Wykład nr 1

Przekształcenie wspólnoty pierwotnej w organizacje państwową.

Czynnik zmieniający strukturę pierwotną- zmiana sposobu gospodarowania; zastąpienie gospodarki wypaleniskowej (koczownicy) orką sprzężajną.

W ramach gospodarki wypaleniskowej produkowano tylko tyle żywności, ze wystarczało dla zaspokojenia bieżących potrzeb.

W ramach gospodarki opartej na orce sprzężajnej pojawiły się nadwyżki.

Struktury funkcjonujące w ramach wspólnoty:

• ród- ogół ludności połączonych więzami krwi pochodzących od wspólnego przodka i zamieszkujących jedną osadę; na czele rodu ojciec, rody łączyły się w plemiona,

• plemiona, wśród plemion wyróżniamy: plemiona małe- zajmowały terytorium od 1000 do 10 000km² na czele naczelnicy; starszyzna rodowo-plemienna o funkcjach doradczych, złożona z ojców rodów, raz na jakiś czas zbierał się wiec, czyli zgromadzenie mężczyzn zdolnych do noszenia broni stąd demokracja wojenna; proces integracji nie zakończył się na tym

• państwa szczepowe (duże plemiona)- od 10 000- 40 000km2 struktura zarządu podobna do w/w, starszyzna złożona z naczelników, reszta analogicznie, rzadsze zwoływanie wieców, uprawnienia dla naczelnika

Ten proces zachodził w okresie wędrówki ludów IV-VI w.

Nadwyżki przechwytywała elita (najmądrzejsi lub najsilniejsi), dużo dostawali ci, którzy pomagali otrzymać te nadwyżki (aparat przymusu).

Państwo- organizacja, w ramach której pierwotne równości i jedność zanikła na skutek pojawienia się nierówności społecznych utrwalonych przez przymus państwowy.

Pojawienie się przymusu jest jedną z cech państwa opisywaną jeszcze w XIX, ostatecznie sformułował to Lenin, że państwo opiera się na przymusie.

Przekształcenie więzi krwi na więzi terytorialne (sąsiedzkie) z koczowniczego trybu życia na osiadły.

Powstanie norm prawnych

W ramach wspólnoty pierwotnej nie istniały kary oparte na prawie, a najwyższa kara to wykluczenie ze wspólnoty. Kary oparte na prawie państwo poza tzw. wywołaniem w zasadzie nie wykluczało danych osób, ale uzurpowało sobie prawo do karania łącznie z karą śmieci, państwo było najwyższym sędzią i wykonawcą kar,

Pozostałości opoli to rody gniazdowe, do XIV w. na Mazowszu.

Opola łączyły się w żupy, a z nich powstały kasztelanie.

VI- VII w .p.n.e.- dane na temat ludności zamieszkującej puszczę w okolicach Wisły

845 r. - opis grodów i terytoriów z północnej strony Dunaju, „Geograf Bawarski” zredagowany w klasztorze Enerame w Ratesbonie (54 plemiona w tym 7 polskich)

973 r. - Ibrahim Ibn Jakub, z hiszpańskiej Tortosy, był na terenie Niemiec 965-966; kraj Mieszka, 3000 zbrojnych żołnierzy, granice opisuje bez małopolski

Po 973 r. - Widukind z Korbei, benedyktyn z klasztoru w Korebei Nowej nad Wezerą; określa Polaków mianem lidźca wiking; walki Mieszka z Grafem Wikunonem oraz z Wieletami i stosunki polsko-niemieckie

990-992 r. - Dagome index; ustanowione świętopietrze (do 1076 r.); żywoty św. Wojciecha w trzech wersjach: - Jana Panakaniusza 995 r.

- Brunon z Frankfurtu (1004 r.)

- autor nieznany (1017 r.)

1012-1018 - Kronika Dietmara biskup Berseburga wojny Chrobrego z Niemcami i Czechami

1109-1114 - Gall Anonim

Pocz. XII w. - Kosnas -kanonik praski B. Chrobry walczy z Czechami

1218-1233 - Wincenty kadłubek- zanik propaństwowej roli Kościoła

Rozwój odbywał się w kierunku z południa na północ. Najważniejsi to Polanie i Wiślanie. Wiślanie lepiej rozwinięci, Polanie odcięci od innych plemion.

Wykład nr 2

Typ państwa jest to całokształt cech wyrażających jego istotę.

Typy państw:

• niewolnicze- substratem była ilość posiadanych niewolników; pewna część ludności pozbawiona praw podmiotowych

• feudalne- istnienie substratu w postaci ilości ziemi; ludność posiadała różny status ekonomiczny i różną pozycję prawną; istnienie stanów [stan- grupa ludności różniąca się od innych grup odrębnym statusem prawnymi ekonomicznym.]

• kapitalistyczne (burżuazyjne)- równość praw przy istnieniu podziałów ekonomicznych; równe szanse zdobycia dóbr

• socjalistyczne- równość ekonomiczna i prawna

Monarchia patrymonialna- uznawano, ze władca jest nie tylko panującym, ale także właścicielem państwa, w którym rządzi, władać = posiadać, rządzić; brak własności prywatnej.

Konsekwencje:

• zasada dziedziczenia w następstwie tronu (Mazowsze, Śląsk, Wielkopolska, Kujawy)l jedynie w Małopolsce była elekcja w ramach dynastii

• zmniejszenie rangi aktu koronacji

• możliwość podzielenia państwa, stąd rozbicie dzielnicowe

966-1320 w Polsce:

- 966-1138- państwo wczesnofeudalne (protofeudalne)

Charakterystyka:

1. jedynowładztwo

2. monarchia, która charakteryzuje się budową państwa na gruncie wspólnoty pierwotnej z pominięciem niewolnictwa

3. państwa Europy Środkowej

-1138-1320- rozdrobnienie dzielnicowe

-1138-1227 częściowe rozdrobnienie (do zamordowania Leszka Białego na zjeździe w Gąsawie

Charakterystyka:

1. próba centralizacji z elementami rozdrobnienia

2. poszczególne dzielnice decentralizacja

3. pryncypat- zwierzchność; szczególne uprawnienia księcia:

- istnienie dzielnicy senioralnej (ziemia krakowska, sieradzko-łęczycka, wielkopolska, pomorze, Kujawy)

- zwierzchnictwo nad siłami zbrojnymi w czasie wojny

- w okresie pokoju miał prawo wprowadzania załóg do grodów innych

- mianowanie wyższych urzędników także kościelnych

- zwierzchnictwo lenne nad Pomorzem Zachodnim

Seniorat który z książąt ma być princepsem, koniec tej zasady wraz z wypędzeniem Wygnańca pierwszy, który został wyrzucony z tronu

1177- wygnanie Mieszka Starego, odstąpienie od senioratu

1180- zjazd w Łęczycy to potwierdził

1227- koniec pryncypatu śmierć Leszka Białego

1227-1320 policentryzm; wyścigi koronacyjne

Wraz z powstaniem kraju tworzy się aparat władzy

1. monarcha- szerokie kompetencje:

- naczelny dowódca sił zbrojnych

- polityka zagraniczna reprezentował państwo na zewnątrz

- decydował o zarządzie państwem

- uprawnienia prawotwórcze (akty prawne)

- sądownictwo królewskie

Nieustanne podróże po kraju, brak możliwości komunikowania się, by utrzymać tę władzę, uprzedzenie prób oderwania się danego terytorium.

Miasta stołeczne: Gniezno i Poznań (do 1039r.)

1039-1079 Kraków

1079-1102 Władysław Herman; Płock

1102-1320 Kraków (do 1596 i do 1611)

2. Rada Monarsza

- funkcje doradcze względem każdego władcy

- skład nie był formalnie określony

- wchodziło do niej kilku biskupów i urzędników świeckich

- za czasów Bolesława Chrobrego liczyła 12 osób, za Kazimierza Odnowiciela ok. 20osób

- król nie musiał realizować jej poleceń, ale z czasem (odnośnie polityki zagranicznej) król mógł nie realizować, ale narażał się na przeciwdziałanie możnych

3. Grupy współdziałania:

- drużyna: - zapewnienie porządku publicznego

- niedopuszczenie do gwałtownych zmian władzy

- funkcja polityczna z funkcjami porządkowymi

- obrona przed wrogami zewnętrznymi

Wyróżniamy: -dworską- przyboczna straż księcia

- grodową- oddziały przy grodach

Od XII w. wyróżniano: -starszą- rada dowódców

-młodszą-ramię wykonawcze, część bojowa

Od XII w. drużyny możnowładcze

Np. 1110r. wojewoda Skarbimir w czasie najazdu na Czechy

Dworska było to ok.3000 zbrojnych do 4200 za Chrobrego

Wraz z utrzymywaniem uposażenia w ziemi od XI w. członkowie drużyn byli rycerzami-wasalami, drużyna zaczęła osiadać, a jej obowiązki wojskowe były dzielone między rolnictwem a rzemiosłem wojskowym. Dotychczasowa drużyna przestała istnieć.

Prawa charakterystyczne dla rycerzy-szlachty:

- zwolnienie od prawa książęcego- ogół powinności i danin składanych przez ludnośc władcy

- składali tzw. dziesięcinę swobodną zamiast snopowej (konieczność daniny na rzecz podmiotu kościelnego) a swobodna charakteryzowała się dowolnością wyboru takiego podmiotu

- prawo rycerskie- 3 uprawnienia: - wykup z niewoli

- odszkodowanie za straty w bitwach

- wynagrodzenie za wyprawy zagraniczne

- chłopi- byli powoływani na wyprawy jedynie na tzw. pospolite ruszenie, w ramach jednak immunitetów szlachta wykupywała prawo do tego, iż chłopi nie będą zobowiązani do obrony kraju.

- mieszczanie: -obrona i naprawa grodu

-wyprawy poza teren grodu

- możnowładztwo: - zarząd lokalny

- dysponowali prawem nieodpowiednim (odwołanie się do sądu monarszego) komes- wyższe funkcje urzędnicze(XII w.)

Jeśli chodzi o urzędy to w monarchii patrymonialnej trudno było odróżnić funkcje państwowe i prywatne.

Rodzaje urzędów centralnych:

1. komes nadworny (pałacowy) XI w. zarządzał tymi dziedzinami, które wskazał władca, potem zastępował go, dowodzenie wojskiem wodziwój wojewoda w rozbiciu stał się urzędem lokalnym każdy lokalny władca starał się powołać wojewodę; od XII w.- II poł. XIII w. wojewoda krakowski i sandomierski urząd I urzędnika po księciu.

2. Kanclerz- od XI w. kierował kancelarią z notariuszem, byli to duchowni. Zastępcy: Kraków- podkanclerzy, Wielkopolska- protonotariusz, drugi urząd po wojewodzie

3. Skarbnik- gromadził fundusze na potrzeby dworu, zarządzał skarbem monarchy, a także archiwum dokumentów, mennicerz- przechowywanie kruszcu, ściąganie dochodów z regaliów i ceł

Dochody skarbowe:

1. daniny:

- opolna (od całego opola w postaci krowy lub wołu)

- poradlne, podymne, podworowe

- poradlne było nierogacizną, zbożem lub pieniądzem- poradlne nadzwyczajne np. w związku z wojną; szos to poradlne w miastach- zryczałtowana opłata od nieruchomości miejskiej

2. służebności:

- usługi wykonywane na rzecz władcy lub jego urzędników

- podwoda konie wierzchowe na rzecz władcy

- powóz obejmował woły do przewozu towaru

- przewód: zwykły i rycerski (eskorta drogocennego towaru)

- służebności stanu- goszczenie księcia w karczmach ze świtą

- służebności łowieckie- pilnowanie gniazd i grubego zwierza i bobrów

3. stróża- okresowe stróżowanie we dworze

4. regalia- dziedziny zastrzeżone na rzecz władcy; monopol monarszy:

- regale ziemi- istota monarchii patrymonialnej każda ziemia należy do władcy; tak było do czasów nadawania immunitetów;

domena królewska- część pozostała przy królu

ziemia immunizowana- część możnowładców

- prawo nadbrzeżne- król miał wyłączne prawo ro wszelkich przedmiotów wyrzucanych na brzeg (łącznie z ludźmi)

- regale polowania i rybołówstwa

- regale górnicze, solne i mennicze- wytwarzanie pieniądza

- regale lokacyjne, targowe, przewozu wodnego

- regale mytnicze i celne

myto- opłata za jednostkę transportu niezależnie od tego czego ta jednostka dotyczyła

cło- zależność od rodzaju towaru na kruszec było wyższe niż np. na płody rolne

4. komornik (XII w.)- administrowanie dworem książęcym; głównie na Śląsku jako I urząd po księciu; zastępca to podkomorzy, podlegali mu klucznicy i włodarze (lokalny skarb) koniuszy (zaprzęgi); od koniuszego marszałek XII w. (Śląsk) odpowiedzialny za zarząd w najbliższym otoczeniu na Pomorzu Zachodnim w XIII w. I urząd po księciu

5. nutritor- wychowywanie synów książęcych

6. cześnik- piwnica monarchy, zastępca podczaszy

7. stolnik- stół; pojawił się podstoli

8. łowczy- podlegali mu podłowczy, którzy mieli mobilizować ludzi do uczestnictwa w łowach

9. miecznik- produkcja broni białej

10. kuchmistrz

Wykład nr 3

Podział terytorialny państw

Składał się do 1138r. prowincji te dzieliły się na okręgi grodowe (kasztelanie) te z kolei na opola, składające się z kilku wsi.

1138r.- istniało 9 prowincji

Na początku XIII w. liczba ta zmniejszyła się do 7, gdyż poznańska i gnieźnieńska zostały połączone w jedną i odpadła pomorska.

Urzędnicy lokalni:

• namiestnik - na czele prowincji; rozległe uprawnienia administracyjne, skarbowe i policyjne wraz rozpadem dzielnicowym największe znaczeni zyskał kasztelan

• kasztelan- uprawnienia administracyjne, wojskowość, sądownictwo, policyjne

W ramach kasztelanii zastępowali go zastępcy, którzy pobierali od ludności opłaty za usługi administracyjne włodarze- lokalny skarb; klucznicy- straż kluczy

1290/1291 r.- urząd starosty- miał być wyjściem poza proces prywatyzacji dotychczasowych urzędów. W dobie rozdrobnienia otrzymywali uposażenie, ale do poł. XIV w. uprawnienia wzrastały.

DUCHOWIEŃSTWO

Funkcje:

- duszpasterska

- zadanie legitymizowania władzy w oparciu o zasadę boskiego pochodzenia władzy; odgrywała tak dużą role jak drużyna, ale bunty się zdarzały (np. 1037-1038), tzw. reakcja pogańska

Struktura:

Na czele istniała prowincja czyli arcybiskupstwo powstało w 1000r. w Gnieźnie (Radzim Gaudenty) niżej diecezje czyli biskupstwa (968r. Poznań podległe pod Magdeburg, dopiero 1000r.- Kołobrzeg Kraków i Gniezno)

Do 1013r. - Kołobrzeg

Do 1335- upadek Gniezna

Utrzymał się tylko Kraków

Założenie biskupstw

1075 - Płock;

1124 - Lubusz

1125 - Włocławek, Kruszwica

1140 - Wolin

1188 - przeniesione do Kamienia Pomorskiego

Kapituła- ciało doradcze biskupa, wpływ na obsadę stanowiska biskupa

Do 1207 r. - to panujący wskazywał biskupów, zaś wybór kapituły miał charakter formalny, od tej daty można mówić o uniezależnianiu się kościoła od państwa.

1207 r. - zmiana; kapituła samodzielnie wybrała biskupa (Wincenty Kadłubek) od tego czasu do ponownego zjednoczenia, taki wybór stał się zasadą. Drugi w ten sposób wybrany biskup poznański Paweł

Archidiakoni- funkcje w archidiakonatach- grupowały one kilkanaście parafii, okręgi sądowo-administracyjne odpowiedzialne za wszelkie czynności do poboru dziesięciny

1076 r. - wprowadzenie świętopietrza w postaci podatku powszechnego

Dekanaty- skupiały kilka parafii

Organizacja parafialna- od końca XI w., pierwsze parafie grodowe, a także parafie wiejskie, ich rozwój był szybki, pod koniec XII w. ok. 1000 a pod koniec XIV w. ok. 4000.

Do poł. XII w. - duchowieństwo posiadało pochodzenie zagraniczne

1075- pierwsi legaci

Do XII w. zakony podlegały biskupstwom, potem zaczęły podlegać siedzibom macierzystym za granicą.

KLASZTORY

Benedyktyni 997 Trzemeszno, utrzymywali się z własnej pracy na roli lub z przepisywania ksiąg;

Cystersi 1149 Jędrzejów; kolejny w 1175; 1177 w Sulejowie; 1179 w Wąchocku; utrzymywali się z pracy ludności podległej, najwyższy poziom życia.

Zakony żebracze:

• dominikanie Kraków 1225r.

• franciszkanie Wrocław 1236r.

Utrzymywali się z datków pieniężnych płaconych dobrowolnie.

Synody- zjazdy duchowieństwa:

• prowincjonalne (biskupi)

• diecezjalne (duchowieństwo)

• legackie ( zwoływane w imieniu papieża)

Dochody Kościoła:

1. dziesięcina:

• książęca- w ramach prawa książęcego w dobie państwa patrymonialnego

• snopowa- podstawa wszystkich dziesięcin podmiotem chłopi i mieszczanie

• swobodna- płacona przez rycerzy; prawo wyboru podmiotu, na rzecz którego ją płacili.

2. świętopietrze- wprowadzone od 990-992 do 1076r. w całości płacone przez państwo, potem podatek powszechny

3. immunitet:

• ekonomiczny- znaczenie się panującego części uprawnień z prawa książęcego;

• sądowo-administracyjny- przyznawany w drugim etapie przekazanie jurysdykcji zastrzeżonej dla sądów monarszych a przekazane sądom dominialnym;

Od XII w. immunitety ekonomiczne dla klasztorów, biskupstw itp., a potem instytucje świeckie

1180- wiec w Łęczycy; prawo do ruchomości po zmarłych biskupach, ograniczanie podwodów na rzecz urzędników świeckich

1210- w Bożykowie; immunitet sądowy dla duchowieństwa, przestali podlega pod sądy monarsze

1215- w Wolborzu, immunitet sądowy ludność zamieszkująca w dobrach duchownych podlega pod sąd kościelny

1228- w Cieni; immunitety Władysława Laskonogiego dla dzielnicy krakowskie, nienakładanie podatków bez zgody rycerstwa, prawo oporu, udział we władaniu dzielnicowym

1291- w Lutomyśle; nadano przywilej Wacława II dla Małopolski:

- obsadzanie urzędów w porozumieniu z możnowładcami

- gwarancja dotychczasowych immunitetów

Najwięcej immunitetów zostało przyznanych w XIII w. (wiek immunitetów) przy czym pełny immunitet ekonomiczny i sądowy uzyskały jedynie regiony położone na Pomorzu Zachodnim i częściowo na Dolnym Śląsku

Aktualny stan immunitetów nazywano konfirmacjami.

Immunitety:
a) doprowadziły do rozkładu monarchii patrymonialnej

b) poprzez rozbicie dzielnicowe wzmogły świadomość podziału na to co państwowe i prywatne przyczyniając się do powstania państwa publiczno-prawnego

Źródła prawa:

Do XII w. istniało jednolite polskie prawo zwyczajowe (ius polonicum) nie posiadało wyraźnych odrębności stanowych ponadto w zasadzie nie podlegało regionalizmom.

Pomniki prawa:

Spisy prawa Księga Elbląska odnaleziona w 1829r. w Elblągu tylko jej fragment (kończy się w połowie zdania)

I prawo lubelskie

II prawo polskie

III prawo Prusów

IV słownik niemiecko-polski

Prawo polskie - 1320r.; w jej składzie 29 artykułów; wymienia stany i normy prawne dotyczące organizacji sądów (2); procedury sądowe (3), prawo karne materialne (15), sądy boże- ordalia (3), spadki (3), sąsiedzkie (1), procedura ścigania (1), obowiązki poddanych (1)

Księga Elbląska- zasada osobowości prawa; na danym obszarze istniało tyle systemów prawnych ile było grup etnicznych z własnymi systemami prawa, przeciwstawne do terytorialności prawa. Napisana w języku wschodnio-środkowo-niemieckim, oryginał zaginął w czasie II wojny światowej

Księga Henrykowska- zbiór dokumentów poświęconych dziejom klasztoru cystersów.

2 księgi:

- I opat Piotr 1268-1273

- II nieznany autor po 1310r.

Zadaniem było dokumentowanie nadań immunitetowych oraz aktów kupna-sprzedaży i darowizn nieruchomości nadanych klasztorowi, największa wartość dowodowa.

Została napisana po łacinie, pierwsze zdanie po polski, opisuje stany, podstawowa kronika dziejów klasztoru.

Księga uposażeń bskp. Wrocławskiego- spis 5 rejestrów 1302-1319 z inicjatywy bskp. Henryka, wykaz posiadłości biskupa obowiązki i uprawnienia ludności z gruntów kościelnych, dochody z monopoli gospodarczych, wpływy z dziesięcin i kar sądowych.

Prawo kościelne i kanoniczne:

Dokumenty o charakterze powszechnym poza 27 księgami Nowego testamentu, istniał zbiór troisty- bskp. Iwona z Chartre w XI, do Polski trafiła w XIIw.

I część - dekrety papieskie

II część - uchwały soborów powszechnych

III część - orzeczenia ojców kościoła

Dekret Gracjana- praca prywatna, 1140r. napisana przez profesora uniwersytetu w Bolonii; ujednolicenie rozbieżnych kanonów

I część - źródła prawa

II część - proces i przepisy dotyczące małżeństwa

III część - sprawy sakramentów i liturgii

Dekrety Grzegorza IX- I-rzędowe źródło prawa kościelnego

I - źródła prawa kościelnego

II - sąd i proces kościelny

III - sprawy duchownych

IV - sprawy małżeństwa

V - prawo i postępowanie karne

VI - Liber sextus dołączona w 1298 z inicjatywy Bonifacego VIII

O charakterze krajowym:

Statuty legata z Krakowa Jakuba- Wrocław

Statuty legata Filipa z Ferny- Buda 1279

Statuty diecezji wrocławskiej 1277 i 1279

Prawo niemieckie:

„Zwierciadło saskie”- Eike von Repkom, ławnik 1223-1235- spis

I część - prawo ziemskie

II część - prawo lenne

Pierwotny tekst dolnoniemiecki zaginął, dlatego tłumaczono na łacinę:

Versio vratislaviensis- Konrad z Opola 1272-1292

Versio sandomiersis- Konrad z Sandomierza ok 1359r.

Były podstawą do opracowania przekładu polskiego w 1581- Paweł z Czerwic

Weichbild magdeburski - traktat o ustroju sądów magdeburskich

- kroniki magdeburskie

- ławnicze prawa magdeburskie- spis

Pouczenia miast matek dla miast córek- np. Magdeburg dla Wrocławia 1261 i 1295

Ortyle- precedensowe wyroki prawne

Wilkierze- statuty rad miejskich

Przywileje- zezwolenia lokacyjne- akty nadania przez panującego uprawnień do utworzenia miast lub wsi

Dokumenty lokacyjne- określały prawa i obowiązki osadników, umowa między panującym i osadnikami (sołtysem lub wójtem)

Miasta zakładano na kilku systemach filialnych, najpopularniejszy magdeburski 243 miasta pierwszym była Złotoryja w 1213r.; powstały pododmiany tego systemu

Prawo śreckie- od Środy Śląskiej

Prawo chełmińskie- od Chełmna (225)

Prawo poznańskie- kilkanaście miast w Wielkopolsce

Prawo lubeckie- 7 miast na Pomorzu (np. Gdańsk, Szczecin)

Prawo flamandzkie- 2 miasta (Nysa, Racibórz)

Wsie:

Początkowo prawo polskie dotyczy to XIIw. I okolic Mazowsza, osadnicy jako przypisańcy (ludność na ziemiach immunizowanych taki status prawny); rozliczali siew ramach pańszczyzny do 6 tygodni w roku, nie stosowano czynszów

Prawo niemieckie- osadnicy w pierwszym etapie z Niemiec i Flandrii przybywali na południe Polski (Śląsk, Małopolska) pozwalano wykorzystać własne rozwiązania prawne i organizacyjne, pańszczyzna 3-4 dniw roku w okresie tłoku (zbiór zbóż) stosowano czynsz.

Wojna o osadników- maksymalne nasycenie osadnikami własnych gruntów.

Własność:

Z pkt. widzenia prawa rzymskiego

- posiadanie (dzierżenie) w ręku chłopa

- używanie lub użytkowanie (nieruchomości)

- rozporządzanie czyli dysponowanie

Te 3 rzeczy w ramach jednego podmiotu, z wyjątkiem feudalizmu, gdzie była własność podzielona.

Własność zwierzchnia- pan feudalny prawo do rozporządzania

Posiadanie i użytkowanie własność podległa należała do chłopa

Korzyść ekonomiczna dla pana chłop płacił czynsz, chłop nabywając prawo do własności podległej płacił emfiteuzę charakter kaucyjny, uprawnienie do dziedziczenia w przypadku braku zstępnych także w linii bocznej, do sprzedaży ziemi za zgodą pana, stanowiła swoiste zabezpieczenie materialne dla utrzymania rodziny.]

Podstawowym sposobem było płacenie czynszu.

2-24 lat to okres tzw. wolnizny

Wykład nr 4

Korona Królestwa Polskiego- było to pojęcie integralnie związane z powstaniem państwa publiczno-prawnego całkowicie odmiennie modelowało system państwa, gdyż państwo patrymonialne było jakby własnością władcy.

Państwo publiczno prawne- odrębność własności monarszej od własności innych podmiotów, jako całość na zasadzie rzeczy wspólnej.

Korona Królestwa- pojawiło się to pojęcie w Anglii w XII w., do Polski dostało za pośrednictwem Andegawenów. J. Bardach wskazuje, ze momentem zaistnienia świadomości polskiej był rok 1366- pojawiły się sądy wyższe praw niemieckiego, które rozpatrywały zamiast sądów niemieckich sprawy odwoławcze spraw polskich (Kraków- Sąd 6 miast, najwyższy sąd ławniczy).

Wprowadzała ona pojęcie suwerenności- znaczenie zewnętrzne (niezależność od papiestwa i cesarstwa niemieckiego) zasada włączenia ziem etnicznie lub historycznie polskich.

Idea ta zakładała stworzenie administracji opartej na starostach.

Oznaki wyróżniające Polskę: godło, flaga (1370) i stolica (nie tylko siedziba królów, ale także miasto, które pozwalało stworzyć centrum administracyjne, handlowe, polityczno-gospodarcze.

W przeciwieństwie do korony Królestwa Polskiego, Królestwo Polskie istniejące państwo w ówczesnych granicach.

W konsekwencji państwa publiczno-prawnego, wzrosło znaczenie koronacji, związane także z wygaśnięciem dynastii Piastów.

Za Kazimierza Wielkiego kwestionowano jeden ród na tronie.

Koronacja znakiem, ze monarcha reprezentuje państwo.

Powstały zgromadzenia stanowe- Sejm walny, sejmy prowincjonalne, sejmiki.

W monarchii stanowej reprezentacja szeroka, poza wyższymi urzędnikami i szlachta byli także mieszczanie i ludzie kościoła (episkopat w Radzie Królewskiej, kapituły katedralne).

Źródła prawa

Statuty kazimierzowskie:

I wiślicki (małopolski)- wcześniejszy, spisywał prawo zwyczajowe 1356-1362; 59 artykułów 100 norm prawnych

II wielkopolski-późniejszy; 34 artykuły 60 norm prawnych ujednolicał oba prawa zwyczajowe z normami prawa rzymskiego

Funkcja unifikacyjna prawa- rola statusów, pojawienie się nowoczesnych norm, które przetrwały do naszych czasów.

60% przepisów to normy prawa karnego, reszta to tzw. prawo państwowe, niewielka część dla prawa prywatnego, itp. Najistotniejsze normy prawa rzymskiego:

1. terytorialność prawa- na 1 terytorium 1 system prawny

2. skargowość- początek procesu uzależniony od skargi, w miarę wzrastania siły państwa publiczno prawnego w Orawie karnym coraz częściej zasady procesu inkwizycyjnego

3. bezstronność sądu

4. prawo do obrony- przy bliższości dowodów, pierwszeństwo do dowodów powodowi, a dopiero w późniejszych latach pozwanemu, powód musiał udowodnić winę zasada domniemania niewinności

5. nie działa prawo wstecz

6. nie wzruszanie sprawy zakończonej- prawomocny wyrok (bez możliwości odwołania) był niewzruszony, chyba, ze znaleziono nowe dowody wskazujące na inny przebieg zdarzenia

7. zasada apelacji- na forum sądów kościelnych najpierw, a potem w sądach miejskich, dopiero w RP szlacheckiej na gruncie prawa ziemskiego

8. zadośćuczynienie wyrokowi przez skazanego- naprawienie szkody, odszkodowanie (krzywda niematerialna, uszczerbek materialny)

9. przedawnienie przestępstw- nie jest godny ochrony ten, kto nie dochodzi swojej własności czy roszczenia sam

10. właściwość sądu ustalana wedle miejsca zamieszkania pozwanego- wywodzi się z prawa do obrony, zapobiegała pieniactwu

11. nieczerpanie korzyści z przestępstw- wyroki powinny uwzględniać wszystkie stosunki i relacje między stronami. Czynniki negatywne na niskich pobudkach nie powinny zwyciężać dobrych intencji.

12. Zasada ochrony praw nabytych- ideolodzy ruchu egzekucyjnego nią się posiłkowali

13. Wygasanie poszanowania rzeczy cudzej np. odpowiedzialność za rzeczy prawne (wady prawne; w przypadku sprzedaży rzeczy cudzej jako własnej wszystkie konsekwencje obciążały zbywcę chyba, że nabywca znał wady prawne, to wtedy odpowiada sam nabywca; odpowiedzialność za wady fizyczne oprócz odszkodowania płacono także karę

Statuty umożliwiały:

1. na gruncie prawa ziemskiego- przynależność szlachecka wynikająca z urodzenia, instytucja, która stała na czele była nagana szlachecka- każdy człowieka miał prawo zakwestionować szlachectwo, powoływano 6 świadków, którzy mieli wykazać, ze szlachectwo jest niewątpliwe (pochodzili z rodu ojca lub matki)

2. prawo ziemskie- przepisy ograniczały lichwę maksymalny próg odsetek, jeżeli miała umowa wyższenie była ważna

3. na gruncie prawa wiejskiego-prawo wychodu, gdy (inne było nielegalne):

- chłop wychodził po dorobieniu wolnizny

- ograniczało terminy wychodu (zaorać i obsiać)

- nie można go było ścigać

4. umożliwiały dziedziczenie własności podległej także w linii bocznej

5. prawo karne materialne- wina traktowana kazuistycznie, ale rozróżniano winę umyślną i nieumyślną; rozpatrywano kwestie przyczynienia się do np. wypadku

6. wprowadzała przy niektórych czynach przestępstwo z usiłowania np. podpalenie taka sama kara

7. instytucje początku- był to stan faktyczny, w ramach którego uważano, iż odpowiedź dana napastnikowi, który w sposób fizyczny lub słowny dał pretekst do obrony lub znieważenia uznawano, ze obrażana osoba ma prawo użycia wszelkich środków łacznie ze środkami nieadekwatnymi

8. surowiej karano drugą recydywę- oznaczała popełnienie tego samego przestępstwa po raz trzeci

9. procedura cywilna- zastępca procesowy umowny:

- ustawowe (z prawa) np. opieka, sprawowanie władzy rodzicielskiej

- umowne (pełnomocnictwo z umowy), np. prokurator jako odpowiednik pełnomocnika czyli adwokata; dochodzenie roszczeń na zasadach pełnomocnictwa od pełnego plenipotencja

przez konkretną sprawę

do wykonania konkretnej czynności prawnej

Prolocutor (osoba z zewnątrz, bezstronna, kontrola procesu pod względem przestrzegania prawideł procesu, niezależny od sądu)

10. zasady peremptoryjne (oddalały sprawę) - formalna obrona przed oskarżeniem w oparciu o powołanie na okoliczności

11. zasady dylatoryjne- w ich konsekwencji sprawa była odraczana np. niewłaściwość sądu, brak możliwości reprezentowania stron

12. instytucje dawności- zakaz ścigania jeżeli od przestępstwa minęło 3 lata

ekstrawaganty- pisma królewskie

prejudykaty- kazusy, orzeczenia sądowe z zaznaczeniem formy zapisów

petyta- projekty norm po śmierci Kazimierza Wielkiego

W całości tworzyła różne konfiguracje tzw. zwody:

- dygesta- najszersze zwody

Syntagmata- 1488 wersja drukowana, najznamienitsza

Statut czerwiński 1422

Postulat sądzenia szlachty w oparciu o prawo pisane królów Kazimierza i Władysława

1506 statuty w ramach Statutu Łaskiego”

Inne akty:

- konkluzje- krótkie ustawy sejmowe np. 1444 pierwsza konkluzja

- statuty- akty o charakterze prawno-sądowym wydawane także przez sejm np. 1423 statut warecki

- lauda- produkty sejmików

- edykty- wyznania, wojsko

- dekrety- handel, cło

- ordynacje- żupy solne

Aparat władzy

1370- koniec dynastii Piastów

Odtąd system następstwa tronu opiera się o elekcję wybiera zjazd elekcyjny wysocy dostojnicy z Rady Królewskiej, koronuje prymas. Także za Jagiellonów.

Pojawiają się ograniczenia w ramach władzy:

1. przywileje szlacheckie

2. 1355- zawarcie przywileju w Budzie:

- król nie pobiera nadzwyczajnych podatków

- niekorzystanie ze stacji w dobrach szlacheckich

- wynagrodzenie ze straty w wyprawach

3. 1374- przywilej koszycki

Wykład nr 5

Przywilej koszycki 1374

- zwolnienie z poradlnego szlachty z wyjątkiem 2 grozy z łana chłopskiego

1454-1456 -24-30 groszy z łana, w czasie wojny 13-letniej

- zapewnienie wykupu szlachcica z niewoli podczas wypraw zagranicznych

- obowiązek bezpłatnej służby wojskowej w kraju

- od Wacławów: urzędy należały wyłącznie do Polaków, urzędy ziemskie tylko szlachta z danej ziemi

- urząd starosty tylko dla polskiej szlachty osiadłej

- udział szlachty w budowie grodów tylko za jej radą lub zgodą (lub modernizacji)

- król- zakaz wydzielania odrębnych księstw dla cudzoziemców

Od tego przywileju uznaje się (data symboliczna) , ze jest to w pełni ukształtowany stan szlachecko-rycerski.

Przywilej piotrkowski

• wykup szlachcica z niewoli także w Polsce;

• ustalenie żołdu w wysokości 5 grzywien od kopii;

• zakaz łączenia urzędu starosty i sędziego ziemskiego;

• zakaz nadawania zamków cudzoziemcom;

• ograniczenie władzy oprawców (justycjariuszy) funkcja ścigania, policyjna, stawianie przed sądem, oskarżanie, wydawanie wyroków (w XV w. zniesione)

Przywilej czerwiński

• zakaz konfiskaty majątku szlacheckiego bez wyroku sądowego;

• potwierdzenie zakazu łączenia starosty i sędziego ziemskiego;

• wprowadzenie zasady: sądy mają sądzić szlachtę osiadłą w ramach prawa pisanego króla Kazimierza i Władysława w konsekwencji pozwy pisane dla szlachty osiadłej;

• bicie monety uzależnione od zgody Rady Królewskiej (nie był ściśle przestrzegany) (zjawisko ówczesnej inflacji)

Ze względu na „psucie monety” zrezygnowano z systemu czynszowego na rzecz pańszczyzny.

Przywilej w Warce 1420r.

- możliwość wykupu przez szlachtę sołectw, ale ograniczone:

- tylko, gdzie sołtys był nieużyteczny i buntowniczy, gnuśny

- zbywano je szlachcie, kumulowano kilka sołectw w jednym ręku (z zastępcami)

- chłopi mogli opuścic wieś po odpracowaniu wolnizny i dokonaniu karczunku lasu

Od czerwińskiego do cerekwicko-nieszawskiego, wprowadzenie taks wojewodzińskich (maksymalne ceny na towary rzemieślnicze) upadek cechów.

Wprowadzono 4 artykuły grodzkie (elementy skierowane przeciwko przestępstwom_:

- napad na dom

- napad na drodze

- zgwałcenie

- podpalenie

Przywilej brzeski 1425

- pierwotnie wprowadzał neminem captivabimus, ale nie wszedł w Zycie

Przywilej jedleńsko-krakowski 1430

- nietykalność osobista, z wyjątkiem złapania na gorącym uczynku

- wysokość żołdu w wysokości 5 grzywien od kopii

- godność biskupa wyłącznie dla osoby pochodzenia szlacheckiego; tylko tytuł kanonika za wykształcenie (doktor = bakałarz)

- przywilej krakowski potwierdzał postanowienia z Jedlenj

Przywilej cerekwicko-nieszawski 1454

- wydane z rozpoczęciem wojny z Krzyżakami, oddzielił monarchię stanową od RP szlacheckiej

- sejmiki mają władzę- możliwość stanowienia praw, uchwalania podatków, zwoływanie pospolitego ruszenia

- zakaz łączenia starosty z wojewodą w Wielkopolsce z kasztelanem

- zniesiono przywileje skarbowe dla Żydów

- zwolniono szlachtę z cła na przewóz soli

- zabójstwo/ zranienie szlachcica sądzone wyłącznie przed sądami ziemskimi

- na sędziego ziemskiego, podsędka, pisarza król miał wybierać spośród 4 kadnydatów 1 osobę na sejmiku danej ziemi

- zaostrzenie kar dla zbiegłych chłopów i ich ukrywania, zakaz ich zatrudniania

Zmniejsza się realna wartość emfiteuzy

Przywilej piotrkowski 1496

- zakaz nabywania ziemi przez mieszczan

- 1538- zakaz ten wzmocniono przez zakaz posiadania

- 1540- nakaz sprzedaży ziemi

- osłabienie króla i miast

- zakaz pełnienia funkcji szlacheckich w postaci urzędów ziemskich i wyższych kościelnych

- ograniczenie wychodu dla chłopów (1 chłop na 1 rok, a 1 syn do miasta po naukę)

- potwierdzono taksy wojewodzińskie

- zwolnienie z ceł jeśli kupowała na własny rachunek lub sprzedawała własne produkty

- handel niegodny szlachectwa sankcja utraty szlachectwa

- miasta podlegające prawu ziemskiemu (Kazimierz Jagiellończyk)

- nakaz należytego wykonania obowiązków pod groźbą kar przez urzędników ziemskich

- chłopi za długi u mieszczan mieli odpowiadać przed sądem dominialnym

- nakaz zatrudniania ludzi luźnych nie żyli w ramach systemu poddaństwa np. wędrowcy, szpiedzy, żebracy; na okres co najmniej roku

- nałożono konieczność posiadania apszytu świadectwa odejścia przez ludzi luźnych, w innym wypadku traktowani jako zbiegli po 1454r, w XVI w. zjawisko dobrowolnego poddania

- zakaz łączenia biskupa z kanclerzem, podkanclerzym, wojewody i kasztelana

- zakaz nadawania dóbr koronnych bez zgody sejmu

Przywileje mieszczańskie:

- pozwalano zawierać konfederacje miejskie, służące osiągnięciu konkretnego celu, zazwyczaj taktycznego (prawo składu)

- komory celne- dochody z nich pobierane na rzecz kilku lub kilkunastu miast

- powszechna anarchia- łotrostwo (zawodowe popełnianie przestępstw przez rycerzy-rabusiów); uzyskiwanie prawa do wymierzania kary śmierci przez miasta

- 1299- miasta wielkopolskie (Gniezno, Kalisz, Pyzdry)

- prawo składu- kupcy musieli wystawiać w miastach cały przewożony towar:

- względne- do 5-7 dni

- bezwzględne- w całości sprzedać; dawałl to niższe ceny; miasta takie lepiej się rozwijały

- 1306- Kraków; prawo składu bezwzględnego

- 1356- sąd wyższy prawa niemieckiego, sąd 6 miast z zakazem odwoływania się do sądów Magdeburga w Krakowie, zasada suwerenności

- sąd 6 miast po 2 reprezentantów z każdego miasta komisarzy

Przywileje duchowieństwa

- 1381- obniżono opłaty z łanów kościelnych do 2 groszy dla duchowieństwa świeckiego i 4 groszy dla duchowieństwa klasztoru

- 1424- przywilej wieluński:

- zrównanie herezji husyckiej z karą obrazy majestatu króla (sąd biskupów); kara nie tylko w stosunki do obrażającego, ale także jego rodziny

- zakazano wwożenia do Czech żywności i broni i nakazano powrót wszystkim osobom pochodzenia szlacheckiego pod groźbą utraty majątku i tytułu

- Ograniczenia:

- statuty- charakterze sądowym; król lub sejm

- lauda- sejmiki

- obowiązek zasięgania rady sejmiku (panów ziemi) przy rozstrzyganiu kwestii danej społeczności lokalnej

- dożywotniość urzędów bez starosty (ekspektatywa- przekazanie urzędu przed jego opróżnieniem)

Rada Królewska

Od połowy XIV w. - organ niezależny od króla, wyrażanie opinii w polityce zagranicznej, sprawy wojny i pokoju, opinia o obsadzie urzędów, nadaniach ziemi, decydująca funkcja do electio viritim przy obsadzie króla

1422- zgoda na bicie monety

XV- Rada Wielka

Koniec XV w. - 73 osoby

1493- wraz z pojawieniem się 2-izbowego sejmu stała się senatem

Zjazdy generalne

Od wieców, przechodziły przez okres zaniku

I zjazd generalny 1382r.- de facto sejm walny, ale jednoizbowy; druga teoria to tylko zjazd generalny i ta teoria przeważa

Odbywały się częściej niż te pierwsze, za Łokietka 4 razy.

XV w.- co roku, chyba, ze zastępowano je przez sejmy prowincjonalne lub sejmiki (to lubił Kazimierz Wielki)

Sejmy prowincjonalne

Odrębne dla Wielkopolski- Koło, Sremie, Sieradz

Odrębne dla Małopolski- Nowie Miasto Korczyn (1456- szlachta decyduje o podatkach miejskich), Wiślica

Sejmiki ziemskie

Z Rady Panów Ziem, do nie (wojewodzi + kasztelanie) dołączyła średnia szlachta, poźniej zaczęła ona uczestniczyć także w tych obradach

Szlachta

- stawanie na pospolite ruszenie, obejmowało to obowiązek uczestnictwa w zagranicznych wyprawach (i przywilej, i obowiązek); pozbawienie majątku za niestawienie

- rycerz kopijnik + 2-3 kuszników, kopie łączyły się w chorągwie:

a) nadworne- ochrona króla

b) ziemskie- od 50-120 kopii

c) możnowładcze- prywatne wojska magnaterii bądź rycerzy ubogich, ale licznych (rody gniazdowe)

Obowiązki mieszczan i chłopów

- obrona miast i tylko w ich granicach

- wprowadzono na powrót obowiązek służby dla wójtów i sołtysów

- 50 zamków warownych i 27 miast otrzymało mury obronne za Kazimierza Wielkiego

Wykład nr 6

Urzędy centralne i lokalne

Centralne dzieliły się na :

1. koronne

2. nadworne

Specyfika niektórych urzędów powodowała, że nie można ich było do końca rozdzielić.

1. kanclerz koronny wywodzi się z kanclerza krakowskiego , wykształcił się w II poł. XIV w., pieczętował dokumenty wielką pieczęcią.

Kanclerz nadworny podkanclerz króla/dworu pieczętował małą pieczęcią

Moc prawna obu pieczęci jednakowa

2. podskarbi królewski- starał się zajmować skarbem ogólnopaństwowym

1590r. rozdzielenie skarbu (proces trwał od 1507r.); przejał rolę mincerza, który jako samoistny urząd zanikł

Podskarbi nadworny- zastępował podskarbiego koronnego

Źródła dochodów:

- wpływy z królewszczyzn (podstawa)

- doroczne podatki (zmniejszenie wpływów przez przywileje koszycki i z 1381 r. dla duchowieństwa)

- zlikwidowano nadzwyczajne podatki, przywilej w Budzie 1355r.

- zachowano cła i myta, zniknęły cła i myta wewnętrzne, ale także te w prywatnych miastach

- regalia zanikały, te które zostały przynosiły największy dochód:

# mennicze

# solne

# młynne

# łowieckie

3. marszałek koronny- powstał w 1409r. z dawnego marszałka; dbał o bezpieczeństwo w obliczu króla, dbał by żywność nie przekraczała progu cenowego (artykuły marszałkowskie- określały także ceremoniał zachowania się przy królu)

marszałek nadworny- zastępca marszałka koronnego

4. kuchmistrz

5. Resta tak jak w monarchii patrymonialnej

Podział terytorialny

Ostateczny podział I RP ukształtował się w czasach monarchii stanowej

1. województwa z wojewodami- funkcjonowały od początku 2 województwa w Małopolsce (krakowskie i sandomierskie) w Wielkopolsce (poznańskie, kaliskie, sieradzkie, łęczyckie, inowrocławskie i brzeskie)

1434r. - powstało województwo ruskie

1462r. - powstało województwo bełskie

2. ziemie mniejsze terytorialnie bez wojewody

3. kasztelanie, które były ośrodkami administracyjno-sądowymi to powiaty

Urzędy lokalne

Urzędnicy mianowani dożywotnio bezpośrednio przez króla. Króla obowiązywał nakaz wysłuchania Rady Panów Ziemi

1386r. - zakaz ekspektatywy, czyli przyrzekania urzędu jakiemukolwiek urzędnikowi, o ile nie zaistniał wcześniej wakat. Zapis ten długo pozostawał tylko na papierze.

W ramach tych urzędów zaistniał podział na:

a) urzędy dygnitarskie

• wojewoda:

- przewodniczył i zwoływał Radę Panów Województwa, a potem sejmik ziemski

- zwoływał pospolite ruszenie i z miejsca koncentracji prowadził je do miejsca koncentracji centralnej wyznaczonej przez króla

- uczestniczył w sądach wiecowych

- od poł. XV w. ustanawiał taksy wojewodziańskie (maksymalne ceny na towary rzemieślnicze)

- sprawował jurysdykcję nad żydami

- uczestniczył w posiedzeniach Rady Wielkiej

• kasztelan

- utracił większość uprawnień sądowych i skarbowych na rzecz uprawnień wojskowych- prowadził pospolite ruszenie do województwa

- zasiadał w radzie Królewskiej

• podkomorzy

- przewodniczył sądom podkomorskim, sądy rozstrzygające spory graniczne między szlachtą osiadłą, w miejscu sporu pod gołym niebem, rozstrzygnięcie ostateczne

- z urzędu był zastępcą procesowym w sprawach, w których brały udział ubogie wdowy i sieroty

• sędzia ziemski

- przewodniczył sądom ziemskim byli tam również podsędek i pisarz ziemski + 4-6 asesorów

- były to podstawowe sądy dla szlachty osiadłej

2. niższe urzędy ziemskie

• chorąży- prowadził pospolite ruszenie do kasztelanii

• wojski- gdy pospolite ruszenie szło do województwa, on organizował obronę w oparciu o starszych mieszkańców i chłopów

• podsędek- zastępował sędziego

• pisarz ziemski- sporządzał pozwy na podstawie skargi

• woźny- zanosił pozwanemu pozew z wyjątkiem sytuacji, gdy pozwany znajdował się w sądzie.

• stolnik

• podstoli

• cześnik

• podczaszy

• miecznik- produkcja broni białej

• koniuszy- od niego wywodzi się marszałek; znany tylko na Rusi i przyjął tam nazwę konarskiego

Starostowie

- przyjmuje się, że zakres uprawnień równy uprawnieniom królewskim z wyjątkiem nadawania przywilejów

- w XIV w. utracili możliwość zwoływania pospolitego ruszenia

- wyróżniano starostwo:

* generalne (dawne prowincje) np. ruskie, podolskie, małopolskie, wielkopolskie

* ziemskie (ziemia bądź województwo)

* grodowe (poł. XIVw. małopolska) dalej na inne regiony, na ich terenie nadzór nad grodami, zarządzanie przyległymi królewszczyznami

Administracja kościelna

Powrócono do starego sposobu wyboru biskupów wyboru dokonywał monarcha, kapituła zatwierdzała tylko formalnie.

Kazimierz Wielki zainicjował lustrację majatków kościelnych włączał do własności państwowej te ziemie, których legalności nabycia Kościół nie potrafił potwierdzić (pisemne potwierdzenie)

Od przywilejów jedleńsko-krakowskich wyższe stanowiska ograniczone tylko dla szlachty; biskup, arcybiskup i prymas.

Kościół zrezygnował z działalności politycznej w zamian niekwestionowano statusu majątkowego.

1698- sposób wyboru biskupa zaakceptowany przez Sykstusa VI

1375- nowe arcybiskupstwo w Haliczu

1425- przeniesione do Lwowa

Do 1417- podlegało mu 6 biskupstw

1375- biskupstwa w Przemyślu, Włodzimierzu, Chełmie

1376- Kamieniec Podolski, Wilno

1417- Żmudź

Spór między arcybiskupem halickim a gnieźnieńskim

1417- rozstrzygnięto po ustaleniu prymasa dla arcybiskupstwa gnieźnieńskiego

Prymas

Zwoływał synody ogólnopaństwowe, przeprowadzał koronację królewską, pierwsze miejsce w Radzie Królewskiej

Od początku XV w. wszyscy biskupi w Radzie Królewskiej

Rzeczpospolita Szlachecka

Swoista odmiana monarchii stanowej, z tym, że jej główny rys polegała osłabieniu króla, mieszczan i chłopów

Konsekwencje tej tendencji:

1. wzrost anarchii w życiu społeczno-politycznym (niemożność podjęcia decyzji przez zrywanie sejmów, konfederacje i rokosze, niewłaściwa administracja (kupowanie urzędów) niewłaściwe funkcjonowanie wymiaru sprawiedliwości korupcja

2. osłaienie systemu obronnego

3. nie stworzono skutecznego systemu finansowo-skarbowego do większych potrzeb obronnych

4. brak oznak ewolucji instytucji państwowej w kierunku absolutyzmu

Składała się z 3 okresów:

1454- I poł. XVII w.:

1. 1606-1607 Rokosz Zebrzydowskiego

2. 1665-1666 Rokosz Lubomirskiego

3. 1652- zastosowanie I liberum veto przez Władysława Sicińskiego, brak zgody na prolongatę sejmu;

Demokracja szlachecka to przewaga średniej szlachty kosztem króla, kościoła i magnatów.

• - wzrost roli sejmików (za Kazimierza Jagiellończyka)

• - powstanie Izby Poselskiej na Sejmie Walnym

• - ruch egzekucyjny ruch kodyfikacyjny (sejm piotrkowski 1652-1653)

• - starano się doprowadzić do unii realnej z Litwą

Oligarchia magnacka:

- dominacja magnatów

- spadek, utrata pozycji ekonomicznej przez średnią szlachtę (konsekwencje potopu szwedzkiego)

1763- sytuacja dotąd nie zmieniła się (śmierć Augusta III)

Formalne struktury polityczne nie zmieniły się mimo konsekwencji potopu, średnia szlachta na sejmikach jako reprezentacja magnatów

- wzrost zasad jednomyślności na sejmach i sejmikach, prawa oporu wobec króla

- częstsze konfederacje i rokosze

Prawo Rzeczpospolitej Szlacheckiej

1. Zbiór Łaskiego- 1506, zawierał kodyfikację dotychczasowego prawodawstwa od statusów kazimierzowskich, procesus iuris 33 art. prawa zwyczajowego, prawa ziemskiego 40 art. Konstytucji przywileje, edykty, statuty kościelne

1496-1505 26 konstytucji, przysięgi lenników, senatorów, dostojników koronnych, akta unii personalnych z Litwą, w dodatkach traktaty z Krzyżakami pokojowe, przywileje żydowskie, przepisy dla miast; wydano 150 egzemplarzy, które rozesłano do kapituł kościelnych i sądów ziemskich; ujednolicenie praktyki sądowej, posiadał sankcję monarchy

2. Formula procesus- 111 art.--> 75 artykułów charakter proceduralny, reszta to zabytki prawa niemieckiego + przykładowe czynności prawne wprowadzone w 1523r. w Małopolsce i stopniowo objęła powstałe ziemie; uproszczenie, odformalizowanie, ułatwienie procesu, wprowadzała apelację

3. Korektura Taszyckiego- projekt kompleksowej kodyfikacji szlacheckiej obejmującej także prawo materialne; 929 artykułów w 5 księgach:

I źródła praw i ustrój państwa i sądów

II prawo procesowe

III prawo rodzinne i spadkowe

IV prawo zobowiązaniowe i karne

V zbiory formuł procesowych

1534- została odrzucona na sejmie piotrkowskim, bo zagrażała podstawowym wolnościom szlacheckim

4. Volumina Legum- 1732-1739- zbiór ustaw i konstytucji wydawanych od XIV w. do końca I RP, zebrane przez księdza Konarskiego; 6 tom zawiera stan prawny do 1736r.; 1782- opracowano kolejne 2 tomy stan prawny do 1780r.; tom 9 zawiera ustawodawstwo do 1792, ukazał się 1899r. dzięki staraniom Krakowskiej Akademii Umiejętności; tom 10- konstytucja sejmu grodzieńskiego wydana w 1952r. opracował Z. Kaczmarczyk

5. Artykuły prawa magdeburskiego- kodyfikacje prawa miejskiego z 1558r.; opracowanie prywatne B. Gorlickiego na wysokim poziomie legislacyjnym, powszechnie stosowane w sądach miejskich, łagodziło surowe przepisy, stosowało posiłkowo prawo rzymskie; doczekało się kilku wznowień

Prawo miejskie

1. Ordynacje o dobrach Zegrzu i Ratajach; 1733- opracowane w powiecie poznańskim; 118 artykułów regulowało ustrój wsi, powinności i świadczenie chłopów.

2. Wilkierz dla starostwa puckiego- 1767; 91 artykułów; szczegółowo regulował prawo sądowe

3. Zwód Prażmowskiego- powstał w 1529, zatwierdzony w 1530; zastąpił go

4. Zwód Goryńskiego wiceregensa, przedstawiciela królewskiego, z 1540r. i formułował do 1576

5. Ekscepta mazowieckie- 46 artykułów z Goryńkiego do końca I RP

Prawo pruskie

1. 1598- korektura pruska; na polecenie generalnego sejmiku pruskiego; 176 artykułów w 7 księgach:

I spadki

II darowizny i testamenty

III opieka

IV przedawnienie

V ustrój sądów i urzędnicy

VI proces cywilny

VII proces graniczny

Dla szlachty pruskiej: kompilacja prawa chełmińskiego i koronnego prawa ziemskiego

2. Rewizja lidzbarska- 1566- 325 artykułów w 5 księgach; kodyfikacja dla miast pruskich bez sankcji królewskiej, obowiązywała tylko w biskupstwie warmińskim

3. Rewizja nowomiejska- 1580- 369 artykułów w 5 księgach, bez sankcji królewskiej, posługiwały się nią polskojęzyczne miasta Prus Królewskich; przekład na polski w 1623 dokonany przez Pawła Kuszewicza

4. Rewizja toruńska- 1594- 527 artykułów w 5 księgach:

I prawo publiczne

II proces cywilny

III prawo rzeczowe i spadkowe

IV zobowiązania

V prawo karne materialne i procesowe

Była to pierwsza i podstawowa przyjęta kodyfikacja dla miast pruskich, wzory romanistyczne; uchodziła za najlepszą kodyfikację I RP

Prawo litewskie

Od końca XV w. nastąpił szybki kres silnej władzy królewskiej

1505- król jako jeden z trzech stanów sejmujących; do sejmu należało ustanawianie nowych praw, zwoływanie pospolitego ruszenia, izba senatorska prowadziła politykę zagraniczną decydowała o kwestiach wojny i pokoju, kont4rola nad działalnością króla w postaci 16 senatorów rezydentów, zmieniających się co 2 lata od sejmu zwyczajnego do sejmu zwyczajnego; były 4 zespoły składające siez wojewody, biskupa i kasztelana pełniły funkcje po pół roku

1607- znaczenie kontroli, forma pisemna rad

1641- liczba senatorów rezydentów wzrosła do 28

W okresach obrad rady senatu zalecenia senatus consulta

Po śmierci Zygmunta Augusta wprowadzono Artykuły Henrykowskie (niezmienne zasady ustrojów, które stały się odpowiednikiem późniejszych konstytucji) i Pacta Conventa (umowy publiczno-prawne między szlachtą a kandydatami na tron, zawierane na sejmie elekcyjnym

Artykuły Henrykowskie:

1. król uznawał wolną elekcję

2. zrzekał się tytułu dziedzica

3. zobowiązywał się do wysłuchania opinii senatu odnośnie wojny i pokoju

4. nie wyprowadzać pospolitego ruszenia poza granice, chyba, ze za opłatą

5. utrzymywał 16 rezydentów, wojsko kwarciane, co 2 lata zwoływał sejm zwyczajny i w razie potrzeby sejm niezwyczajny

6. zachowanie wolności wyznania dla szlachty

7. uznanie prawa do wypowiedzenia posłuszeństwa królowi, gdy naruszy cokolwiek z w/w pkt.

Pacta Conventa:

1. spłata długów zaciągniętych przez poprzedniego króla

2. flota na Bałtyku na koszt króla

3. zasilanie budżetu kwota 40 tysięcy florenów rocznie

Wykład nr 7

Obronność kraju

1656- ostatnia bitwa pospolitego ruszenia pod Warszawą; stopniowo podupadające pospolite ruszenie

Wojska zaciężne organizowano od wojny 13-letniej.

Rodzaje wojsk od XV w. na południowo-wschodniej granicy, obrona potoczna- zwalczanie najazdów tatarów, forpoczta, od 1500-3000 żołnierzy przekształcone w 1562/63 w tzw. wojsko kwarciane.

Wojsko kwarciane- 3500 żołnierzy w czasie pokoju, w czasie wojny dodatkowe zaciągi

Poł. XVII w.- wojsko komputowe

1649- liczyły 26000 żołnierzy, zanikło wojsko kwarciane, a wpływy z kwarty szły na artylerię.

Oddziały żołnierzy powiatowych- powoływani przez sejmiki.

Piechota wybraniecka- stworzona przez Stefana Batorego lata 70/80 XVI w. do walki przeciwko Iwanowi Groźnemu, system poboru chłopów do armii wcielano 1 chłopa na 20 dymów, wyłącznie chłopów z królewszczyzn wynagrodzenie to łan wybraniecki, 2300 żołnierzy.

Kozacy rejestrowi- 1578 r. początek; uspokojenie kozaków siczowych, obok wojska kwarcianego, szybko uruchamiano dodatkowa formacja, ok. 1000 żołnierzy początkowo, czasie wojny nawet 7000-8000.

Żołnierze łanowi- 1655r. w czasie potopu powstała, chłopi wybierani nie tylko z dóbr królewskich, system poboru szczelniejszy; z 5,10,15 lub 20 łanów.

Kaprowie- właściciele prywatnych okrętów, na własny koszt dzięki listom przypowiednim mieli Glet do werbunku załogi, utrzymywali ich i płacili żołd. Bardzo się to opłacało ze względna łupy. (bitwa pod Oliwą)

Autorament narodowy:

1. jazda różnego typu

2. zorganizowany w koła generalne, które uzgadniały interesy żołnierzy (żołd, odpoczynek, intensywność walk, żywność)

3. bardziej nastawiony niechętnie do dyscypliny

Autorament zagraniczny:

1. piechota, artyleria, dragoni

2. na wzorach węgierskich, niemieckich, polscy chłopi korzystając z regulaminów zagranicznych

3. wojsko karne

Polacy dysponowali znakomitymi dowódcami.

1605- bitwa pod Kircholmem 5-ktorna przewaga szwedzka, a jednak Polacy zwyciężyli.

Jest to pewien ewenement, system państwowy nieskuteczny, a dzięki dowódcom udawało się Polsce trwać.

1717- sejm niemy, pod wpływem Rosji, obniżenie etatów wojskowych do 24200, efekt bitwy pod Połtawą z 1709r., od tego momentu, a prawnie od 1717, sytuacja Polski podobna do PRL-u, wszystko pod kontrola Rosji. Zjawisko jurgielnictwa. Ostatecznie armia 16000, siły magnackie były 2-krotnie większe.

Austria 140000

Prusy 145000 (2 razy mniej ludności niż Polska)

Rosja 330000

Polska miała niewykorzystany potencjał

Urzędy stopniowo uniezależniały się od króla, szczególnie starosty po obsadzeniu od pocz. XVII w. stał się dożywotni.

Urzędy centralne-ministerialne obecne w senacie:

1. marszałek korony- 1504 r., mistrz ceremonii na dworze króla, artykuły marszałkowskie, sądownictwo karne w sprawach przynależności do artykułów henrykowskich

2. marszałek nadworny

3. kanclerz koronny i nadworny- prowadzili księgi kanclerskie (metryki) prowadzone odrębnie dla korony i Litwy, zapisywano w nich akty prawne, kanclerze sprawdzali zgodność z artykułami henrykowskimi i innymi konstytucjami, otworzyli szkoły dyplomatyczne od XVI w. w Madrycie, Rzymie i Wiedniu dysponowali posłami, mianował ich król od 1573r. wysłannicy króla posłowie prywatni. Za obu Augustów służba dyplomatyczna chyli się ku upadkowi służba saksońska ja wypiera

4. podskarbi koronny- 1590r. wyodrębniono skarb królewski od nadwornego; ten zarządzał skarbem państwowym, podlegali mu poborcy i szafarze

5. podskarbi nadworny- wydatki króla i dworu

Dochody państwa:

1. dochody z królewszczyzn

2. podatki

3. cła i myta

4. nowe podatki:

- akcyza- miejski podatek powszechny, procent wartości od obrotu

- szelężne- od wartości napojów sprzedawanych powszechnie 10%

- czopowe- od napojów alkoholowych

- hiberna- z dóbr królewskich i kościelnych na utrzymanie wojska; potem danina (nieobowiązkowa)

- donatywa duchowna- dobrowolna na rzecz państwa.

5. myta:

- starościńskie

- wojewodzińskie

- miejskie

- prywatne

6. kwarta- podatek na wojsko pochodzącym od królewszczyzn także tych w zastawach: 1/5 na wojsko, 1/5 na rzecz dochodów królewskich, 3/5 brali posesorzy

1717- stały trybunał skarbowy, stałe podatki na wojsko po raz pierwszy wojsko pobierało je bezpośrednio

Hetman

1503- powstał, od dowódcy obrony potocznej, z 1492r. wydawali artykuły hetmańskie porządek, prawa, obowiązki żołnierzy.

Utrzymywali na południowym-wschodzie Polski własnych przedstawicieli dyplomatycznych: Bakczysaraj, Stambuł itp.

1530- hetman wielki koronny, zaraz po królu. Powstał zbyt późno by wejść do senatu, ale przeważnie był, bo łączył hetmaństwo z byciem wojewodą.

Od 1581- godność hetmana dożywotnia

Od 1717- nominacja uzależniona od sejmu; odebrano prawo korespondencji z obcymi państwami.

Hetman polny- wywodził się od zastępców dowódców obrony potocznej, 1539; zastępował hetmana koronnego. Koronny był jeden, a polnych było 1-3.

Hetman nadworny- XVI w. dowództwo hufcem nadwornym, pozycja wynikała z bliskości króla, jego rola mniejsza od regimentarzy.

Regimentarze- tymczasowi zastępcy hetmanów, odpowiednik pułkownika, dowodzenie wojskami konfederackimi

Referendarz- od 1569 uczestniczył w posiedzeniach senatu, pisarze sądów królewskich.

Instygator koronny- prokurator, w sprawach skarbowych i karnych, strzegli przed łapownictwem.

1726- reforma trybunału koronnego z powodu łapownictwa

XVI w. -proces kształtowania urzędów I RP zakończony.

Podział terytorialny RP szlacheckiej:

10 województw- 1474 województwo lubelskie

1471-1566- Litwa, 11 województw

Urzędy lokalne:

1. urzędy dygnitarskie; wojewodowie i kasztelanowie mają coraz mniejszą władze bo część decyzji zatwierdzana przez sejmiki ziemskie.

Podkomorzowie i sędziowie ziemscy- niezależni od sejmików obowiązki sądowe

Starostowie- kupowali urzędy, funkcje zlecali dobranym urzędnikom podstarostom (sprawy zwoływania pospolitego ruszenia) i burgrabiom )zarząd grodami i dochody)

1611- starostowie nieusuwalni przez króla

XVII w.- zakres władzy ogłaszanie uniwersałów królewskich, ochrona dóbr królewskich

2. niżsi urzędnicy- wojscy - więksi (odrębne uposażenie)

- mniejsi (czyn społeczny)

Prawo karne (sądowe)

1. wspólnota pierwotna- nie można mówić o systemie prawnym, jedyna kara to wydalenie

system powstawał wraz z państwem zdecydowanie przeważa samopomoc:

- krwawa zemsta (VI-VII w.) wojny prywatne wróżdy

- jednacze- osoby trzecie, doprowadzenie do wynegocjowania kary pieniężnej w zamian z fizyczną zemstę np. 10 grzywien za zabicie człowieka wolnego.

2. władza monarsza i jej prestiż musiały zapewnić władze sądową. Powstanie państwa doprowadziło do podziału na:

- ścigane z urzędu (publiczne)

- pozostałe ścigane za podstawie skargi

3. rozdrobnienie feudalne, osłabienie monarchy łotrostwo przestępstwo polegające na zawodowym dokonywaniu rozbojów rycerze-rabusie. W ramach przestępstw publicznych: przeciwko królowi, religii, spokojowi publicznemu.

Pojawienie się faktu ścigania przestępstw przez Władce spowodowało powstanie miru (przestępstwa publiczne, które bezpośrednio dotyczyły powszechnego porządku) można było mówić o mirze osobowym (zakaz napadu na kobiety) miejscowych (na drodze, na polu, w gospodarstwie), mieszany (zapewnienie spokoju w miejscu przebywania króla itp.)

Przestępstwo - czyn zabroniony przez prawo, ustawę zawiniony, a między zawinieniem, a skutkiem musi istnieć związek przyczynowy

- sam skutek przestępstwa był podstawa wymierzenia kary.

Niegdyś nierozróżnialno stopnia winy. Dziś:

1. wina umyślna:

- zamiar bezpośredni

- zamiar ewentualny (nie chce przestępstwa, ale na nie się godzi)

2. wina nieumyślna:

- lekkomyślność

- niedbalstwo (IQ mniejsze niż 50 pkt )

Prawo karne nie zna innej odpowiedzialność niż na zasadzie winy, nie można skazać człowieka, który nie wie co robi. Inaczej w prawie cywilnym (przesłanka ryzyka i słuszności) nie ma winy, ale jest odpowiedzialność.

Czynniki wzmagające karę:

1. różnice stanowe

2. schwytanie na gorącym uczynku

3. recydywa

4. zbieg przestępstw- suma przestępstw = suma kar

Formy stadialne przestępstw:

1. zamiar/ zamysł/ idea

2. przygotowanie stworzenie warunków do dokonania przestępstwa

3. usiłowanie dokonania przestępstwa działanie zmierzające bezpośrednio do dokonania

4. usiłowanie nieudolne

5. dokonanie

Do XIII w. rozróżniano w ramach tych form tylko skutek, przy cięższych przestępstwach rozróżniano usiłowanie.

Formy zjawiskowe:

- sprawstwo- 1 przestępca

- jeżeli kilku to podział zadań (sprawstwo główne, współsprawstwo, pomocnictwo i podżeganie)

Formy odpowiedzialności zbiorowej:

- kara pieniężna (cały majątek rodziny)

- rodzina odpowiadała zbiorowo za obrazę majestatu lub zdradę

- mieszkańców opola za zwłoki na jego terenie

Wykład nr 8

Przypadki wyłączające przestępność- czyny przestępcze, które z uwagi na okoliczności nie były traktowane jako przestępstwa.

Np. - zabójstwo kobiety nierządnej (do statutów kazimierzowskich)

- wykonanie przez wierzyciela uprawnień wynikających z niespłacenia długu

- obrona konieczna (wymagano aby adekwatność środków obrony występowała równolegle do środków ataku)

Rodzaje przestępstw:

1. Większe:

• Przeciwko panującemu

• Zbrodnia obrazy majestatu

• Zdrada (poddanie zamku)

• Bunt

• Niestawienie się na wyprawę

• Przeciwko interesom skarbowym

• Przeciwko religii

• Zabójstwo

• Uszkodzenie ciała

• Gwałty na żonie lub córce rycerza

• Kradzież komory./ łotrostwo

• Rozbój na drodze publicznej

• Zagarnięcie nieruchomości

• Fałszywe świadectwo/ potwarz

• Naruszenie czci rycerskiej

• Obelga

• Brak pomocy

• Brak poszanowania dla sądu

Mniejsze- wszystkie pozostał

Kary:

1. zasady talionu (oko za oko, ząb za ząb)

2. karu odzwierciedlające- uszkodzenie tej części ciała, która była odpowiedzialna za czyn

3. kary arbitralne- władca decydował na podstawie pierwszego odczucia o wymiarze kary, wyroki zawsze wysokie

4. kary na życiu i ciele, ścięcie i kwalifikowane: obcinanie, łamanie, wydarcie języka, oślepienie, ukamienowanie, spalenie na stosie

5. kary niewoli lub wygnania:

• niewola u pokrzywdzonego

• niewola w obcych krajach

• wygnanie, powrót karany śmiercią

konfiskata majątku

kary hańbiące: chłosta

więzienie, nie było traktowane jako osobna kara, ale jako środek zapobiegawczy

pieniężne:

• publiczne- na rzecz króla lub pana feudalnego:

• wielkie- grzywny od 12, 15, 50, 70

• małe- grzywny z(6) lub w soli (300)

• prywatne- na rzecz pokrzywdzonego lub jego rodziny

• główszczyzna- dla rodziny za zabicie = wielkim = 30-50 grzywien

• nawiązka- za zranienie = małe= 300 kruszców soli lub 6 grzywien

• kościelne:

• ekskomunika- uniemożliwiała trafienie do nieba

• wielka ekskomunika- oprócz wykluczenia także konfiskata

• mała ekskomunika- czasowe wyłączenie lub zakaz przyjmowania sakramentów

• interdykt kościelny- zakaz odprawiania nabożeństw lub obrzędów:

• miejscowy- wszyscy na obszarze wyłączenia np. zakaz pogrzebów

• osobowy

Kościół mógł nakładać kary finansowe, ale najczęstszą karą była kara pokuty:

1. uroczysta- przywiązywano do drabiny

2. publiczna- w szerszym kręgu

3. indywidualna/ prywatna- odprawiana w osamotnieniu

Władcy często korzystali z aktów łaski (nie amnestia)

Monarchia stanowa:

Większość przestępstw uregulowana w statutach kazimierzowskich (60% to prawo karne).

Przestępstwa:

1. publiczne:

• początkowo mniej przestępstw niż w późnej monarchii stanowej

• zaczęto rozróżniać umyślność i nieumyślność

• ograniczenie odpowiedzialności podżegaczy i pomocników z wyjątkiem wywołańców i pomocnictwo przy łotrostwie.

• prywatne

Odpowiedzialność zbiorowa:

1. za czyny osadników (czeladź odpowiadał pan

2. krewniostwo zabójcy nie mogli dziedziczyć

3. nie wykrycie sprawców w miastach

Czynniki wyłączające przestępność- pojawia się początek czyli odpowiedź na słowną lub fizyczną zaczepkę, ale różniła się od obrony koniecznej. Nie było w niej adekwatności środków. Dalej to ściganie sprawcy według procedury stosowanej w ramach zemsty rodowej. Dalej to wykonanie uprawnień przez wierzyciela, zabicie polnego złodzieja schwytanego na gorącym uczynku na kradzieży zboża; zranienie szlachcica przez chłopa/ mieszczanina w wyniku zatargu przy wspólnej biesiadzie w karczmie.

Przedawnienie- wprowadziły statuty kazimierzowskie, obowiązywało także w sprawach cywilnych (jako instytucja zasiedzenia)

Przy mężobójstwie- przedawnienie wynosiło 3 lata

Osoba poszkodowana mogła zwolnić przestępcę z odbycia kary, uprawnienie to przeszło na króla i starostów.

Zbieg przestępstw- kumulacja kar; stopniowo zastępowana kara alternatywną

Rodzaje przestępstw:

1. publiczne szerzej są traktowane:

• przeciwko panującemu

• herezja

• 1424 edykt wieluński- spalenie na stosie

• niestawienie na wyprawę

• zabójstwo i ciężkie uszkodzenie ciała

• przeciwko religii

• przeciwko interesom skarbowym

• łotrostwo

• brak poszanowania dla władzy i sądu

• prywatne:

• zabójstwo

• uszkodzenie ciała:

• zranienie:

• rany krwawe

• rany sine

• rany z pobicia

• okaleczenie np. obcięcie

• obrona czci szlacheckiej

• zniewaga

• potwarz

• groźba

• gwałty:

• na osobie:

• uwięzienie

• zgwałcenie

• porwanie

• na majątku- gwałtowny zabór rzeczy- dziś rozbój

• kradzież:

• kwalifikowana:

• publiczna

• obrabowanie podmiotów szczególnie chronionych

• kradzież zboża z pola

• zwykła- wszystkie inne przypadki

• zbiegostwo chłopów

Stopniowo w końcowym okresie następuje zanik stosowania odwetu ze względu na:

1. wprowadzenie przedawnienia

2. zakazano odwetu za zabójstwo dokonane w ramach początku

3. nie karano porwania dziewczyny za jej zgodą

4. konieczność formalnego zapowiedzenia odwetu

Kary:

1. na życiu i ciele- wzmożenie wobec łotrów i heretyków; alternatywnie zaczęto stosować wielkie kary pieniężne

2. konfiskata mienia

3. kary na czci:

• infamia- infamista w przeciwieństwie do wywołańca; osoba trzecia nie podlegała karze

• odwołanie z urzędu

• wygnanie (tylko w miastach)

• kary pieniężne:

• prywatne:

• wielkie- tendencja do powiększania różnic stanowych, teraz główszczyznę od 6-60 grzywien

• nawiązka od 3-30 grzywien

• za naruszenie praw majątkowych 2-12 grzywien

• zakład- kara za zachowanie, które w ramach zakładu było zakazane (urzędowy i prywatny)

Rzeczpospolita Szlachecka

Prawo karne:

1. ziemskie:

• prywatne- inne przeciwko osobom prywatnym

• publiczne- przeciw panującemu, religii, instytucjom

• miejskie- istnienie domniemania, ze każdy czyn był dokonany a priori czyli umyślnie

• wiejskie- mechanizm zmuszania do skargi, pan mógł tę skargę złożyć; przestępstwa przeciwko interesom dworu i gromady (kryterium kary); za publiczne uważano te, które karano śmiercią

Wprowadzono kary za nie wystosowanie skargi w ramach przestępstw prywatnych, nawet to wysokości główszczyzny, jak ktoś nie złożył tej skargi to można było ukarać starostę.

Prawo ziemskie i miejskie- rozróżniano winę umyślna i nieumyślną i przypadek (nie płacono kary publicznej)

1513-Constitutio Criminali Carolinas; sprawca miał udowodnić, ze czyn był przypadkiem lub czynem nieumyślnym, szereg tortur

- wprowadziła przymus:

• fizyczny

• psychiczny- użycie groźby, mogła dotyczyć nie tylko sprawcy, ale tez jego rodziny

konstrukcja błędu- różnica między stanem wyobrażonym przez sprawce a stanem rzeczywistym

podstęp- celowe wprowadzenie w błąd

Przypadki wyłączające przestępność:

1. niekaralne zabicie banity, dezertera, chłopa podającego się za szlachcica, osoby formalnie wykonującej zemstę

2. zabójstwa przy tłumieniu tumultu (zgromadzenie osób protestujących)

3. chwytanie ludzi luźnych i zapędzanie ich przymusowo do pracy

4. obrona konieczna, która wyparła początek

W prawie miejskim:

1. niekaralne cudzołóstwo przy długotrwałej nieobecności małżonka

2. instytucja początku

3. rozkaz wydany w sytuacji przymusowej był niekaralny np. komenda do ataku - uprawnienia do zastrzelenia tych, którzy nie wykonali rozkazu

odpowiedzialność zbiorowa:

1. prawo ziemskie- burmistrz za ukarania szlachcica przez sąd bez starosty; odpowiedzialność za usiłowanie

2. prawo wiejskie- cała wieś za schronienie zbójników; rodzice odpowiadali za niemoralne prowadzenie się dzieci; odpowiedzialność pana za czyny sług, odpowiedzialność synów sprawcy w zbrodni obrazy majestatu; odpowiedzialność za sam zamiar

3. prawo miejskie- adekwatnie o ziemskiego

Wymiar kary- pojawia się premedytacja- szczególne nasilenie złej woli; bądź długotrwały zamiar.

Rodzaje przestepstw:

1. publiczne:

• obraza majestatu

• bunty i spiski, przeciwko religii (apostazja i czary)

• przeciw dobrym obyczajom

• przeciw interesom skarbowym

• przeciw prawu pracy

• przeciw porządkowi publicznemu

• prywatne:

• zabójstwa

• uszkodzenia ciała

• zemsta

• porwanie i bezprawne więzienie

• rozbój, najście domu

• naruszenie czci

• zniewaga i potwarz

• kradzież kwalifikowana (z użyciem noża lub drabiny) i zwykła

• fałszowanie dokumentów

System kar:

1. coraz rzadsze stosowanie kar odzwierciedlających

2. kary na czci: kara pręgierza, powiązana z biczowaniem; kuna, skucie do wspólnych deszczułek (gąsior i kłoda)

3. kary wieży dolnej lub górnej

4. więzienie- połączone z ciężkimi pracami

5. kary na majątku- konfiskata

6. kary pieniężne- prawo cywilne szło w kierunku zabezpieczenia interesów wierzyciela

Monarchia konstytucyjna

1768:

• wprowadzenie zakazu orzekania kary śmierci przez sądy dominialne dla chłopów

• zakaz tortur i kary śmierci za czary

• humanizacja przestępstw- zniesieni odpowiedzialności zbiorowe- wina indywidualna

• zaczęto mówić o resocjalizacji przestępców

• wprowadzono element poczytalność; wyłączenie odpowiedzialności karnej w przypadku chorób psychicznych lub niedorozwoju

• zaprzestano karania przestępstw z przypadku

Wykład nr 9

Zdolność prawna- zdolność bycia podmiotem praw i obowiązków, wyjątkiem był nasciturus, ale tylko w zakresie praw majątkowych

Zdolność do czynności prawnych- możliwość samodzielnego dokonywania czynności prawnych poprzez nawiązanie bądź ustanie stosunku prawnego. Zależna od:

1. wieku (lata sprawne- dojrzałość fizyczna; lata dojrzałe- dojrzałość umysłowa)

2. płeć- mężczyźni mają wyższą zdolność do czynności prawnych

3. przynależności państwowej- cudzoziemcy nie mieli praw

4. od przynależności stanowej

5. od przynależności wyznaniowej- Żydzi nie mieli uprawnień za wyjątki uprawnień w prawie skarbowym

Osoby prawne:

1. fundacje- powstałe na podstawie decyzji fundatora, miały hierarchiczna strukturę, decydował w nich tylko fundator np. klasztory, biskupstwa

2. korporacje- powstawały dzięki porozumieniu większej ilości członków w celu gospodarczym, np. stworzenie cechu i gildii; decyzje również wynikiem konsensusu

Zawarcie małżeństwa- do momentu wprowadzenia formy kościelnego istniała świecka forma:

1. osoby biedne- wystarczało oświadczenie woli o wspólnym mieszkaniu nawet dorozumiane- przez samo zachowanie się)

2. osoby majętne; następujące etapy:

• zmówiny- negocjowanie spraw majątkowych za pośrednictwem dziewosłęba

• zdawiny- oddanie pani młodej panu młodemu; miały formę:

• przenosin (posadzenie jej na kolanach, zdzieleni jej batem)

• pokładziny

Forma kościelna- zastąpienie zmówin zaręczynami i zdawin zapowiedziami.

1197- Piotr z Kapui; ślub - jednobrzmiące złożenie oświadczeń woli

Rozwiązanie małżeństwa:

1. forma świecka- rozwód- wyrzucenie żony z domu przez męża

2. forma kościelna zabraniała rozwodu, za wyjątkiem unieważnienia, gdy małżeństwo nie został spełnione

Kobieta wnosiła:

1. wyprawę- sprzęty domowe

2. posag- część majątku rodziny; traciła posag, gdy wychodziła za mąż wbrew woli rodziców

od XIII w.- porwania, pozostałość wielożeństwa; dokonywało się, gdy były przeszkody stanowe; były ścigane; zwykle za potajemną zgodą młodej

Mąż wnosił wiano- zabezpieczenie żony na wypadek jego śmierci:

1. oprawa

2. przywianek

Zwykle stanowiły 2-krotność wartości posagu. Zapisywano w postaci zastawu- list wienny, zabezpieczenie to dobra oprawne.

Stosunki majątkowe:

1. wspólnota

2. rozdzielność

3. jedność zarządu- przy zachowaniu praw majątkowych żony i tak mąż nim zarządzał

Wdowa- prawo do posagu, wiana, ale również dziedziczyła majątek na równi z synami, sprawowała zarząd majątkiem jej i jej synów.

Statuty Kazimierza Wielkiego i Warcki próbowały to ograniczyć. Wdowa ma prawo zachować tylko wiano, jeśli takowego nie było, to miała prawo do wieńca czyli odszkodowania za utracone dziewictwo.

Majątki- niedziały- można by porównać do współwłasności łącznej; w trakcie jej trwania nie można określić stosunku poszczególnych udziałów w ramach całości majątku np. wspólnota majątkowa.

Rodzaje:

1. ojcowski- klasyczna forma, niemożliwy do podzielenia

2. braterskie- brakło seniora, tendencja do podziału mogła być bardziej trwała

3. częściowy- oprócz indywidualnej własności ziemi każdego z członków niedziału były fizycznie trudno podzielne przedmioty (las, jezioro) które należały do wszystkich

Własność (XVII w,)- podzielona składała się z własności zwierzchniej i podległej. Ogólnie własność składa się z posiadania (podległa), rozporządzania (zwierzchnia), użytkowania (podległa) i pobierania pożytków (podległa).

Rozliczenie za pomocą renty feudalnej (pańszczyzna, czynsz lub plony)- emfiteuza- prawo zakupne; uprawnienia dla użytkowników własności podległej:

1. niemożność odebrania ziemie bez odszkodowania

2. przekazywanie gospodarstwa chłopskiego zstępnym

3. zbycie gospodarstwa za zgodą feudała

Podział rzeczy:

1. nieruchomości np. grunty i wszelkie na trwałe z nimi związane

2. ruchome

3. dziedziczne - nabyte po przodkach

4. nabyte:

• kupne

• nadane przez panującego

Posiadanie jest stanem fizycznym

Własność jest stanem prawnym

Posiadanie podzielone jest na:

1. prawne

2. bezprawne (dzierżenie przez złodzieja)

Ochrona własności wynaleziona przez Rzymian to proces petytoryjny- długotrwałe dochodzenie własności przed sądem- lepsze prawo do rzeczy na podstawie zeznań świadków- diabelskie dowodzenie własności; więc- najechanie przy długotrwałym procesie można korzystać z plonów bez odszkodowania.

Zakłady za zajazdy ziemskie, więc odtworzono proces posesoryjny, wystarczyło udowodnić ostatni spokojny sposób posiadania i fakt jego gwałtownego najechania; eliminacja anarchii.

Ograniczenia własności:

1. regalia- na rzecz władcy

2. prawo niższości- w zakresie rozporządzania:

• prawo pierwokupu

• prawo retraktu (odkup)

Dotyczyło nieruchomości ziemskich dziedzicznych

3. prawo sąsiedzkie- różnorodne sytuacje; granice, oznaczanie ich, prawo do opadłych owoców, prawo do roju pszczół

4. wolności (odpowiednik służebności)- właściciel nieruchomości obciążonej musiał znosić prawo przechodu:

• gruntowe- ustanowione na każdego właściciela

• krótsze (osobiste)- konkretny właściciel

• przymus uprawy określonych roślin zgodnie z wymogami pana

Nabycie własności:

1. zawłaszczenie rzeczy niczyjej

2. zasiedzenie (statuty kazimierzowskie wraz z przedawnieniem); możliwość nabycia cudzej rzeczy przez brak użytkowania; nieprzerwane i długoletnie (30 lat w przypadku nieruchomości)

3. zdobycz wojenna (także z ludźmi)

4. prawo nadbrzeżne- władca zyskiwał przedmioty wyrzucone na brzeg

5. rybołówstwo i polowanie

6. spadki

7. nadanie ziemi przez panującego

8. umowa kupna-sprzedaży, zamiany, darowizny itp.

Charakter zobowiązaniowy- roszczenie do nabycia

Umowy własnościowe:

1. wzdanie- przenosząca własność

2. wwiązanie

zastaw- zabezpieczenie wierzytelności na rzeczy dłużnika, prawo akcesoryjne- nie istnieje bez wierzytelności; nie wyróżniano hipoteki

Rodzaje:

1. użytkowy czysty (antychreza)- pożytki z rzeczy nie szły na spłatę długu

2. na upad- przechodził na własność wierzyciela, jeśli dłużnik nie spłacił wierzytelności

3. do wydzierżenia- pozytki szły na spłatę długu

Zastaw z dzierżenia; cecha wspólna- wierzyciel przejmował przedmiot zastawu, który znajdował siew jego posiadaniu.

Zastaw bez dzierżenia= hipoteka- przedmiot zastawu w ręku dłużnika, zabezpieczenie wierzyciela to to, że dłużnik nie mógł tej ziemi sprzedać (zapis w księdze sądowej) i każdy kto to kupi miałby nieważną transakcję.

Podzastaw- zastaw na zastawie, wierzyciel, który posiadał zastaw mógł z kolei zastawić pod te zastaw; musiał być niższy lub najwyżej równy.

Renta gruntowa- właściciel określonej puli pieniędzy wpłacał je na poczet gruntu, zapewniał sobie procent od stałego dochodu. Podobieństwo do lichwy zakazanej dla chrześcijan. Czasowa i dożywotnia.

Lichwa- prawo dla ludności żydowskiej; pożyczka na określony procent

Spadki- masy majątkowe złożone z aktywów (nieruchomości, ruchomości i pieniędzy) i pasywów (zobowiązania)

Otwarcie spadku następuje z chwilą śmierci właściciela majątku.

Od XII w.- testamenty- bezwzględne pierwszeństwo określoną część dla kościoła, legalne wydziedziczanie rodziny

Zachowek- minimalna część dla członków rodziny

Zasady dziedziczenia beztestamentowego:

1. dziedzicami byli synowi (konieczni), córka tylko posag

2. boczni tylko gdy nie było zstępnych

3. dobra macierzyste- równo miedzy wszystkie dzieci

4. dobra ojczyste- 50% wdowa i 50% dzieci

5. majątek przejmował król (puścizna)

Zobowiązanie- stosunek prawny między wierzycielem a dłużnikiem mające charakter majątkowy.

Źródła zobowiązań to umowy (ex contractum) lub (ex delicto) z czynów niedozwolonych, nawet wbrew woli tego, kto czyn niedozwolony spowodował.

Dług- polegał na fakcie powstania wierzytelności

Zobowiązanie z tytuły powstania wierzytelności- niezależne i w obrębie innego podmiotu (osoba trzecia), w wypadku nadejścia czasu spłaty regulowała dług należący do dłużnika (rękojmia/ rękojemstwo)- dziś to odpowiedzialność posiłkowa.

Rodzaje odpowiedzialności:

1. osobista- najstarsza, wierzycie mógł dłużnika nawet zabić

2. majątkowa- klasyczna

3. rzeczowa- z tytułu wierzytelności zabezpieczonej zastawem:

• w przypadku kumulacji wierzytelności gołych i z tytułu zastawu pierwszeństwo z tytułu zastawu

• zbieg z zastawami- pierwszeństwo- data

• odpowiedzialność majątkowa- data nie miała znaczeni; zaspokojenie stosunkowe

Wykład nr 10

Sposoby umacniania umów:

Poza zastawem i rękojmią była:

a) przysięga

b) świadkowie

c) litkup - sąd litkupy- strony uzgadniały warunki umowy

- błogosławieństwo litkupu- zawarcie umowy

- uczta litkupu- uczta, opijanie zawartej umowy dla lepszego zapamiętania

d) załoga- ucztowanie na koszt nieterminowego dłużnika przez jego wierzycieli

e) łajanie- stosowano wobec stanów wyższych, obraźliwe traktowanie dłużnika przez listy łajające

f) zakład- strony godziły się, która strona umowy nie wykona poza tym dodatkowo będzie służyć z tytułu niewykonania:

- urzędowy- urzędnik świadkiem

- prywatny- przedmiot na rzecz przeciwnika

g) zadatek- zapłacenie na poczet przyszłej umowy jakiejś zaliczki, gdy nie zapłacono jej w terminie to płacono ją w 2-krotnej wysokości

h) cenzura- kościelne kary za niewykonanie zobowiązania

Odpowiedzialność za wady rzeczy:

a) fizyczne- strona, która nie wiedziała, że w ramach umowy zabiera uszkodzoną rzecz, mogła żądać obniżenia ceny lub odejścia od umowy

b) prawne (evictio)- rzecz z prawnego pkt widzenia nie posiadała właściwości, o których mówił sprzedawca; oprócz odszkodowania+ kara z tytułu bezprawnego wprowadzenia rzeczy w obrót

Rodzaje umów zobowiązaniowych:

a) kupna-sprzedaży

b) zamiany

c) darowizny- (surogat) umowy kupna-sprzedaży

d) użyczenia (w stosunku do rzeczy określonych codo tożsamości) i pożyczki (w stosunku do rzeczy określonych co do gatunku)

e) o wykonanie określonych prac/ robót- uregulowanie spraw z nakładami przy powstaniu określonego dzieła co do rezultatu.

Zmiana stosunku zobowiązaniowego:

a) zmiana stron umowy

b) zmiana przedmiotu

c) zmiana warunków umowy

Wygaśnięcie stosunku zobowiązaniowego:

a) wykonanie- złożenie dodatkowego oświadczenia woli (kwity ze strony wierzyciela)

b) na skutek potrącenia- w zobowiązaniach wzajemnych

c) mimo niewykonania zobowiązania wygasało, a w ramach testamentu zapisał masy majątkowe większe bądź równe od zobowiązania

Zobowiązania a prawa rzeczowe (własność, użytkowanie, zastaw itp.)

prawa rzeczowe- skuteczne wobec wszystkich nawet wobec osób trzecich

umowy zobowiązaniowe- skuteczne tylko wobec stron umowy

Postępowanie przygotowawcze

Instytucja śladu- ludność opola miała obowiązek ścigać przestępcę w granicach swojego opola, jeśli nie był schwytany odpowiedzialność zbiorowa za zwłoki znalezione.

Rozwój doprowadził do powstania urzędów odpowiedzialnych za ściąganie:

kasztelani i justycjariusze

Środki zapobiegawcze- pojęcie związane z ty, iż do momentu orzeczenia wyroku, które miały zapobiec ucieczce, matactwu, zastraszania świadków:

a) uwięzienie (areszt)

b) rękojemstwo- za przestępcę ręczyła osoba trzecia

Instytucje chroniące sprawców (wyjątkowe położenie):

a) azyl- w określonych miejscach, można było skorzystać z niemożliwości ścigania

b) areszt- azyl wojewodziński- wojewoda w ciągu 6 tygodni udzielał schronienia i to miało starczyć do przygotowania procesu, a jeśli było to za krótko, wtedy wprowadzał sprawcę w bezpieczne miejsce

c) list żelazny- zapewniał do momentu orzeczenia wyroku, że nie będzie środków zapobiegawczych

d) listy inhibicyjne- czasowy zakaz sądzenia sprawcy przez sąd

e) akt łaski- indywidualny, konsekwencja procesu arbitralnego (uprawnienie władcy)

f) amnestia- charakter zbiorowy np. po wygraniu wojny

Postępowanie przed sądem

zdolność sądowa = zdolność prawna; możność bycia podmiotem w postępowaniu

zdolność procesowa- możność czynienia aktów prawnych przed sądem w postaci ustania, zmiany stosunku prawnego

Zastępstwo procesowe:

a) ustawowe- rodzice w stosunku do dzieci, kuratorzy itp.

b) umowne- pełnomocnictwo; umowa stron:

- plenipotencja

- w ramach określonej sprawy

- jedna czynność

Uczestnictwo prolocutora- niezależny obserwator, który w ramach procesu decydował zmianę bliższości do dowodów.

Stany procesowe:

a) powód- actor

b) pozwany- reus

Żałoba- skarga

pozew - pisemny dla szlachty osiadłej

- ustny dla pozostałych

Nie składano żadnego pozwu, gdy był w sądzie

Aby pozew był sprawny:

a) określenie powoda

b) określenie pozwanego

c) uprawniony sąd

d) miejsce i termin wstawiennictwa

e) pieczęć i treść żałoby

Dostarczali go woźni, w wypadku nieobecności odłupywało się kawałek chaty.

terminy zawite- terminy powodowały, iż nieobecność prowadziła do przegrania sprawy.

W przypadku terminów niezawitych, trzeba było się usprawiedliwiać; gdy tego nie uczyniono, płacono grzywnę niestannego

Dla powoda- I termin

dal pozwanego- III termin

Po stawieniu stron ekscepcje procesowe-przedstawienie przez pozwanego formalnych środków, które powodowały albo odroczenie albo oddalenie:

a) peremptoryjne (oddalające) - rzecz była osądzona

- przedawnienie (dawność)

- polubowne załatwienie sprawy- pisemne zwolnienie dłużnika z długu

b) dylatoryjne (odraczające): - niewłaściwość sądu

- brak właściwej reprezentacji strony

Przystępowanie do zasadniczego sporu:

1) treść żałoby

2) odpowiedź zaprzeczająca

Litis contestatio - zagruntowanie sporu

Postępowanie dowodowe- formalne teoria:

- sędzia ograniczony przepisami, które nakazywały mu z góry traktować dowód wg hierarchii

1) dokumenty

2) świadkowie (lepiej urodzeni, gorzej urodzeni)

3) przysięga pozwanego

4) przysięga powoda

Wygranie sprawy zależało od bliższości do dowodu, a te z kolei od lepszości do dowodu.

Formalną teorię uzasadniono tym, że czasem sędzia był niższy niż występujące strony- że nie może ulec.

Dowody:

a) ordalia- sądy boże:

- próba żelaza- gdy rany goiły się szybko

- gorąca woda- gojenie ran czy strona kłamie

- woda zimna- jeśli "czarownica" utrzymywała się na wodzie to wtedy była winna.

- pojedynek sądowy: - na miecze

- na kije

b) przysięga: - oskarżająca

- oczyszczająca

- współprzysiężnictwo (2-12)

- świadkowie

c) wizja lokalna

d) wstecz- można się było powołać na wcześniejszy wyrok

Wyroki:

a) stanowcze- odnoszące się do treści pozwu

b) przedstanowcze- rozstrzygały fragment sprawy

Wykład nr 11

Wolność religijna

Pierwszeństwo ma uzyskać religia rzymsko-katolicka.

Dążenie do likwidacji własności podzielonej. Własność jednolita z podstawą w kodeksie Napoleona była skrajnie odmienna od dotychczasowych koncepcji.

Prawa polityczne- dotyczyły głównie szlachty i mieszczan, nie dotyczyły gołoty, spełnianie cenzusów:

- majątkowych

- wykształcenia

- stanowiska

- zasług wojskowych

Obywatelstwo- pełne obywatelstwo mieli Ci, którzy dysponowali możliwością głosowania + urodzenie.

Ograniczenia spowodowane dekretami:

21 grudnia 1807- chłopi; poza rozstrzygnięciem, kwestii słuszności ziemi, ziemie w całości na korzyść panów; warunkowe opuszczanie gospodarstw (wypełnienie zobowiązań z tytułu uprzedniego posiadania)

Wydano nakaz przekształcenia pańszczyzny w umowy cywilno-prawne, termin dokonania to grudzień 1808 r.; pod rygorem utraty praw do ziemi dla chłopów.

Mimo zawarcia kilku procent umów, większość chłopów pozostała w gospodarstwach.

W umowach miało dojść do określenia ilości świadczeń i miała być zarejestrowana przez notariuszy.

17 października 1808- żydzi; zawieszał postanowienie konstytucji na 10 lat, pozbawiając praw politycznych, wprowadzał getta, czyli dzielnice miast, gdzie mieli prawo zamieszkania; pozwolenia na zawieranie związków małżeńskich mieszanych, nie mieli prawa nabywania dóbr ziemskich, podatek od zwolnienia ze służby wojskowej, ale nie dotyczył warstw najbogatszych.

Dekrety i ustawy ogłaszano w Dzienniku Praw; w latach 1807-1813 wyszły 4 tomy

Wrzesień-grudzień 1809- nie była jasna kwestia czy ziemie wejdą do królestwa (3 zabór austriacki)

Specjalny organ- Rząd Centralny w Lublinie ze Stanisławem Zamoyskim

Wieliczka znajdowała się pod wspólnym rządem Księstwa Warszawskiego i Austrii.

Stworzenie nowego typu sądownictwa, po raz pierwszy miało charakter powszechny, a nie stanowy. Działało na zasadzie gwarancji niezawisłości dożywotnie powoływanie sędziów. Jawność, publiczność postępowania sądowego oraz podział na sądy cywilne i karne.

Sądy cywilne:

1. sądy pokoju - powiaty; sędziowie pokoju, podsędkowie, pisarze i podpisarze, w wydziale pojednawczym, wydział sporny- podsędek.

2. Trybunały cywilne I instancji- departament; prezes + 6 sędziów, ważniejsze sprawy cywilne i w II instancji apelacje od sądów pokoju, sprawy statusu prawnego osób (opieka, kuratela, ubezwłasnowolnienie)

3. Mogła iść apelacja do sądu apelacyjnego i od tego można było składać kasację do Rady Stanu.

Sądy karne:

Typologia przestępstw w oparciu o:

- zbrodnie

- występki

- wykroczenia

1. sądy policji prostej- wykroczenia, kary do 5 dni aresztu lub 30zł grzywny; podsędkowie i pisarze z sądów pokoju

2. sądy policji poprawczej- 2 bądź 3 sądy na departament, w I instancji występki do 5 lat więzienia lub grzywny powyżej 30zł, w II instancji apelacje od sądów policji prostej

3. sądy sprawiedliwości kryminalnej- 1 lub 2 na departament, w I instancji zbrodnie, powyżej 5 lat więzienia lub kary śmierci, w II instancji apelacje od sądów policji poprawczej

4. … działał jak sąd kasacyjny

Wykład nr 12

Pierwotną forma odwołania od wyroku była tzw. nagana sędziego, polegała na tym, iż strona niezadowolona z orzeczenia mogła pozwać sędziego, zarzucając mu brak obiektywizmu. Podstawy do wszczęcia, było złożenie futer bądź zapłata określonej kwoty. Pierwszeństwo do dowodu przysługiwało sędziemu. Zdecydowana większość orzeczeń miała charakter korzystny dla sędziego. Gdy sędzia przegrał tracił on urząd, a wyrok był uchylany. Nie była to wszakże apelacja, gdyż nie toczyła się pomiędzy tymi samymi stronami.

Klasyczna apelacja w 1523 „Formuli procesus” została wprowadzona.

1583 r.- mocja odróżniała się, gdyż w razie przegranej sędzia nie tracił urzędu

Prawo znało również instytucję grawanemu, pozwanie sędziego, który odmówił apelacji, skutkiem było to, iż w wyniku tego środka apelacja była w normalnym trybie, ale minusem było to, iż pierwotny wyrok nie podlegał uchyleniu.

Male omtemptum - wnoszono w wypadku, gdy wyrok w I instancji był zaoczny (to znaczy pozwany nie stawił się na 1 z 3 terminów procesowych), podstawy do wydania wyroku były wątpliwe.

Wznowienie procesu- w wypadku prawomocnego wyroku, jeśli w sprawie pojawiły się nowe istotne fakty. Od 1726 r. (po reformie trybunału koronnego) trybunałowi jako nadzwyczajny środek zakończenia sprawy.

Monarchia konstytucyjna

Podstawowe sejmy:

1. konwokacyjny 1764 od maja do czerwca

2. repninowski …1767-1768

3. delegacyjny 1773-1775

4. Sejm Wielki 1788-1790 1790-1792

Konwokacyjny

- 180 ustaw (konstytucji):

a) lustracja królewszczyzn

b) dochodów

c) 10 razy kwarta

d) reforma poczty

e) głosowanie większością w TK

- organizacja sejmu; podział na deputacje, regulamin, zakaz przysięgi na instrukcje, podział na materie status (sprawy ustroju, podatki, liczebność wojska- uchwalane jednomyślnie) i ekonomiczne (większość)

- utworzono Komisje Skarbową dla Korony i Litwy oraz Wojskową, łącznie cztery, poza hetmanami i podskarbimi, 14 członków wybierano na 2 lata z poczwórnej liczby kandydatów od króla przez sejm, ograniczenie władzy hetmanów i podskarbich

Większe osiągnięcia komisji skarbu; pobieranie podatków, sądownictwo skarbowe, reformy miar i wag zastąpiła wewnętrzne cła i myta cłem generalnym (pod koniec lat 60')

Komisja Wojskowa w zasadzie poza podzieleniem jazdy na 4 partie terytorialne nie dokonała większych reform

1772- 10 000 żołnierzy

12 lat działała do 1776 roku.

1. 1772- podniesienie komputu do 22 000 w koronie i 8 000 na Litwie

2. Powołano Radę Ekonomiczną z uprawnieniami komisji sejmowej

3. Reformy miejskie- zniesienie jurydyk oraz wprowadzenie komisji Dobrego Porządku (6-14 członków, na czele albo wojewoda albo starosta, bezpieczeństwo, infrastruktura, przeciwepidemiczna, ochrona zdrowia, opieka społeczna)

Reforma sejmików 1776 r. ograniczenie gołoty i obrad sejmików, z wyłączeniem tzw. familiantów; wprowadzono większość w przypadku wyboru marszałka, posłów na sejm w sejmikach elekcyjnych, przy uchwalaniu laudów.

1776- Komisja Mennicza- reforma monetarna, uporządkowano poprzez przyjęcie równoważników do będących w obiegu środków płatniczych.

1 dukat - 16 złotych

1 talar - 8 złotych

1 złoty - 4 grosze

Uruchomiono mennice w Warszawie i Krakowie zakazano wwozu monet z Prus.

1768 r.- jednolity budżet; zasady budżetowe:

1. jedność- dochody + wydatki

2. jawność - dotyczyła organy Sejmu

3. kontrola wykonania- uprawnienia Sejmu w wykończeniu budżetu

1775 - I budżet wszedł w Zycie, Polska jako drugie państwo po Anglii

1782- opracowanie dochodu narodowego 1 106 000 000 zł złotych polskich z korony i Litwy

1768- prawa kardynalne, gwarantowane przez Rosję; założenie, że Rosja starała się zabezpieczyć przed ewentualnym wzmocnieniem władzy wykonawczej, dla istnienia organów władzy kolektywnej, by te organy nie mogły osiągnąć konsensusu, przeciwdziałanie aby władza wykonawcza miała charakter silny i długotrwały zakaz dziedziczenia tronu (tylko katolik, wolna elekcja) zachowano liberum veto w materiach status, potwierdzono złota wolność szlachecką i neminem captivabimus, dożywotność urzędów, zwierzchność dominialną, ale zakazano kary śmierci, zakaz prolongacji obrad Sejmu, religia katolicka religią dominującą, zachowano prawa innowierców, podtrzymanie apostazji.

1773- Sejm Delegacyjny

- KEN- zbiegło się to z kasatą Klemensa XIV zakonu Jezuitów stąd pieniądze na komisję; d upadku RP, przygotowała intelektualne podstawy do przełomu Sejmu Wielkiego

1790- 83% posłów miało za sobą naukę w szkołach KEN-u.

Prymas na czele z urzędu + 8 posłów i senatorów na 6 lat, I skład wybierany przez Sejm nastepny przez króla, uniwersytet Krakowski i Wileński (Szkoły Główne). Podlegały im szkoły wydziałowe i podwydziałowe, wojskowe (z wyjątkiem szkoły rycerskiej), nadzór nie obejmował szkół prywatnych.

Towarzystwo do Ksiąg Elementarnych- 27 podręczników.

1775- Komisje Szpitalne- opieka zdrowotna i nadzór nad upośledzonymi, do 1780 r.

1775- II prawa kardynalne: Rosja, Austria, Prusy gwarantowały:

1. królem piast posesjonat, zakaz dziedziczenia

2. utworzenie Rady Nieustającej; była pierwszym organem władzy wykonawczej o charakterze quasi-rządowym; 36 osób + król (po 18 Sejm i Senat), na 2 lata, co 8 miesięcy zmiana 1/3 składu zastąpiła konferencję króla z ministrami, posiedzenia plenarne i prace poszczególnych komisji, komisje po 8 członków, z wyjątkiem Komisji Interesów Cudzoziemskich, gdzie było 4 członków, zwano je departamentami:

• interesów cudzoziemskich (król); organy przedstawicielskie, dyplomacja

• sprawiedliwości: decydowała o pociągnięciu do odpowiedzialności i mógł orzekać w sprawach luk prawnych, przyjmował skargi na korupcje sądów

• wojskowy- zwiększenie budżetu wojskowego do 30 000 żołnierzy, utrzymano jednak 18 500 żołnierzy, zlikwidowany w 1788 r.

• skarbowy- rozwój przemysłu, zastosowano maszynę parową do odwadniania kopalni w Tarnowskich Górach

1782- ….

1784- monopol tytoniowy państwa

• policji i dobrego porządku- zarząd nad miastami, zapewnienie opieki dla osób biednych i chorych, spis ludności Warszawy (100 000), spis ogólnopolski w 1789 r.

• odrębny skarb królewski na potrzeby króla

• Rada Nieustająca- kontrolowana przez komisje sejmowe- wykonanie budżetu, legalność i celowość działań,

• Wprowadzenie impeachmentu- odpowiedzialność przed sądem sejmowym

• Kancelaria Królewska- Gabinet króla i Kancelaria Wojskowa

Kodyfikacja prawa

Zbiór praw sądowych A. Zamoyskiego na bazie decyzji Sejmu (1776 komisja do opracowania, 1778- projekt 115 artykułów)

3 części:

I przepisy dotyczące stanów prawa podatkowe

II zobowiązania, rodzina i spadki

III procedura i przepisy regulujące działanie sądów

Chęć wzmocnienia króla, próby ograniczenia władzy kościoła, poprawa położenia chłopów, ograniczenie poddaństwa, nabywanie gruntów podmiejskich przez mieszczan.

Prawo karne materialne- kazuistyka, utrzymano istnienie drakońskich kar, zniesienie w 1776 roku kary śmierci za czary i zakaz tortur w śledztwie.

Procedura karna- zbliżenie do obiektywnej prawdy, wg logiki, a nie wg rodzaju dowodu.

Prawo cywilne materialne- opieka i kuratela, poszerzenie ilości umów.

Sejm 4-letni

Ustawodawstwo ustrojowe oparte:

1. reorganizacji sejmików 24 marca 1791

2. o miastach królewskich 18 kwietnia 1791

3. ustawa rządowa 3 maja 1791

ad. 1)

wprowadzono ograniczenie składu sejmików tylko do szlachty osiadłej, gołota pozbawiona prawa do głosu, prawo głosu tylko tym, którzy udowodnili płacenie podatków w wysokości 100zł, kary za przeszkadzanie i próby zerwania, rozdział kompetencyjny sejmików od sejmu.

ad. 2)

podobne zasady jak dla szlachty Niemnem captivabimus, nabywanie ziemi, pełnienie urzędów, 24 plenipotentów miast w Izbie Poselskiej, możliwość nabywania szlachectwa z tytułu zasług, jednolity ustrój miast i sądów (magistraty = prezydent + radni/ wójt + radni), miastom prywatnym umożliwiono przyjmowanie tych wzorców

ad. 3)

wzmocnienie króla, władza dziedziczna, ale po śmierci Stanisława Augusta Poniatowskiego na Fryderyka Augusta, zwolnienie króla od odpowiedzialności osobistej za podejmowane decyzje, kontrasygnata 9odpowiedzialnośc konstytucyjna za decyzje króla), miał praw/ obowiązek zwołania sejmu walnego, na równi z królem stała Straż Praw.

Straż Praw- na czele król + prymas, następca tronu, marszałek Sejmu + 5 ministrów, ministrów powoływał król spośród wszystkich (16) ministrów (8 w Koronie, 8 na Litwie)

Po zniesieniu hetmana liczba spadła do 14 ministrów.

Odpowiedzialność konstytucyjna- nieprzestrzeganie prawa, na wniosek sejmu rozstrzygana przez Sąd Sejmowy

Odpowiedzialność parlamentarna (polityczna)- sejm mógł odwołać ministra, który nie realizował linii politycznej sejmu, wprowadzona 1-szy raz na świecie.

Komisje Wielkie- poza Strażą Praw:

1. policji + 6 plenipotentów

2. wojska + 6 plenipotentów

3. skarbu

4. edukacji narodowej

każda komisja liczyła 14-15 komisarzy na 2 lata.

Komisja policji- porządek publiczny, administracja, 26 intendencji, a na ich czele intendenci, 2 000 memoriałów od miast

Komisja wojskowa- sądownictwo wojskowe, szkoły wojskowe, realizacja uchwały o podwyższeniu liczebności armii, rekrutacja przymusowa, 6-8 lat w wojsku, 65 000 żołnierzy

Komisja skarbu- zadania fiskalne, sądownictwo skarbowe, podatek „ofiara 10 gorsza”, w miastach podatek od… i rzeźni.

KEN - kontynuowano

Administracja terenowa- 75 komisji porządkowych, 49 w koronie, 26 na Litwie, co 2 lata zmieniana przez Sejmiki, co najwyżej 19 osób w tym 3 duchownych. Wprowadzenie konstytucji było rozwiązaniem sojuszu miedzy królem a stronnictwem Patriotycznym.

Wykład nr 13

Konstytucje grodzieńskie:

1. akceptacja II rozbioru

2. prawa kardynalne ale nie w całości; liberum veto- tylko w materiach status, reszta to większość kwalifikowana ¾ , wolna elekcja, nienaruszalność władzy dominialnej, z 1791 przywrócono wolność osobistą mieszczan i prawo nabywania ziemi, sejm jednoizbowy

3. sejmy zwoływane co 4 lata na 8 tygodni

4. likwidacja prolongacji obrad

5. sejmy nadzwyczajne zwoływane tylko przez Rade Nieustającą na 2 tygodnie (działania wojenne lub zaburzenia wewnętrzne)

6. Rada Nieustająca- samodzielna stosowanie liberum veto, gdy uchwalano ustawy sprzeczne z prawami kardynalnymi, mniej liczna, król + 14 posłów + 10 senatorów, zmieniali się co 4 lata

7. ograniczenie wojska do 18 000 żołnierzy, 27 000 do armii rosyjskiej

marzec 1794- powstanie kościuszkowskie

kwiecień Rada Zastępcza Tymczasowa- 28 maj

Rada Najwyższa Narodowa na czele Najwyższy Naczelnik Siły Zbrojnej Narodowej - Kościuszko to dyktator.

12 października 1794- Maciejowice Tomasz Wawrzecki nie był dyktatorem, tylko przewodniczącym RNN, zmiana nieformalna.

Wcześniej kluczem był autorytet Kościuszki, który wtedy był pijany.

RNN:

- 41 osób

- członkowie spośród szlachty, zastępcy spośród mieszczan

- wydziałów 8 z 4 zastępcami i 1 członkiem

Wydziały:

1. bezpieczeństwa- milicje ruchowe wojewódzkie, ziemskie i powiatowe (jakobińskie wzorce)

2. porządku- nadzór nad bezpieczeństwem powszechnym (zwalczanie przestępczości)

3. sprawiedliwość- nadzór sądów: 3 sądy specjalne kryminalne: warszawski, krakowski i wileński, z warszawskiego powstał wojskowy

4. skarbu- mennica, funkcja nadzoru nad kolportażem pieniędzy (banknoty)

5. żywności- utworzenie przymusowego systemu dostarczania zboża

6. potrzeb wojskowych- rekrutacja, magazyny broni i materiałów wojskowych

7. interesów zagranicznych- we Francji

8. instrukcji narodowej- kwestie propagandowe, narzędzie i kształtujące myślenie, szkolnictwo i kultura

Komisje porządkowe (lokalne):

• I, 24 marca 1794 w Krakowie

• 21 osób w tym 8 członków szlachta, 8 mieszczan i 5 spośród duchowieństwa

• 7 wydziałów, nie istniały interesy zagraniczne, niektóre pełniły funkcji organów centralnych, szczególnie warszawska (nadzór nad skarbem koronnym)

Uniwersał Połaniecki 7 maja 1794

- instrukcja dozorców, mieli pełnić funkcje w imieniu państwa i pośredniczyć między panami i chłopami, infrastruktura miejska, gospodarka leśna i rolna

- zmniejszenie pańszczyzny od 33-50%, miała mieć charakter pracy najemnej.

Księstwo Warszawskie

Utworzone na podstawie traktatów zawartych w Tylży: 7-9 lipca 1807

Do 22 maja 1815- formalnie ta nazwa obowiązywała, ale tak naprawdę przestała istnieć w styczniu 1813 roku.

Przed jego utworzeniem 14 stycznia 1807- 7-osobowa Komisja Rządząca, na czele marszałek Małachowski, sekretarz Łuszczerski, Wydziały:

1. sprawiedliwości

2. wewnętrzny

3. skarbowy

4. wojenny

5. policji

Podlegała izba edukacyjna od 14 lutego 1807- Stanisław Kostka-Potocki

Monarcha z Wettynów- Fryderyk August, który miał następujące kompetencje:

22 lipca 1807- oktrojowana konstytucja

- wydawanie dekretów ustrojowych i innych nie zastrzeżonych dla sejmu

- wyłączne prawo zwoływania sejmu i inicjatywy ustawodawczej

- mianowanie i odwoływanie urzędników z wyjątkiem sędziów i senatorów

- powoływał obu przewodniczących izb

Maj 1806- Fryderyk August- przekazał władzę Radzie Ministrów Księstwa Warszawskiego

Sejm składał się z 2 izb:

- poselskiej

- senatorskiej

Co 2 lata na 15-dniowe sesje, rozpatrywanie 4 określonych kwestii :

1. prawo cywilne

2. prawo karne

3. sprawy karne

4. system monetarny i podatki

Przebieg obrad:

1. Rada Stanu wnosiła podpisany przez króla projekt do 1 z trzech komisji sejmowych:

Ds. karnego

Ds. cywilnego

Ds. skarbowych

Każda miała 5 członków

2. Komisja mogła projekt przyjąć do czytania na posiedzeniach plenarnych lub odrzucić, najczęściej po wniesieniu projektu ustawy, następowało uzgadnianie stanowisk, Rada nie proponowała głosowania, a potem nowy projekt

3. To poddawano głosowaniu i dostawało aprobatę

4. Nie było poprawek- albo przyjęcie albo odrzucenie

Skład sejmu: 60 posłów, od 1805 roku 100 osób itd. Deputowani

Posłowie wybierani na sejmikach powiatowych, a deputowani w gminach, kadencja 9 lat, co 3 lata zmiana 1/3 sejmu rotacyjnie.

13 członków w Radzie Stanu, posiedzenie jawne, ale głosowanie tajne, pierwszy Sejm, gdzie posłowie mieli tylko sądową ochronę przeciwko gwałtom i obelgom ograniczony immunitet.

Senat: 18 członków po 6 wojewodów, kasztelanów i biskupów

Przewodniczył król, a jeśli nie to prezesa Senatu, kompetencja: praw sankcji (zgoda), nadawana automatycznie, gdy:

1. niesprzeczny z konstytucją

2. nie godził w obronność

3. zgodny z procedurą

Przeprowadzał rugi poselskie akceptacja wyboru posłów i deputowanych, kontrola ksiąg obywatelskich (dla szlachty i nieszlachty)

Rada Stanu:

1. sąd kompetencyjny:

- spór pozytywny

- spór negatywny

2. sąd administracyjny

- organy skarbowe i obywatele

- w sensie technicznym odwołania od rad powiatowych i departamentowych

Kwiecień 1809- Rada Stanu mogła decydować w razie nieobecności króla w nagłych przypadkach

Skład:

- król

- prezes RS

- 5 ministrów

- 4 referendarzy

- sekretarz RS

+ 6 członków RS

+ godz. 1807 12 członków

Rada Ministrów:

1. działała od końca jej funkcjonowania

2. prezes RS

3. sekretarz RS

4. 5 ministrów RS

Skład ministerstwa:

- konsyliarze

- audytorzy

- personel z sekretarzami generalnymi

Ministerstwa:

1. policji (+ służba sekretna)

2. spraw wewnętrznych i wyznania (zarząd kraju) oświata, poczta, zarząd dóbr narodowych, pobór szkolenie wojskowe, 1808 szkoła prawa + spis ludności, 1811 szkoła nauk administracji

3. spraw wojskowych 1812 zastępca powołany jako dyrektor administracji najemnej, 30 000- 60 000 żołnierzy z Austrią i 90 000-100 000 z Rosją, przymusowa rekrutacja 1 rekrut na 10 dymów

4. od 1809 r. uzupełnienie przez pobór powszechny także dla szlachty.

Podział na system francuski: dywizje, pułki legie lub 4 okręgów wojskowych

Gwardia narodowa:

- przychodu i skarbu - nowe podatki: opłata patentowa (w przemyśle), od Żydów, od mięsa koszernego

- 1811- podatek z tytułu monopolu tytoniowego, stemplowe

- 1810- reaktywacja mennicy

- 1811- banknoty papierowe

- sprawiedliwości- sądy powszechne, zlikwidowano stanowość

Odpowiedzialność ministrów

1. konstytucyjna- sąd powołany przez króla

2. nie posiadali parlamentarnej, bo powoływał ich król

Dyrekcja Generalna Poczt- wywiad i poczta

Towarzystwa Ogniowe- od 1869 r. podlegali ministrowi policji

Główna Izba Obrachunkowa- król

Dyrekcja Główna Kredytowa-minister skarbu itd., itp.

Wykład nr 14

Wolność religijna

Pierwszeństwo ma uzyskać religia rzymsko-katolicka.

Dążenie do likwidacji własności podzielonej. Własność jednolita z podstawą w kodeksie Napoleona była skrajnie odmienna od dotychczasowych koncepcji.

Prawa polityczne- dotyczyły głównie szlachty i mieszczan, nie dotyczyły gołoty, spełnianie cenzusów:

- majątkowych

- wykształcenia

- stanowiska

- zasług wojskowych

Obywatelstwo- pełne obywatelstwo mieli Ci, którzy dysponowali możliwością głosowania + urodzenie.

Ograniczenia spowodowane dekretami:

21 grudnia 1807- chłopi; poza rozstrzygnięciem, kwestii słuszności ziemi, ziemie w całości na korzyść panów; warunkowe opuszczanie gospodarstw (wypełnienie zobowiązań z tytułu uprzedniego posiadania)

Wydano nakaz przekształcenia pańszczyzny w umowy cywilno-prawne, termin dokonania to grudzień 1808 r.; pod rygorem utraty praw do ziemi dla chłopów.

Mimo zawarcia kilku procent umów, większość chłopów pozostała w gospodarstwach.

W umowach miało dojść do określenia ilości świadczeń i miała być zarejestrowana przez notariuszy.

17 października 1808- żydzi; zawieszał postanowienie konstytucji na 10 lat, pozbawiając praw politycznych, wprowadzał getta, czyli dzielnice miast, gdzie mieli prawo zamieszkania; pozwolenia na zawieranie związków małżeńskich mieszanych, nie mieli prawa nabywania dóbr ziemskich, podatek od zwolnienia ze służby wojskowej, ale nie dotyczył warstw najbogatszych.

Dekrety i ustawy ogłaszano w Dzienniku Praw; w latach 1807-1813 wyszły 4 tomy

Wrzesień-grudzień 1809- nie była jasna kwestia czy ziemie wejdą do królestwa (3 zabór austriacki)

Specjalny organ- Rząd Centralny w Lublinie ze Stanisławem Zamoyskim

Wieliczka znajdowała się pod wspólnym rządem Księstwa Warszawskiego i Austrii.

Stworzenie nowego typu sądownictwa, po raz pierwszy miało charakter powszechny, a nie stanowy. Działało na zasadzie gwarancji niezawisłości dożywotnie powoływanie sędziów. Jawność, publiczność postępowania sądowego oraz podział na sądy cywilne i karne.

Sądy cywilne:

4. sądy pokoju - powiaty; sędziowie pokoju, podsędkowie, pisarze i podpisarze, w wydziale pojednawczym, wydział sporny- podsędek.

5. Trybunały cywilne I instancji- departament; prezes + 6 sędziów, ważniejsze sprawy cywilne i w II instancji apelacje od sądów pokoju, sprawy statusu prawnego osób (opieka, kuratela, ubezwłasnowolnienie)

6. Mogła iść apelacja do sądu apelacyjnego i od tego można było składać kasację do Rady Stanu.

Sądy karne:

Typologia przestępstw w oparciu o:

- zbrodnie

- występki

- wykroczenia

5. sądy policji prostej- wykroczenia, kary do 5 dni aresztu lub 30zł grzywny; podsędkowie i pisarze z sądów pokoju

6. sądy policji poprawczej- 2 bądź 3 sądy na departament, w I instancji występki do 5 lat więzienia lub grzywny powyżej 30zł, w II instancji apelacje od sądów policji prostej

7. sądy sprawiedliwości kryminalnej- 1 lub 2 na departament, w I instancji zbrodnie, powyżej 5 lat więzienia lub kary śmierci, w II instancji apelacje od sądów policji poprawczej

8. … działał jak sąd kasacyjny

Wykład nr 15

Rozwijał sieć donosicieli i rozbudowę organów policyjnych, a ponadto dodatkowo gwarantował wedle zapisów utrzymanie autonomii językowej, i autonomii ustrojowej w znaczeniu możliwości utrzymania odrębności ustawodawczej w zakresie prawa karnego i cywilnego. W tym zakresie ten statut zrealizowany nie został.

Przed statutem organicznym wprowadzono jeszcze w styczniu amnestię dla uczestników powstania, jednakże z wyjątkiem tych osób które zainspirowały powstanie lub też uczestniczyły w powstaniu w charakterze organów centralnych, były posłami bądź członkami towarzystwa patriotycznego. Wreszcie wraz ze statutem organicznym zlikwidowano także UW a także towarzystwo przyjaciół nauk. 1833 - stan wyjątkowy, 1837 - zmiana podziału terytorialnego kraju poprzez likwidację 8 województw i wprowadzenie na ich miejsce 8 guberni. W 1839 r. wprowadzono tzw. Warszawski okręg naukowy podległy bezpośrednio urzędom centralnym Petersburga, który zajmował się koordynacją kwestii naukowych, a także sprawami cenzury, druków, w postaci gazet i książek (cenzura prewencyjna)

W 1841 r. zlikwidowano Radę Stanu, oraz Sąd Najwyższej Instancji. A także wprowadzono wyższe cła, na granicy dawnego Królestwa Polskiego i innych prowincji Rosyjskich. 1842 r. zamieniono dotychczasowych 39 obwodów na tyle samo powiatów. Wreszcie w 1850 r. na odwrót zniesiono granicę celną pomiędzy królestwem polskim, a resztą Rosji.

W 1851 r. zlikwidowano Dyrekcję pocztową ujednolicając pocztę i w zakresie obrotu pocztowego j. urzędowym stał się j. rosyjski.

Pewne zmiany nastąpiły dopiero po przegranej przez Rosję wojnie Krymskiej 1853-56. Jak każda przegrana wojna także i ta spowodowała konieczność przeprowadzenia pewnych reform. I w tym zakresie w Maju 1856 r. po przybyciu do warszawy Car Aleksander II, stwierdził że są możliwości przeprowadzenia symbolicznych kroków wobec Polaków. Dotyczyły one uruchomienia w 1852 r. w warszawie Akademii chirurgicznej a rok później zgodny na utworzenie towarzystwa rolniczego. Niemniej na fali rosnących oczekiwań koncesje udzielone przez cara wydawały się zbyt nikłe.

Dalsze reformy (Reformy Wielopolskiego) - dotyczyły one kilku sfer, a mianowicie kwestii oczynszowania chłopów, kwestii zniesienia ograniczeń prawnych dla żydów, zmian w zakresie samorządu wreszcie pewnych zmian administracyjnych w postaci utworzenia (po zniesieniu po powstaniu listopadowym) komisji wyznań oświecenia publicznego, a także ograniczenie władzy namiestnika. Poprzez wprowadzenie zastępców z których jeden z nich hrabia Aleksander Wielopolski, pełnił funkcję naczelnika rządu cywilnego i był zastępcą naczelnika do spraw cywilnych. Oczekiwania były coraz większe, ze wzg. na możliwość działania legalnego dwóch sił politycznych (białych i czerwonych). W efekcie władze cesarskie spodziewając się rosnącego niezadowolenia próbowały ograniczyć to poprzez bramkę do Armii cesarskiej i w tych warunkach wybuchło powstanie styczniowe.

Kwestie różnic organów w dobie Królestwa Polskiego:

Władza monarchy - jego władza po zdławieniu powstania listopadowego zdecydowanie wzrosła.

1. nie było ograniczeń konstytucyjnych, nie było formalnej konstytucji

2. istotnym zwiększeniem jego kompetencji był także fakt, iż zlikwidowano Sejm a w większości przypadków uprawnienia Sejmu przypadały Carowi

Sytuacja ta trwała de facto do początków XX wieku, zmieniła się formalnie po powstaniu rewolucji 1905 r. Dumy Państwowej.

Jeśli chodzi o zakres działania namiestnika, formalnie jego władza pozostała niezmienna, natomiast w sensie faktycznym uległa daleko idącej zmianie. Głównie z tego powodu, że począwszy od Iwana Paskiewicza (pierwszy Wojskowy namiestnik) zarówno on jak i jego następcy pełnili władzę nad wojskiem (czego nie można było powiedzieć o zacnym Józefie Zajączku). Ponadto, zamiast wysłuchiwać opinii rady stanu, Paskiewicz rządził od 1832 r. wraz z radą administracyjną (kolejna poważna różnica) i faktycznie taki status miał aż do początków reform wielopolskiego. W 1861 r. po przywróceniu rady stanu, naczelnik otrzymał dwóch zastępców do spraw cywilnych i do spraw wojskowych, a zatem jego władza uległa pewnemu ograniczeniu. Było to z korzyścią dla władzy polskiej gdyż naczelnik rządu polskiego co prawda nie miał wpływu na dowodzenie wojskiem jednakowoż zastępca do spraw wojskowych nie miał wpływu na rozwój sytuacji politycznej. Z kolei sam namiestnik nie mógł decydować bez porozumiewania się do użycia wojska np. w celu strzelania do demonstrantów. W 1863 r. sytuacja powróciła do stanu poprzedniego, nie mniej sam status urzędu namiestnika nie był tak mocny jak przed rokiem 61. Pierwszym generałem Gubernatorem był Paweł Kocebułe. Generał gubernator nie miał takiego umocowania prawnego jak wcześniej, namiestnik nie mniej z punktu widzenia realnej władzy i zachowania władzy wojskowej gdyż był jednocześnie dowódcą warszawskiego okręgu wojennego sytuacja ta faktycznie niewiele się zmieniła. Sierpień 1915? rok. do wycofania się wojsk rosyjskich z królestwa polskiego. Rada stanu i rada administracyjna zostały w okresie po powstaniu listopadowym zostały wyraźnie oddzielone. Zgromadzenie ogólne utraciło możliwość kontroli urzędników jak też możliwość wnioskowania pociągnięcia ich do odpowiedzialności przed Sądem Sejmowym (nie było tego sądu). Równocześnie Zgromadzenie ogólne zaczęło podlegać Rosyjskiej radzie państwa (skład się zmienił). Poza namiestnikiem i 3 dyrektorami głównymi (liczbę 5 ministrów ograniczono do 3 - z uwagi na likwidację komisji wojny oraz komisji wyznań religijnych i oświecenia publicznego)

Poza namiestnikiem poza dyrektorami głównymi w skład zgromadzenia ogólnego wchodzili kontroler generalny, a także radcy stanu (ich liczba była nieokreślona). 1836 przy radzie stanu utworzono heroldię królestwa polskiego. Heroldia Królestwa polskiego miała prowadzić księgi obywatelskie.

Wojciech Witkowski, Artur Korobowicz - Ustrój Polski

W 1841 roku zgromadzeni ogólne czyli rada stanu została zniesiona, i część jej kompetencji głównie sądowych przyjęło zgromadzenie warszawskich deputatów, natomiast wstępne przygotowywanie budżetu królestwa polskiego przyjęła rada administracyjna. Zgromadzenie ogólne czyli rada stanu została ponownie przywrócona do życia w 1861 - wtedy wraz ze zniesieniem ogólnego zebrania deputatów i heroldii królestwa polskiego ustalił się nieco inny wymiar samej rady stanu. W radzie funkcjonowały wówczas 4 wydziały, wydział prawodawczy, sporny, skarbowo-administracyjny, próśb i zażaleń. A sama rada przejęła funkcję głównie rady administracyjnej. Decydowanie o projektach budżetowych, projektach ustawodawczych, wysłuchiwanie sprawozdań komisji rządowych, a także po heroldii królestwa polskiego przejęła prowadzeni Ksiąg obywatelskich królestwa polskiego. Rada administracyjna zachowała swoje kompetencje, skład namiestnik oraz 3 dyrektorów generalnych. I w 1841 r. przejęła dodatkowo od rady stanu wspomniane wyżej kompetencje. Rada administracyjna ściśle współpracowała z namiestnikiem. W 1861 r. przekazując swoje kompetencje radzie stanu czyli zgromadzeniu ogólnemu, stała się rządem dawnego królestwa polskiego. Na jej czele stanął naczelnik rządu cywilnego, którym był Hrabia Aleksander Wielopolski, i pełnił on jednocześnie funkcję zastępcy namiestnika. Niestety w 1863 r. po wybuchu powstania sytuacja powróciła do sytuacji sprzed 61 r. i wraz z utworzeniem urzędu kierowanego przez Mikołaja Milutina zaczęło się ostatecznie, rozmontowywanie zarówno zgromadzenia ogólnego jak i samej rady administracyjnej. W 1866 r. zlikwidowano komisję przychodów i skarbu, w 1867 r. zlikwidowano radę stanu, radę administracyjną oraz komisję wyznań religijnych i oświecenia publicznego. 1868r. zlikwidowano komisję spraw wewnętrznych. Wreszcie w 1876 zlikwidowano ostatnią istniejącą na forum centralnym komisję rządowym do spraw sprawiedliwości.

W latach 80' zaczęto coraz rzadziej zaczęto używać nazwy Królestwo Polskie, a coraz częściej używano terminologii Kraj Priwisleński. Jeśli chodzi o pozostałe urzędy centralne większość z nich działała nadal, lub w drodze połączenia zmniejszono ich ilość.

Przechodząc do podziału terytorialnego trzeba zaznaczyć iż w roku 1867 dokonano zmiany nazw województw na gubernie (granice te same), zmienił się system zarządu. Na czele guberni stanęły rządy gubernialne którym przewodniczyli gubernatorzy cywilni. W 1844 r. nastąpiła zmiana ilości guberni z 8 do 5 podlaska, kaliska krakowska - zlikwidowane.

Na czele powiatów stanęli naczelnicy. Jeśli chodzi o kwestie tych naczelników oni spełniali funkcję dawnych komisarzy delegowanych. Po upadku powstania styczniowego nastąpiły większe zmiany. 1866 r. nowy podział terytorialny 10 guberni i 85 powiatów. Gubernie (kaliska, kielecka, lubelska, łomżyńską, piotrkowską, płocką, radomską, siedlecką, suwalską i warszawską) na ich czele stanęli gubernatorzy a w ich ręku znajdowała się pełnia władzy z wyjątkiem władzy sądowej i wojskowej. Wicegubernatorzy mieli oni nadzór nad rządami gubernialnymi. Na czele powiatów stanęli naczelnicy wraz z 2 zastępcami. Jednym zastępcą był zastępca ds. administracyjnych 2 ds. policyjnych. Jeśli chodzi o miasta w 1842 r. dotychczasowe rządy municypalne zmieniły nazwę na magistrat. w 1912 r. próbowano utworzyć dodatkową gubernię chełmską natomiast od momentu wybuchu wojny nie była ona w pełni ukształtowana.

Okres samorządowych rozpoczyna się wraz z reformami wielopolskiego. Utworzono wówczas rady, gubernialne które miały zajmować się sprawami gospodarczymi i miały być na drodze pośredniej dzięki wcześniej utworzonym radom powiatowym. Faktycznie ich wyboru jeszcze nie zdążono dokonać. Rady powiatowe miały nadzorować lokalne inwestycje oraz współpracować z naczelnikami powiatów. Wreszcie w 28 naj. miastach utworzono Rady miejskie które miały współpracować z magistratami i decydować o 2 rzędnych sprawach gospodarczych. Po upadku powstania styczniowego w 1864 r. samorząd funkcjonował już jedynie na szczeblu gmin wiejskich (zebrania wiejskie i gromady - zebrania gromadzkie). Do 1915 r. ten samorząd doczekał swojego istnienia. I tak w sensie ustrojowym i administracyjnym wyglądały zmiany na terenie dawnego królestwa polskiego.

Powstanie Listopadowe.

Wybuchło z nocy 29/30 listopada 1830 r. Początkowo władzę przechwyciła radę administracyjna powiększona o 6 posłów i 4 członków towarzystwa patriotycznego. Rada ta ogłosiła rządem tymczasowym 4 grudnia 1830 r. Następnie ogłosiła o wyborze Józefa Chłopickiego na naczelnego dowódcę. J. Chłopicki wyboru nie przyjął i ogłosił się dyktatorem powstania 5.12. 8.12 Chłopicki utworzył Sekretariat na czele z sekretarzem generalnym. 18.12 do kontroli chłopickiego Sejm powołał deputację sejmową złożoną z 15 członków (marszałek izby poselskiej, prezes senatu, 8 posłów i 5 senatorów) taka sytuacja trwała do momentu zakończenia rokowań między J. Chłopickim a Carem Mikołajem I. Rokowania przebiegały w sytuacji kiedy obydwie strony deklarowały odmienne podejście. Polacy domagali się zagwarantowania przestrzegania konstytucji z 1815 r. z drugiej strony Car Mikołaj I żądał bezwarunkowego złożenia broni. Dlatego w drodze niezgody 22.12.1830 r. Chłopicki rozwiązał rząd tymczasowy i powołał 5 osobową Radę Najwyższą. Dzieliła się ona na 5 wydziałów (dyplomatyczne, skarbowe, administracyjne, wojny, oraz sprawiedliwości i oświaty) Ostatecznie nieudane negocjacje doprowadziły 21 stycznia do ogłoszenia woli zebrania się Sejmu 18.01 Chłopicki nie widząc szans na zbrojne przeciwstawienie się Rosji podał się do dymisji. 22.01 Sejm podjął obrady, i tego samego dnia podjął uchwałę o trybie sejmowania. Dopuścił dzięki tej uchwale wspólne obradowanie połączonych Izb Sejmu i Senatu. Unieważnił też, istniejące w konstytucji i przeznaczone dla Cara, prawo sankcji ustaw sejmowych. 24.01 1831 r. utworzono planowane już od początku grudnia stanowisko naczelnego wodza. Naczelnymi wodzami byli kolejno - Michał Radziwiłł, J. Skrzynecki, Henryk Dębiński, Małachowski., M Rybiński, J. Umiński. ponadto naczelny wódz zyskał niezależność od władzy cywilnej która przejęła po dyktatorze rada najwyższa, choć miał prawo uczestniczyć w jej posiedzeniach. 25.01 1831 - uchwała o detronizacji Cara Mikołaja I i wypowiedziano formalnie wojnę. Przestała istnieć unia polsko-rosyjska zawarta w konstytucji. 29.01 Sejm powołał 5 osobowy rząd narodowy z 5 wydziałami: -spraw zagranicznych, skarbowo policyjnym, wojny i potrzeb wojskowych, wyznań religijnych, wreszcie wydział sprawiedliwości. Na czele rządu stanął Książe Adam Czartoryski (stronnik brata Mikołaja I Aleksandra I)

Sejmowi podlegały dwa naczelne ośrodki; naczelny wódz i rząd narodowy(cywilny)

Jednak te ośrodki nie działały na siebie, nie mogły oddziaływać.

W lutym zmniejszono kworum do 33 posłów i 11 senatorów. Od VI nastąpiło dalsze, lecz symboliczne obniżenie kworum do 30 posłów i 10 senatorów.

Po linczu wprowadzono dyktaturę w osobie Jana Krukowieckiego. To była sensie najmocniejsza dyktatura powstania. Obejmowała ona władzę wojskową i cywilną, Krukowiecki bowiem objął f. prezesa rządu i miał nadzór nad 6 ministrami.

Zmiany ustrojowe te były jednak spóźnione. We wrześniu Krukowiecki ustąpił i został zastąpiony. Ze wzg. na brak amunicji główne siły przekroczyły granice pruskie i tam zostały internowane. Powstanie listopadowe miało jedyną ze wszystkich XIX wiecznych powstań za wyjątkiem powstania wielkopolskiego, miało szansę na zwycięstwo.

Stosunek sił nie był duży. Mimo przegrania powstania wyciągnięto pewne wnioski w 1920 r. gen. Tadeusz Rozwadowski, którzy przygotowywał kontruderzenie (główny autor tego uderzenia) oparł się o studium gen. Błędowskiego (?). Powstanie listopadowe było jedynym powstaniem w którym brały udział wojska regularne. Wszystkie następne nie miały z góry żadnych szans na zwycięstwo i toczyły się wyłącznie na zasadzie nękania przeciwnika w potyczkach nie w otwartej walce.

Wykład nr 16

Postanie krakowskie (9dni)

w latach 1831-36 na terenie rzeczpospolitej krakowskiej (Kraków) ze względu na stosunkowo liberalne podejście władz rozwijał się ruch spiskowy. Władze austriackie stopniowo rozpoznawały ten ruch który w związku z wejściem wojsk austriackich w roku 36-41 był zmuszony przenieść się do zaboru pruskiego.

Tam stwierdzono, że lekcją z upadku powstania listopadowego będzie wywołanie powstania trójzaborowego. Jednak i tam władze policyjne zaczęły wpadać na trop poszczególnych siatek kierowanych przez Towarzystwo Demokratyczne Polskie. W roku 1836 stwierdzono, że alternatywa jest następująca: albo należy o oczekiwać dalszych aresztować, albo zdecydować się jednak na próbę rozwinięcia powstania z niewiadomym skutkiem, które jest możliwe w skrajnie korzystnych warunkach, ale tylko przy takiej alternatywie (ucieczki przed dalszymi aresztowaniami) jest ono możliwe do zrealizowania. Uważano że najkorzystniejszym miejscem do jego zorganizowania będzie rzeczpospolita krakowska, i miano nadzieje że wybuchnie ono w innych zaborach. Wraz z powstaniem krakowskim wybuchły walki koło Siedlec. W lutym wybucha powstanie.

Tworzy się wówczas 5 osoby rząd narodowy rzeczpospolitej polskiej (2 z nich miało reprezentować Towarzystwo Demokratyczne Polski - nie przybyli, 3 miało reprezentować polaków z poszczególnych zaborów (weszli w skład przedstawicieli - Tyssowski, Gorzkowski, Grzegorzewski) ogłosili oni manifest do narodu polskiego . Stwierdzili oni, że gwarantują:

• uwłaszczenie chłopów - ci co uprawiali ziemię mają ją dostać na własność, a bezrolni mają dostać określony areał pod warunkiem przystąpienia do powstania

• gwarantowano opiekę społeczną dla ubogich i chorych

Jednak ta kolektywna wspólnota szybko się załamała. 22 lutego (2 dni po wybuchu powstania)powstało 5 komisji

spraw wewnętrznych i policji

sprawiedliwości

wyznań religijnych

skarbu

odrębna komisja oświecenia

Edward Dembowski po przybyciu do Krakowa został sekretarzem dyktatora i założył klub rewolucyjny polski (tendencje jakobińskie)

Głównym celem Dembowskiego było przekonanie warstw chłopskich do uczestnictwa w powstaniu. Z drugiej strony wybuchło wówczas powstanie na prowincji małopolskiej (rabacja galicyjska). Te powstania dziwne zbiegły się w czasie.

Władze austriackie spodziewając się wybuchu powstania chłopskiego rozniecały pogłoski na temat, tego iż powstańcy będą dążyli do zaboru ziem chłopom. To spowodowało wrzenie, na terenie Podkarpacia, małopolski (Kraków), tam doszło do stracenia 500-set osób, właścicieli dworów, spalenia kilkuset dworów.

Demonstracja prowadzona przez E. Dembowskiego - którego celem było uświadomienie chłopów, że powstanie to głównie nakierowane jest na kwestie społeczne, a nie w tak wielkim stopniu na narodowe została ostrzelana przez władze austriackie. Po śmierci Dembowskiego de facto powstanie krakowskie zaczęło się chylić ku upadkowi, ostatecznie 3 marca główne siły, wycofały się do Prus. Tydzień później kiedy rabacja galicyjska spełniła swoje zadanie, wojska austriackie szybko się z nią rozprawiły. Jakub Szela w zamian za pomoc w znieceniu Rabacji Galicyjskiej otrzymał ziemie w bukowinie.

Prusy nie chciały aby rzeczpospolita znikła (rynek wolnocłowy)

Rok po śmierci mikołaja I do Królestwa Polskiego przyjechał Car Aleksander II, który decydował się zmienić system zarządu państwem rosyjskim, głównie że ten system nie spełnił pokładanych w nim nadziei. Klęska w wojnie krymskiej uprzytomniła carowi Aleksandrowi II, że pewne reformy są niezbędne. Pewne symboliczne otwarcie i odejście od polityki karania polski za powstanie listopadowe, od którego to momentu upłynęło 25 lat nie jest zgodne z interesami wyższych warstwa rosyjskich. Wówczas Aleksander II zgodził się na gesty symboliczne, w 1857 r. otwarto Akademię Medyczno-chirurgiczną w warszawie. w 1858 Towarzystwo rolne rozpoczęło swoją działalność. W czerwcu 1860 r. w czasie zgromadzenia pogrzebowego, wydarzenia nabrały pewnego rozpędu. Żądania pewnej wolności politycznej, autonomii, w 1860r. w trakcie przyjazdu Franciszka Józefa wielotysięczne demonstracje. Wyodrębniły się dwa przeciwstawne ruchy - ruch białych - na podstawie form legalnych, wykorzystali utworzenie królestwa rolniczego do wypromowania własnych właścicieli - Andrzej Zamoyski, ruch czerwonych - uważali, że pewna gorączka społeczna skłania ich do przedstawiania znacznie dalej podsuniętych żądań.

W 1861 r. w czerwcu miał miejsce I nieudany zamach na ówczesnego namiestnika Aleksandra Lidersa, na początku lipca po zdymisjonowaniu Lidersa kolejny namiestnik Konstanty , również stał się celem nieudanego zamachu. W sierpniu kolejnym celem był sam naczelnik rządu cywilnego hrabia Aleksander Wielopolski. W listopadzie 1862 r. po roku próby załagodzenia nastrojów stwierdzono, że w ciągu kilku miesięcy zostanie przeprowadzona Branka. Wielopolski zdawał sobie sprawę że wybuch powstania doprowadza jego reformy do niebytu. Miał rację, bo z jego reform stała się tylko jedna; uprawnienie żydów - w innym zakresie te reformy zostały cofnięte. Branka - 14/15 I 1863 r. wcielano konkretnych studentów wymienionych z imienia i nazwiska i stanowiących zaplecze ruchu powstańczego. Powstańcy musieli teraz pomyśleć czy rezygnować z wybuchu powstania czy nie. Stanowisko było sprzeczne z ruchem białych - powstanie nie ma żadnych szans. z 21/22 stycznia ostatecznie doszło do wybuchu powstania. Płocka nie udało się zdobyć - chociaż taki był cel. Komitet ogłosił manifest do narodu, w ramach tego manifestu komitet centralny narodowy ogłosił się Tymczasowym Rządem Narodowym, wezwał do broni społeczeństwo i zapowiedział uwłaszczenie chłopów, Ci którzy użytkowali ziemie lub posiadali rzeczowe prawa do tych ziem mieli być uwłaszczeni, a bezrolni mieli otrzymać 3 morgi ziemi. Pierwszym dyktatorem powstania miał być L. Mierosławski, jednakże zanim przybył on do polski był to Luty (17 lutego) stanął na czele wojsk powstańczych. Faktycznie jako dyktator powstania walczył przez 6 dni na terenie królestwa polskiego. Wycofał się po serii przegranych potyczek i władza powstańcza przeszła w ręce czerwonych. Komisja Wykonawcza Rządu (3 członków - zajmowali się sytuacją wewnętrzną; 4 z członków zajmował się sprawami finansowymi; 5 miał za zadanie koordynowanie polityki zagranicznej i zajmowanie się prasą). Wówczas doszło do rozmów między czerwonymi i białymi. Kolejny Dyktator M. Langiewicz. W marcu 1863 r. Langiewicz rozpoczął dowodzenie oddziałami powstańczymi. Jego dowodzenie trwało 8 dni 19 marca zmuszony był opuścić granice królestwa polskiego. Dowództwo przeszło w ręce czerwonych. Utworzenie Komisji: wojny skarbu spraw wewnętrznych spraw zagranicznych.

Zarówno po dyktaturze Mierosławskiego a przed dyktaturą Langiewicza, po dyktaturze Langiewicza na cele komisji wykonawczej a później na czele rządu narodowego stał faktycznie Bobrowski. O ile powstanie listopadowe oparte było o walki oddziałów regularnych o tyle za wyjątkiem pierwszych walk, pierwszych potyczek gdzie w ciągu kilku dni zdobyto kilka dział, siły były zdecydowanie nierówne. Walki wyglądały w ten sposób, że Rosjanie zagradzali się w swoich miejskich garnizonach, na prowincji jako oddziały partyzanckie panowały oddziały powstańcze, a więc tak mniej więcej w sensie militarnym wyglądało. 12 kwietnia w wyniku sprowokowanego przez białych pojedynku ginie S. Bobrowski. Kierownictwo czerwonych pozbawione dowódcy, ponownie dąży do rozmów. W maju 1863 powstaje Rząd Narodowy złożony z 4 ministerstw: wojny, spraw wewnętrznych, zagranicznych i prasy. Kiedy pieczęcie zostają skradzione powstanie znów się rozmywa. Biali występują z powstania 17 września 1863 r. efektem jest powołanie tego samego dnia na dyktatora R. Traugutta. Traugutt musiał, w ówczesnej sytuacji znowu doprowadzić z powstania partyzanckiego w oddziały regularne. W pozostałych zakresach, nie dochodzi już przede wszystkim do walki w centrum walk powstańczych i w efekcie powstanie odzyskuje na nowo pewien wigor, związany przede wszystkim z środkami. Taka sytuacja trwa do nocy z 10/11 kwietnia 1864 r. do aresztowania R. Traugutta. Wcześniej 3 marca 1864 r. władze carskie przeprowadzają uwłaszczenie chłopów na takich samych warunkach jakie zapowiadali powstańcy w manifeście do narodu. A więc za odszkodowaniem, równocześnie z tym iż bezrolni chłopi mogli dysponować 3 morgowymi areałami gruntu. To powoduje de facto nie zainteresowanie chłopów dalszym uczestnictwem powstania.

W efekcie po egzekucji Traugutta i kilku jego pomocników na stosach cytadeli warszawskiej powstanie załamuje się. Walczą tylko pojedyncze oddziały (oddział St. Brzózki koniec 64r. - upadek powstania)

Konsekwencje tego powstania były inne, mianowicie dążono do zniesienia istniejących odrębności i wprowadzenie specyficznej polityki kulturalnej (przenoszenie z zachodnich guberni ruskich Litwaków) W efekcie od lat 70/80 zaczęto używać nazwy Kraj Pry Wiśleński.

Było błędem, iż powstania te nie były skoordynowane z pewnymi wojnami (wojna krymska) w tedy byłyby inne możliwości działania, efekty polityczne mogłyby być znacznie lepiej wykorzystane. Powstania wybuchały, kiedy Rosja nie toczyła żadnych wojen (Rosja posiadała zbyt wielkie armie).

Czy powstania były potrzebne?

Odpowiedź jest złożona, często podaje się przykład czechów którzy w 1618 pod Białogórą pozbawieni byli rzeczywistej niepodległości a w 1918 r. przetrwali w ramach swojej świadomości narodowej i byli zdolni założyć państwo.

Co 20/30 lat te powstania musiały się odbywać, aby Polacy nie zapomnieli, że są polakami. W takim kontekście Czesie powinni zatracić swoją narodowość.

Wielkie Księstwo Poznańskie - 15maj 1815 r.

Nigdy nie było tworem samodzielnym, niezawisłym, niepodległym, a jedynie formą autonomii Pruskiej. Zostało to uzgodnione w ramach Kongresu Wiedeńskiego.

Wielkie Księstwo Poznańskiego zostało utworzone przez Fryderyka Wilhelma III i trwało do 1867r. Faktycznie już od roku 1824 rozpoczęły się pewne działania mające na celu wycofania się władz Pruskich wcześniejszej autonomii. Po powstaniu powstania wielkopolskiego kierowanego przez L. Mierosławskiego, faktycznie wielkie księstwo poznańskie pozostało nazwą na papierze, Zdecydowana większość uprawnień, została wówczas zlikwidowana. Wielkie księstwo poznańskie posiadało własny herb i posiadało formalnie własnego władce, Wielki Książe Poznański, który był królem Pruskim (jednocześnie). Później był to Wilhelm IV i na samym końcu Wilhelm I. Jedynym autonomicznym urzędem, którego odpowiednika nie było na innych szczeblach był namiestnik - A. Radziwiłł. Był on muzykiem, przyjacielem Goethego ponadto jego uprawnienia były nikły. Był on nie tyle samodzielnym zarządcą prowincji co pośrednikiem w kontaktach między ludnością a królem pruskim. Wydawał oceny o funkcjonowaniu przepisów, składał propozycje odnośnie zajęcia stanowisk w Wielkim Księstwie Poznańskim przez konkretne osoby. Zwoływał sejm prowincjonalny. W imieniu króla pruskiego nadawał akt nobilitacji, tytuły honorowe, ordery i odznaczenia. Wreszcie mógł uczestniczyć, ale tylko za zgodą króla pruskiego i rejenta w obradach prezydiów rejencji, bez żadnego głosu stanowczego. Ta funkcja była obsadzona do 1830r.

Sejm prowincjonalny- jego odpowiedniki istniały na terenie każdej prowincji pruskiej, a zatem wielkie księstwo poznańskie nie było na tym tle wyjątkiem, w wielkim księstwie poznańskim organ ten pojawił się rok później niż w reszcie prowincji pruskich w 1824 zamiast 1823. Składał się z 48 osób, z czego połowa 24 to przedstawiciele szlachty, 16 osób przedstawiciele miasta, 8 to chłopi. Sejm prowincjonalny był powoływany na 6 letnią kadencję, a jego obrady były tajne. Obrady odbywały się raz na 3 lata. Jeśli chodzi o skład sejmu to co 3 lata, zmieniała się połowa z tego sejmu, kompetencje były nieco podobne do kompetencji namiestnika: przekazywanie petycji, próśb, zażaleń, ale także troszkę inne; decydowanie o budżetach gminnych, nadzór nad drogownictwem, nadzór nad ochroną przeciwpożarową, nad szkołami rolniczymi, opieka nad ubogimi i domami poprawy dla nieletnich. Organ wykonawczy do tego Sejmu pojawił się już grubo po zniesieniu autonomii wielkiego księstwa poznańskiego 1889 r. (6 lat)

Prusy dzieliły się na 10 prowincji, od roku 22 liczba spadła do 9 potem do 8. Na czele prowincji stali nadprezydenci. Księstwo było jedną z takich prowincji. Prowincje dzieliły się na obwody rejencyjne (25) - kierowane one były przez prezydia rejencji, a od roku 1825 r. z faktyczną likwidacją ich uprawnienia przejęli rezydenci rejencji.

3 szczebel administracji rządowej był oparty o powiaty, na ich czele stali Landraci czyli starostowie. W 1828, na tym szczeblu utworzone zostały sejmiki powiatowe. Składem i uprawnieniami odpowiadały sejmom prowincjonalnym. O ile w 1889 r. utworzono organy wykonawcze w postaci wydziałów prowincjonalnych o tyle, takowe wydziały powiatowe utworzone przy sejmach powiatowych utworzono w 1872.

Administracja samorządu terytorialnego, składała się z rad miejskich liczących od 24-102 radnych i zarządów miejskich na czele z burmistrzami. W przypadku wsi rzecz wyglądała podobnie - na czele gmin wiejskich stali wójtowie a z kolei gminy wiejskie dzieliły się na wsie z sołtysami.

Wykład nr 17

Rzeczpospolita krakowska powstała na podstawie aktu dodatkowego do kongresu wiedeńskiego który podpisano 3 maja 1815 r. (konstytucja rzeczpospolitej krakowskiej)

Komisja włościańska powstała w 1816 r. w marcu, jej podstawowym zadaniem było przeprowadzenie oczynszowania ( zamianę pańszczyzny na czynsz - zmiana formy rozliczania się z panem feudalnym) Chłopi otrzymali prawo własności jednolitej stosunku do inwentarza. Obowiązkowo to oczynszowanie miały przeprowadzić gospodarstwa państwowe/narodowe, z drugiej strony miały przeprowadzić gospodarstwa kościelne. Uwłaszczenie było tak skonstruowane, że przeprowadziły je także gospodarstwa prywatne 1818r. Jeśli chodzi o kwestie gospodarcze, głównym sposobem zarobku był handel i rzemiosło. W sensie gospodarczym Rzeczpospolita Krakowska stała nieźle (niskie ceny towarów, brak barier celnych). Wpływało to na szybki postęp gospodarczy. Jeśli chodzi o kwestie ustrojowe, konstytucja która została przyjęta w ramach aktu dodatkowego była konstytucją krótką liczyła kilkanaście podstawowych artykułów, stąd niemal od początku rozpoczęto pracę do jej rozbudowy i uszczegółowienia (komisja organizacyjna - 6 osób (3 osoby wolne miasto Kraków; 3 osoby z dworów opiekuńczych). Komisja 6 osobowa przygotowała drugą konstytucję rozwijającą postulaty pierwszej. Jeśli chodzi o 3 konstytucję przygotowała ją konstytucja reorganizacyjna (6 osobowy podobnie jak wyżej) 30.05.1833r. Jeśli chodzi o ustrój administracyjny: najważniejszym organem Rzeczpospolitej Krakowskiej (RK) był senat rządzący. Senat rządzący w przeciwieństwie do nazwy nie był organem parlamentarnym był to naczelny organ wykonawczy RK. Na jego czele stał prezes ST. Wodzicki od 1815-1831 i przez te lata swojego panowania był najbardziej wpływową osobą w RK. Jeśli chodzi o skład senatu do 1833r. senat składał się z prezesa i 12 członków; prezes był wybierany na 3 lata część członków na okres czasowy część dożywotnio. Z tych 12 senatorów 8 było wybieranych przez 12 reprezentantów. Z tych 8 4 było wybieranych dożywotnio 4 na 3 lata, 2 kolejnych było wybieranych przez kapitułę krakowską 1 dożywotnio 1 na okres czasowy, 2 było wybieranych przez uniwersytet jagielloński, co roku 3 wymieniało się na kolejnych 3. Prezesa wybierano spośród senatorów (zmieniło się to po roku 33) W roku 33 po uchwaleniu konstytucji skład senatu uległ pewnej zmianie. Zamiast prezesa i 12 członków od tej pory funkcjonował prezes i 8 członków. Kadencję prezesa wydłużono do lat 6 natomiast jeśli chodzi o pozostałych członków wybierani oni byli 7 przez zgromadzenie reprezentantów z czego 1 był wybierany dożywotnio, a 6 na czas określony (3 letni) z kolei 1 na czas dożywotni przez kapitułę krakowską.

Komisja spraw wewnętrznych

policji

sprawiedliwości

skarbu i dóbr narodowych

do układania przyszłej organizacji

w 1816 liczba komisji zmniejszyła się do 4 (spraw wewnętrznych połączyłą się z k. sprawiedliwości)

w roku 1832 (spraw wewnętrznych połączyła się z k. sprawiedliwości z k. policji)

Jeśli chodzi o kompetencje senat reprezentował rzeczpospolitą krakowską na zewnątrz, wybierał wszystkich urzędników oraz ich odwoływał (wyjątkiem byli sędziowie pokoju którzy byli wybierani/nominowani przez zgromadzenie). Zatwierdzano projekty ustawodawcze przed ich zgłaszaniem do zgromadzenia reprezentantów. Ponadto, senat rządzący opracowywał tzw. rozporządzenia wykonawcze były to akty prawne które miały na celu rozwijanie uchwalonych przez zgromadzenie reprezentantów ustaw (praw) nie mogły regulować zagadnień wychodzących poza tematykę ustaw i regulowały te kwestie do których wprowadzano wyraźne upoważnienia. Ponadto senat mógł stosować prawo łaski, wobec osób skazanych przez sądy i władze administracyjne. Od roku 1833 przybyło nowe uprawnienie - nadzór nad działalnością uniwersytetu. W 1837 r. konferencja rezydentów uzyskała możliwość skreślania kandydatów z list wyborczych w wyborach do senatu. 1836 r. wojska austriackie weszły do RK. W 1832 r. konferencja rezydentów posiadła uprawnienie do odwoływania w trakcie kadencji funkcji zarówno prezesa senatu jak i każdego z senatorów. Tak więc senat któy stanowił mocną instytucję po 33 r. stale równomiernie tracił swoją władzę, aż do momentu gdy stał się de facto mimo tego, że konstytucja z 33 r. twierdziła, że jest to naczelny organ wykonawczy RK to stała się ta instytucja instytucją fasadową.

Zgromadzenie reprezentantów. Zgromadzenie reprezentantów był to jakby organ parlamentarny, z punktu widzenia rzeczywistych swoich uprawnień miał chyba ich najwięcej. Za wyjątkiem być może Sejmu Krajowego w okresie istnienia autonomii na terenie Galicji.

Jeśli chodzi o skład to liczyło ono 41 osób, w ramach tych 41 osób funkcjonowało 26 deputowanych gmin wybieranych przez zgromadzenia gminne, 6 sędziów pokoju, wybieranych bezpośrednio przez zgromadzenie reprezentantów, oraz po 3 reprezentantów senatu, kapituły oraz uniwestytetu jagiellońskiego. Sytuacja zmieniła się w roku 33 kiedy w związku z tym zmieniono konstytucję zmieniono i skład. Skład zmniejszył się do 30 osób.

Teraz obrady stawały się tajne trwały 6 tygodni, odbywały się raz na 3 lata. W ramach zgromadzenia reprezentantów istniały 3 komisje:

kwalifikacyjna - oceniająća kandydatów na dane stanowiska

podatkowo-budżetowa

kodyfikacyjna

W efekcie do uprawnień zgromadzenia reprezentantów należało uchwalanie ustaw (praw) oraz uchwał różnego typu przy czym początkowo do 33 roku była wymagana większość 7/8 głosów natomiast po 33 do 5/6 głosów. Uchwalanie budżetu i podatków przy czym podatki i budżet dotyczyły wszystkich kwestii w sferze gospodarowania RK, nominowanie sędziów pokoju, decydowanie o ewentualnym pociągnięciu do odpowiedzialności wyższych urzędników senackich. Przed sądem sejmowym. Członkowie posiadali immunitet (od początku wyboru) i go używali ale tylko w okresie sesji sejmowej. Od 1842 r. odbywanie sesji zgromadzenia reprezentantów stało się całkowicie zależne od sesji reprezentantów i ponownie mogli oni skreślać część osób wybranych do zgromadzenia reprezentantów. Wyznaczała ta komisja także marszałka zgromadzenia reprezentantów. Wreszcie przedmiot obrad został ograniczony do tych kwestii z którymi występował senator.

Konferencja rezydentów miała charakter nieformalny i poza konstytucyjny aż do roku 33. Nie wpływała także w sposób wyraźni w funkcje organów RK. W 33 roku konferencja rezydentów stała się organem konstytucyjnym, formalnie konstytucja nie przewidywała urzędu najmocniejszego spośród wszystkich a jedynie miała ona charakter kontrolny. I tak w 33 roku zaczęła ona rozstrzygać spory między senatem a zgromadzeniem reprezentantów w sferze komentowania treści i drugiej sferze

rozstrzygania sporów kompetencyjnych. W 37 r. uzyskała prawo skreślania kandydatów do senatu, a w 38 r. wyboru członków senatu i zgromadzenia reprezentantów, w 39 r. konferencja rezydentów zmieniła nazwę i została przekształcona w konferencję nieustającą dla spraw krainy krakowskiej. Stała się ona najważniejszym organem RK. Jeśli chodzi o podział terytorialny dotyczył wyłącznie terenowej organizacji rządowej. Składało się na niego 28 gmin zarządzanych przez wójtów. Z tych 28 gmin 2 gminy były żydowskie 9 miejskich i 17 wiejskich. Żydzi nie posiadali praw wyborczych. w 39 r. wójtowie stojący na czele tych gmin zostali zamienieni przez tzw. komisarzy i w miastach byli oni nazywani komisarzami cyrkułowymi. Samorząd terytorialny w ramach RK nie istniał. RK została rozwiązana 6.11.1846 r. po zdławieniu powstania krakowskiego.

Austria doby przed autonomicznej: znalazła się na ziemiach polskich już przy 1 rozbiorze w 1772. Władze austriackie podjęły decyzje że stworzą pewne organy samorządowe w których miały znaleźć się Polacy: Sejm stanowy i wydział stanowy.

Jeśli chodzi o sejm stanowy to formalnie miał zbierać co roku, a faktycznie zebrał się 3 razy przed wcieleniem ziem galicyjskich do księstwa warszawskiego w grudniu 1809 r. Po odzyskaniu przez Austrię ziem sytuacja uległą poprawie. Od 1817 zbierał się co roku do wybuchu wiosny ludów. Sejm składał się z magnatów i szlachty która płaciła co najmniej 75 zł podatków rocznie, ponadto składał się z duchowieństwa oraz dwóch przedstawicieli miasta Lwowa. Jego uprawnienia byli nadzwyczaj nikłe. Mógł on decydować wyłącznie o rozkładaniu podatków na raty a od roku 1817 mógł przedstawiać opinie i postulaty cesarzowi.

Jeśli chodzi o wydział stanowy była to struktura wykonawcza,, która miała realizować postanowienia sejmu, prowadziła archiwum stanowe. A od 1820 r, wydawała sprawozdania z obrad sejmu stanowego. Wydział sejmu liczył 6 osób (2 magnatów 2 osób pochodzących od szlachty i 2 duchownych) mimo iż gubernator nie był członkiem ani sejmu stanowego ani wydziału sejmowego.

Podział terytorialny:

Królestwo Galicji było zarządzane przez gubernatora (18 cyrkólów) na czele cyrkułów stali starości: dysponowali oni jako strukturą pomocniczą urzędem cyrkularnym Jeśli chodzi o miasta to w ramach miast były wydziały miejskie i magistraty (burmistrzowie) jeśli chodzi o magistrat był ona wybierany przez wydział miejski. Ta sytuacja zmieniła się w roku 1806 kiedy wydziały miejskie zostały pozbawione prawa wyboru członków magistratów. Jeśli chodzi o wieś to administracja składała się z wójtów i panów wsi stojących na czele dominiów. Samorząd terytorialny do 1806 r. funkcję spełniały wydziały miejskie.

Okres autonomiczny zaczął się po wiośnie ludów w latach 1848-59 - era Bacha (od premiera i ministra spraw zagranicznych premiera Bacha) - brak reform. Przegrana Austrii w wojnie z Francją i Sardynią doprowadziła w 1859 r. do pewnych reform: wydania dyplomu październikowego 20 X 1860r. przewidywał decentralizację kraju i podział na 7 mniejszych krajów. Został on jednak zastąpiony patentem lutowym z 26 lutego 1861 r. który to patent stawał na gruncie przeciwstawnej koncepcji federalistycznej - koncepcji centralistycznej. Utworzono 2 istotne organy autonomiczne „Sejm krajowy i wydział krajowy”. Przegrana z prusami i włochami doprowadziła do głębszych reform które przybrały miano konstytucji grudniowej. Koncepcja dualizmu państwowego - połączenie Austrii i Węgier.

Galicja - 161 posłów

*wiryliści

Istniało 6 kurii z czego 4 wyborcze. Jeśli chodzi o 2 kurie (wirylistów) 7 osób reprezentowało stanowiska kościelne. 4 reprezentowało środowiska uniwersyteckie. (100 osobowa grupa wirylistów)

4 kurie wyborcze były to kurie wielkiej własności ziemskiej 44 osoby wybierane przez tą kurię, 3 osoby były wybierane przez kurię izb przemysłowo handlowych, 74 przez izbę miast mniejszych i gmin, 23 przez tzw. miasta większe. Później dołączono 12 osobę. Sejm krajowy był wybierany na 6 lat. Marszałek był mianowany przez cesarza inicjatywę ustawodawczą w sejmie krajowym posiada tzw. wydział krajowy, rząd wiedeński, każda z komisji sejmowych. Oraz grupa 15 posłów. Sejm krajowy po 1 zajmował się sprawami szkolnictwa, samorządu i budżetowym.

Sejm krajowy nadzorował samorząd terytorialny.1907 sejmowy krajowemu przysługiwały kompetencje w zakresie prawa cywilnego, karnego, i karno-coś tam. Wydział krajowy liczył 6 osób wybieranych na 6 lat a dodatkowo przewodniczył mu marszałek krajowy, marszałek sejmu krajowego. Z 6 członków 3 wybierał sejm a 3 dodatkowych wybierały poszczególne izby. Wielkiej własności ziemskiej, miast i wsi oraz izb przemysłowo handlowych.

Kompetencje wydziału krajowego: reprezentowanie, na zewnątrz

po drugie kwestie wykonawcze w stosunku do uchwał sejmu krajowego

po trzecie sprawdzanie prawidłowości wyborów do sejmu krajowego przygotowywanie materiałów po obrady sejmu krajowego nadzorowanie działalności samorządu terytorialnego w przerwach pomiędzy obradami sejmu krajowego, współdziałanie z trzema izbami gospodarczymi - przemysłowo handlowymi, zarządzanie lokalnymi zakładami i funduszami, od 1883, nadzór nad bankiem gospodarstwa krajowego

Wykład nr 18

Rada szkolna krajowa powstała w roku 1867. Początkowo liczyła 10 osób, poza namiestnikiem który był przewodniczącym. Od roku 1905 łączna liczba członków wzrosła do 19. Rada Krajowa kontrolowała, szkolnictwo ludowe, potem szkolnictwo średnie. Nie kontrolowała ze wzg. na autonomię Galicyjską szkół wyższych. Polska Akademia Umiejętności IV uniwersytet, który kształcił Polaków w Galicji.

Kompetencje:

- zarząd nad szkolnictwem ludowym, później średnim od 1907

- przygotowywanie budżetu szkolnictwa dla całej Galicji

- prawo nominowania także nauczycieli do tych szkół

- co roku na posiedzeniu sejmu krajowego rada krajowa składała sprawozdanie działalności

- od 1907 poza kwestią nominacji dyrektorskich na szczeblu szkolnictwa średniego, uzyskała samodzielność do składania programów

Terenowe rady:

- Okręgowe rady szkolne na szczeblu powiatu (starości przewodniczyli z urzędu)

- Miejscowe rady szkolne na szczeblu gmin (tutaj wybierano przewodniczących ze swojego grona)

Takie było funkcjonowanie Rady Krajowej

w `49 administracja rządowa zamiast gubernatora pojawił się namiestnik

W latach '60 zamiast cyrkułów pojawiły się powiaty, urząd starościński zwany Starostem powiatowym

Samorządy pojawiły się na terenie powiatów i gmin miejskich i wiejskich

Samorząd powiatowy (wydziały powiatowe) na czele stał prezes, który miał za zadanie realizowanie współpracy ze starostami

Rady gmin -> w radach miejskich wybierano magistraty które wybierały ze swojego grona burmistrzów

w mniejszych miastach i gminach wiejskich działało to inaczej -> zwierzchności gminne z starostami gmin

Lander Pruski -> był typowym tworem przejściowym z uwagi na kompromis, z jednej bowiem strony pojawiły się pewne rozwiązania nowoczesne, z drugiej jednak prace nad Landrechtem odbywały się wtedy kiedy we Francji miała miejsce Wielka Rewolucja francuska, z często drastycznymi zmianami. Stąd pierwsza wersja tego projektu na wniosek Fryderyka II została zmieniona przez Karola Fareza (?). 1794 r. - ostateczna wersja która została przyjęta. Sam kodeks miał pełnić funkcję subsydialną w poszczególnych Landach. Natomiast w Przypadku jakichś luk, wtedy wobec landrechtu subsydialne powinno być prawo rzymskie.

Landrecht grupował całość prawa niemieckiego materialnego(prawo cywilne - największe spośród tych członów prawa materialnego, państwowe, administracyjne, budowlane, finansowe) Łącznie liczył 19 tysięcy 187 artykułów. Koncepcja była oparta o myśl S. Pufendorfa - stwierdził on iż należy podzielić przepisy wg dwóch kryteriów. Wedle tzw. przepisów indywidualnych (dot. konkretnej osoby) i wedle tzw. grup osób stanowiących jakieś tam kolektywne formy społeczeństwa. Stąd geneza prawa rodzinnego, państwowego, finansowego.

W zakresie prawa cywilnego materialnego (ok. 15 tys paragrafów) wprowadzał domniemanie śmierci w przypadku braku jakichkolwiek wiadomości w sytuacjach nadzwyczajnych np. wojny. Jako poczytani ubezwłasnowolnienia wprowadzał: brak odpowiedzialności, marnotrawstwo

W zakresie prawa rzeczowego przedmiotem praw czynił wyłącznie przedmioty materialne.

Wprowadził współistnienie własności jednolitej przy pozostawieniu własności podzielonej. Własność definiował poprzez definicję pozytywną: wyszczególnienie, różnych jej atrybutów.

3 atrybuty:

posiadanie, używanie rzeczy oraz rozporządzanie rzeczą

Wprowadzał nowe typy umów w ramach prawa zobowiązań. Sprawy małżeńskie ( dopuszczał różne wyznania) jednakże mąż miał większą władzę. W ramach dziedziczenia wyróżniał dziedziczenie zwyczajne i nadzwyczajne. W zakresie prawa materialnego, które liczyło 1577 artykułów zrywał z zasadą analogii, czyli dopuszczalności karalnością czynów nie obojętnych kodeksem, odstępował od zasady prewencji ogólnej na rzecz podkreślenia prewencji szczególnej. Prewencja szczególna - kara ma działać przede wszystkim na ogół potencjalnych przestępców nie popełniających przestępstwa. Landrecht ograniczał karę śmierci, ale nadal można ją było stosować w przypadku wystąpienia w 60 przypadkach w ramach których takie zapisy funkcjonowały, Wprowadzał także, w związku z orzeczeniem kary śmierci tzw. utratą praw obywatelskich orzekaną w tym przypadku obligatoryjnie. Wszelako rolę kary podstawowej miało pełnić pozbawienie wolności. Obrona konieczna mogła być zastosowana kiedy napadnięty nie miał prawa ucieczki. Wprowadził obowiązek uwzględniania wszelkich okoliczności związanych z przestępstwem. Wprowadzał także indywidualizacje odpowiedzialności współsprawców wszelako przy zastosowaniu zasady akcesoryjności. Zakaz karania za przestępstwa wynikłe w przypadku. Jako pierwszy zdefiniował co to sąprzestępstwa z przypadku - są to wszelkie przestępstwa które nie podlegają żadnym związkom przyczynowo skutkowym (relacjom) które czyniłby zadość w złości lub jakiejkolwiek przyczynie usprawiedliwiającej owe przestępstwo. W przypadku odstąpienia od przestępstwa - zakaz karania. Ponadto stawał na gruncie karalności usiłowania. Wprowadzał też jako pierwszy kodeks europejski szerokie środki zabezpieczające czyli w przypadku niepoczytalności leczenie i umieszczanie sprawców w specjalnych zakładach dla niepoczytalnych.

Nowy kodeks karny pruski z 1851 r.

Powstał on w wyniku widocznej już anachronizacji starych przepisów landrechtu. Nie obejmował już całości prawa materialnego, ale tylko prawo materialne dot. prawa karnego. Ostatecznie nowy kodeks uchwalono w 1851r. w zakresie szczegółowym stał na gruncie wprowadzonego jeszcze przez kodeks francuski 1810 r. trójpodziału przestępstw na

zbrodnie kary- (kara śmierci, osadzenie w twierdzy, ciężkie więzienie) (czyny popełnione wyłącznie z winy umyślnej o dużym stopniu szkodliwości społecznej)

występki (czyli niekoniecznie z winy umyślnej o mniejszym stopniu), kary - groziła kara aresztu, więzienia lub wspomnianej twierdzy powyżej 6tyg do 5 lat, albo grzywna powyżej 50 talarów

wykroczenia ( naruszenia o charakterze obowiązkowym lub nieobowiązkowym), kary - areszt do 6 tygodni, grzywna do 50 talarów, ponadto w przypadku wykroczeń sędzia mógł orzec karę tzw. nagany sądowej. Mógł ją orzec kumulatywnie, lub samoistnie. Wtedy po takim znękaniu słowno psychicznym na Sali sądowej tego oskarżonego sprawa się kończyła

Karami dodatkowymi były wygnanie z kraju, utrata lub ograniczenie praw obywatelskich, oddanie pod dozór policji lub do pracy tzw. domowej na okres 3 lat. W przypadku kar dodatkowych pochodziła konfiskata przedmiotów, bądź też publiczne ogłoszenie wyroku. Nowy Kodeks utrzymywał pełną odpowiedzialność nieletnich od 12 roku życia. Kodeks z 1851 szczególnie akceptował przepisy o ochronie władzy z bardzo szerokim ujęciem zbrodni stanu w tym przestępstw popełnianych przez samego króla. Obowiązywał na terenie Wlk. księstwa poznańskiego. do roku 1871(?).

Był efektem działania tzw. socjologicznej szkoły w prawie karnym. Odchodzeniem od zasady akcesoryjności i kodeks ten podobnie jak nowy kodeks pruskich wyłącznie grupował ustawodawstwo karne, typu materialnego. Był przy Tym znacznie „chudszy” zawierał tylko 370 artykułów. Składał się z dwóch części i pierwsza część nosiła tytuł o karaniu za zbrodnie i występki (zawierała część wspólną dla przepisów umieszczonych w drugiej - o popełnionych zbrodniach i występkach oraz ich karalności). Ponadto w ramach przepisów następowały stałe systematyczne zmiany. Był wielokrotnie nowelizowany w latach 1880,91. Potem przestano go nowelizować, ponieważ prawo karne zmieniało się tak szybko, ze nie ma sensu robić tak wielkich kodeksów karnych.

Następnie zastrzegł nie karanie usiłowania o ile sprawca samowolnie odstąpił od dokonania przestępstwa. Ponadto wprowadzał konieczność dostosowywania kary. Wykluczał już odpowiedzialność karną nieletnich do 12 roku życia. Wprowadzał wiek pełnej odpowiedzialności na granicę 17 roku życia. Pomiędzy tymi progami wiekowymi była tzw. ograniczona odpowiedzialność. Wreszcie jako pierwszy z europejskich kodeksów wprowadzał tzw. zamiar ewentualny w ramach winy umyślnej - polegał na tym, że nie tylko uznawano, że chęć stanowił winę umyślną ale także, godzenie się na popełnienie przestępstwa. Sprawca nie chce ale się godzi.

Kodeks cywilny z 1896 r. powstał on jako rozwinięcie projektu prof. Tibo. Który jeszcze w 1814 roku na podstawie doświadczeń z obowiązywania kodeksu cywilnego w zachodnich landach wystąpił z propozycją o opracowanie całościowej kodyfikacji cywilnej. Przy czym kodyfikacja ta miała być dostosowana do szybko rozwijających się stosunków kapitalistycznych.

BGB do dzisiaj obowiązuje

jest wzorem dla:

Kodeks grecki

Kodek włoski

brazylijskiego

meksykańskiego

syjamskiego

chińskiego

japońskiego

Jedynym okresem gdzie usiłowano zastąpić BGB był okres III rzeszy któremu wolnościowa retoryka BGB nie odpowiadała, nie zdążono tego zrobić. I stąd BGB jest kodeksem żywym.

14

---