Stan środowiska naturalnego Zatoki Gdańskiej. Problemy ochrony zasobów Morza Bałtyckiego
Wprowadzenie - charakterystyka geograficzna Morza Bałtyckiego.
Bałtyk jest morzem śródlądowym, głęboko wciśniętym w północno - wschodnią część kontynentu europejskiego. Łączy się z Oceanem Atlantyckim poprzez cieśniny wewnętrzne - Sund, Wielki Bełt i Mały Bełt - oraz cieśniny zewnętrzne - Kattegat i Skagerrak.
Morze Bałtyckie rozciąga się południkowo na długości około 1300 km, przyjmując Gdańsk (54º 20′ szer. geogr. N) jako punkt wyjściowy na południu i Haparandę, szwedzką stację meteorologiczną (65º 46′ szer. geogr. N) w pobliżu portu fińskiego Kemi, na północy. Natomiast rozciągłość równoleżnikowa wynosi około 700 km, licząc od Płw. Jutlandzkiego (tj. od 9º 30′ dł. geogr. E) do wschodniego brzegu Bałtyku Południowego w okolicach Kłajpedy (21º 10′ dł. geogr. E, nie włączając wgłębienia Zatoki Fińskiej).
Bałtyk jest morzem silnie rozczłonkowanym. Zróżnicowanie warunków fizyczno - geograficznych wpłynęło na wydzielenie kilku rejonów (basenów) czy też akwenów. Jeden z podziałów został stworzony przez K. Łomniewskiego. Wyróżnił on trzy główne rejony Morza Bałtyckiego, w skład których wchodzą mniejsze jednostki. Są to:
obszar przejściowy, który obejmuje Cieśniny Duńskie oraz Morze Bełtów,
Morze Bałtyckie (tzw. Bałtyk właściwy), czyli Bałtyk Południowy, Bałtyk Środkowy, Zatoka Ryska oraz Zatoka Fińska,
Zatoka Botnicka, która dzieli się na Botnik Południowy i Botnik Północny.
W poszczególnych częściach Morza Bałtyckiego występują różne głębokości. Średnia wartość tego wskaźnika wynosi 52,3 m. W kilku miejscach dno gwałtownie opada tworząc głębie. Można wyróżnić: Głębię Landsort - 459m, Głębię Alandzką - 405m, Głębię Gotlandzką - 249m (Bałtyk Środkowy), Głębię Botnicką - 294m (Zatoka Botnicka), Głębię Gdańską - 118m, Głębię Bornholmską - 105m oraz Głębię Arkońską - 50m (Bałtyk Południowy). W Bałtyku, obok miejsc najgłębszych, występują także płycizny. Są to m.in. Ławica Hoburg z najmniejszą głębokością 12m, północna część Ławicy Środkowej o głębokości 9m, Ławica Ronne i stanowiąca jej przedłużenie Ławica Orla, na której największe głębokości wynoszą 5m, Ławica Odrzańska z najmniejszą głębokością 6m.
Bałtyk jest morzem o utrudnionym dopływie wód oceanicznych (Cieśniny Duńskie) oraz dużym spływie wód rzecznych i opadowych. Czynniki te istotnie wpływają na zasolenie morza, które jest niewielkie w porównaniu z zasoleniem oceanu. Średnia wartość tego wskaźnika Bałtyku wynosi 7,5‰, a wód oceanicznych 36‰. Zasolenie Morza Bałtyckiego nie jest jednolite - zwiększa się ze wschodu na zachód oraz wraz ze wzrostem głębokości, co przedstawia rysunek poniżej.
Rysunek nr 1. Zróżnicowanie zasolenia Morza Bałtyckiego.
Główne źródła zanieczyszczeń w zlewisku Morza Bałtyckiego.
W myśl Konwencji Helsińskiej zanieczyszczenie oznacza wprowadzenie przez człowieka, bezpośrednio lub pośrednio do morza, substancji lub energii, które mogą stwarzać zagrożenie dla zdrowia człowieka, niszczyć żywe zasoby i morskie ekosystemy, stwarzać utrudnienia w dozwolonym użytkowaniu morza łącznie z rybołówstwem, pogarszać jakość użytkowanej wody morskiej oraz prowadzić do zmniejszenia walorów rekreacyjnych morza.
Zanieczyszczenie morza zależy bezpośrednio od rozwoju przemysłu oraz urbanizacji krajów położonych na lądowym zapleczu Bałtyku. W zlewisku naszego morza, obejmującym 1 721 233km², żyje obecnie około 85mln osób, z czego 15mln mieszka w odległości 10km od brzegu. Największe ilości odprowadzanych zanieczyszczeń pochodzą z terytorium Polski. Nasz kraj jest gęsto zaludniony (w porównaniu z pozostałymi państwami nadbałtyckimi, mapka nr 1) - około 50% mieszkańców zlewiska Bałtyku stanowią Polacy. Ponadto posiada dużo ziemi uprawnej - również około 50% w zlewisku naszego morza. Dlatego produkujemy najwięcej ścieków i odpadów, które trafiają następnie do Bałtyku. Od naszych działań zależy stan wód Morza Bałtyckiego. W zlewisku Bałtyku znajduje się 9 wysoko uprzemysłowionych państw, które wytwarzają 15% światowej produkcji przemysłowej. Wszystko to powoduje powstawanie ogromnych ilości zanieczyszczeń. 97% zanieczyszczeń wprowadzanych do Morza Bałtyckiego powstaje na lądzie. Natomiast 3% stanowią zanieczyszczenia pochodzące z działalności na morzu.
Mapka nr 1. Gęstość zaludnienia w zlewisku Morza Bałtyckiego.
Wśród głównych źródeł zanieczyszczeń morza wymienia się:
Przemysł - zanieczyszczenia z sektora przemysłowego wokół Bałtyku mają zasadniczy wpływ na środowisko w tym regionie. Są to ścieki odprowadzane bezpośrednio do morza lub pośrednio poprzez rzeki, a także emitowane do atmosfery dymy, spaliny, gazy. Rysunek nr 2 przedstawia niektóre regiony przemysłowe oraz pojedyncze zakłady przemysłowe wybrzeży Bałtyku.
Rysunek nr 2. Zakłady przemysłowe wybrzeży Morza Bałtyckiego.
Jednym z najbardziej szkodliwych dla środowiska morskiego jest przemysł celulozowo - papierniczy, szczególnie Szwecji i Finlandii. Państwa te wprowadzają do Bałtyku duże ilości odpadów organicznych, głównie związki chlorowane powstające przy bieleniu masy celulozowej, które rozkładając się pochłaniają tlen w warstwach przydennych.
Dużym zagrożeniem są również ścieki przemysłowe zawierające odpady nieorganiczne i metale ciężkie, szczególnie kadm, rtęć, miedź, nikiel i ołów. Metale te trafiają do Bałtyku przede wszystkim drogą rzeczną. Dominująca część zanieczyszczeń z metalami ciężkimi pochodzi z państw byłego bloku socjalistycznego. Zdecydowanie największy udział ma Polska (tabelka nr 1).
Tabelka nr 1. Zanieczyszczenia metalami, trafiające do Bałtyku rzekami.
W 2001 roku ilość metali ciężkich wprowadzanych do morza wynosiła około 790 ton. Substancje toksyczne kumulują się w organizmach żywych (głównie w rybach), skąd mogą być przenoszone do organizmu człowieka. Znaczne stężenie metali odnotowano szczególnie u ryb w północnej części Zatoki Botnickiej, na wschodnim końcu Zatoki Fińskiej, w Cieśninie Kattegat i w Zatoce Ryskiej, czyli w wodach przybrzeżnych. Poziom kadmu w wątrobie śledzi wzrasta rocznie o 5 - 8%.
2.Gospodarkę komunalną - wprowadzanie ścieków komunalnych do morza jest niebezpieczne ze względu na dużą koncentrację bakterii i wirusów oraz wysokie biochemiczne zapotrzebowanie na tlen. Ścieki zawierają ponadto sole biogeniczne, które przyczyniają się do nadmiernego użyźniania morza, co powoduje z kolei powstawanie zielonej zawiesiny z fitoplanktonem. W 2000 roku do Bałtyku trafiło około 660 tys. ton związków azotu i 28 tys. ton związków fosforu, z czego odpowiednio 35% oraz 55% tych substancji pochodziło ze ścieków komunalnych. Spośród państw nadbałtyckich największym emitentem biogenów była Polska. Jej udział w emisji fosforu wynosił 37% (dane z 1995 roku). W pozostałych krajach nadbałtyckich wartości te były następujące: Rosja 19%, Szwecja 13%, Finlandia 9%, Dania 7%, Łotwa 6%, Litwa 4%, Estonia 3% i Niemcy 2%.
3.Rolnictwo, ogrodnictwo oraz leśnictwo - sektor ten przyczynia się znacząco do zanieczyszczania Bałtyku. Na obszarze około ¼ zlewni prowadzona jest działalność rolnicza, gdzie stosuje się nawozy chemiczne, organiczne, środki ochrony roślin oraz pestycydy. Substancje te przedostają się do morza głównie poprzez: wypłukiwanie azotu i fosforu z pól uprawnych, z nieodpowiednich składowisk obornika, emisję do atmosfery amoniaku z gnojowic, wypłukiwanie pestycydów w wyniku niewłaściwego zastosowania i składowania. Rocznie do Bałtyku trafia z działalności rolniczej około 15% ogólnego ładunku fosforu oraz blisko 40% ogólnego ładunku azotu. Rolnictwo wprowadza również do atmosfery i wody pozostałości pestycydów, które wchłaniane są przez różne gatunki zwierząt, powodując ogromne szkody.
4.Żeglugę - Bałtyk jest ruchliwą drogą transportową, którą przewozi się rocznie ponad 700mln ton ładunków, co stanowi 15% wszystkich przewozów morskich na świecie. Jak wskazują dane Komisji Helsińskiej o każdej porze doby po naszym morzu pływa około 2tys. dużych statków. Ruch na Bałtyku wciąż wzrasta. W 2000 roku przewieziono 80mln ton ropy. Przewiduje się, że do 2015 wartość ta wzrośnie do 150mln ton. Niebezpieczeństwo transportu ropy wynika z faktu, że wiele tankowców jest starej generacji, a około 40% zbiornikowców to statki o pojedynczym poszyciu kadłuba. Zgodnie ze statystyką mają one największy udział w poważnych katastrofach morskich i aż 75% kolizji z ich udziałem kończy się rozlewem ropy. Przykładowo 27 marca 2001 roku w zachodniej części morza doszło do wylewu 2700 ton paliwa w wyniku zderzenia dwóch statków (Baltic Carrier oraz Tern). W ciągu następnych dni zginęło 2tys. ptaków morskich. Do ekosystemu dostało się ponad 86 związków uważanych za bardzo toksyczne. Katastrofa spowodowała zniszczenie morskiej makrofauny, skażenie wód i wybrzeża oraz olbrzymie straty dla przemysłu rybnego.
Z żeglugą związane są wycieki, których corocznie notuje się duże ilości. 10% z nich to wycieki zamierzone, nielegalne zrzuty zaolejonych wód ze statków.
5.Transport - wytwarzanie spalin związanych z eksploatacją samochodów, pociągów i statków. Wymienione środki transportu emitują duże ilości gazów - głównie tlenki azotu, dwutlenek siarki, lotne związki organiczne, metale i dwutlenek węgla. Sektor transportu przyczynia się do około 40 - 60% ogólnej emisji tlenku azotu. Wartość ta w ostatnich latach nie zmniejszyła się. Nastąpiła redukcja w związku z użyciem katalizatorów w pojazdach drogowych, ale jednocześnie wzrosła ogólna liczba samochodów.
6.Umyślne zatapianie substancji i przedmiotów zanieczyszczających - można tu wyróżnić odpady militarne, które stają się niebezpieczne po pewnym czasie, gdy ściany pojemników ulegają korozji, a ich zawartość wydostaje się na zewnątrz. Szacuje się, że po II wojnie światowej do Bałtyku trafiło około 40tys. chemicznej amunicji. Ponadto do grupy tej należą przedmioty trwałe zanieczyszczające morze, które pochodzą przede wszystkim ze statków. Są to wszelkiego rodzaju opakowania, sieci, liny, druty. Wpływają one głównie na obniżenie walorów widokowych i rekreacyjnych, a także utrudniają połowy ryb.
Aktualny stan wód Morza Bałtyckiego.
„Bałtyk umiera”, „Najbardziej zanieczyszczone morze świata” - to określenia, które często można usłyszeć w odniesieniu do Morza Bałtyckiego. Pojawiały się informacje o toksycznych zakwitach glonów i konieczności okresowego zamykania popularnych kąpielisk.
W latach osiemdziesiątych na polskim wybrzeżu około 40% kąpielisk morskich miało stale lub okresowo zły stan sanitarny. Obecnie dzięki budowie oczyszczalni sytuacja się poprawiła - w rejonie Zatoki Gdańskiej tylko 20% kąpielisk jest zamkniętych na skutek zanieczyszczenia wody, podczas gdy 10 lat temu dotyczyło to wszystkich. Systematyczna poprawa stanu sanitarnego plaż jest skutkiem m.in. rozbudowy oczyszczalni ścieków w miejscowościach turystycznych.
Ze względu na uwarunkowania geograficzne, Morze Bałtyckie jest ekosystemem bardzo podatnym na skażenia. Zachodzi w nim bardzo mała wymiana wody, ponieważ Bałtyk posiada połączenie z oceanem tylko poprzez wąskie cieśniny. Oznacza to, że ta sama woda pozostaje w naszym morzu przez 25-30 lat, wraz z zawartymi w niej zanieczyszczeniami. Dodatkowo sytuację pogarsza fakt, że Bałtyk jest morzem zimnym, co powoduje, że biodegradacja chemikaliów zachodzi w nim znacznie dłużej niż w cieplejszym zbiorniku.
W ostatnim dziesięcioleciu jakość wód Morza Bałtyckiego nie uległa znaczącym zmianom. Lokalne polepszenie sytuacji nastąpiło jedynie w strefie brzegowej.
W ostatnim czasie zmniejszyła się ilość związków organicznych trafiających do Morza Bałtyckiego. W większości krajów nadbałtyckich wprowadzono zakaz stosowania niektórych substancji organicznych. Ponadto w Szwecji i Finlandii zakłady celulozowo - papiernicze posiadają obecnie baseny sedymentacyjne (osadniki) - system oczyszczania mechanicznego, a wiele celulozowni ma także biologiczne oczyszczalnie ścieków.
W latach 1996 - 2000 zmniejszyły się roczne emisje metali ciężkich z zakładów przemysłowych, przede wszystkim kadmu o 26%, rtęci o 15% oraz ołowiu o 10%. Tym samym mniej trujących związków trafiało z atmosfery do Bałtyku. Ale np. w roku 2000 w stosunku do roku 1992 wzrosła wielkość ładunku azotu wprowadzonego z obszaru Polski z 166tys. do 194tys. ton.
Wyniki badań monitoringowych wskazują, że mimo wieloletnich wysiłków państw nadbałtyckich w zakresie przeciwdziałania zanieczyszczeniu Bałtyku, jakość wód tego akwenu pozostaje niezadowalająca.
Przyrodnicze konsekwencje antropopresji dla Bałtyku.
Silne zanieczyszczenie Morza Bałtyckiego doprowadziło do zaburzeń w jego ekosystemie. Do zakłócenia dochodzi, gdy do morza trafiają nadmierne ilości ścieków oraz odpadów, a także kiedy pojawiają się substancje trujące.
Najważniejszym problemem środowiskowym Bałtyku jest eutrofizacja, czyli użyźnianie wód poprzez dopływ nadmiernych ilości związków azotu i fosforu. Początkowo jest to proces korzystny, ponieważ wiele gatunków flory i fauny rozwija się na tych środkach. Jednak zbyt duży ładunek związków fosforu i azotu zmienia pierwotny charakter oraz funkcjonowanie ekosystemu morskiego. Następstwem eutrofizacji jest wzmożony rozwój roślin, w szczególności glonów i planktonu. Ponadto zachwianiu ulega równowaga tlenowa zbiornika, zwłaszcza w obszarach przydennych, gdzie obumarłe organizmy ulegają rozkładowi. Może to doprowadzić do całkowitego zaniku tlenu w warstwach przydennych i rozpoczęcia procesów beztlenowych, z wydzielaniem siarkowodoru, metanu i innych trujących substancji, co w rezultacie prowadzi do wymierania makrofauny dennej. Coraz częściej dostrzega się również toksyczną szkodliwość fitoplanktonu, wywołującą podrażnienia skóry czy uczulenie u kąpiących się ludzi.
Konsekwencją zanieczyszczenia Bałtyku jest również intoksykacja, czyli zatrucie organizmów morskich. Wysokie stężenie substancji toksycznych w wodzie morskiej może powodować bezpośrednio zatrucie organizmów, a w rezultacie choroby, zaburzenia procesów rozrodczych, a nawet śmierć.
Kolejnym problemem wynikającym z zanieczyszczania Bałtyku jest kumulacja substancji toksycznych w organizmach, nie tylko żyjących w morzu. Substancje, takie jak: pestycydy, rtęć, kadm oraz ich związki, nie rozkładają się i odkładają we wszystkich elementach środowiska morskiego. Metale ciężkie kumulują się głównie w rybach, skąd dalej są przenoszone do organizmu człowieka. Zwierzęta żywiące się wyłącznie rybami, są „przechowalnią” substancji toksycznych - dotyczy to orła bielika i foki. W latach 50 - tych ubiegłego stulecia populacja orła bielika gwałtownie zmniejszyła się. Główny problem polegał na negatywnym oddziaływaniu związków organicznych na strukturalną całość jaj. Skorupki często były zbyt kruche, aby pozwolić na prawidłowy rozwój. Tylko z 25% jaj wykluwały się pisklęta. Zakazano więc stosowania niektórych węglowodorów (DDT i PCB). Po pewnym czasie reprodukcja orłów wzrosła. Trzeba było 15 lat po zakazie, aby odwrócić negatywne skutki i kolejnych 10 lat, aby sytuacja orła bielika wróciła do normalności.
W przypadku fok toksyczne związki są odpowiedzialne za różnorodne zmiany patologiczne, obejmujące żołądek, nerki, skórę i pazury. Zatrucie węglowodorami jest również powodem bezpłodności samic. Po zakazie używania związków organicznych, populacja fok na obszarze Bałtyku stopniowo wzrasta.
W wyniku zanieczyszczania Morza Bałtyckiego nastąpiło także zachwianie równowagi biocenotycznej. Zmianie uległ skład jakościowy flory oraz fauny bałtyckiej. Wymierają gatunki wrażliwe na te zmiany, z reguły cenne i pożyteczne dla środowiska. Z drugiej strony obserwuje się silny rozwój gatunków nieużytecznych, a nawet szkodliwych. Przykładem może być fakt wyginięcia w polskiej strefie Bałtyku trawy morskiej Zostera marina (zdjęcie nr1) i silny rozwój brunatnic (zdjęcie nr2). Bujne niegdyś łąki trawy morskiej, będące miejscem tarła wielu gatunków ryb, zajmują obecnie glony nitkowate.
Zdjęcie nr 1. Zostera marina Zdjęcie nr 2. Brunatnice
Degradacja środowiska naturalnego Bałtyku, to nie tylko zniszczenie naturalnych warunków bytowych zwierząt morskich, ale także negatywne skutki dla człowieka. Skażenie bakteriologiczne, rozkwity glonów, zanieczyszczenia olejowe czy wyrzucane do morza śmieci pogarszają stan wód, plaż, kąpielisk nadmorskich, uniemożliwiając korzystanie z uroków morza.
Działania na rzecz ochrony wód Bałtyku w ujęciu międzynarodowym.
Istnieje szereg aktów prawnych, które bezpośrednio lub pośrednio dotyczą ochrony środowiska morskiego Bałtyku. Jako pierwsza powstała Konwencja „O rybołówstwie i ochronie żywych zasobów w Morzu Bałtyckim i Bełtach”, tzw. Konwencja Gdańska z 1973 roku. Określa zasady współpracy pomiędzy państwami nadbałtyckimi w zakresie ochrony oraz zwiększenia stanu żywych zasobów Morza Bałtyckiego. Organem wykonawczym jest Międzynarodowa Komisja Rybołówstwa Morza Bałtyckiego (IBSFC).
Drugim aktem prawnym jest Konwencja „O zapobieganiu zanieczyszczeniom morza przez statki wszystkich typów i platformy wiertnicze”(MARPOL 73/78). Ma charakter ogólnoświatowy i obejmuje wszystkie morza. Konwencja zawiera przepisy dotyczące zapobiegania zanieczyszczaniu mórz olejami, szkodliwymi substancjami, ściekami ze statków oraz śmieciami, a także zapisy odnoszące się do wypadków statków. Polska jest stroną konwencji, a Morze Bałtyckie określa się w niej jako obszar specjalny, co nakłada ograniczenia dla emisji dwutlenków siarki i tlenków azotu.
Kolejnym dokumentem jest Konwencja „O ochronie środowiska morskiego obszaru Morza Bałtyckiego”, tzw. Konwencja Helsińska z 1974 roku. Dotyczy ona współpracy 9 państw nadbałtyckich w zakresie ochrony Bałtyku. Polska jest stroną tej konwencji od 22 marca 1980 roku. Dokument reguluje zagadnienia związane z kompleksową ochroną środowiska Morza Bałtyckiego. Organem wykonawczym jest Komisja Helsińska HELCOM, która zbiera informacje o stanie środowiska Morza Bałtyckiego i ładunkach zrzucanych do niego zanieczyszczeń. Dane analizowane są przez ekspertów i na tej podstawie opracowują zalecenia skierowane do państw - sygnatariuszy, zobowiązujące do ograniczenia ilości zanieczyszczeń oraz prowadzenia określonych działań na rzecz ochrony przyrody.
Konwencja „O prawie morza” (UNCLOS), podpisana w 1982 roku, nadała suwerenne prawa w dziedzinie eksploatacji zasobów w wyłącznej strefie ekonomicznej oraz zobowiązała państwa nadbrzeżne do ochrony środowiska przez zapobieganie zanieczyszczeniom ze źródeł lądowych.
2 kwietnia 1992 roku podpisano II Konwencję Helsińską. Wzmocniła ona zobowiązania stron w porównaniu z poprzednim aktem. Pod koniec 1992 roku opracowano program inwestycyjny, w którym odnotowano 132 obiekty i obszary (hot - spots) najbardziej uciążliwe dla środowiska Bałtyku, w tym 47 o znaczeniu pierwszoplanowym.
Agenda 21 dla Morza Bałtyckiego uzupełnia inicjatywy międzynarodowe i lokalne, jak również prace prowadzone w ramach HELCOM. Obejmuje następujące państwa: Danię, Estonię, Finlandię, Islandię, Litwę, Łotwę, Niemcy, Norwegię, Polskę, Rosję i Szwecję. Program działań kładzie nacisk na wzmocnienie współpracy regionalnej. Prace w ramach „Bałtyku 21” koncentrują się w 7 sektorach o kluczowym znaczeniu ekonomicznym i ekologicznym dla regionu. Dla każdego sektora opracowano cele oraz zasady zrównoważonego rozwoju, a także programy działań. Do sektorów tych zalicza się: rolnictwo, energetykę, rybołówstwo, leśnictwo, przemysł, turystykę i transport.
Kolejnym dokumentem międzynarodowym, który dotyczy ochrony środowiska Bałtyku, jest Konwencja „O rybołówstwie i ochronie żywych zasobów w Morzu Bałtyckim i Bełtach”, tzw. Konwencja Gdańska z 1973 roku. Określa zasady współpracy pomiędzy państwami nadbałtyckimi w zakresie ochrony oraz zwiększenia stanu żywych zasobów Morza Bałtyckiego. Organem wykonawczym jest Międzynarodowa Komisja Rybołówstwa Morza Bałtyckiego (IBSFC).
10
Wyszukiwarka