sprawdzania zawartości pamięci.

Krzywa zapominania Linton. Linton badała pamięć własnych doświadczeń życiowych. Materiał pamięciowy był bardzo dobrze ustrukturalizowany i posiadał znaczenie osobiste.

Porównanie wyników powyższych badań stwarza problemy interpretacyjne:

• Wykorzystywano materiał pamięciowy o różnym stopniu strukturalizacji

• Materiał pamięciowy angażował badanych w niejednakowym stopniu

• Stosowano różne metody odtwarzania

11. Pamięć utajona (Schacter, Graf, 1985). Jest ona formą pamięci niedeklaratywnej. Posiada następujące cechy:

• Brak uświadomienia aktu odtwarzania, a tym samym aktu kodowania;

• Jest ona wynikiem utajonego uczenia się, na które nie wpływa uwaga albo poziomy przetwarzania;

• Występuje wtedy, kiedy wykonanie zadania polepsza się pod nieobecność świadomego wspomnienia.

• Pamięć utajoną bada się w zadaniach wymagających dokończenia słów, które ktoś kiedyś zobaczył albo stworzenia z fragmentów jednego słowa. Ujawnia się ona także wtedy, kiedy człowiek wykonuje opanowaną kiedyś czynność, choć w ogóle nie zdawał sobie sprawy z tego, że nauczył się tej czynności (np. myślenie w obcym języku czy biegłe posługiwanie się komputerem).

• Pamięć utajona w przeciwieństwie do pamięci jawnej jest odporna na amnezję. Baddeley i Warrington stwierdzili, że amnesytycy "zgadywali" tak samo dobrze niegdyś widziane słowa jak ludzie normalni, ale nie potrafili ich sobie w ogóle przypomnieć. Baddeley wysunął na podstawie tych wyników przypuszczenie, że amnezja jest tylko zaburzeniem odtwarzania, natomiast pozostałe części procesu pamięciowego są nienaruszone.

3 spółgłoski

przypominanie

% informacji przechowanych

3 słowa

1 słowo

procent poprawnych odpowiedzi

czas przechowania w sekundach

% informacji przechowa-nych

Czas przechowania (godz.) dni

rozumienie

rozpoznanie

% informacji przechowanych

okres przechowania (lata)

czas przechowania (lata)

---