FILOZOFIA

FILOZOFIA STAROŻYTNA

NATURALIZM (VI - V w. p.n.e.)

POCZĄTKI MYŚLI FILOZOFICZNEJ

Jak powstał świat?

Grecja	Judaizm / chrześcijaństwo
Byt istnieje sam z siebie, od zawsze	Stwórcą świata jest Bóg
Co to jest arche?
Koncepcje bytu:
monizm - jednorodność substancji (bytu)
dualizm - dwie substancje
pluralizm - wiele substancji

FILOZOFIA JOŃSKA

/Azja Mniejsza: Milet, Efez/

Arche:

• przyczyna, zasada wszechświata, właściwa natura istniejących rzeczy

• coś, co może się wydawać, iż posiada zmienne właściwości w różnych momentach, ale w rzeczywistości zachowuje w tych zjawiskach swą własną naturę

• istnieje sama z siebie

• jest jednorodna (monizm)

Tales z Miletu

• ok. 623 - 546 p.n.e.

• „Tales, obserwując gwiazdy i zadzierając głowę, wpadł do studni, z której go wyciągnęła, jak powiadają, ładna i sprytna służąca tracka. Uczony pragnął poznać, co się dzieje na niebie, ale nie zauważył tego, co było tuż przed nim, u jego stóp” [Platon, Teajtet]

• podobno przewidział zaćmienie Słońca na 28 maja 585 r.

• „filozofowie mogą z łatwością stać się bogaci, jeśli zechcą” - na podstawie ruchu ciał niebieskich Tales przewidział urodzaj na oliwki i wzbogacił się wynajmując wszystkie tłocznie w okolicy

• uważany za jednego z siedmiu mędrców: „To istny Tales!” [Arystofanes, Ptaki]

• arche: woda, bo bez wody, bez wilgoci nie ma życia: jeśli odejmiemy wodę od wszystkiego, to nic nie przetrwa

• cały świat, jak też każdy z jego elementów, posiada duszę; jest w ciągłym ruchu i podlega nieustannym zmianom; ruch oznacza życie (hylozoizm - przypisywanie życia całej materii)

• Świat pełen jest bogów.

Anaksymander z Miletu

• ok. 610 -540 p.n.e.

• arche: bezkres (apeiron), coś nieokreślonego, bo gdyby było określone, gdyby było jednym z elementów, to zostałoby unicestwione przez element sobie przeciwny

• wszystko to, co określone byłoby niemożliwe bez odniesienia do bezkresu

• boskość bezkresu: zamieszkuje rzeczy, immanentna, wewnątrz świata

• jest w wiecznym ruchu, wiruje - z niego wyłaniają się przeciwieństwa: ciepło i zimno, suchość i wilgoć, rożne stany skupienia materii i 4 żywioły

• istniejące rzeczy obracają się przez zniszczenie w to, z czego powstały

• A z czego powstają istniejące rzeczy, w to niszczeją, zgodnie z koniecznością: płacą bowiem sobie nawzajem karę i pokutę za niesprawiedliwość, zgodnie z postanowieniem Czasu.

Anaksymenes z Miletu

• ok. 587 - 527 p.n.e.

• arche: powietrze (aer) ~oddech, ~życie

• łączy to, co bezkresne i to, co ma kres

• wszystko to, co jakościowe daje się sprowadzić do tego, co ilościowe: jakość - różne formy skupienia jednorodnej substancji

• rozrzedzone powietrze - ogień

• zagęszczone powietrze - wiatr chmura deszcz ziemia kamień

• dynamizm świata

Heraklit z Efezu

• ok. 540 - 475 p.n.e.

• świat, byt jest procesem - znajduje się w ciągłym ruchu

• zasada świata: ruch, walka przeciwieństw, zmiana (wariabilizm)

• przeciwieństwa współistnieją w jednym i tym samym (droga jest drogą „od” i „do”)

• nie ma bytu jako czegoś ciągłego i niezmiennego - jest tylko zmiana, stawianie się

• arche, pojmowana nie jako pierwotne tworzywo, ale jako wieczne źródło naturalnych zjawisk: ogień

• w nim przejawia się zasada bytu

• ogień „żywi się” innymi rzeczami

• nauczanie: twierdzenia w formie metafor (aby oddać walkę przeciwieństw)

• Wszystko płynie. [Panta rhei.]

• Niepodobna dwa razy wstąpić do tej samej rzeki.

• Jesteśmy i nie jesteśmy zarazem.

• Nie możemy powiedzieć, że jesteśmy, gdyż wciąż stajemy się dzieckiem, młodzieńcem, dorosłym mężem, starcem.

• Każdy człowiek ma zdolność poznawania samego siebie.

• Szukam i pytam samego siebie napis na bramie świątyni delfickiej: Poznaj samego siebie (gr. gnothi seauton)

• Granic duszy nie znajdziesz, choćbyś przeszedł wszystkie drogi - ograniczoność poznania

• rzeczy nie są takie, jakimi je widzimy i opisujemy, zmysły zwodzą nas

• świat nie jest chaosem, przypadkiem, ale porządkiem świata kieruje ukryty rozum, logos - wieczny, nieśmiertelny czynnik, niejako boski, dusza świata, pojęta w sposób nieosobowy;

FILOZOFIA WIELKIEJ GRECJI

/Sycylia: Elea, Akragas/

SZKOŁA PITAGOREJSKA

• Związek Pitagorejski - szkoła filozoficzno-religijna utworzona przez Pitagorasa w mieście Kroton

• ~„scjentyzm” - naukowe objaśnianie natury rzeczy

• szukanie sposobu życia dającego spełnienie

• kult liczby

• liczba nie jest materią wszechświata, lecz jego formą, tym, co kształtuje dualizm świata

• liczba łączy bezkres z kresem

• bierze się z bezkresu: nieskończonego ciągu liczbowego

• jest czymś konkretnym

• wszystko w świecie można sprowadzić do relacji liczbowych

• liczby wyjaśniają świat

• byt jest policzalny

• przyczyną dźwięku jest ruch, a harmonia powstaje dzięki prostym stosunkom liczbowym tony w muzyce; „muzyka sfer” - rozbrzmiewa w kosmosie, gdyż sfery kosmosu są w ciągłym ruchu, a tam gdzie ruch, tam też jest dźwięk

• zasada świata jest rozumna

• poglądy etyczne pitagorejczyków - wiara w nieśmiertelność duszy ludzkiej oraz metempsychozę - były nawiązaniem do orfizmu, istniejącego od VIII w. p.n.e. mistycznego nurtu religii greckiej, którego twórcą miał być mityczny Orfeusz. Orfizm zakładał, że po śmierci dusze sprawiedliwych dostępują zbawienia, a dusze złych muszą wcielać się kolejno w coraz to inne stworzenia, aż dokona się w nich oczyszczenie i zasłużą sobie tym samym na nieśmiertelność

Pitagoras

• mędrzec, guru

ELEACI

• negacja tezy Heraklita o zmienności świata: w świecie panuje stałość, niezmienność i bezruch

Ksenofanes z Kolofontu

• ok. 569 - 477 p.n.e.

• arche: ziemia

• sprzeciw wobec greckiego politeizmu i antropomorfizmu: istnieje bóstwo, „które całe widzi, całe myśli, całe słyszy”, nie przypomina ani umysłem, ani wyglądem człowieka, jest wewnętrzną siłą działającą w świecie, ale nie poza światem (panteizm), nie jest kimś osobowym, ale gwarantuje niezmienność i wieczność świata

• Gdyby woły, konie i lwy miały ręce i mogły nimi malować, to konie malowałyby obrazy bogów podobne do koni, a woły podobne do wołów.

• rozróżnienie między mniemaniem (doxa) a wiedzą, zjawiskiem a rzeczywistością

• Nie było nigdy i nie będzie człowieka, który by miał dokładną wiedzę o bogach i o wszystkim tym, o czym mówią. Gdyby nawet udało mu się mówić, prawdę zupełną, nie wiedziałby o tym. Tylko mniemanie jest udziałem wszystkich.

Parmenides z Elei

• ok. 515 - 450 p.n.e.

• Tylko to, co jest istnieje: może bowiem istnieć, a to, co nie jest - nie może

• istnieją dwie drogi dociekania prawdy:

• niezawodna droga Prawdy: to, co jest, nie może nie być

• daremna droga Pozorów: jest i to, co jest, i to, co nie jest

• jest tylko byt, wszystko jest bytem nie ma nicości, próżni ruch jest niemożliwy, bo nie istnieje wolna przestrzeń

• byt jest jeden, ma naturę ciągłą - nie ma przerwy, luki w bycie

• byt jest niezmienny, wieczny, niezniszczalny - coś, co istnieje nie może nagle przestać istnieć i stać się czymś innym nie ma zmian

• człowiek może pomyśleć o tym, co jest, czyli o bycie, a o tym, czego nie ma, o niebycie, nie jest w stanie pomyśleć

• prymat rozumu, tego, co racjonalne nad doświadczeniem, tym, co zmysłowe: zmysły mylą nas, bo podpowiadają, że w świecie zachodzą zmiany, że coś jest w pewnym miejscu i czasie, a nie ma go w innym miejscu i czasie - a wg rozumu to sprzeczność

Zenon z Elei

• ok. 490 - ok. 430

• dialektyka Zenona: metoda polegająca na obalaniu tezy sprzecznej z tą, którą chce się udowodnić poprzez wykazanie, że tezy przeciwne jego tezie prowadzą do paradoksalnych konsekwencji

• argumenty przeciw ruchowi, wielości i poznaniu zmysłowego w postaci paradoksów:

• Dychotomia - przedmiot w ruchu, aby pokonać jakąś drogę, musi wpierw przebyć jej połowę, potem połowę tej połowy, itd. Musi zatem przejść nieskończoną ilość odcinków, a to jest niemożliwe w skończonym czasie. Zatem: ruch jest niemożliwy.

• Achilles - Achilles nie dogoni żółwia, gdyż musi najpierw dobiec do miejsca, z którego wystartował żółw. Gdy dobiegnie, żółw będzie już przed nim. I tak w nieskończoność.

• Strzała - lecąca strzała w danej chwili, „teraz”, nie porusza się, tylko spoczywa nieruchomo w powietrzu. I tak w każdej innej chwili. Czas składa się z chwil, a zatem strzała nie może się poruszyć i wisi w powietrzu.

• Stadion - prędkość, z jaką poruszają się przedmioty, jest zarazem taka i inna, zależy bowiem od tego, względem jakich przedmiotów (układu odniesienia) jest obliczana. A skoro jest i taka, i inna, to jest sprzeczna i nie może istnieć.

• Argument przeciwko poznaniu zmysłowemu: ziarno rzucone na ziemię nie wydaje dźwięku, gdy jednak rzucimy worek ziarna, dźwięk słychać wyraźnie. A zatem zmysły nas oszukują.

Empedokles z Akragas

• ok. 495 - 435 p.n.e.

• próba pogodzenia stanowisk Heraklita i eleatów: byt jest wieczny i niezmienny, ale nie jednorodny

• istnienie 4 podstawowych, wiecznych i niezmiennych „korzeni wszechświata”, „pierwiastków”: wody, powietrza, ognia i ziemi

• bardziej złożone rodzaje materii powstają z wymieszania tych 4 elementów

• za proces mieszania się żywiołów odpowiadają 2 siły: Miłość i Nienawiść, które sprawiają, ze elementy przyciągają się do siebie i odpychają się od siebie (rozpadają)

Anaksagoras z Kladzomenai

• ok. 500 - 428 .p.n.e

• oskarżony o bezbożność i skazany na wygnanie, gdyż utrzymywał, że Słońce jest rozżarzoną masą metalu, a Księżyc jest zamieszkany

• materia składa się z nieskończonej ilości niezmiennych składników, złożonych z nieskończonej ilości „nasion”, „zarodków”, które można dzielić w nieskończoność na coraz mniejsze elementy

• w każdej rzeczy znajdują się wszystkie składniki świata

• rozróżnienie między materią a duchem - intelektualną siłą, rozumem (nous), który w przeciwieństwie do logosu Heraklita jest siłą działającą poza i ponad przyrodą, niezależnie i samodzielnie, jednakże cząstka rozumu jest w każdej rzeczy

• nie wszystko dostępne jest poznaniu zmysłowemu, istnieją prawdy o świecie, które odkrywa się przez rozum

ATOMIZM

Leucyp

Demokryt z Abdery

• ok. 470 / 460 - 400 / 370 p.n.e.

• monizm: substancja świata ma charakter materialny

• wielość, różnorodność bytu

• materia składa się z niepodzielnych, niewidzialnych, wiecznych i niezmiennych cząstek (atomów)

• atomy różnią się kształtem, porządkiem i położeniem

• poruszają się w próżni - wirowy ruch na wzór pyłków jest ich odwieczną właściwością

• łączą się ze sobą za pomocą różnego rodzaju haczyków, widełek, itp.

• dusza ludzka ma charakter materialny: składa się z najdelikatniejszych, idealnie kulistych, najruchliwszych, najmniejszych atomów, które w chwili śmierci ulegają rozproszeniu

• 2 rodzaje poznania:

• zmysłowe - ciemne, niepewne, subiektywne, następuje przez dotyk (od przedmiotów odrywają się ich cząstki-podobizny i dostają się do wnętrza oka)

• rozumowe

OKRES HUMANISTYCZNY

Sokrates

• ok. 470 - 399 p.n.e.

• ojciec: rzeźbiarz Sofronikos, matka: akuszerka Fenarete

• bezpłatna działalność nauczycielska, często na publicznych placach Aten

• uczniowie: Platon, Ksenofont, Alcybiades

• żona Ksantypa - trudny charakter

• oskarżony o bezbożność i demoralizowanie młodzieży, skazany na śmierć przez wypicie cykuty

• nie pozostawił po sobie żadnych pism, znamy go z pism jego uczniów: z dialogów Platona, pism Ksenofonta (Wspomnienie o Sokratesie)

Etyka:

• człowiek w centrum filozofii

• troska o duszę ma ogromne znaczenie

• szukanie odpowiedzi na pytania: co to jest dobro? co to jest zło? co to jest sprawiedliwość? co to jest piękno? - brak ostatecznych definicji, zmierzanie do znalezienie definicji

• niektóre normy etyczne są bezwarunkowe i uniwersalne

• intelektualizm etyczny - kształcenie odpowiedniej postawy moralnej jest możliwe dzięki wiedzy uzyskiwanej na drodze rozumowej, gdyż dobro jest wiedzą, a zło - niewiedzą. Uzasadnienie: niemożliwe jest osiągnięcie szczęścia, gdy działa się wbrew własnemu przekonaniu. Ten, kto wie, w jaki sposób może stać się szczęśliwym człowiekiem, będzie się starał to osiągnąć. Dlatego ten, kto wie, co jest dobre będzie także czynił dobro, bo przecież nikt nie pragnie być nieszczęśliwym.

• arete - cnota: to, co dobre moralnie i przynależne człowiekowi z istoty, ale nie jest czymś wrodzonym, tylko nabytym: harmonijny, uporządkowany charakter ludzki, opanowanie, a nie kierowanie się popędami, impulsami

• eudajmonia - stan szczęśliwości, harmonii, równowagi, którego warunkiem jest cnota

• dajmonion - głos duszy: „tego masz nie robić”, ≠ sumienie w rozumieniu chrześcijańskim

Metoda dialektyczna (dialog sokratejski)

• moment elenktyczny (negatywny): początkowe przyjmowanie tezy przeciwnika, zadawanie kolejnych pytań i wyprowadzanie z tezy absurdalnych konsekwencji, „zbicie z pantałyku”, oczyszczanie umysłu

• moment maieutyczny (pozytywny, położniczy): narodziny prawdy - przybliżanie się do prawdy poprzez wszechstronny ogląd sprawy, zdrowy rozsądek, założenie, że człowiek posiada zdolność intuicyjnego poznania tego, co jest dla niego dobre, potrafi rozumować na zasadzie indukcji, czyli przechodzić od faktów jednostkowych do ogólnych, a tym samym odnajdywać definicje pojęć ogólnych, takich jak dobro, sprawiedliwość, pobożność

• Wiem, że nic nie wiem - ironia sokratejska: udawanie ignorancji, przyznawanie się do swej niewiedzy podczas prowadzenia dialogu (moment elenktyczny).

SOFIŚCI

• oferowali odpłatne wykształcenie przygotowujące do życia publicznego: nauczali retoryki, logiki, erystyki, sztuki przekonywania i argumentacji

• zajmowali się analizą języka

• pochodzili przeważnie z ubogiego mieszczaństwa

• relatywizm - przekonanie, że nie ma prawd obiektywnych, a jedynie subiektywne mniemania

• prawo, moralność, religia - wynika z konwencji, umowy społecznej, a nie z natury

• poznanie - nie istnieje obiektywne poznanie, a jedynie subiektywne postrzeżenia zmysłowe

Protagoras z Abdery

• ok. 480 - 410 p.n.e.

• Człowiek jest miarą wszechrzeczy: tych, które istnieją, że istnieją i tych, które nie istnieją, że nie istnieją.

Gorgiasz z Leontinoi

• ok. 483 - 375 p.n.e.

• Nie ma nic stałego w człowieku. - nieciągłość psychologiczna: brak ciągłości w osobowości, tożsamości

OKRES WIELKICH SYNTEZ

Platon

• ok. 428 - 347 p.n.e.

• 367 p.n.e. - Platon założył szkołę - Akademię

Zagadnienia metafizyczne

• teoria idei:

• oprócz zwykłych, przemijających rzeczy istnieją także idee - byty niezmienne i to do nich, a nie do rzeczy, odnoszą się pojęcia

• dualizm metafizyczny: na rzeczywistość składają się dwa światy

1. świat rzeczy, poznawany za pomocą zmysłów

2. świat idei, poznawany rozumowo

• doskonałe idee są prawzorami istniejących realnie niedoskonałych rzeczy

• idealizm obiektywny - tak naprawdę obiektywnie istnieją tylko idee: są niezmienne i trwają niezależne od tego, czy jesteśmy ich świadomi, czy nie

• hierarchia idei: najwyższa idea to Idea Dobra ~ Bóg - zasada, źródło i cel wszelkiego bytu

• odkrycie transcendencji - tego, co wykracza poza sferę zmysłów i rozumu, do czego można dotrzeć przez „drugie żeglowanie” (poruszanie się w sferze idei) - transcendentne jest to, co religijne, boskie - Demiurg ~ Bóg

Zagadnienia antropologiczne

• dualizm antropologiczny: odrębność duszy i ciała

• dusza: niematerialna, nieśmiertelna i doskonalsza od śmiertelnego ciała, pochodzi ze sfery boskości, rozumności (nous), pierwotnie istniała bez ciała, w świecie idei, ale została przywiązana do ciała, może uwolnić się poprzez poznanie prawdy

• wiara w metempsychozę

Zagadnienia epistemologiczne

• poznanie świata idei - rozumowe wiedza prawdziwa

• bezpośrednie poznanie idei

• poznanie tworów matematycznych wiedza pośrednia

• poznanie zmysłowe - dostarcza podstawowych spostrzeżeń i wrażeń mniemanie, domysł (doxa)

• odnoszące się do samych rzeczy

• odnoszące się bezpośrednio do rzeczy świata empirycznego

• poznanie = anamneza: polega na przypominaniu sobie prawd zapisanych w ludzkiej duszy, kiedy przebywała ona w świecie idei

• metody poznania:

• empiryczna - zastosowanie w fizyce (nauce o przyrodzie)

• dialektyka - daje wgląd w prawdy uniwersalne, metoda filozofii

• metafora jaskini - ludzie w zmysłowym świecie widzą jedynie cienie idei

Zagadnienia kosmologiczne

• materialny wszechświat został stworzony przez Demiurga, boskiego budowniczego, który pierwotne tworzywo ukształtował w sposób zaplanowany i rozumny, wzorując się na ideach

• kosmos ma swoją duszę

Zagadnienia polityczne

• potrzeba istnienia państwa - założenie, że człowiek jest zbyt słaby i niewystarczalny, by indywidualnie realizować jakieś wyższe cele

• krytyka oligarchii, demokracji, timokracji i tyranii

• sprawiedliwość

• poszukiwanie idealnego ustroju państwowego:

~ państwo totalitarne - podporządkowanie interesów jednostki ogółowi: 50-letni okres kształcenia przez zajęciem najwyższych stanowisk, zniesienie własności prywatnej, warstwy wyższe: brak rodziny, życia prywatnego: ~eugenika, filozofowie jako władcy są gwarantem idealnego porządku w państwie, gdyż kierują się prawdą i nie są podatni na korupcje, poeci-wichrzyciele powinni zostać wygnani, gdyż zagrażają porządkowi publicznemu

CIAŁO	DUSZA	CNOTY KARDYNALNE	PAŃSTWO
głowa	rozum	mądrość	władcy (filozofowie)
pierś	wola	męstwo	strażnicy
podbrzusze	pożądanie	umiarkowanie (panowanie nad sobą)	wytwórcy
		sprawiedliwość - cnota nadrzędna, pojawia się, kiedy każda z części duszy we właściwy sposób kieruje przynależną jej cnotą

DZIEŁA

1. dialogi sokratejskie - główną postacią jest w nich Sokrates i to jego poglądy zajmują tu centralne miejsce; najczęściej chodzi w nich o ustalenie określonych pojęć etycznych przy wykorzystaniu metody dialektycznej, np. Eutyfron - o pobożności, Laches - o męstwie, Charmides - o rozwadze, I ks. Państwa - o sprawiedliwości, Protagoras - o cnocie, Gorgiasz - o retoryce, Obrona Sokratesa - mowa obrończa Sokratesa przed sądem, Kriton - o posłuszeństwie względem prawa, Ion - o poezji, Lyzis - o przyjaźni, Menon - rozważenie kwestii, czy cnota jest wiedzą.

2. dialogi okresu średniego - początkowa nauka o ideach, np. Fedon - o nieśmiertelności duszy, Uczta - o miłości, Fajdros - o pięknie i stosunku duszy do ciała, Kratylos - o języku, Teajtet - o poznaniu, Parmenides - o metodzie dialektycznej, ks. II - IX Państwa - o doskonałym państwie

3. dialogi późnego okresu - zmodyfikowana nauka o ideach, np. Sofista - definicja sofisty, o bycie, Polityk - definicja polityka, Fileb - dobrach, Timajos - opis stworzenia świata, Kritiasz, Prawa - o doskonałym państwie

Arystoteles ze Stagiry

• 384 - 322 p.n.e.

• pochodził z rodziny, w której zawód lekarza był dziedziczny, jego ojciec Nikomach był nadwornym medykiem króla macedońskiego

• uczeń Akademii Platońskiej od 367 p.n.e. aż do śmierci Platona w 347 p.n.e.

• nauczyciel Aleksandra Wielkiego od 342 p.n.e.

• założyciel szkoły perypatetyckiej - Liceum (Likeion) - i jej kierownik w latach 335 - 323 p.n.e.





Dualizm bytu i wiedzy podział dociekań naukowych na 2 działy:

• nauka o bycie - metafizyka - traktująca o jednostkowym bycie

• nauka o wiedzy - logika - traktująca o wiedzy ogólnej, o pojęciach

Logika

• narzędzie nauk - uczy, jak posługiwać się:

• pojęciami - podstawa prawidłowych pojęć: definicja; hierarchia coraz ogólniejszych pojęć - najogólniejsze pojęcia są podstawą wszelkiej definicjo, a same nie potrzebują i nie mogą być definiowane

• sądami - pojęciami powiązanymi w zdania - podstawa prawidłowych sądów: dowód; hierarchia coraz ogólniejszych sądów (racji i następstw) - najogólniejsze sądy są stanowią racje dla mniej ogólnych, a same nie mogą być dowodzone

• dwie metody wnioskowania

• dedukcja - od ogółu do szczegółu - porządek logiczny: kierunek właściwy naturze rzeczy, metoda wykładania wiedzy sylogizm, np. „Wszyscy ludzie są śmiertelni”; „Ateńczycy to ludzie” - zatem „Ateńczycy są śmiertelni”

• indukcja - od szczegółu do ogółu - porządek psychologiczny: kierunek właściwy umysłowi ludzkiemu, metoda zdobywania wiedzy

• poznanie:

• opozycja wobec czynników wrodzonych czy mistycznych poznania: empiryczna podstawa poznania - w świadomości nie istnieje nic, czego przedtem nie doświadczyliśmy zmysłami

• rozum drogą stopniowej abstrakcji dochodzi od spostrzeżeń zmysłowych do ogólnych pojęć

• wiedza zawarta jest w pojęciach

• rozbiór gramatyczno-logiczny zdania

Metafizyka

• negacja platońskiej nauki o ideach: bytem samoistnym- substancją - są jedynie konkretne rzeczy

• substancja to:

• podstawowa kategoria ontologiczna

• stałe podłoże rzeczy o charakterze określonym, jednolitym

• istnieje sama przez się

• konkretne rzeczy stanowią jedność formy i materii

• idee w sensie realnym nie istnieją poza światem, ale tkwią w samych rzeczach, stanowiąc ich istotę: formę

• hilemorfizm: materia i forma nie istnieją samodzielnie, tak samo jak nie istnieją idee - to wszystko są abstrakcje: istnieją tylko konkretne zespoły materii i formy

materia	forma
nieokreślone podłoże zjawisk, gotowe przyjąć daną formę	to, co zawarte jest w pojęciu danej rzeczy, co należy do definicji danej rzeczy, co jest wspólne wszystkim rzeczom danego gatunku
potencjalność*	energia *
jest tym, z czego utworzona jest substancja	aspekt, dzięki któremu materia przechodzi w akt - siła, która działa celowo - wytwarza skutki, czynny pierwiastek substancji
trwa, gdy substancja ulega zniszczeniu	ważniejsza niż materia - bo poznajemy jedynie formę: pierwotna, nieuformowana materia jest niepoznawalna - bo to, co zwarte jest w pojęciu danej rzeczy, jest stałe, a to, co stałe jest istotą danej rzeczy

* Stawanie się, wszelki ruch i zmiany to aktualizowanie potencji, a rzeczywistość to potencja już zaktualizowana, np. wzrost rośliny to aktualizowanie potencji zawartej w nasieniu, dojrzała roślina to zupełne zaktualizowanie potencji - entelechia.

Teleologia - pojmowanie rzeczywistości: celowościowe, a nie przyczynowe. Co prawda każda przemiana ma jakąś przyczynę, ale nie jest tak, że wszystko, co się dzieje, dzieje się z konieczności, natomiast wszystko, co się dzieje ma jakiś cel. Każdy rozwój dokonuje się ze względu na jakiś cel i polega na przechodzeniu od tego, co możliwe ku temu, co rzeczywiste. Cel tkwi w samej rzeczy.

Zasady wyjaśniania rozwoju rzeczy = sposoby odpowiedzi na pytanie, dlaczego coś się dzieje, dlaczego jest takie, a nie inne = 4 przyczyny rzeczy

• formalna (forma) - np. dom powstaje na podstawie projektu

• materialna (materia) - np. dom powstaje z cegieł, kamienia i zaprawy

• sprawcza (przyczyna) - np. dom budują murarze

• celowa (cel) - np. dom służy do tego, by w nim mieszkać

Przyroda jest: substancjalna jakościowa, a nie ilościowa (ma formę) dynamiczna (ma energię) celowa

Znany nam świat:

• jest jedynym światem

• jest wieczny

• jest przestrzennie ograniczony

• stanowi jednolity łańcuch przyczynowo i celowo powiązanych zdarzeń.

Każda rzecz ma swoją przyczynę, ale łańcuch przyczyn nie może iść w nieskończoność istnieje pierwsza przyczyna, która nie ma swej przyczyny.

Arystoteles odrzucił platońską koncepcję transcendencji, ale uważał, że świat przypadkowy, niedoskonały, zależny wskazuje na byt konieczny, doskonały, absolutny; jeśli istnieje świat, to istnieje również absolut - Bóg, który:

• jest nieruchomy i niezmienny: nie może być poruszany, bo nie byłby pierwszą przyczyną, ani nie może poruszać sam siebie, bo byłby bytem złożonym

• jest niezłożony, bo zespolenie z części musiałoby mieć przyczynę

• jest niematerialny, bo materia jest źródłem zmiany i wszystko materialne jest zmienne: jest więc czystą formą

• jest istotą duchową,: inaczej bowiem niematerialnej formy niepodobna pojąć

• jest rozumem, czystym intelektem: analogia z ludzkim życiem duchowym każe wyłączyć niższe funkcje psychiczne, jako pobudzane przez przyczyny zewnętrzne

• jakże rozum może wprawiać w ruch materialny świat? tylko w ten sposób, że stanowi cel, który pociąga świat. działa „ukochany, który pociąga kochającego”; porusza świat będąc celem świata; zasada jego działania to zasada nieruchomej atrakcji

• działaniem rozumu może być jedynie myślenie. a przedmiotem myślenia może być w tym wypadku jedynie sam rozum: poznający bowiem upodobnia się do poznawanego i gdyby pierwsza przyczyna za przedmiot swych myśli miała świat, to upodobniłaby się doń i przyjęła jego niestałe własności (Bóg jako myśl, myśląca samą siebie)

• jest tylko jeden: inaczej nie byłoby jedności w świecie, świat byłby tylko zbiorem epizodów, a tymczasem świat rzeczywiście jest jednością

• jest konieczny: bo nie zawiera materii, która nosi w sobie różne możliwości

• jest doskonały: bo najdoskonalsza w bycie jest forma, rozum, energia

Wszechświat składa się z:

• okręgu niebiańskiego, który wprawiany jest w ruch przez pierwszą przyczynę i pokrewne jej istoty - doskonalszy: ruch okrężny, materia eteryczna, rzeczy wieczne i niezmienne

• okręgu ziemskiego, który znajduje się w samym środku świata: ruch prostoliniowy, materia zbudowana z czterech żywiołów, rzeczy zmienne i przemijające

Psychologia:

• Dusza i ciało stanowią nierozłączną całość.

• Dusza jest formą, czyli energią ciała organicznego.

• Funkcje duszy i odpowiadające im rodzaje duszy

• funkcje wegetatywne: odżywianie się, wzrost dusza roślinna

• funkcje psychiczne: postrzeganie, uczucia, popędy dusza zwierzęca

• rozum dusza myśląca (ludzka)

Etyka

• cel najwyższy: eudajmonia (~szczęście) - doskonałość jednostki, osiągnięcie tego optimum, jakie człowiek przy swej naturze osiągnąć może

• eudajmonię osiągnąć można poprzez działanie właściwe naturze człowieka: postępowanie zgodnie z tym, co rozum podpowiada duszy:

• kierowanie się rozumem teoretycznym (poznawanie) cnoty dianoetyczne, np. mądrość, rozsądek

• kierowanie się rozumem praktycznym (wola) cnoty etyczne, np. hojność, męstwo

• największą uwagę Arystoteles zwrócił na:

• roztropność - phronesis - współdziałając z innymi cnotami etycznymi, kształtuje pożądaną postawę moralną

• przyjaźń

• sprawiedliwość

• każdej czynności przypisana jest właściwa cnota, czyli „usposobienie zachowujące środek”

• np. czynność: opanowanie lęku cnota: męstwo - „złoty środek” (łac. aurea mediocritas) miedzy zuchwalstwem a tchórzostwem

• 3 rodzaje dóbr

• zewnętrzne

• cielesne

• duchowe (zgodne z rozumem)

• 3 formy szczęścia:

• życie wśród przyjemności i namiętności

• życie wolnego i odpowiedzialnego obywatela

• życie badacza i filozofa

Polityka

• 3 rodzaje zbiorowości:

• rodzina

• wioska

• najwyższa forma życia społecznego: państwo (polis): idealne, dobrze funkcjonujące: 540 osób - wszyscy się znają - demokracja bezpośrednia

• człowiek jest z natury istotą społeczną / polityczną (zoon politikon), jest stworzony, by żyć we wspólnocie i państwie - posiada np. narząd mowy

• cel państwa: najwyższe dobro społeczne, zapewnienie dobra wszystkim obywatelom, zaspokojenie ich naturalnych potrzeb (własność prywatna, życie rodzinne, realizacja dóbr duchowych); samowystarczalność (autarkia)

• Arystoteles uważał, że istnieją 3 podstawowe formy ustrojowe - każda w wersji właściwej i zwyrodniałej:

formy ustrojowe	wersja właściwa	wersja zwyrodniała
rządy jednostki	monarchia	tyrania
rządy większości	politeja	demokracja ~ rządy demagogów, ochlokracja
rządy mniejszości	arystokracja	oligarchia

Dzieła

1. logiczne: Kategorie, Hermeneutyka (O wyrażaniu myśli), Analityki, Topiki, O dowodach sofistycznych

2. fizyczne: Fizyka, O niebie, O świecie, O powstawaniu i niszczeniu, Meteorologika

3. psychologiczne: O duszy, O pamięci i przypominaniu sobie, O śnie i czuwaniu, O wieszczbiarstwie ze snu

4. biologiczne: Zoologia, O częściach zwierząt, O ruchu zwierząt, O rodzeniu się zwierząt

5. dot. tzw. pierwszej filozofii, czyli metafizyki, tego, co wykracza poza to, co fizyczne i empiryczne, zajmuje się „pierwszymi” przyczynami: Metafizyka

6. dot. tzw. filozofii praktycznej, etyki, polityki, itp.: Etyka nikomachejska, Etyka eudemejska, Polityka

7. dot. teorii: Retoryka, Poetyka (pojęcie katharsis)

OKRES HELLENISTYCZNY

SCEPTYCYZM

• Pyrron z Elidy (ok. 375 - 285 p.n.e.) - malarz z zawodu, wyprawił się do Azji z Aleksandrem Macedońskim, gdzie spotkał się z sektą gymnosofistów: obojętnymi na wszystko, w tym na cierpienie, widział jak składali ofiary z samych siebie w płomieniach stosu pogrzebowego

• Sekstus Empiryk

3 podstawowe pytania i odpowiedzi, jakich udzielił Pyrron

1. jakie są własności rzeczy? - nie wiemy: każdy sąd jest wątpliwy, nie możemy być pewni niczego, nawet istnienia świata

2. jak mamy się wobec nich zachowywać? - musimy powstrzymać się od wydawania sądów na temat rzeczy

3. jakie są następstwa tego zachowania? - wewnętrzny spokój i szczęście (ataraksia), gdyż przyczyną ludzkiego niepokoju i nieszczęścia jest dążenie do poznania i wydania sądu o czymś; ten kto wątpi i powstrzymuje się od sądów jest poza zasięgiem wszelkiej argumentacji, nie może zostać w żaden sposób ośmieszony (ale ceną jest pustka, relatywizm: nie ma czegoś takiego jak wartości dobre czy złe)

Jak zatem żyć?

• właśnie dlatego, że nic nie jest pewne, musimy trzymać się ustalonych norm, obyczajów

• istnieje coś, co ma wartość

• byt boski

• postawa powstrzymania się od wygłaszania sądów pozytywnych

STOICYZM

• Zenon z Kition (336 - 264 p.n.e.) w 300 p.n.e. założył szkołę w filozoficzną w Bramie Malowanej (Stoa Poikile) i był scholarchą przez ok. 35 lat

• Kleantes z Assos

• Chryzyp z Soloj

• Seneka (4 p.n.e. - 65 n.e.)

• Epiktet (50 - 130)

• Marek Aureliusz (121 - 180)

Logika

• umiarkowany sensualizm: wiedza pochodzi ze zmysłowym spostrzeżeń, które są najpierw zbierane, następnie przekształcane przez rozum, uogólniane, w wyniku czego powstają pojęcia

• rozum ludzki to niezapisana tablica

• ale! istnieją aprioryczne (dane z góry) pojęcia

• sądy kataleptyczne - niezachwiane, niebudzące wątpliwości, zweryfikowane przez rozum

Etyka

• apatia - postawa dystansu wobec świata i historii (sfery zagrożeń), obojętność na rzeczywistości, namiętności

• ideał człowieka: filozof-mędrzec, guru, który daje przykład swoim uczniom





EPIKUREIZM

• Epikur z Samos (341 - 271 p.n.e.) - ok. 306 p.n.e. założył swoją szkołę filozoficzna na przedmieściach Aten, gdyż nie będąc obywatelem Aten nie mógł mieć domu w centrum miasta

• Lukrecjusz (95 - 55 p.n.e.)

O naturze wszechrzeczy

atomistyczna teoria przyrody, ale odrzucenie fatalizmu: wolność - skutek odchyleń w torach ruchu atomów

• Horacy (65 - 8 p.n.e.)

• próżna jest nauka filozofii, jeśli nie wyrzuca zła z ludzkiej duszy filozofia jako lek, terapia - jej cel to wyzbycie się leku przed:

• bóstwami - nie są straszni, nie zajmują się człowiekiem (deizm)

• poczuciem niespełnienia - to, co jest dobre, jest łatwe do zdobycia, jeśli żyje się zgodnie z rozumem

• bólem - to, co jest złe jest łatwe do zniesienie, bo cierpienie jeśli jest silne, to krótkotrwałe, jeśli zaś długotrwałe, to nie aż tak dotkliwe

• śmiercią - Zło najstraszliwsze, śmierć, nie dotyka nas wcale, bo póki my jesteśmy, nie ma śmierci, a kiedy jest śmierć, nie ma nas.

Teoria poznania

• radykalny sensualizm - wszelkie poznanie odbywa się za pomocą zmysłów, spostrzeżenia zmysłowe są prawdą, błąd może pojawić się dopiero w ludzkim sądzie

• pojęcie ogólne - wynik wielokrotnego doświadczenia zmysłowego, porównywania zjawisk, doszukiwanie się analogii

Ontologia

• materializm atomistów Leucypa i Demokryta

• nic nie powstaje z niebytu

• nic nie obraca się w niebyt

Etyka

• założenie: człowiek = człowiek zmysłowy

• naturalny cel człowieka: osiągnięcie spokoju umysłu (ataraksia) - maksymalna przyjemność, unikanie bólu

• życie w skrytości - porzucenie pogoni za władzą, karierą, bogactwem

epikureizm („kalkulacja przyjemności”) ≠ hedonizm (cel: zmysłowa rozkosz, życie chwilą)

OKRES RELIGIJNY

Plotyn

• (ok. 205 - 270)

• chorował na trąd

• Spirytualizm - monistyczna koncepcja zakładająca, że świat ma naturę duchową. Spirytualizm Plotyna był pierwszą tego typu koncepcją w kulturze europejskiej.

• Rzeczywistość nie trwa, lecz staje się. Byt bowiem ma naturę światła, które promieniując, wyłania z siebie coraz to nowe byty. Im doskonalszy byt, tym większa jego moc twórcza. Porządek powstawania bytu jest więc porządkiem zmniejszającej się doskonałości:

• Jednia - jest najdoskonalszym bytem, niezależnym, jednością Piękna, Dobra, Prawdy; z niej emanują inne byty, coraz słabsze i coraz bardziej zależne - hipostazy (sfery, regiony bytu):

• hipostaza ducha (nous)

• hipostaza duszy (psyche)

• hipostaza materii - najmniej doskonała, najbardziej „odległą” od Dobra: kres emanacji

Jednia jest niepoznawalna, ma charakter nadzmysłowy. Możliwe jest nieopisywalne zjednoczenie z nią, lecz zdarza się to rzadko, podczas przeżycia mistycznego. Zjednoczenie to jest celem ludzkiego życia.

FILOZOFIA ŚREDNIOWIECZNA

Różnice między filozofia starożytną a średniowieczną

FILOZOFIA STAROŻYNA	FILOZOFIA ŚREDNIOWIECZNA
Bóg
część bytu: byt najwyższy	ponad bytem
u Platona: Demiurg - stwórca materii (tylko)	Stwórca świata
bezosobowy	osoba: Trójca Święta
byt
teleologia: celowość dziejów świata, historia ma sens i cel, którym jest Bóg człowiek może urzeczywistnić Boży plan w swoim życiu	cykliczność: byt nie ma historii
życie wieczne - niebo albo piekło	Hades
psychologia
idea wolności wyboru i odpowiedzialności człowieka za swoje postępowanie (dopiero przy tym założeniu można ocenia człowieka w kategoriach moralnych)	-
wpływ koncepcji wolności na: tradycję liberalną filozofię egzystencjalną: sartre
człowiek
indywiduum / dusza indywidualna	-

Chrześcijanie nie chcieli przekreślać filozofii greckiej, ale - widząc jak wspaniałe narzędzia wykształciła - próbowali je wykorzystać we własnych celach.

Inspiracje dla chrześcijaństwa w myśli greckiej:

• Platon:

• rozróżnienie wiata na idealny / materialny

• odkrycie transcendencji: „drugie żeglowanie”

idee u Platona są niezależne od Demiurga, a w filozofii chrześcijańskiej istnieją w umyśle Boga

• Arystoteles

• pojęcie Boga jako pierwszej przyczyny, czystego rozumu, celu świata

u Arystotelesa Bóg nie jest twórcą świata

• stoicyzm:

• pogląd, że świat jest materialny, ale przesycony duchem

• pokora wobec przeciwności losu

stoicyzm: świat jest urządzony rozumnie, chrześcijaństwo: Bóg ma kontrolę nad wszystkim

OKRES PATRYSTYCZNY (V - VII w.)

Ojcowie Kościoła:

• formowanie się doktryny chrześcijańskiej: dyskurs intelektualny inspirowany Biblią, ale samodzielny

• próba syntezy filozofii judeochrześcijańskiej i greckiej

GNOSTYCYZM

- filozoficzno-religijna tendencja II wieku n.e., łącząca elementy hellenistyczne (neoplatonizm) i wschodnie, pochodzące z Egiptu i Persji. Niektóre sekty gnostyczne wywarły wielki wpływ na żydowski i chrześcijański mistycyzm wieków średnich. Były bliskie chrześcijaństwu, lecz uznane zostały przez Kościół za heretyckie.

Założenia:

• radykalny dualizm materii i ducha, przy czym materia jest z natury złem.

• środek zbawienia: bezpośrednie poznanie (gnoza: gr. gnosis = wgląd, poznanie) ostatecznej rzeczywistości.

MANICHEIZM

- religia nazwana od imienia jej perskiego założyciela, Maniego (Manesa / Manicheusza), który żył około 215 - 276. Niektóre jej wątki obecne są w średniowieczu w doktrynach albigensów, katarów i bogomilców.

Główne założenie - radykalny dualizm:

• ontologiczny: istnieją dwa wrogie sobie praelementy rzeczywistości:

• Światło (Dobro)

• Ciemność (Zło).

• antropologiczny:

• dusza człowieka - dobra

• ciało człowieka - złe

Zbawienie polega na wyzwoleniu duszy ze złego, materialnego elementu ludzkiej natury.

Manicheizm, i to już sto lat po śmierci Maniego, wywarł silny wpływ na św. Augustyna.

Św. Augustyn (Aurelius Augustinus)

• 354—430

• urodził się Tagaście, w Numidii znajdującej się pod panowaniem rzymskim (dzisiejsza Algieria).

• Zainteresowania filozoficzne wzbudziła w nim lektura zaginionego obecnie traktatu Cycerona Hortensjusz

• 371 - rozpoczął studia retoryczne w Kartaginie

• Przybyłem do Kartaginy i od razu znalazłem się we wrzącym kotle erotyki. - przez kilkanaście lat był związany z kobietą o nieznanym imieniu, która urodziła mu syna Adeodata

• 383 - opuścił rodzinną Tagastę, gdzie był nauczycielem retoryki i spędził rok w Rzymie,

• wykładał retorykę w Mediolanie, gdzie słuchał kazań biskupa Mediolanu, św. Ambrożego

• nawrócił się na chrześcijaństwo i został ochrzczony w 387 roku w Mediolanie

• powrócił do Afryki, został kapłanem, a od 395 roku do śmierci był biskupem Hippony

ONTOLOGIA

Istnienie dobra i zła

Początkowo Św. Augustyna pociągał manicheizm, ale pod wpływem neoplatonizmu odrzucił później pogląd, że zło jest zasadą pozytywną, i wiążącą się z tym teorię, że to ciało człowieka jest odpowiedzialne za jego grzechy, a nie on sam. Przyjął prywacyjną koncepcję zła, zgodnie z którą zło jest niebytem — brakiem dobra. Wszystko, co stworzył Bóg, jest dobre, nawet materia, a zło jest wyborem wolnych istot i polega na sprzeciwieniu się woli Boga.

Kreacjonizm

• creatio ex nihilo: Bóg stworzył bezkształtną materię, której udzielił formy

• creatio continua: Bóg cały czas podtrzymuje świat w swym istnieniu

• idee zawarte są w boskim umyśle jako archetypy dzieła stworzenia

Człowiek: związek duszy z ciałem, w którym dusza posługuje się ciałem:

• dusza - nieśmiertelna i niematerialna, jedność świadomości / pamięci (memoria), rozumu (intelligentia) oraz woli (voluntas)

TEORIA POZNANIA

• poznanie zmysłowe - niepewne, gdyż dostarcza jedynie wiedzy o zmiennych zjawiskach, na podstawie których można badać świat zewnętrzny i uzyskiwać o nim wiedzę

• wbrew sceptykom Augustyn bronił platońskiego poglądu o możliwości uzyskania wiedzy, posługując się zresztą argumentem, który często jest przyrównywany do Kartezjańskiego cogito ergo sum - we wszystko można wątpić, ale nie w świadomość samego wątpienia: Tego, który nie istnieje, nie można oczywiście oszukać, a zatem jeśli jestem oszukiwany, to istnieję.

• prawdziwe przeznaczenie człowieka: introspekcja (analizowanie własnego świata wewnętrznego) - Nie wychodź na świat, wróć do siebie samego. We wnętrzu człowieka mieszka prawda.

• teoria iluminacji: Człowiek, posługując się rozumem, angażując wolę i uczucia, może poznać w akcie „widzenia intelektualnego” (visio intellectualis) wieczne prawdy, gdyż Bóg na drodze oświecenia udziela odpowiednio przygotowanej czystej duszy swojej łaski i swoich idei, tak że są one poznawane intuicyjnie. Działanie Boga można przyrównać do działania światła słonecznego: człowiek posiada wzrok, ale dostrzec przedmioty może dopiero wtedy, gdy zostaną one oświetlone.

ETYKA

• Celem wszystkich ludzkich dążeń jest szczęście - możliwe jedynie wtedy, gdy człowiek odnajdzie Boga i ku Niemu skieruje swoje pragnienia. (Stworzyłeś nas bowiem jako skierowanych ku Tobie. I niespokojne jest serce nasze, dopóki w Tobie nie spocznie.)

• Poznanie Boga jest aktem wiary, tzn. bierze w nim udział nie tylko rozum, ale przede wszystkim serce, uczucia: Zrozum, byś mógł wierzyć - wierz, byś mógł zrozumieć.

• Miłość - podstawowe prawo i zadanie moralne człwioeika, odpowiedź na miłość Boga, wystarczający warunek moralnego życia - Kochaj i czyń, co chcesz.

Zagadnienie wolnej woli oraz kwestia zbawienia

Św. Augustyn wsławił się w zwalczaniu doktryny Pelagiusza. Pelagiusz odrzucał naukę o grzechu pierworodnym, według której konsekwencją grzechu Adama jest trwały upadek wszystkich ludzi, z którego podnieść ich może wyłącznie męka Chrystusa i łaska boża. Dla Pelagiusza dusza człowieka pojawia się na świecie równie czysta jak niegdyś dusza Adama, a grzeszną staje się przez konkretne czyny człowieka. Dla zbawienia — według Pelagiusza — nie potrzebujemy więc łaski, lecz jedynie dobrej woli. Św. Augustyn potraktował tę koncepcję jako podważającą ortodoksję chrześcijańską (skoro bowiem tylko od człowieka zależy zbawienie, po cóż męka Chrystusa?) i doprowadził (w 411 roku) do jej potępienia jako herezji. Podkreślając absolutną konieczność łaski, niezbędnej do zbawienia, św. Augustyn wprowadził do chrześcijaństwa nie rozwiązany do dzisiaj problem: jak pogodzić tezę wolnej woli człowieka, która wynika z aktu jego stworzenia, z tezą o konieczności łaski, zwłaszcza zaś z wszechwiedzą Boga, który nie tylko przewidział grzech pierworodny, ale i od początku przeznaczył niektóre dusze do zbawienia (obdarzając je łaską), inne zaś skazał na potępienie (predestynacja). Według św. Augustyna życie człowieka pozbawionego łaski jest „drogą od upadku do upadku”. Przekonanie o konieczności łaski przejął od św. Augustyna Luter. Dla niego, jak i dla Kalwina, w zbawieniu człowieka dobre uczynki odgrywają jedynie marginalną rolę.

HISTORIOZOFIA

CIVITAS DEI	CIVITAS TERRENA
państwo Boże	państwo ziemskie
obdarzeni łaską, zbawieni	wydani na potępienie, podlegli szatanowi

6 epok historii ludzkości:

1. od stworzenia świata do Noego

2. od Noego do Abrahama

3. od Abrahama do Dawida

4. od Dawida do niewoli babilońskiej

5. od niewoli babiloniskiej do przyjścia Chrystusa

6. od czasów Chrystusa do paruzji

DZIEŁA

• Wyznania (Confessiones)

• Trójcy Świętej (De Trinitate),

• O państwie Bożym (De civitate dei)

• Sprostowania (Retractiones)

OKRES SCHOLASTYCZNY (VII - XIV w.)

• próba racjonalizacji prawd wiary

• zwyrodnienie scholastyki: „ilu diabłów mieści się na końcu szpilki”

Św. Tomasz z Akwinu

• ok. 1225 - 1274

• 1230 - 1239: uczył się w klasztorze benedyktynów na Monte Cassino

• 1239 - 1244: studiował „sztuki wyzwolone” na uniwersytecie w Neapolu

• 1244 roku: wbrew woli swojej bogatej rodziny wstąpił do zakonu dominikanów (podobno aby odwieść go od tego pomysłu, zamknięto go w wieży i podesłano piękną ladacznicę, w którą... rzucił płonącą żagiew)

• 1245 - 1259 i ponownie1268 - 1272: studiował, a potem nauczał filozofii i teologii w kolegium dominikańskim w Paryżu, uzyskując w 1256 roku tytuł magistra teologii

• 1259 -1268 nauczał m.in. w kurii papieskiej w Rzymie, a od roku ponownie na uniwersytecie w Paryżu

• od 1272 roku pracował w Neapolu; zmarł w 1274 roku w drodze na drugi sobór w Lyonie.

Dzieła

Summa contra Gentiles (seu de Veritate Catholicae Fidei) [filozoficzna]

Summa Theologiae [teologiczna]

Św. Tomasz posługiwał się metodą filozofowania używaną w dyskusjach akademickich, tzw. quaestiones. Polegała ona na analizowaniu każdej kwestii za pomocą argumentów za (pro) i przeciw (sed contra). W ten sposób dochodzono do ostatecznej odpowiedzi.

filozofia	teologia
władza poznawcza: rozum	władza poznawcza: wiara
źródło: doświadczenie zmysłowe przetwarzane przez rozum	źródło: objawienie
cel:— poznanie Boga
- na drodze filozofii dociera się do niego, wychodząc od widzialnego świata rzeczy stworzonych.	- teologia zajmuje się zgłębianiem największych prawd wiary, niedostępnych dla ludzkiego rozumu, np. tajemnica Trójcy Świętej, Wcielenia, grzechu pierworodnego

Między rozumem a wiarą nie ma żadnego konfliktu, ponieważ i jedna, i druga władza poznawcza pochodzi od Boga. Zatem między filozofią, a teologią nie zachodzi sprzeczność. Filozofia spełnia wobec teologii rolę służebną, poszukuje dla wiary rozumowych uzasadnień, wystawia rozum na straży wiary.

Zagadnienia metafizyczne

Dla św. Tomasza odkrywanie prawdy dokonywało się przez świat zewnętrzny będący domeną bytów dostępnych poznaniu zmysłowemu.

• realizm metafizyczny - samoistne byty to konkretne, jednostkowe rzeczy, substancje, istniejące realnie

• spór o uniwersalia (powszechniki), w którym chodziło o określenie, czy nazwom i pojęciom ogólnym, powszechnie stosowanym, odpowiadają realnie istniejące byty (czyli np.: jak nazwa „koń” ma się do konkretnych koni) Św. Tomasz uważał, że co prawda istnieją uniwersalia, czyli pojęcia ogólne („koń”), ale jedynie w powiązaniu z rzeczami jednostkowymi (konkretnymi końmi) W przeciwieństwie do prawd ogólnych jednostkowe rzeczy istnieją realnie i są dostępne poznaniu zmysłowemu oraz rozumowemu.

• przyjęcie koncepcji materii i formy, potencji (to, co możliwe) i aktu (to, co rzeczywiste) Arystotelesa

• w substancjach można wyróżnić:

• istotę (essentia) - właściwą jakiejś rzeczy naturę, będącą podstawą jej tożsamości, którą daje się zawrzeć w jej definicji

• istnienie (existentia), czyli urealnienie i zaktualizowanie istoty i potencji tkwiącej w substancjach.

Koncepcja Boga i świata

Bóg wg św. Tomasza jest prawdziwym stworzycielem; istnieje niezależnie od świata: w sposób wolny stwarza świat, ażeby zakomunikować i podzielić się doskonałością, którą jest jego dobroć. Stworzenia rozumne są zdolne nie tylko do zrozumienia tej dobroci, ale także do radowania się nią.

Świat według św. Tomasza to uporządkowana w doskonały sposób hierarchia bytów. Najniżej znajdują się elementarne żywioły, potem materia nieożywiona, rośliny, zwierzęta, człowiek, a jeszcze wyżej czyste inteligencje, czyli anioły, który (dokładny opis ich rozmieszczenia na dziewięciu kręgach - synteza średniowiecznej angelologii Tomasz = „doktor anielski”). Źródłem tej harmonii jest Bóg, który każdemu z bytów wyznaczył odpowiednie miejsce i cel istnienia. Bóg jest jedynym bytem samoistnym (istnieje sam z siebie), nie ma przyczyny, ale sam stanowi przyczynę sprawczą istnienia wszystkich pozostałych bytów. Wszystko to, co zostało stworzone, jest podtrzymywane w swym istnieniu dzięki Niemu. Bóg to byt wieczny niezmienny, niematerialny, zaś jego istota jest tożsama z istnieniem.

Tomasz, inaczej niż św. Augustyn uważał, że istnienie Boga nie jest dla człowieka bezpośrednio oczywiste, należy to dopiero udowodnić na podstawie zmysłowych doświadczeń i rozumowania. Akwinata podawał pięć dróg, czyli dowodów, na istnienie Boga.

1. droga analizy zjawiska ruchu (ex motu) - każdy ruch ma swoją przyczynę inną od bytu będącego w ruchu, a zatem należy przyjąć, że na końcu istnieje jakiś jeden pierwszy poruszyciel, czyli Bóg;

2. droga od przyczyny sprawczej (ex ratione efficientis) - wszystko ma swoją przyczynę, ponieważ nic nie może być własną przyczyną, musi istnieć gdzieś na samym końcu łańcucha przyczyn jakaś przyczyna sprawcza (ostateczny sens i cel wszystkiego), czyli Bóg

3. droga od konieczności i przypadku (ex possibili et necessario) — wszystkie istniejące rzeczy jednostkowe po jakimś czasie przestają istnieć, a więc kiedyś mogły nie istnieć w ogóle, ale w takim razie musi istnieć jakaś pierwsza, konieczna sama przez się przyczyna dla innych rzeczy, czyli Bóg

4. droga od stopni doskonałości (ex gradibus perfectionis) — w rzeczach występują różne stopnie doskonałości, musi jednak istnieć jakiś punkt odniesienia, który będzie czymś najdoskonalszym, czyli Bóg - niedoskonałość świata zakłada istnienie doskonałego Boga

5. droga od celowości świata (ex gubernatione rerum) — wszystko, co istnieje, dąży ku jakiemuś celowi, musi zatem istnieć coś, co kieruje światem w celowy sposób, czyli Bóg - Stwórca Świata, ktoś na wzór najwyższego projektanta, przypominającego platońskiego demiurga, czyli boskiego rzemieślnika.

Zagadnienia antropologiczne

Człowiek jako duchowo-cielesna jedność: ciało nie jest więzieniem dla duszy, tylko jej niezbędnym dopełnieniem w wymiarze życia doczesnego. Po śmierci może ona istnieć oddzielnie od ciała jako anima separata, gdyż jest niezniszczalna.

Dusza ludzka wyposażona była w różne władze: siłę życiową (vegetative), spostrzeżenia zmysłowe (sensitive), dążenia instynktowe (appetitive) i rozum (rationale).

Człowiek zajmował środkowe miejsce w hierarchii stworzeń, na nim kończyła się drabina bytów wyłącznie cielesnych, a równocześnie zaczynała bytów wyłącznie niematerialnych; inaczej mówiąc, znajdował się między zwierzętami a aniołami. Stąd też jego pragnienia ukierunkowane była zarówno na to, co w dole, czyli dobra materialne, jak i na to, co w górze, czyli dobra duchowe. Do pewnego stopnia podobny był zwierzętom, gdyż żył na sposób cielesny, zarazem jednak pokrewny aniołom, gdyż pragnął duchowej doskonałości i poznawał na sposób rozumowy.

Zagadnienia epistemologiczne

Św. Tomasz przeciwstawiał się iluminizmowi św. Augustyna: poznanie miało charakter receptywny - brały w nim udział przede wszystkim zmysły i dopiero uzyskane na tej drodze dane opracowywane były przez rozum: dokonywało się przejście od poznania zmysłowego do intelektualnego.

Wiedza o Bogu. Ludzkie zmysły i władze poznawcze dają człowiekowi bezpośrednią wiedzę o rzeczach materialnych, lecz nasza wiedza o Bogu jest pośrednia. Bóg może być opisywany tylko w terminach negatywnych i analogicznych. W przeciwieństwie do np. człowieka Bóg nie jest cielesny, nie zajmuje żadnego miejsca w przestrzeni, nie jest złożony z możności i aktu itd. Jeśli mówimy o nim, że jest żywy, pełen mocy, mądry, to terminy te nie mają tego samego znaczenia jak wtedy, gdy orzekamy je o bytach, których istnienie nie jest konieczne, czyli o bytach stworzonych przez Boga. Tak więc nasza wiedza o Bogu musi być pochodna i niedoskonała.

Zagadnienia etyczne

Dobro pojawia się wtedy, gdy dąży się do jakiegoś celu zgodnego z własną naturą, czyli istotą. Cel dążeń człowieka to szczęście, czyli prawdziwe poznanie Boga. Warunkiem szczęścia było także utrzymanie równowagi między tym, co cielesne, a tym, co duchowe; zadanie możliwe do osiągnięcia tylko wtedy, gdy człowiek postępował zgodnie z zaleceniami swego rozumu.

Św. Tomasz wyróżniał:

• cnoty teologiczne, które człowiek mógł osiągnąć tylko dzięki łasce i w życiu ukierunkowanym na Boga: wiara, nadzieja i miłość,

• cnoty kardynalne możliwe wtedy, gdy siły kierujące człowiekiem uaktywniają się we właściwy sposób, rozum zostaje podporządkowany mądrości i roztropności, wola - sprawiedliwości, popędliwość -męstwu, pożądliwość — umiarkowaniu.

FILOZOFIA NOWOŻYTNA

ODRODZENIE

• odkrycie antycznej filozofii i sztuki

• humanizm - rozwój nauk związanych z człowiekiem: retoryki, historii, filologii

• rozgraniczenie sfery spraw ludzkich i boskich

• konflikt filozofii z Kościołem

• nowe koncepcje dot. przyrody i jej praw obecność Boga w świecie, przyroda podporządkowana woli Bożej

• bunt przeciwko wszelkim autorytetom - rehabilitacja rozumu ludzkiego, samodzielne myślenie

• kanon interpretacji Pisma Św.

• reformacja Luter: ponieważ Biblia jest Słowem Bożym to przemawia do każdego równe prawa uczonego i prostaczka do rozumienia Biblii

• pojęcie zbawienia - zakłada wolną wolę człowieka i odpowiedzialność za własne decyzje i postępowanie

• Augustyn reformacja: predestynacja

• pelagianizm kontrreformacja (jezuici): wpływ postępowania człowieka na jego los po śmierci

• indywidualny kontakt z Bogiem: modlitwa

• początki nowożytnej nauka: podział na nauki empiryczne i teoretyczne

• krytyka spekulacji scholastycznej jako czczych domysłów bez oparcia w rzeczywistości

• reinterpretacja Arystotelesa: szkoła we Florencji i w Padwie: uwolnienie przyrodoznawstwa od spekulacji teologicznych

Michał de Montaigne

• 1533 - 1592

• francuski humanista

• prawnik, burmistrz Bordeaux

• Próby - eseje

• sceptycyzm wobec możliwości uzyskania wiedzy

• pierwszeństwo wiary przed rozumem (fideizm)

• inspiracja epikureizmem i stoicyzmem

Giordano Bruno

• oskarżony o herezję i spalony na stosie

• Bóg jest nieskończony, jest wszędzie, a zatem jest obecny w dziele stworzenie, a przyroda (świat) jest jakby „ciałem Boga”, tzn. natura jest boska, jest rozwinięciem Boga (panteizm)

• przyroda jest niezależna, wolna od decyzji Boga = rehabilitacja badań eksperymentalnych

• wszechświat jest nieskończony

• świat = makrokosmos i mikrokosmos (wnętrze człowieka - odbicie makrokosmosu)

• brak podziału między Bogiem a światem i człowiekiem

Franciszek Bacon

• 1561-1626

• urodził się w Londynie

• studiował w Trinity College w Cambridge

• 1595: został członkiem parlamentu, miał ambicje zostać kimś w rodzaju ówczesnego ministra nauki i techniki.

• 1618: mianowany lordem kanclerzem

• 1621 roku oskarżono o przyjmowanie prezentów od podsądnych i pozbawiony stanowiska

• ostatnie pięć lat życia poświęcił na rozwój nauki

• Uroczyste ustanowienie władzy człowieka nad wszechświatem

Władza człowieka nad wszechświatem to nie ludzka władza nad ziemią obiecana w Księdze Rodzaju, ale władza biorąca się z nauki owocującej praktycznymi zastosowaniami w postaci wynalazków i technik służących poprawie doli człowieka na ziemi (nauka powinna służyć człowiekowi)

Postulaty:

• odwrotu religii od fizyki i metafizyki Arystotelesa i powrotu do prostej pobożności i wiary biblijnej

• metody w nauce, która prawie automatycznie dostarczałaby prawdziwie przydatnej wiedzy

Detronizacja filozofii (teologia została już wcześniej odsunięta od nauki): krytyka powierzchowności badań dotychczasowych filozofów, m.in. Platona i Arystotelesa.

Metoda naukowa: oświecone doświadczenie, sztuka uczciwej interpretacji natury, prawdziwa ścieżki od zmysłów do umysłu, praca pszczoły:

• „Empiryści, podobnie jak mrówki, zbierają tylko i używają. Racjonaliści na wzór pająków sami z siebie snują wątek. Natomiast pszczoła postępuje w sposób pośredni: zbiera wprawdzie materiał z kwiatów ogrodu i pola, lecz własnymi siła mi przerabia go i kształtuje. Nie inne jest też prawdziwe zadanie filozofii'

• łączenie elementu empirycznego z racjonalnym: planowanie eksperymentu

• poddanie natury „torturom” - nie tylko obserwacja, ale i sprawdzenie (eksperyment)

• każda hipoteza wymaga dowodu natury empirycznej bądź matematycznej

Bacon twierdził, że opór w przyjęciu właściwej metody postępowania w nauce pochodzi stąd, że ludzie znajdują się pod wpływem pewnych fałszywych idei, które nazwał złudzeniami (idolami) i które podzielił na cztery zasadnicze typy:

• złudzenia plemienne (idola tribus) - „mają swe źródło w samej naturze ludzkiej, w mym plemieniu, czyli rodzie ludzkim”, np. tendencja do bezkrytycznego przyjmowania tego, co mówią nam zmysły, do wierzenia w to, w co chcemy wierzyć, do antropomorficznej i finalistycznej interpretacji zjawisk przyrody (jak upodobanie Arystotelesa do wyjaśniania wszystkiego tak, jak gdyby przyrodą kierowały jakieś cele - tymczasem badanie przyczyn celowych jest bez płodne i podobnie jak z dziewicy poświęconej Bogu, nic się z nich nie narodzi)

• złudzenia jaskini (idola specus, nazwane tak od platońskiej metafory jaskini) - skłonność każdego człowieka do interpretowania przyrody ze swego własnego punktu widzenia.

• złudzenia rynku (idola fori) - związane z językiem, który często wprowadza w błąd, np. skłonność do przyjmowania istnienia czegoś takiego jak „los” czy „szczęście” tylko dlatego, że używamy słów takich jak „los” i „szczęście

• złudzenia teatru (idola theatri) - dogmaty dawnych systemów filozoficznych, hipostazy pojęć i idei (rozpatrywanie pojęcia jako bytów), błędy logiczne; przyjmowanie ich to mylenie rzeczywistości z teatralną grą.

FILOZOFIA XVII w.

Kartezjusz (Rene Descartes)

• 1596 - 1650

• urodził się w Touraine 31 marca 1596 r. w rodzinie szlacheckiej o tradycjach lekarskich

• w 1604 r. Kartezjusz został oddany do szkoły jezuickiej (College Royal) w La Fleche

• 1615-1616: studiował medycynę i prawo na uniwersytecie w Poitiers (?), uzyskał bakalarat i licencjat w zakresie prawa

• 1618: wstąpił jako ochotnik do armii niderlandzkiej.

• 1619: rozpoczął podróże po Europie - nawiązywanie kontaktów naukowych, zgłębianie dzieł, przeprowadzanie eksperymentów, dysputy z teologami, uczonymi i literatami

• 1620 r. będąc w Niemczech brał udział w wojnie trzydziestoletniej.

• 10 listopada 1619: przebywając w okolicach Ulm, doznał podczaj snu olśnienia, co pozwoliło mu uświadomić sobie możliwość sformułowania jednej i całościowej nauki, opartej na jednolitej metodzie poznania

• 1625 : powrócił do Paryża.

• 1649: przyjął zaproszenie od królowej szwedzkiej Krystyny i udał się do Sztokholmu, gdzie, nabawiwszy się zapalenia płuc, zmarł 11 lutego 1650 r.

Filozofia i jej rola

• Cała filozofia przedstawia się jako drzewo, którego korzenie tworzy metafizyka, pień - fizyka, konarami zaś, które wyrastają z tego pnia, są wszystkie inne nauki, sprowadzające się do trzech podstawowych, mianowicie do medycyny, mechaniki i etyki.

• można wynaleźć filozofię praktyczną, której podstawą będzie jednolita metodologia myślenia właściwa zarówno metafizyce, jak fizyce i naukom szczegółowym





Poszukiwanie wiedzy pewnej

• poznanie ma charakter egalitarny, gdyż rozsądek jest równo rozdzielony pomiędzy wszystkich ludzi - zakwestionowanie dotychczasowego przekonania scholastycznego dotyczącego hierarchii zdolności

• czy można ufać dotychczasowym propozycjom filozoficznym, jeśli jest ich tak wiele i często wchodzą z sobą w konflikt? - nie może być tak, że wszystkie one mają rację, nie sposób również przyznać racji jednej z nich, dlatego należy je odrzucić i gdzie indziej szukać wiedzy pewnej

• czy wiarygodne jest poznanie naoczne, za pomocą zmysłów? - nie, jest łudzące i odarte z kryteriów oddzielania prawdy od fałszu, więc powinno zostać odrzucone

• Kiedy to dokładnie rozważam, nie znajduję ani jednej cechy, która by zdecydowanie odróżniała jawę od snu. Skąd możesz mieć pewność, że całe twoje życie nie jest snem?

Konsekwencje takiego odrzucenia uznanych pewników i sądów potocznych mogły zaprowadzić Kartezjusza do odrzucenia istnienia świata i istnienia Boga. Jednakże sceptycyzm poznawczy nie był dla filozofa celem samym w sobie, nie miał być punktem dojścia, a jedynie punktem wyjścia, można go zatem określić jako sceptycyzm metodyczny. Stawianie pytań wobec świata, które jest świadectwem wątpienia we wszystko, daje Kartezjuszowi jedno tylko pewne przekonanie, mianowicie o tym, że wątpi. Samo wątpienie jest zatem pewne i świadczy o tym, że ten kto wątpi, zarazem myśli: wątpię, więc myślę; myślę, więc jestem (dubito, ergo cogito; cogito ergo sum). Tym, co jest bezpośrednio dostępne umysłowi, jest jego własna czynność myślenia (cogitatio est - myśl istnieje) Myślenie zaś jest potwierdzeniem bytu, świadectwem istnienia podmiotu. Jeśli istnieje myśl, istnieje przeto podmiot poznania (jaźń). Zatem w procesie poznawania świadomość zdolna jest osiągnąć wiedzę pewną bez odwoływania się do czynników zewnętrznych. Zadaniem filozofii jest dotarcie do takiej wiedzy i przedstawienie jej w sposób uporządkowany. Fundament tej wiedzy tkwi w podmiocie, jako treść świadomości.

Bóg

Jaźń, choć w swej istocie niedoskonała, obdarzona jest ideą doskonałości, toteż musi istnieć istota doskonała, będąca twórcą niedoskonałej jaźni: Bóg. Idea doskonałości nie może pochodzić od człowieka, jaźń nie może być jej przyczyną. Idea ta w jaźni została wytworzona przez Boga. Bóg przez to, że jest istotą doskonałą, nie może myślącego człowieka wprowadzać w błąd, jest zatem gwarantem prawdziwości wszystkiego, co przedstawia się umysłowi w sposób niebudzący wątpliwości. To, jawi się jaźni jako oczywiste, jest więc prawdziwe, zaś pewność poznania wynika z rozumu.

Metoda

Skoro wszyscy ludzie obdarzeni są w sposób jednaki rozumem, to efekt korzystania daru uzależniony jest od tego, czy potrafią z niego uczynić właściwy użytek. Należy więc szukać odpowiedniej metody dochodzenia do prawdy, takiej, która okaże się niezawodna. Ponieważ dla Kartezjusza miarą niezawodności były jasność i wyraźność, cechy matematyki (geometrii i arytmetyki), metoda powinna wzorowana na tej właśnie nauce:

1. unikanie pośpiechu i uprzedzeń: nie wolno przyjmować prawdziwości żadnej rzeczy, dopóki nie pozna się jej jasno i wyraźnie do tego stopnia, że nie będzie można poddać jej wątpliwość

2. metoda analityczna wzorowana na analizie arytmetycznej: jasne i wyraźne jest to, co proste, dlatego każde zagadnienie rozbić na możliwie najprostsze składniki

3. stopniowe poznawanie: droga myślenia powinna wieść od przedmiotów prostszych i najłatwiejszych do poznania, by stopniowo dochodzić do problemów złożonych, uwzględniając logiczne związki pomiędzy nimi

4. precyzja i dokładność w rozpatrywaniu zjawisk: zawsze należy dokonywać dokładnych wyszczególnień i przeglądów powszechnych, aby mieć pewność, że niczego się nie pominęło.

Mechanistyczna koncepcja ruchu

Wszelkie ciała, których istnienie gwarantowane jest istnieniem Boga, posiadają cechę rozciągłości, która jest ich podstawową własnością - przestrzeń jest wypełniona w sposób ciągły, próżnia nie istnieje. Jeśli więc ciała nie mają innych własności niż przestrzenne, muszą podlegać przestrzennym zmianom, a więc ruchowi. Pierwszą przyczyną wszelkiego ruchu jest Bóg, który, poruszywszy świat, ustanowił w nim zasady mechaniki. Zgodnie z tymi zasadami poszczególne ciała mogą być wprawiane w ruch tylko przez inne ciała. W świecie panuje mechanistyczna konieczność determinowana przez zależności przyczynowo-skutkowe. Podsumowując, ciała mają właściwości geometryczne, a ich zmiany - naturę mechaniczną.

Ciało i dusza - dwie niezależne od siebie substancje

Organizmy biologiczne są mechanizmami, które żyją dzięki obiegowi krwi. Główną rolę odgrywa tu serce, które jest rodzajem pompy wprawiającej w ruch krwinki dzięki różnicy temperatur w ciele. W krwinkach powstają „tchnienia życiowe”, które poprzez nerwy przedostają się do mięśni i powodują ruch różnych części ciała. Na tym poziomie organizmy zwierzęce nie różnią się od ludzkich. Jednakże człowiek jest nie tylko „substancją rozciągłą”, ale także „substancją myślącą” (dualizm) i człowieka od zwierzęcia odróżnia umiejętność wyrażania swych myśli poprzez mowę. Człowiek obdarzony jest „duszą rozumną”, która, zespolona z ciałem, wpływa na sferę doznań, myśli, uczuć i pragnień. Siedliskiem duszy jest centralna część mózgu, szyszynka, skąd dusza wywiera wpływ na różne organy i gdzie odbiera bodźce zewnętrzne.

substancja rozciągła	substancja myśląca
dusza	materia
zajmuje miejsce w przestrzeni	nie zajmuje miejsca w przestrzeni
można ją podzielić na mniejsze części	nie można jej podzielić na mniejsze części
nie jest świadoma	jest świadoma

Teoria poznania

Najważniejszym i jedynym źródłem poznania jest rozum. Poznanie rozumowe ma charakter intuicyjny oraz dedukcyjny, przy czym poznanie intuicyjne odgrywa najważniejszą rolę, jest bezpośrednim doświadczaniem tego, co jasne i wyraźne w przedstawianiu idei.

Istnieją trzy rodzaje przedstawień pojęciowych:

• idee wrodzone, niezależne od świata zewnętrznego; ich domeną są dusza i rozum; są jasne i wyraźne, są jednocześnie samoistnym i niezależnym tworem duszy, która posiada zdolność ich wytwarzania; np. pojęcia ogólne: byt, substancja, przyczyna, cel itp.

• idee nabyte, które pochodzą z doświadczenia; należą do nich pojęcia ogólne, które sami tworzymy obserwując rzeczywistość, np. pojęcia człowieka, psa, drzewa, słońca itp.

• idee utworzone przez nas samych, które konstruujemy na podstawie idei wrodzonych i nabytych; np. idea sfinksa czy hipotaura.

Dusza, oprócz umysłu, kieruje się także wolą, zdolnością do swobodnego postanawiania, twierdzenia lub zaprzeczenia w postaci sądu. Wola, która sięga dalej niż umysł, w przeciwieństwie do niego może sądzić, opowiadać się po stronie fałszu zamiast prawdy. Sprzeczność pomiędzy wolą a rozumem jest źródłem błędu. Rozum jednakże może korygować błędy woli, dzięki czemu człowiek ma zdolność doskonalenia się, przechodzenia od niewiedzy do wiedzy, od błędu do prawdy. Na tym polega poznanie.

Dzieła

• 1637: Essays, zawierające: Rozprawę o metodzie, Geometrię, Dioptrykę i Meteory,

• Medytacje o pierwszej filozofii

• Zasady filozofii

• Namiętności duszy

• Pośmiertnie wydano: Prawidła kierowania rozumem i Poszukiwanie prawdy poprzez światło przyrodzone rozumu (1701) oraz fragmenty z dzieła Świat czyli traktat o świetle (1664).

Baruch (Benedykt) Spinoza

• 1632—1677

• holenderski filozof pochodzenia żydowskiego

• mieszkał najpierw w Amsterdamie, potem w Hadze

• zarabiał na życie szlifowaniem soczewek

• posiadał wykształcenie rabinackie i był twórcą wyższej krytyki Biblii, lecz ekskomunikowano go z synagogi w Amsterdamie w 1656

• 1673: elektor Palatynatu zaproponował mu katedrę filozofii Uniwersytetu w Heidelbergu, lecz Spinoza ofertę tę odrzucił, nie chcąc niczym krępować swej niezależności

• liczne świadectwa przedstawiają go jako prawdziwego mędrca, opanowanego, pogodnego i łagodnego, bezinteresownie poświęcającego swe życie wiedzy.

Spinoza pojmował poznanie racjonalistycznie. Miarą prawdy i dla niego była jasność i wyraźność, a rozum, poznający w sposób jasny i wyraźny, był dlań jedynym źródłem prawdy. Do racjonalistycznej teorii poznania dostosował racjonalistyczną metodologię, matematyka była wzorem nauki. Swą powszechną naukę wyłożył sposobem geometrii (more geometrico) - przyjąwszy pewne definicje i aksjomaty, na podstawie ich dowodził dalszych twierdzeń.

Substancja = Bóg = przyroda

Panteizm, przezwyciężenie dualizmu Boga i świata.

Wychodząc z założeń Kartezjusza, z jego definicji substancji (substancja jest tym, co istnieje samo przez się i co może być samo przez się pojęte) Spinoza wnosił, że substancja jest tylko jedna, a jest nią Bóg. Bo aby coś istniało samo przez się, nie może być niczym ograniczone; musi być nieskończone, a nieskończona substancja - to Bóg. Substancja nie może być stworzona, gdyż wtedy miałaby przyczynę i istniałaby przez przyczynę, a nie sama przez się. Poza Bogiem nie może więc być substancji, tzn. wszechświat nie może istnieć poza Bogiem, lecz tylko w Bogu. Zarówno świat rzeczy, jak i świat myśli nie są samoistne, lecz są objawami tego, co samoistne, tj. Boga. Nie są poza Bogiem, a przeto Bóg nie jest poza nimi.

Determinizm

Własności świata wywodzą się z natury Boga, wywodzą się zeń wedle praw logicznych. Świat podlega tym samym prawom logicznym, którym podlegają idee abstrakcyjne. Przez taką koncepcję miał zostać przezwyciężony dualizm świata idealnego i realnego. Cokolwiek zatem dzieje się, jest konieczne, bo poddane wiecznym prawom. Nie ma więc w świecie przypadku ani wolności. Cała przyroda jest mechanizmem; a człowiek, jego czyny i dzieła, społeczeństwo, państwo, cała kultura - to wszystko jest też koniecznym wytworem mechanicznie rozwijającej się przyrody.

Materia i duch.

Wszechświat ma, jak Kartezjusz wykazywał, dwie dziedziny: materii i myśli. Są to dwa przymioty (attributa) jednej substancji. Bóg, który z natury jest nieskończony, posiada nieskończenie wiele przymiotów, z których dwa - myśl i rozciągłość - są dostępne umysłowi ludzkiemu. Bóg jest tedy substancją myślącą i zarazem rozciągłą.

Odpowiednio do tych dwóch przymiotów Boga istnieją dwa światy: duchowy i materialny: każdy objaw (modus) substancji należy do jednego lub drugiego jej przymiotu.

Paralelizm duszy i ciała

W człowieku ciało jest rozciągłe, a dusza myśląca; niemniej ciało i dusza człowieka są w zgodzie. Nie może to być skutkiem tego, że ciało podlega duszy lub odwrotnie, bo ciało i dusza nie mogą oddziaływać na siebie. Jeżeli są w zgodzie, to tylko dlatego, że są objawami tej samej substancji.

Porządek myśli i porządek stanów cielesnych odpowiadają sobie wzajem. Zjawiska psychiczne i fizjologiczne są równoległe.

Ale jakże jest możliwe poznanie rzeczy przez myśl, jeśli myśli i rzeczy nie komunikują się wzajem? Jest możliwe znów dzięki temu, że myśli i rzeczy są równoległymi objawami jednej substancji. Rzeczy nie działają wprawdzie na myśl, ale pomimo to myśl poznaje rzeczy. Zarówno bowiem myśli, jak i rzeczy wywodzą się z natury Boga. Wywodzą się równolegle i dlatego odpowiadają sobie; dzięki temu jest możliwe, że myśli nasze, nie stykając się z rzeczami, jednakże ściśle im odpowiadają.

Etyka

Sprawy etyczne Spinoza traktował jako zastosowanie ogólnej nauki o Bogu i świecie.

Afekty i czyny ludzkie tak samo są wytworem konieczności, nie są wolne, ale jedne wypływają z natury własnej działającego, inne znów są wzbudzane przez otaczające go rzeczy. Wolny jest ten, komu sprzyjające warunki zewnętrzne dają możliwość swobodnego rozwoju. Postępowanie zgodne z naturą, wolne i słuszne polega na rozwijaniu możliwości, jakie tkwią w nas jako w ludziach. Spinoza prawdziwą naturę człowieka widział w rozumie; czyny są zgodne z naturą ludzką, jeśli są rozumne.

Najwyższe dobro to poznanie Boga które wzbudza miłość do niego (amor Dei intellectualis) i prowadzi do mistycznego z Nim połączenia i spojrzenia na wszystko sub specie aeternitatis (z punkt widzenia wieczności) - jest to największe szczęście dostępne człowiekowi.

Dzieła

• Zasady filozofii Kartezjusza

• Traktat teologiczno-polityczny: wizja państwa demokratycznego, gdzie podstawową wartość stanowi wolność człowieka (obywatela), wolność myślenia, tolerancja

• Etyka - wydana pośmiertnie (1677)

Błażej Pascal

Leibniz

OŚWIECENIE

John Locke

• 1632— 1704

• pociągało go opisowe przyrodoznawstwo i medycyna, wykształcił się na zawodowego lekarza

• zaprzyjaźniony z wybitnym mężem stanu, lordem Shaftesburym, za jego rządów zajmował wysokie urzędy, a po jego upadku w 1675 opuścił kraj

• powrócił do Anglii po rewolucji 1688 i obaleniu rządów absolutystycznych, rozwinął działalność pisarską, filozoficzną, polityczną i pedagogiczną

W filozofii wzorował się na opisowym przyrodoznawstwie i medycynie: chciał badać umysł, jak przyrodnicy badają ciało. Kant nazwał go „fizjologiem umysłu”.

Wiedza nasza pochodzi wyłącznie z doświadczenia - umysł jest sam przez się niezapisaną tablicą (tabula rasa), którą zapisuje doświadczenie zgodnie z myślą Arystotelesa: Nie ma nic w umyśle, czego nie było przedtem w zmyśle - Nihil est in intellectu, quod non fuerit antea in sensu.

Nie ma żadnych wrodzonych składników wiedzy: ani wrodzonych idei (np. pojęcia bóstwa), ani wrodzonych zasad logicznych, moralnych i religijnych, gdyż idee, rzekomo wrodzone umysłowi ludzkiemu, wcale nie są znane np. dzieciom, dzikim, umysłowo chorym. To, co ogólne: prawa, zasady bierze się z zauważania powtarzalności i nie ma uniwersalnego charakteru.

Przez doświadczenie, wykształcenie nabywamy cały materiał wiedzy, ale tylko materiał; natomiast władze umysłu nie są nabyte, lecz z natury umysłowi właściwe, wrodzone.

Doświadczenia nabywamy na dwóch drogach:

• doświadczając rzeczy zewnętrznych - postrzeżenie (sensation)

• doświadczając faktów wewnętrznych, samego siebie - ,refleksja (reflexion)

Postrzeżenie wyprzedza refleksję, gdyż umysł wtedy dopiero zaczyna działać, gdy przez postrzeżenie otrzymał materiał do swych działań; refleksja ma natomiast tę wyższość, że wiedza na niej oparta jest pewniejsza..

Idee - wszystko, cokolwiek znajdujemy w umyśle, zarówno postrzeżenia zewnętrzne i doświadczenia wewnętrzne, jak i kopie ich, powstające w umyśle, a także abstrakcyjne pojęcia i wyobrażenia fantazji.

Poza subiektywnymi ideami (obrazami rzeczy) istnieją obiektywne rzeczy. Znamy bezpośrednio tylko idee, a nie rzeczy. One też, a nie rzeczy, są jedynym punktem wyjścia wiedzy.

Idee są, dwóch rodzajów, odpowiadają dwojakim własnościom rzeczy:

• pierwotnym (primary), obiektywnym, stałym, postrzeganym przez wiele zmysłów - jak np. rozciągłość, kształt, ruch

• wtórnym, (secundary), subiektywnym, postrzeganym przez jeden zmysł - jak np. barwy, dźwięki, smaki

Rzeczy posiadają jedynie własności pierwotne: wielkość, kształt, liczbę, ruch; działając zaś na różne narządy naszego ciała wywołują w nich własności wtórne: barwy w oczach, dźwięki w uszach, smaki w ustach.

Dzieła

• Rozważania dotyczące rozumu ludzkiego (Essay Concerning Human Understanding)

• Epistola de tolerantia

• Dwa traktaty o rządzie (Two Treatises of Civil Government)

• Some Thoughts Concerning Education

Życie moralne powinno być wolne, oparte na własnym rozumie każdego, nie zaś na autorytecie. Człowiek jest z natury dobry, a porządek państwowy jest niezbędny do realizacji wolności człowieka, a nie - jak sądził Hobbes - do zapobieżenia „wojnie wszystkich przeciw wszystkim”. Najdoskonalszy porządek społeczny to taki, który gwarantuje wolność: nienaruszalność cielesną, ochronę wolności słowa, sumienia i wyznania, wolność ekonomiczną.





David Hume

• 1711 - 1776

• Szkot, pochodził ze średnio zamożnej ziemiańskiej rodziny

• lata dziecinne spędził w majątku rodzinnym, szkolne w Edynburgu

• 1734 - 1737 w wiejskim zaciszu we Francji napisał swe główne dzieło

• śmiałe poglądy zepsuły mu opinię i zamknęły karierę uniwersytecką, zajmował odtąd prywatne posady lub przebywał na wsi

• dwukrotnie ubiegał się o katedrę, w 1744 filozofii moralnej w Edynburgu, w 1751 logiki w Glasgow, ale oba razy uniwersytety go pominęły

• 1752 - 1757 był bibliotekarzem w Edynburgu, zachęcony materiałami, jakie tam znalazł opracował wielką historię Anglii

• 1763 - 1766 był sekretarzem poselstwa w Paryżu; wówczas doszedł do pełni życiowych powodzeń, podziwiany przez uczonych, lubiany na dworze, rozrywany w salonach.

• po powrocie do Anglii zajmował stanowisko podsekretarza stanu w ministerstwie spraw zagranicznych i prowadził dyplomatyczną korespondencję Anglii.

• 1769: odsunął się od życia politycznego, zamieszkał w Edynburgu i, jako człowiek zamożny i niezależny, pędził spokojnie i wygodnie ostatnie lata życia

Dzieła

• Rozprawa o naturze ludzkiej (Treatise on Human Nature) = Badania dotyczące rozumu ludzkiego (An Enquiry Concerning Human Understanding) + Badania dotyczące zasad moralności (An Enquiry Concerning the Principles of Morals),

Przedstawienia

• pierwotne: wrażenia (impressions) - pierwowzory dla idei

• pochodne: idee (ideas) - pochodzą z wrażeń, są ich kopiami, wytwarzanymi przez umysł

Wrażenia są właściwym środkiem poznania rzeczywistości i sprawdzianami prawdziwości idei:

• idee mają wartość dla poznania rzeczy tylko, o ile wiernie kopiują wrażenia

Jak powstają idee i czy są trafne?

• nawet w snach panuje stały związek między ideami, tzw. związek asocjacyjny

• prawa kojarzenia idei:

• na zasadzie podobieństwa

• na zasadzie styczności czasowej i przestrzennej

• na zasadzie związku przyczynowego

Dwa przedmioty badania:

• stosunki między ideami (relations of ideas) prawdy konieczne i oczywiste, które nie mają za przedmiot rzeczywistości, niezależne od doświadczenia i od istnienia czegokolwiek, np. twierdzenia matematyczne

• fakty (matters of fact) prawdy o faktach, które nie mają oczywistości i pewności, gdyż nie można ich w żaden sposób dowieść, można jedynie odwołać się do doświadczenia, np. to, że słońce jutro nie wstanie, jest twierdzeniem tak samo niesprzecznym i zrozumiałym, jak twierdzenie, że słońce jutro wstanie

Twierdzenia o rzeczywistości, które wykraczają poza świadectwo zmysłów nie mogą mieć żadnej pewności. Wykraczanie doświadczenia poza fakty występuje wtedy, gdy na podstawie faktu stwierdzonego wnosimy o jakimś innym, nie stwierdzonym. Abyśmy mieli prawo do takich wniosków, trzeba, by między tymi faktami zachodził związek niezawodny. Ale czy w rzeczywistości zachodzą takie związki? Związek, do którego odwołujemy się w rozumowaniu empirycznym to związek przyczynowy: wychodzimy poza stwierdzone fakty, szukając ich przyczyn lub skutków. Czy do wniosków tego rodzaju mamy prawo? Nie, bo ani z rozumowania a priori, ani z doświadczenia nie możemy wiedzieć, że związek między faktami jest niezawodny. Czyste doświadczenie informuje o stałym następstwie faktów, ale nie poucza, że jeden fakt wynika z drugiego. Jeśli nacisnąć na spust fuzji, to rozlegnie się strzał; ale naprawdę stwierdzamy tylko, że strzał nastąpił po naciśnięciu spustu, nie zaś, że z niego wyniknął, że był jego skutkiem. Jak dzieje się to, iż po jednym fakcie następuje drugi, tego doświadczenie nie podaje, jeśli więc mamy się trzymać ściśle doświadczenia, to musimy wyrzec się związków przyczynowych i zadowalać się tylko ustalaniem stałych następstw.

Dlaczego, choć nie mamy do tego podstawy, uznajemy istnienie związków przyczynowych? Czynimy to dlatego, że opieramy się na dawniej zebranym doświadczeniu i doświadczenie to przenosimy na przyszłość. Dotąd po naciśnięciu spustu w fuzji padał strzał, więc sądzimy, że tak będzie i nadal. Ale czyniąc tak, nie zostajemy już w granicach czystego doświadczenia, lecz przekraczamy je. Nie ma takiego rozumowania, które upoważniałoby do przenoszenia dotychczasowego doświadczenia na przyszłość. Nie ma sprzeczności w przypuszczeniu, że choć pewne zdarzenie miało jakiś skutek, to zdarzenie doń podobne mieć będzie skutek inny. Wnioski z przyczyny o skutku nie są wcale rzeczą rozumowania, są rzeczą przyzwyczajenia. Stałe powtarzanie się pewnych związków nie zmienia wprawdzie nic w naturze tych związków, ale zmienia nasz do nich stosunek. Wytwarza w umyśle skłonność do oczekiwania dalszych powtórzeń. Skoro przywykliśmy, że po naciśnięciu spustu pada strzał, sądzimy, że tak będzie i nadal. Jest to wszakże podstawa wniosku czysto subiektywna. Wprawdzie skłonność ta ma pewną podstawę obiektywną, mianowicie regularność w zachodzeniu związków, dotąd obserwowaną; ale właśnie ta podstawa sama jest niedostateczna do wyciągania wniosków. Właściwa podstawa wniosku jest subiektywna i uczuciowa, nie pojęciowa. Wnioskowanie jest tu aktem wiary, nie wiedzy.

Poszukiwanie wniosków przyczynowych jest instynktem, który nam dała natura, nie dając zrozumienia. Wnioskujemy o rzeczach przyszłych bez znajomości podstaw naszych wniosków tak samo, jak możemy poruszać się nie mając znajomości muskułów. Ale instynkt nie jest poznaniem. Stąd wniosek: zasada przyczynowości nie jest odpowiednią podstawą poznania rzeczywistości.

Wydaje się nam, że jaźń nasza jest substancją, że istnieje i trwa niezależnie od postrzeżeń i uczuć, ale jest to złudzenie.

• Gdy wnikam dokładniej w to, co jest naszą jaźnią, to trafiam zawsze tylko na takie czy inne szczegółowe postrzeżenia i nie obserwuję nigdy nic innego jak tylko postrzeżenia.

• „Ja” jest niczym innym niż wiązką czy też zbiorem rozmaitych wrażeń, które następują po sobie z niepojętą szybkością, ulegają zmianom i pozostają w ciągłym ruchu.

• Świadomość jest swoistym teatrem, gdzie, rozmaite postrzeżenia pokazują się, mijają, poruszają, rozpływają i mieszają ze sobą w nieskończenie wielu pozycjach i sytuacjach

Za pomocą rozumu nie można stwierdzić, w jaki sposobu powinniśmy postępować moralnie - bo nonsensem logicznym jest przechodzenie od zdań opisowych do zdań normatywnych, np. „Wszyscy ludzie używają nielegalnego oprogramowania, dlatego i ja nie powinnam mieć z tego powodu wyrzutów sumiennia”

• Nie sprzeciwia się rozumowi przedkładanie zniszczenia całego świata ponad zadraśnięcie palca.

Odpowiedzialne postępowanie nie oznacza wcale kierowania się rozumem, lecz kierowanie się uczuciami mającymi na względzie dobro innych.

George Berkeley

• 1685- 1753

• Irlandczyk

• 1700 - l707: studia w Dublinie,

• duchowny anglikański, zajmował od 1709 stanowiska kościelne w Dublinie i Londynie.

• 1729 - 1731 przebywał w Ameryce (Rhode Island) w celach misjonarskich

• walczył piórem i czynem z ateizmem i liberalizmem religijnym

• 1734 został biskupem Cloyne w Irlandii

Skrajny nominalizm

• w umyśle tak samo, jak i poza umysłem, nie ma nic abstrakcyjnego - każda idea, jaką posiadamy, jest zupełnie określona i konkretna

• nie ma ani przedmiotów ogólnych, ani idei ogólnych; ogólne są jedynie wyrazy

Skrajny sensualizm

Rozum jest istotnie właściwy człowiekowi, ale ma za przedmiot wyłącznie sprawy duchowe. Dla poznania ciał jedynym źródłem są zmysły. Jeśli chodzi o ciała, to wiedzieć i postrzegać jest jedno i to samo - to tylko istnieje, czego doświadczamy.

Skrajny subiektywizm

Wszystkie własności (zarówno pierwotne, jak i wtórne) są subiektywne i istnieją tylko w umysłach. Podobnie jak barwa istnieje tylko, gdy jest widziana, tak też ruch czy kształt, czy wielkość istnieją tylko wtedy, gdy są postrzegane, gdyż:

• jakości pierwotne nie występują nigdy w oderwaniu, lecz zawsze w łączności z własnościami wtórnymi, np. kształt w łączności z barwą; jeśli więc te są subiektywne, to i tamte nimi być muszą.

• własności pierwotne są względne, np. wielkość rzeczy i szybkość ruchu zmieniają się w zależności od naszej wobec nich pozycji, są więc związane z umysłem, a przeto nieobiektywne.

Immaterializm - idealizm

Substancji nie doświadczamy, więc substancji nie ma. Są one tylko fikcjami umysłu. To, co nazywamy „ciałami”, są to tylko zespoły jakości zmysłowych i nic więcej. Świat zewnętrzny składa się wyłącznie z postrzeżeń, dla przedmiotów świata zewnętrznego „istnieć” znaczy: być postrzeganym (esse = percipi)

Trudność dla teorii Berkeleya stanowiły szczególniej dwie sprawy:

• trwałość rzeczy: Czy ilekroć otwieram oczy i spostrzegam dom, tylekroć ten dom tworzy się na nowo?

• jedność rzeczy: Czy gdy dziesięciu ludzi patrzy na dom, istnieje dziesięć domów?

Berkeley: rzeczy są postrzeżeniami, ale nie tylko ludzi, lecz i Boga; jako postrzeżenia Boże mają trwałość i jedność, bo nawet gdy żaden człowiek na nie nie patrzy, to jednak patrzy na nie Bóg i przeto istnieją bez przerw.

Spirytualizm

Idee same przez się wszak istnieć nie mogą; zakładają istnienie duchów czynnych. Duchy zaś z natury swej są różne od idei, bo różne jest to, co czynne, od tego, co bierne. Byt idei polega na tym, że są postrzegane (percipi), duchów - że postrzegają (percipere). Jedyną działającą przyczyną jest duch, więc wszelakie przemiany w świecie są natury duchowej, nie mechanicznej

Skąd wiemy o istnieniu duchów? Istnienie własnej jaźni poznajemy przez wewnętrzne doświadczenie. Istnieją też inne duchy, choć o nich nie posiadamy doświadczenia. Nie posiadamy idei duchów, posiadamy natomiast ich pojęcie (notion), tj. nie wyobrażamy ich sobie, lecz je rozumiemy. Jak ciała poznajemy tylko przez zmysły, tak duszę tylko przez rozum. Toteż świat ciał jest przedmiotem nauki, świat duchów - przedmiotem metafizyki.

KONTYNENTALNY RACJONALIZM	BRYTYJSKI EMPIRYZM
poznanie rozumowe	poznanie zmysłowe
Kartezjusz	Locke
Spinoza	Hume
Pascal	Berkeley
Leibniz

OŚWIECENIE FRANCUSKIE

• bunt przeciwko autorytetom i władzy króla, szlachty, Kościoła:

• dystans wobec tradycji chrześcijańskiej

• deizm

• ateizm

• libertynizm

• racjonalizm: wiara w potęgę ludzkiego rozumu

• idea oświecenia - „niesienia kaganka oświaty”

• optymizm i wiara w dobrodziejstwa postępu: gdy rozum i wiedza zwycięża, ludzkość uczyni wielki krok naprzód

• prawa człowieka

• Encyklopedia

• 1751- 1777

• 28 tomów

• Denis Diderot, d'Alembert

Monteskiusz





Jan Jakub Rousseau

“oświeceniowy krytyk oświeceia”

KRYTYCYZM

Kant

• 1724 - 1804

• urodził się, żył i umarł w Królewcu

• był filozofem uniwersyteckim

• wykładał na Uniwersytecie Królewieckim nie tylko nauki filozoficzne, ale też matematykę, antropologię i geografię fizyczną

• 1770: został profesorem logiki i metafizyki, potem dziekanem i rektorem

Jak na podstawie przedstawień możemy wiedzieć cokolwiek o rzeczach?

podział sądów:

• sądy uzyskane na podstawie doświadczenia - empiryczne, a posteriori

• sądy niezależne od doświadczenia - a priori - źródło tylko w samym umyśle. cechy: konieczność i powszechność

• analityczne - w orzeczeniu wypowiadają to tylko, co jest zawarte w podmiocie zdania, czyli to, co należy do definicji podmiotu bądź też daje się z definicji jego wyprowadzić - objaśniają tylko wiedzę już posiadaną, rozczłonkowują pojęcie będące podmiotem sądu

• syntetyczne - w orzeczeniu wypowiadają coś, co w podmiocie nie jest zawarte, co się z definicji podmiotu wyprowadzić nie da

	analityczne	Syntetyczne
A posteriori		opierają się po prostu na doświadczeniu
A priori	analizują pojęcia	???

IDEALIZM NIEMIECKI

Fichte

Schelling

Hegel

POZYTYWIZM

Herbert Spencer

Karol Darwin

John Stuart Mill

Karol Marks

FILOZOFIA WSPÓŁCZESNA

przedmiot: byt jako taki

rozważanie ogólnych , powszechnych własności bytu

PIERWSZA FILOZOFIA

METAFIZYKA

MATEMATYKA

FIZYKA

POLITYKA

ETYKA

TEORETYCZNA

poznawanie zasad bytu

PRAKTYCZNA

poznawanie zasad działania

FILOZOFIA

TEORIA POZNANIA

DIALEKTYKA

ETYKA

LOGIKA

FIZYKA

FILOZOFIA

FIZYKA

MEDYCYNA

METAFIZYKA

MECHANIKA

ETYKA

WŁADZA

wykonawcza

ustawodawcza

WŁADZA

ustawodawcza

sądownicza

wykonawcza

---