1. Prawa barbarzyńskie w Europie

Kształtowanie się praw germańskich.

• Wizygoci - sprzymierzeńcy; płd. Galia; w 419 r. założyli państwo ze stolicą w Tuluzie (państwo tolozańskie). Na początku VI w. osiedlili się w Hiszpanii przenosząc stolicę do Toledo (państwo toledańskie). Przestało istnieć po podbiciu przez Arabów w 711 r.

• Ostrogoci - sprzymierzeńcy; pod koniec V w. pod wodzą Teoderyka założyli państwo które przetrwało 60 lat.

• Burgundowie - sprzymierzeńcy, na początku V w. na lewym brzegu Renu, tworząc tzw. królestwo wormackie. Po wojnie z Hunami przenieśli się w okolice Lyoniu, a w VI w przyłączone zostało do państwa frankońskiego.

• Longobardowie - początkowo dorzecze dolnej Łaby; IV/V w. przenosili się na południe, a w VI w zajęli płn. Italię (stąd nazwa Lombardii), a w ciągu VII w. prawie całe Włochy. Państwo Longobardów zostało włączone w 774 r. do państwa frankońskiego.

• Frankowie - płd.-wsch. pograniczu Galii u schyłku III w. 2 zespoły plemion: Franków salickich i Franków rypuarskich. Stopniowo zajęli ziemie Turyngów, Alamanów, Bawarów, Burgundów, a Wizygotów wyparli za Pireneje. W VIII w włączono państwo longobardów.

Źródła prawa Wizygotów, Ostrogotów i Burgundów.

• cecha charakterystyczna - dwoistość prawa - rzymskiego i germańskiego.

• Wizygoci → wpływ na prawo hiszpańskie

• dla ludności germańskiej - Codex Euricianus, 2-ga poł. V w., potem kilkakrotnie zmieniamy i uzupełniany. Wiele wpływu romanistycznego → napisany był poprawną, choć zwulgaryzowaną łaciną, przyjęte wiele rzymskich instytucji prawnych.

• dla ludności rzymskiej - Lex Romana Visigothorum/Breviarium Alaryka, początek VI w, oparty na Kodeksie Teodozjańskim, Sentencjach Paulusa oraz Epitome Gai i miał obowiązywać wyłącznie (wykluczał inne źródła prawa rzymskiego). Odegrał ważną rolę jako podstawowy zbiór prawa dla ludności rzymskiej w państwie frankońskim oraz jako źródło prawa w południowej Francji.

• dla wszystkich - w poł. VII w. kolejna przeróbka Kodeksu Euryka (nazwana Lex Visigothorum Reccesvindiana albo Liber Iudiciorum).

• Ostrogoci

• Edykt Teodoryka - początkowo utrzymano prawo rzymskie, na początku VI w. wydano zbiór prawa dla wszystkich. Opierał się na Kodeksie Teodozjańskim, kodeksach Gregoriana i Hermogeniana, Sentencjach Paulusa, ale też na zwyczajach germańskich. W razie braku regulacji stosowano prawo zwyczajowe.

• Burgundia

• dla Burgundów - Lex Burgundionum; koniec V w.; zbiór ustaw królewskich, późniejsze, przerobione wersje nazywane są jako Lex Gundobada. Wpływ wizygockiego Kodeksu Euryka oraz prawa rzymskiego.

• dla ludności rzymskiej - wydany pod koniec V w. Lex Romana Burgundionum, oparty na Kodeksie Teodozjańskim, Instytucjach Gaiusa, Sentencjach Paulusa i innych. W przeciwieństwie do Brewiarza Alaryka dopuszczał stosowanie innych źródeł prawa rzymskiego w kwestiach nie uregulowanych.

Źródła prawa longobardzkiego.

• Edykt Rotara - VII w, niewyrobioną łaciną, z dużą liczbą zwrotów germańskich, o ściśle germańskim charakterze, prawie bez rzymskich naleciałości. Pod względem formalnym przewyższał ówczesne pomniki prawa germańskiego (systematyka wg kryterium osobowego). Nie uznał mocy obowiązującej prawa rzymskiego, choć w praktyce stosowane je.

• Edykt Liutpranda - początek VIII w., bardziej uwzględniał prawo rzymskie, dopuszczał stosownie prawa rzymskiego. Po włączeniu do państwa frankońskiego zastój w prawie longobardzkim, dopiero w IX w. zaczęto się nim interesować, dzięki temu stało się jednym ze źródeł prawa włoskiego.

Ogólna charakterystyka źródeł prawa frankońskiego.

• personalność prawa → utrzymano w mocy prawa szczepów i związków plemiennych → duża różnorodność praw (od romańskich, poprzez germańskie zromanizowane do czysto germańskich)

• pomniki prawa od okresu kształtowania się państwowości do okresu monarchii wczesnofeudalnej → odzwierciedlenie przemian społecznych, postęp w zakresie techniki legislacyjnej.

Leges barbarorum.

• Personalność prawa i związana z nią professio iuris (oświadczenie pod jakim prawem ma być osoba sądzona) oraz wielość praw zwyczajowych, doprowadziła do powstania zasady terytorialności i tworzenia lokalnych praw zwyczajowych, dla rozwiązywania kolizji miedzy prawami zwyczajowymi plemion.

• Lex Salica (Pactus Legis Salicae) - początek VI w.; spis prawa zwyczajowego Franków salickich. Pochodził z początków państwa Franków, brak wpływu rzymskiego, czysto germański, z licznymi pozostałościami dawnej organizacji rodowo-plemiennej. Spisana prymitywną łaciną, z licznymi zwrotami starogermańskimi. Póżniejsze redakcje nie zmianiały tego zbioru, ale je poprawiały pod kątem formalnym, w związku z czym stawał sie coraz bardziej nieprzystający.

• Spisy praw zwyczajowych Franków rypuarskich, Alamanów i Bawarów.

• Lex Ribuaria - w VIII w, zbliżona do prawa salickiego, wpływy ustawodawstwa królewskiego, kościoła i pewne wpływy prawa rzymskiego.

• Lex Alamanorum - początek VIII w., duży wpływ duchowieństwa (pierwsza część dot. Kościoła, a 2 kolejne sprawom świeckim).

• Lex Baiuvariorum - 1-wsza poł. VIII w., wzorowany na prawie alamańskim (systematyka), na prawie wizygockim.

• Spisy powstałe za czasów Karola Wielkiego

• Lex Saxonum - początek IX w., dla Sasów.

• Ewa Chamaworum - spis prawa Franków Chamawskich,

• Lex Frisionum - prawo Fryzów,

• prawo Anglów i Warnów, zwanych także Turyngami (od Turyngii).

2. Renesans prawniczy w Europie XII-XIV w.

3. Recepcja prawa rzymskiego w Niemczech i tradycja prawa rzymskiego we Francji

ŹRÓDŁA PRAWA W NIEMCZECH

Partykularyzm prawny Rzeszy.

• rozpad państwa frankońskiego → powstanie państwa niemieckiego → władca Otton I uzyskał koronę cesarską → konflikt między cesarstwem a papiestwem - zmuszenie cesarzy (tzw. polityka włoska) do wydawania licznych przywilejów na rzecz niemieckich panów → podstawa rozbicia politycznego Niemiec.

• Szczególnie trwały partykularyzm prawny - co utrwalało rozbicie. Szlachta - prawo ziemskie (Landrecht), ludność miejska - prawo miejskie, chłopi - prawo dworskie (Hofrecht).

• utrzymała się dominacja prawa zwyczajowego

• nikła działalność władców w skali ogólnej

• ustawy o pokoju ziemskim (Landfrieden, Constitutiones pacis) - cel: zabezpieczenie ładu wewnętrznego przez ograniczanie wojen prywatnych.

• tendencje unifikacyjne w XVI w. - ogólnoniemiecki kodeksu karnego (Carolina). W dziedzinie prawa prywatnego - recepcja prawa rzymskiego.

Recepcja prawa rzymskiego.

• 2 fazy:

• wczesna recepcja (recepcja teoretyczna) - od ok. XIII w. za pośrednictwem glosatorów i duchownych stosujących na terenie Cesarstwa w sądach kościelnych obok prawa kaonicznego, prawo rzymskie

• recepcja pełna (właściwa) - od drugiej połowy XV w. oficjalnie uznano prawo rzymskie za prawo obowiązujące.

• Przyczyny:

• materialne: stosunki gospodarcze (miasta) i społeczne (szlachta - usankcjonowanie stosunków feudalnych) oraz coraz silniejsza potrzeba ujednolicania i uzupełniania partykularnych praw zwyczajowych.

• formalne: uznanie prawa rzymskiego nie jako prawo obce, ale prawo poprzedników, określane jako prawo cesarskie (legenda o Lotharze - on nakazał stosowanie prawa rzymskiego)

• 2 drogi przenikania prawa rzymskiego:

• Sąd Kameralny Rzeszy (Reichskammergericht) - jedyny wspólny organ sądowy (sprawy cywilne) powołany w XV w. Miał opierać się w wyrokowaniu na ustawach Rzeszy oraz na „prawie powszechnym", czyli rzymskim.

• stosowano posiłkowo też w innych sądach.

• uznano, że strona powołująca się na przepis prawa rzymskiego, nie musiała udowadniać istnienia danego przepisu (fundata intentio) → domniemanie prawne powagi norm prawa rzymskiego.

• Działalność fakultetów prawnych - związane z przesyłaniem trudnych spraw po communis opinio doctorum.

• Przedmiotem recepcji → te części (głównie Digesta), będące przedmiotem zainteresowań glosatorów i komentatorów i ich interpretacje.

• nie tylko konkretne instytucje, ale i pojęcia wytworzone przez rzymską jurysprudencję

• niemiecka doktryna prawnicza przystosowała wzory romanistyczne do aktualnych potrzeb → prawo powszechne (Gemeines Recht) - posiłkowe w stosunku do partykularnych praw zwyczajowych, stworzyło od XVII w. cały rozbudowany system określany jako usus modernus pandectarum.

Ustawodawstwo ogólnopaństwowe w XVI w. Carolina.

• Constitutio Criminalis Carolina - uchwalona w 1532 r (ogólnoniemiecki kodeks karny). Dotyczyła procesu karnego i karnego prawa materialnego. Wzorowana na ustawie karnej biskupstwa bamberskiego z 1507 r., autorstwa kanclerza Jana Schwarzenberga.

• kilka wstępnych wersji Caroliny - odrzucone przez Sejm Rzeszy → obawy przed ograniczeniem samodzielności terytoriów Rzeszy → tzw. klauzula salwatoryjna (clausula salvatoria) - moc posiłkowa w stosunku do praw partykularnych → mimo to duża rola w ujednoliceniu prawa Rzeszy i tworzenia terytorialnych ustaw karnych.

• wpływy też poza terytorium Rzeszy → m.in. w niektórych kantonach szwajcarskich, w Medio­lanie, w sądownictwie wojsk obcego autoramentu we Francji oraz w sądach miejskich w Polsce.

• od początku XVII w. Carolina była wykładana na uniwersytetach.

Prawo rzymskie we Francji.

• Brak oficjalnej recepcji prawa rzymskiego z powodów politycznych → prawo rzymskie miało walor nie ustawy ale pisanej racji.

• Spowodowało to aprobatę papieża (w tym czasie prawo rzymskie zwalczane jako prawo pogańskie → król fr. uzyskał bulle zakazującą nauczania prawa rzymskiego na uniwersytecie w Paryżu → w XIII w. św. Tomasz z Akwinu „ochrzcił prawo rzymskie".)

• W związku z takim podejściem do prawa rzymskiego zainteresowanie nim było czysto naukowe, a nie praktyczne → mos gallicus - nowy kierunek badań nad prawem rzymskim (Cujacius, Hugo Donellus, Dionizy Gothofredus Starszy, Jakub Gothofredus) w szkole w Bourges. Badali źródła również greckie, badali interpolacje, znikształcenia.

4. Prawo lenne w Europie

Charakter prawa epoki feudalizmu.

• Termin „prawo feudalne” - wieloznaczne i nieadekwatne dla wielu urządzeń, obejmujące okres od prymitywnej fazy rozpadu wspólnot rodowo-plemiennych aż do czasów państw nowożytnych.

• Znaczenie prawa rzymskiego - niewielkie w pierwszej fazie rozwoju, ale wraz z rozwojem gospodarki i przemianami struktur społecznych następuje recepcja prawa rzymskiego.

• Źródła prawa - prawo zwyczajowe, prawo stanowione, prejudykaty. Uznawanie za źródło prawa jurysprudencji (np. dzieła glosatorów i komentatorów, czy opinie uczonych doktorów praw)

• Źródła poznania prawa - przekazy historyczne, dokumenty, spisy, kompilacje, kodeksy, zbiory wyroków, literatura prawnicza.

• Cechy charakterystyczne praw państw epoki średniowiecznej i wczesnonowożytnej:

• prymat prawa zwyczajowego nad stanowionym,

• partykula­ryzm

• stanowość prawa.

Założenia systematyki prawa.

• brak systematyki prawa

• Nie ma podziału na prawo publiczne i prawo prywatne. Pomieszanie norm publicznych i prywatnych (np. patrymonialny charakter władzy, immunitety, większość przestępstw ścigana prywatnie i karana karami prywatnymi)

• Wraz z rozrostem agend państwowych zwiększa się ingerencja państwa w dziedzinę prywatnopraw­ną. W dobie absolutyzmu do sfery publicznoprawnej zaliczano już prawo karne i proces karny.

• w polskiej literaturze prawniczej czasów przedrozbiorowych istniał podział na prawo sądowe (na straży sądy) i prawo polityczne (na straży władza polityczna)

• brak rozróżnienia na prawo karne i cywilne → czyny pod pojęciem szkody i dochodzone w jednakowym trybie, zagrożone karą prywatną o charakterze odszkodowawczym i karnym. Dopiero wzrost ilości przestępstw o charakterze publicznym oraz występujący w procesie sądowym podział skarg na cywilne i karne doprowadził do rozdziału na proces cywilny i karny.

• Brak rozróżnienia prawa materialnego i formalnego

• Systematyka:

• wzorowana na prawie kanonicznym z Dekretałów: najpierw normy dotyczące sądownictwa i procesu sądowego, następnie prawo osobowe, na końcu karne.

• od XVI w. nowe pomysły konstrukcji związane z francuską szkołą prawa i jej postulatem systematyki racjonalno-logicznej.

• nawiązania do systematyki rzymskiej - personae-res-actiones.

• W dobie Odrodzenia powstała myśl o kodyfikacji i unifikacji prawa. Warunkiem do tego była poprawa w stanie kultury prawnej. Zasadniczy postęp w kodyfikacjach nastąpił dopiero w XVIII w.

• Klasyfikacja prawa w czasach średniowiecznych opierała się nie na kryteriach przedmiotowych (według gałęzi prawa), ale na kryteriach podmiotowych, co wynikało ze stanowego charakteru prawa, a materiał gromadzony był z reguły nie według przynależności norm do określonego działu prawa, ale według charakteru źródeł.

Prawo longobardzkie. Prawo lenne.

• Prawo longobardzkie wypierane przez kapitularze królewskie frankońskie. → pod koniec X w zebrane i wydane pod nazwą Capitulare Longobardorum w Pawii.

• Liber Papiensis - początek XI w. w szkole prawniczej w Pawii opracowano zbiór norm ze spisów prawa lngobardzkiego i kapitularzy wydanych dla tego terytorium → próba pogodzenie tych dwóch źródeł prawa. Opatrzony romanizującą glosą

• Lombarda - poł. XII w. systematyczne opracowanie w/w zbioru, będący podstawą nauki prawa longobardzkiego, choć odrodzone wówczas zainteresowanie prawem rzymskim zepchnęło w cień prawo longobardzkie, pozostało ono jako posiłkowe w płd. Włoszech (Neapol, Sycylia).

• Libri Feudorum - prywatny zbiór zwyczajów prawa lennego z terenów Lombardii, uzupełnionych ustawami cesarzy niemieckich, orzeczeniami sądów lennych miast północnowłoskich oraz literaturą z Lombardy. Liczne redakcje (najważniejsza to Vulgata dokonana przez glosatora Accursiusa w XIII w. → dołaczona do Corpus iuris civilis).

Geneza feudalnej własności ziemi.

• Kształtowanie się feudalnej własności ziemi poprzez:

• stopniowe popadanie w zależność wolnych chłopów od możnych i rycerstwa z powodu wzrastających ciężarów na rzecz państwa, obowiązku służby wojskowej, braku bezpieczeństwa → komendacja, oddanie gruntu na własność panu, prekarium, renta feudalna. Też poprzez utrzymanie kolonatu, z powodu długów.

• postępujące zróżnicowanie w ramach samej własności feudalnej oraz jej warunkowy charakter → nadania władcy powodowały zróżnicowanie wśród feudałów, co powodowało komendację zubożałych rycerzy w zamian za nadanie ziemi - początkowo beneficja (nadania czasowe), stopniowo dziedziczne (lenna) → forma własności podzielonej.

• inaczej w Polsce - nie doszło do powstania hierarchii lennej, a do przekształcenia się we własność bezwarunkową (alodialną).

Cechy feudalnej własności ziemi.

• związana ze stanową strukturą społeczeń­stwa → szlachta jako główny właściciel.

• wiązała się z władztwem o charakterze publiczno­prawnym (renta, administracja, sądownictwo).

• własność podzielona co do treści między kilka podmiotów (senior zachowuje własność zwierzchnią, wasal-lennik - własność podległa (użytkowa), czasem też wykształcał się stosunek między właścicielami ziemskimi a bezpośrednimi jej użytkownikami, np. mający lepsze prawo do ziemi). → konstrukcja (nazwa) dziełem glosatorów

• utrzymanie niedziałów rodzinnych, tak wśród feudałów jak i wśród chłopów → rozwój gospodarki towarowo-pieniężnej sprzyjał indywidualizacji własności ziemskiej.

• związanie własności feudalnej licznymi ograniczenia i zależnościami między jej podmiotami (najważniejsze - ograniczenia alienacji ziemi).

5. Prawo kanoniczne w Europie

Źródła prawa kanonicznego.

• Prawo kościelne - ogół przepisów dotyczących stosunków kościelnych bez względu na to kto je wydał;

• Prawo kanoniczne - pochodziło wyłącznie od władzy kościelnej i mogło dotyczyć też spraw świeckich.

• Źródła prawa kanonicznego:

• Normy prawa zwyczajowego

• Stary Testament - jedynie tzw. źródło wzorcowe dla niektórych instytucji kościelnych, jak prawo azylu, dziesięciny, niektóre przeszkody małżeńskie.

• Nowy Testament - główne źródło prawa kanonicznego (wyraz nauk Chrystusa).

• Pisma ojców Kościoła (bezpośrednich uczniów apostolskich oraz mężów wyróżniających się szczególną uczonością)

• Ustawodawstwo synodalne (głównie postanowienia soborów powszechnych)

• Ustawodawstwo papieskie

• W związku z tak dużą różnorodnością źródeł powstawały prywatne zbiory (min. Collectio Tripartita, Collectio Pseudo-Isidoriana)

• XI w. program generalnej odnowy Kościoła (m.in. ujednolicenie orzecznictwa sądów kościelnych) → mnich Gracjan podjął się dzieła systematyzacji i nowej interpretacji różnorodnych i rozproszonych norm - „Uzgodnienie rozbieżnych kanonów" → potem nazwane Dekretem Gracjana

• podstawa nauki prawa kanonicznego

• metoda egzegezy - dekretyści.

• Ustawodawstwo papieskie (dekretały) - główne źródło prawa obok Dekretu Gracjana → papieże inspirowali prace egzegezy nad dekretałami (dekretaliści)

• liczne prywatne zbiory dekretałów → min. sporządzone przez Bernarda z Pawii (koniec XII w.) kompendium, podzielone na pięć ksiąg - źródła i hierarchia, sądy i proces, duchowień­stwo, małżeństwo, prawo i postępowanie karne → podstawa systematyki prawa kanonicznego (iudex, iudicium, clerus, conubia, crimen)

• urzędowy zbiór dekretałów

• Dekretały Grzegorza IX - zbiór powstał w XIII w. (z inicjatywy papieża Grzegorza IX); charakter oficjalnej, autentycznej, powszechnej i wyłącznie obowiązującej (ekskluzywnej) księgi ustaw papieskich. → uchylono wszystkie inne źródła poza Dekretem Gracjana.

• Liber Sextus - konstytucje papieskie wydane po Dekretałach Grzegorza IX 60 lat później i dołączone jako 6 księga.

• Clementinae - początek XIV w. podjęto pracę nad ułożeniem systematycznego zbioru dekretałów papieskich i uchwał soborowych, ale ukazał się w nie ukończonej formie, jako ostatni z urzędowych zbiorów prawa kanonicznego.

• tzw. Extravagantes - luźne przepisy obowiązujące obok Clementinae → w XVI w. ułożono z nich dwa prywatne zbiory.

• Corpus iuris canonici = Dekret Gracjana, Dekretały Grzegorza IX, Liber Sextus, Clementinae i oba zbiory Extravagantes. Nazwa ta po raz pierwszy użyta została oficjalnie w XVI w.

• Prawo kanoniczne - charakter powszechny, jeden z kierunków nauki prawa na uniwersytetach.

6. Prawo miejskie w średniowieczu

Statuty miejskie.

• Źródłem prawa miast włoskich:

• spisy zwyczajów miejscowych (prawo longobardzkie i rzymskie)

• orzeczenia sądowe (mające moc precedensów)

• ustawy rad miejskich.

• W okresie komunalnym (od 2-giej poł. XI do końca XV w.) - autonomia miast włoskich wyrażała się w prawie do stanowienia prawa (ius statuendi). → specjalnie powołane komisje w miastach układały różnorodne źródła prawa miejskiego w systematyczne zbiory, zwane statutami. → już od XIV w. każde miasto miało własny statut lub większą ich liczbę.

• Statuty regulowały wszystkie niemal dziedziny prawa → ścieranie się elementów prawa germańskiego (longobardzkiego) oraz rzymskiego (stawał się wraz z rozwojem gospodarczym prawem dominującym)

• Prawo rzymskie, choć w statutach wyłączano jego stosowanie, to w praktyce stosowano je jako posiłkowe prawo po­wszechne.

• Miasta nadbrzeżne - statuty morskie (ustawy z dziedziny żeglugi i handlu morskiego). Podstawą rozwoju prawa morskiego stał się hiszpański zbiór z XIV w. pod nazwą Libro del Consolat del mar.

Źródła prawa miejskiego.

• przywileje i dokumenty lokacyjne → praktyka nadawania prawa miasta już istniejącego (powiązanie miast - powstanie miast macierzystych, jak Magdeburg) → system filialny spowodował powstanie takich źródeł prawa jak:

• pouczenia prawne

• orzeczenia sądowe miast macierzystych (ortyle)

• wilkierze (w miastach posiadających samorząd)

• prejudykaty - wyroki sądów miejskich

• Statuty miejskie → oficjalne zbiory praw miejskich, ujednolicane i układane systematycznie.

• Zbiory prywatne jak np. Weichbild Saski, czyli Magdeburski (ius municipale), oparty m.in. na Zwierciadle Saskim i pouczeniach prawnych (głównie dla Wrocławia).

7. Prawo zwyczajowe we Francji

Obszary prawne feudalnej Francji.

• szczególny partykularyzm - blisko 700 lokalnych praw zwyczajowych, zróżnicowane geograficznie na płn. i płd. Francję.

• Kraje prawa zwyczajowego - Francja płn. - ok. 360 lokalnych praw zwyczajowych (określanych jako germanskie)

• Kraje prawa pisanego - Francja płn. - prawa zwyczajowe oparte na prawie rzymskim (traktowane jako pisana racja),; ok. 340 lokalnych praw zwyczajowych.

• Stopniowo zróżnicowanie to zaczęło zanikać.

• Podział na dwie strefy prawne utrzymał się aż do czasów rewolucji 1789 roku.

Spisy prawa zwyczajowego. Próby unifikacji.

• zasięg terytorialny bardzo niejednolity (płn. - mały zasięg, zach. i centrum - większy)

• prywatne spisy prawa zwyczajowego

• tzw. Najstarszy spis prawa zwyczajowego Normandii - ok. XIII w, napisany najpierw po łacinie, potem po starofrancusku → zastąpiony przez Wielką Księgę Prawa Zwyczajowego Normandii - która w praktyce uzyskała charakter obowiązującego zbioru prawa (do dziś stosowana jako prawo posiłkowe na wyspach anglonormandzkich, np. Jersey).

• Spis prawa zwyczajowego okręgu Clermont - XIII w, najdoskonalszy. Autor: Filipa de Beaumanoir. Wpływ prawa rzymskiego i kanonicznego.

• Próby unifikacji w poł. XV w. ordonans Karola VII nakazywał dokonanie oficjalnych spisów praw lokalnych w baliwatach (dokonywane przez baliwów, przy pomocy miejscowych prawników i notabli, przesyłane potem do Paryskiego Parlamentu) procedura została uproszczona w XVI w. rezultaty - początkowo mało, ale stopniowo zaczęły pojawiać się spisy prawa, np. orleańskiego, paryskiego, , normandzkiego, niverneńskiego, z Poitou i innych najważniejszy Coutume de Paris - stanowił prawo posiłkowe w innych coutume'ach, co stało się podstawa unifikacji prawa stopniowo pojawiają się postulaty unifikacji prawa w skali całego państwa (dzieła prawników). Poszukiwania wspólnych elementów w prawach zwyczajowych prowadziło do powstawania pojęć ogólnych i prób tworzenia ogólnej systematyki prawa.

8. Common law, equity law i statute law w Anglii

Źródła prawa w okresie anglosaskim.

• prawa zwyczajowe Anglów, Sasów i Jutów - niski szczebel rozwoju, bez wpływów rzymskich

• ustawodawstwo królewskie - regulowały min. kwestie związane z sądownictwem, związane z jednoczeniem się państewek.

• ustawa wydana ok. 600 r. przez króla Heptarchii - dotyczyła prawa karnego i rodzinnego.

• kodyfikacja króla Wessexu - koniec IX w.; wydana dla całej Anglii, oparta na dotychczasowych prawach i Piśmie Świętym, najpełniejsza co do treści.

• ustawa Kanuta Wielkiego z ok. 1030 r.

• Ustawy królów angielskich → nie odbiegały co do treści od kontynentalnych leges barbarorum, ale były spisane w języku staroangielskim. Od X w. znaczny wpływ prawa frankońskiego. Dopiero za czasów anglonormandzkich rozwój prawa angielskiego poszedł w innym kierunku niż kontynentalny.

Powstanie systemu common law.

• Choć prawo zwyczajowe w dalszym ciągu dominuje, to w praktyce sądów królewskich (w szczególności westministerskich) zaczyna wykształcać się jednolity system prawa, oparty na poprzednich wyrokach w podobnej sprawie (precedensach). Opieranie się na precedensach stopniowo doprowadziło do zaniku różnych praw zwyczajowych i do wykształcenia się w XIII w. prawa zwanego prawem powszechnym (powstało nie w drodze zwyczaju, ale dzięki świadomemu nawiązywaniu w orzecznictwie do precedensów) → zerwanie z partykularyzmem.

• termin common law miał kilka znaczeń:

• jako określenie prawa zwyczajowego, w odróżnieniu od prawa stanowionego (statute law);

• jako prawo dla całej ludności w odróżnieniu od przywilejów i aktów o charakterze indywidualnym

• jako rodzime prawo powszechne w odróżnieniu od innych praw o charakterze „powszechnym", tj. prawa rzymskiego i kanonicznego.

• Choć na uniwersytetach angielskich prawo rzymskie i kanoniczne było wykładane, miały one niewielki wpływ na common law. → przyjmowano elementy metody prawniczej, zasady ogólne, ale odrzucano treść pozytywną → miało na to wpływ 3 czynniki:

• w czasach gdy prawo rzymskie wpływało na kulturę prawną innych państw, w Angli już był system prawa powszechnego;

• kształcenie sędziów odbywało się nie na uniwersytetach, ale w korporacjach o charakterze szkół zawodowych, tzw. gospodach prawniczych (Inns);

• nowym potrzebom gospodarczym sprostał system rozstrzygania według zasad słuszności;

• niechęć Anglików do zmiany praw i obawa przed wzrostem siły sadownictwa kościelnego. Dopiero w późniejszych czasach pływ prawa rzymskiego zaznaczył się w sferze prawno-ustrojowej (prawa argumentacja dla absolutystycznych dążeń władców angielskich).

Equity law.

• system common law był bardzo sztywny (tak treść jak i forma) → konieczność uelastycznienia i dostosowywania w XV w. → Sąd Kanclerski

• uprawnienia kancelerza do samodzielnego rozstrzygania petycji skierowanych na jego ręce do króla

• brak związania common law

• procedura znacznie uproszczona

• kierował się względami słuszności → łagodzenie systemu common law, z czasem dając ochronę nowym instytucjom prawnym (podobnie jak działalność pretorów)

dzięki orzecznictwu Sądu Kanclerskiego wykształcił się nowy system prawa - equity law. → dwutorowość prawa, zachowana do dnia dzisiejszego, o głównych różnicach w procedurze sądowej.

Prawo stanowione (statute law).

• Ustawy zwano asyzami, konstytucjami, a od XIV w. statutami → prawo statutowe.

• Istniały też w dziedzinie prawa sądowego pisemne rozkazy, ryty (wydawane przez kancelarię) , a ich nieprzestrzeganie równało się z obrazą majestatu królewskiego.

• Od okresu monarchii stanowej podstawową rolę ustawodawczą spełnia parlament → jego ustawy mogą zmieniać i uchylać normy prawa powszechnego, ale w praktyce rzadko wkraczają w dziedzinę prawa sądowego.

Zbiory wyroków. Literatura prawnicza.

• Records - zbiory orzeczeń sądowych i Reports - uzupełnienia records, szczegółowe motywy wyroków wraz z prawną argumentacją → początkowo prywatne, a od XV w. nabray charakteru oficjalnego, po przygotowaniu ich przez sprawozdawców. Publikowane pod nazwą „Yearbooks”, a od XVI w jako „Reports”. Od poł. XV w. sprawozdania przestały być anonimowe, a najwybitniejszym autorem był Edward Coke (XVI w.)

• Księgi prawne i literatura prawnicza - od XII i XIII w.; pod dużym wpływem prawa rzymskiego i kanonicznego (ze względu na rozwój uniwersytetów we Włoszech i Francji)

• Prywatne kompilacje - pojawiały się wcześnije niż na kontynencie

• 2-ga poł. XII w praca „O prawach i zwyczajach Anglii za czasów Henryka II”. Autor: Ranulf Glanvill.

• poł. XIII w. praca „O prawach i zwyczajach Anglii ksiąg pięć” → najznakomitsze dzieło, oparte na bogatym materiale z praktyki sądowej, a także na prawie rzymskim i kanonicznym, o precyzyjnej formie, ogólnych sformułowaniach. Autor: Henryk Bracton

• XV w. praca „O pochwale Anglii” → napisane w formie rozmowy między kanclerzem a następca tronu, wykazać miało wyższość prawa angielskiego nad rzymskim. Autor: Jan Fortescue.

• Niektóre dzieła prawnicze uzyskały walor pracy oficjalnej (Books of Authority)

• „Institutes of the Law of England” Edwarda Coke'a

• „Commentaries in the Law of England” Williama Blackstone'a (XVIII w., pierwszy pełny systematyczny wykład prawa powszechnego).

9. Rozwój prawa prywatnego w Europie okresu średniowiecza i czasów wczesnonowożytnych 

Rzymskie prawo wulgarne w średniowieczu.

• na prawo średniowieczne wpływ miało rzymskie prawo wulgarne, głównie poprzez Brewiarz Alaryka z 506 r., choć i jego późniejsza interpretacja w państwie frankońskim odbiegała od intencji jego autorów (np. usprawiedliwienie popadnięcia w zależność wolnego człowieka najmem usług z Sentencji Paulusa).

• Przejawy wulgaryzacji → prawo rzeczowe - zacieranie różnic między własnością a posiadanie, oraz własnością a prawami na rzeczy cudzej (nabrały charakteru quasi-własności), w prawie zobowiązań - zanik rozgraniczenia na odpowiedzialność z deliktów i z przestępstw publicznych.

Prawo rzymskie w dziełach glosatorów i komentatorów.

• Początek - szkoła w Pawii i prace nad opracowaniem zwyczajowego prawa longobardzkiego na potrzeby praktyki, przy jednoczesnym sięganiu do rzymskich pojęć przy objaśnianiu prawa longobardzkiego metodą glos; dodatkowo prawo rzymskie stosowali jako ius commune, jeśli nie było ono wykluczone.

• Właściwe odrodzenie prawa rzymskiego - uniwersytet w Bolonii - Irnerius i jego czterej uczniowie Martinus, Bulgarus, Jacobus, Hugo przejęli metodę ze szkoły w Pawii i poprzez egzegezę tekstu (wpisywanie objaśnień/glos najpierw do poszczególnych słów, potem do ustępu, potem do danej kwestii. Początkowo ich działania były czysto naukowe, bez zainteresowania praktyką. Dopiero od XIII w. w pewnej mierze uwzględniają potrzeby praktyki (Glosa Ordinaria Accursiusa)

• skonstruowanie teorii własności podzielonej - swobodna interpretacja tekstów → z nauki o skargach wzięli przysługiwanie rei vindicatio utilis też innym podmiotom, jak emfiteucie i superficjariuszowi i zaliczyli do nich też wasala, słowo „utilis” tłumacząc jako „użytkowa” → własność użytkowa jako własność podległa wobec własności zwierzchniej (tzn. tego, komu wprost przysługiwała rei vindicatio), nazwanej główną (zwierzchnicy lenni i seniorowie)

• uzasadnienie prawne dla zjawiska jednoczesnego posiadania → z rozróżnienia w prawie rzymskim na possessio civilis (animo i corpore) i possessio naturalis (tylko corpore) → possessio civilis uznali jako posiadanie samą wolą, naturalis jako dzierżenie faktyczne.

• Nowy etap - postglosatorzy - posługując się metodą dialektyki scholastycznej (udoskonalonej przez filozofię Arystotelesa), ale końcowym wnioskom nadając walor praktyczny.

• Pracowali na materiale opracowanym już przez glosatorów.

• Dokonywali syntezy, uogólnień i definicji, które przetrwały do dziś.

• Oprócz prawa rzymskiego uwzględniali prawo longobardzkie, kanoniczne, statutowe.

• Zajmowali się nie tylko prawem prywatnym, ale też prawem państwowym (polityczne idee).

• Przystosowywali prawo rzymskie do problemów nieznanych oryginalnemu prawu rzymskiemu (np. stosunek prawa krajowego do praw obcych - tzw. teorii statutowej Bartolusa de Saxoferrato → prawo prywatne międzynarodowe powstało dzięki kolizji norm miedzy miastami włoskimi).

• Dla potrzeb rozwoju wymiany towarowej stworzyli teorię umów nieformalnych, tzw. „gołych umów”, które w prawie rzymskim nie były zaskarżalne, a teraz uzyskały sankcję zaskarżalności.

• Tworzyli też instytucje zupełnie nowe, jak spółki komandytowe i z o.o. oraz prawo wekslowe.

• Działalność postglosatorów dokonywana była w interesie miast włoskich, ale wpłynęła na rozwój miast średniowiecznych w ogóle.

• Ostro krytykowani przez mos gallicus, ale to ich działalność wpłynęła na recepcję prawa rzymskiego w Europie.

Prawo rzymskie w czasach nowożytnych. Usus modernus.

• Szczególnie ważny moment - przyjęcie prawa rzymskiego jako prawa obowiązującego (ordynacja Sądu Kameralnego rzeszy w XV w.). Powody: formalne - idea kontynuacji cesarstwa; materialne - rozwój gospodarczy

• Recepcja prawa następowała poprzez przejmowanie form, siatki pojęć i konstrukcji prawnych, a więc nadawaniu feudalnym zjawiskom romanistycznej formy.

• Recepcja dokonywana była poprzez naukę → prawnicy wykształceni w szkołach włoskich komentatorów, dokonywali adaptacji rzymskich instytucji do rodzimych potrzeb → „unaukowienie” życia prawnego i jego racjonalizacja w skali europejskiej, gdyż pojęcia rzymskie służyły do konstrukcji nowych pojęć, które przetrwały w nauce prawa do czasów najnowszych.

• To prawo nazwano prawem powszechnym/pospolitym, a moc formalnie miało posiłkową w stosunku do praw terytorialnych → nauka prawa powszechnego stworzyła z czasem rozbudowany system nazwany „dzisiejsze prawo rzymskie" (heutiges romisches Recht) albo „nowoczesne stosowanie prawa rzymskiego" (usus modernus pandectarum). → ogromny wpływ na naukę prawa, choć prawnicy niemieccy nie wydawali opini prawnych, to pisali traktaty.

• Liczne zagadnienia rodzime opracowali w duchu romanistycznym:

• występujące w prawie feudalnym wspólnoty znalazły nowe ujęcie w teoriach własności pospólnej ręki, wspólnot mająt­kowych małżeńskich, wspólnot spadkowych itp.

• nieznane prawu rzymskiemu urządzenia - organizacja kredytu realnego, instytucja ciężarów realnych

• pełna podbudowa teoretyczna dla wielu wątków z prawa rzymskiego, jak nauka o tytule i prawnym sposobie nabycia własności, teoria kontraktów konsensualnych, teoria osób prawnych.

• metoda to wciąż egzegeza i kazuistyka, ale początek sformułować pojęć ogólnych.

ZMIANY W PRAWIE OSOBOWYM I RODZINNYM

Osoby fizyczne.

• Zdolność do czynności prawnych - wiek - ustalany ustawowo (granice płynne, zależne od stanu, płci, miejsca i czasu) → tendencja do wyodrębniania pośrednich granic wieku:

• małoletniość - do czasu osiągnięcia lat sprawnych (z reguły 15/12, z czasem coraz wyżej) → bez zdolności do czynności prawnych

• lata sprawne - ograniczona zdolność do czynności prawnych

• lata roztropne - ok. 21-25 rok życia.

• w XVI w. wprowadzono metryki kościelne - umożliwienie poznania dokładnego wieku

• Utrzymane i rozbudowane ograniczenia zdolności prawnej i zdolności do czynności prawnej:

• Stan → np. zakazy nabywania dóbr ziemskich przez mieszczan, zakaz trudnienia się handlem przez szlachtę, niemożność zawierania małżeństw chłopów bez zgody pana, czasem całkowity zakaz ślubu szlachcica z kobieta niższego stanu, ograniczenia w prawie majątkowym chłopów.

• Przynależność państwowa - m.in. zakaz nabywania dóbr ziemskich oraz wywozu majątku cudzoziemskiego za granicę. W prawie polskim od XVI w. tzw. prawo detraktu - możliwość wywozu za opłata 1/10 wartości.

• Wyznanie - np. zakazy małżeństw między chrześcijanami a niechrześcijanami; czasem niemożność bycia świadkiem, zakaz nabywania dóbr, trzymania służby chrześcijańskiej, pozbawienie prawa dziedziczenia potomków heretyków

• Płeć - utrzymanie ograniczeń dla kobiet, choć w prawie miejskim miały stosunkowo lepszą sytuację

• Cześć - upośledzenie dzieci nieślubnych przez brak prawa stanu, tj. prawa przynależności do rodziny ojca, prawa do nazwiska i praw spadkowych po ojcu. Ograniczenia w ich legitymacji.

• Stan duchowny - ograniczeni w zakresie możności testowania i nabywania praw spadkowych oraz dóbr ziemskich (np. ustawy amortyzacyjne w Polsce), bywali wyłączani od możności sprawowania opieki.

• Stan zdrowia fizycznego (kalectwo mogło być przeszkodą w dziedziczeniu nieruchomości), psychicznego (np. marnotrawca) → ustanawianie kuratorów → powstaje kuratela, choć terminologia nie precyzyjna.

Osoby prawne.

• W prawie późnego średniowiecza przyjęto rozróżnienie na osoby fizyczne, naturalne i osoby sztuczne

• Prawo kanoniczne → osoba moralna - różnego rodzaju zbiorowości występujących w organizacji Kościoła.

• Glosatorzy - koncepcja osobowości prawnej danego okręgu miejskiego (civitas) jako odrębnego podmiotu stosunków prawnych.

• Komentatorowie - rozbudowali pojęcie personae fictae et repraesentatae oderwanej od tworzących ją osób fizycznych.

• Osoby prawne to: związki osób, korporacje oraz fundacje, mające majątek na określony cel.

• Pierwsze uznane osoby prawne to związki typu korporacyjnego:

• polityczne (gminy, miasta),

• religijne (klasztory, kapituły, kolegiaty, kahały żydowskie),

• zawodowe (cechy, gildie),

• humanitarne (bractwa),

• naukowe (uniwersytety) i inne.

• Potem zaczęto uznawać osobowość prawną związków typu zakładowego → fundacje kościelne - powstałe poprzez akt prawny osoby (fundatora) przeznaczającej określony majątek na cele pobożne, dobroczynne.

• Zakłady użyteczności publicznej, instytucje charytatywne (szpitale, przytułki) - wraz z rozwojem działalności państwa, również w sferze dobroczynności.

Małżeństwo.

• wg Kościoła małżeństwo to sakrament, a umowa stanowiła tylko objawienie woli, a nie jego istotę → stąd jurysdykcja sądów kościelnych nad sprawami dot. małżeństwa. ograniczenia zaczęły powstawać w XVI w. tak z zewnątrz jak i z wewnątrz Kościoła → reformacja, gallikanizm (uznanie, że do rangi sakramentu może być podniesiona tylko ważna umowa, regulowana przez ustawodawstwo świeckie.)

• Sobór Trydencki (1563) - obligatoryjna forma zawarcia małżeństwa to ślub, czyli zgodne oświadczenie woli obojga nupturientów dokonane przed proboszczem parafii jednej ze stron i w asystencji dwóch świadków, poprzedzone zapowiedziami. W praktyce często zwalniano z tego obowiązku indywidualne osoby, albo cały stan. Ślub poprzedzony był różnymi formalnosciami, min. egzaminem przedślubnym z wiedzy o religii chrześcijańskiej. → brak takiego ślubu to przeszkoda zrywająca - przeszkoda tajności.

• Rozbudowany katalog przeszkód:

• pozostawanie w związku małżeńskim,

• pokrewieństwo naturalne, cywilne (stosunek adopcji) i duchowe,

• śluby zakonne,

• różność religii,

• cudzołóstwo,

• uprowadzenie,

• przymus,

• błąd.

• różnica stanu - przeszkoda w ustawodawstwie cywilnym i kanonicznym (jako błąd co do przymiotu współmałżonka)

ZMIANY W PRAWIE MAJĄTKOWYM

Pojęcie i zakres posiadania.

• Rozróżnienie własności (prawny tytułu do rzeczy) i posiadania (faktycznego władztwa nad rzeczą) poprzez wyodrębnienie procesu posesoryjnego od petytoryjnego dokonanego dzięki przejęciu interdyktów posesoryjnych i skarg z prawa kanonicznego (tzw. skarga spoliacyjna ze zboru Pseudo-Izydora przyznawała biskupowi wyzutemu z majątku i urzędu na skutek wniesionej przeciw niemu skargi karnej możność domagania się najpierw przywrócenia utraconego gwałtem posiadania → z czasem rozszerzane na innych duchownych, a potem i osoby świecie, dotyczyła też każdego posiadacza dóbr, nie tylko tego który dokonał wyzucia.) → tam gdzie słabsze były wpływy prawa rzymskiego trudniej też było oddzielić proces posesoryjny od elementu badania tytułu prawnego.

• Rozszerzenie zakresu podmiotowego i przedmiotowego posiadania → rozwinięciem doktryny jednoczesnego posiadania animo od posiadania corpore była teoria posiadania praw i posiadania rzeczy.

• Posiadanie praw prawu rzymskiemu nie było znane (jedynie u Justyniana posiadanie służebności określane było „jakby posiadaniem”). → posiadanie prawa (possessio iuris), czyli posiadanie w zakresie jakiegoś prawa, nie tylko rzeczowego czy obligacyjnego, ale również praw o charakterze niemajątkowym, jak praw familijnych, funkcji, godności, urzędów, tytułów honorowych (szczególnie licznych w czasach feudalizmu). Do tej grupy zaliczano też uprawnienia Kościoła do różnych dochodów (beneficja, dziesięciny) oraz prawa osób/instytucji wobec Kościoła (prawa patronatu jak prawo prezenty - prawo przedstawienia kandydata na wakujące stanowisko kościelne)

Przemiany własności feudalnej.

• Prawo pana zwierzchniego do pewnych opłat czy działań (retrakt) → Monarchowie propagowali zasadę, że król jest właścicielem zwierzchnim całej ziemi w kraju, co dawało mu tytuł do pobierania opłat przy alienacji i spadkobraniu ziemi → tam gdzie prawo rzymskiego miało silne wpływy (i występowała przeważnie własność alodialna) spotkało się to z opozycją (min. płd. Francji gdzie ordonans króla ogłaszający, że wszystkie ziemie muszą mieć swojego pana zwierzchniego spotkał się z opozycją i tezą przeciwną, że wszelka własność jest wolna, o ile pan zwierzchni nie wykaże tytułu)

• Polska - na ogół utrzymała się własność alodialna, tylko na wschodnich kresach zachowały się formy zbliżone do lenn. Własność bezwarunkowa umacniała szlachtę, dlatego w XVI w wydawane były konstytucje zakazujące królowi przekształcania królewszczyzn w lenna. Stopniowo zanikały też regalia.

• Prawa chłopów do ziemi- zależny od stopnia feudalnej zależność.

• Tam gdzie byli osobiście wolni (Europa Zachodnia), a ziemię dostawali z nadań ich własność zbliżona była do własności użytkowej (ale świadczenia były dowolnie rozszerzane) → dziedziczne prawa chłopa do gruntu nazywano emfiteuzą. Wiele obciążeń o charakterze ekonomicznym i ograniczeń w prawach do ziemi → poddaństwo gruntowe.

• Europa Środkowa i Wschodnia - tzw. wtórne poddaństwo - poddaństwo osobiste, bezterminowi użytkownicy ziemi, z której mogli być usunięci. Trochę lepsza sytuacja w ziemiach królewszczyzn i tzw. zakupnych (np. olędrów).

• Stopniowo własność ziemska przestaje być podstawą ekonomiczną (choć nadal jest polityczną i społeczną). Na jej miejsce wchodzi ruchomy kapitał kupiecki (głównie miasta). Ma to odbicie w ideologii reformacji → potępienie próżnujących bogaczy i pochwała bogacenia się poprzez działalność przynoszącą zyski (handel, kredyt). Występują też odmienne ideologie („Utopia” Moor'a, „Nowa Atlantyda” Bacona) - przeciwstawienie się koncentracji kapitałów, idee równego podziału dóbr, ale i one uznawały własność prywatną.

Nabycie własności nieruchomości.

• Upraszczanie istniejących wymogów w dziedzinie obrotu.

• Sądowe przenoszenie własności - w miejsce fikcyjnych procesów. Dokonywano wwiązania przed sądem (ew. radą miejską) potwierdzone dokumentem i nakazem „wiecznego milczenia” dla wszystkich wezwanych (też w przypadku prawa bliższości) → pojawia się instytucja specjalnych ksiąg (najpierw w miejskich, potem w ziemskich), w które wpisywana była treść dokumentu, co mogło służyć jako dowód. Z czasem stały się wymagane do ważności czynności.

• wpis mógł mieć charakter konstytutywny (gdy decydował o przeniesieniu własności na nabywcę - zwany inskrypcją), bądź deklaratoryjny (gdy potwierdzał dokonanie przeniesienia własności - zwany transkrypcją).

• Na gruncie praktyki w nawiązaniu do prawa rzymskiego → teoria tytułu i prawnego sposobu przeniesienia własności → do przeniesienia własności potrzebne dwa elementy: podstawa prawna czyli tytuł - (odpowiadał słusznej przyczynie) określona czynność prawna oraz przeniesienie posiadania czyli tradycja - sposób nabycia. → (np. kraje niemieckie - gdzie własność przenoszona była nie poprzez samą umowę, ale przez tradycję dokonaną w określony sposób, np. wpis do ksiąg)

• na terenach prawa francuskiego panowała zasada, że przeniesienie własności nieruchomości następuje na mocy samej tylko umowy między właścicielem a nabywcą - czyli sam tytuł. W praktyce dołączano klauzulę że zbywca usuwa się z posiadania) → czasem wymóg notarialnej formy umowy i transkrypcji do ksiąg.

Obrót nieruchomościami.

• Pomimo stopniowego (ustawowego lub w sądowego) usuwania ograniczeń w obrocie ziemią (uczynienia z niej towaru), pozostały różne jej przejawy, głównie dotyczące dóbr dziedzicznych (np. prawo bliższości choć mniejszy krąg osób i krótszy termin) oraz gruntów chłopskich (nie licząc chłopów mających lepsze prawa do ziemi)

• W celu utrzymania rozległych własności ziemskich zakładanie tzw. fideikomisy familijne (ordynacje rodowe) - powstawały poprzez akt fundatora. Pojawiła się najpierw w Hiszpanii (Leyes de Toro → szlachta uzyskała prawo zakładania majoratów) → uargumentowane prawem rzymskim i fideikomisem uniwersalnym.

• Zakazy nabywania dóbr ziemskich przez nieszlachtę → dotyczyły mieszczan, cudzoziemców, Żydów i Kościoła (ustawy amortyzacyjne - nazwa od nazwania dóbr Kościoła - dobrami „martwej ręki” - zakaz sprzedaży tych dóbr i kupna nowych)

Rozwój praw na rzeczy cudzej.

• Rozwój ciężarów realnych (instytucja nieznana prawu rzymskiemu), od służebności różniących się obowiązkiem świadczenia pozytywnego (dare, facere):

• Renta - świadczenie pieniężne ustanawiane w zamian za uzyskanie określonego kapitału, często obciążające grunt wieczyście lub do czasu spłaty.

• Instytucja kupna renty - sposób na pożyczki z procentami → wygodny sposób uzyskania gotówki z jednej strony i lokaty kapitału z drugiej. Ustanawiana czasem przez wpis do ksiąg i wystawienie tzw. listu rentowego (z czasem uzyskał charakter papieru wartościowego). Pierwotnie tylko wieczysta, z czasem możliwa do wykupienia przez dłużnika (tzw. wyderkauf) → szczególnie wykorzystywana przez Kościół (w bulli z XV w kupno renty określone jako rozsądny zwyczaj)

• Zastaw bez dzierżenia (tzw. młodsza forma zastawu) - na zachodzie od XIII w. Wierzyciel nabywał prawo zastawu przez wpis wierzytelności do ksiąg z określeniem przedmiotu zastawu. Z czasem można było sprzedać taki przedmiot wraz z długiem. W razie nieuiszczenia długu własność przechodziła na wierzyciela lub była dokonywana sprzedaż publiczna. Głównie dotyczyła nieruchomości (rzadko ruchomości np. statek) Zaczęto przejmować rzymską instytucję hipoteki → wiele wad: tajność (powstawała na mocy umowy) wraz z zasadą pierwszeństwa, ustanawianie hipotek generalnych (cały majątek) niezależnych od wysokości roszczenia → nowatorska na tym tle polska ustawa o ważności zapisów z 1588 r. - jawność (wpis do ksiąg sądowych), zasada pierwszeństwa od momentu wpisu do księgi, zasada szczegółowości (dokładna suma i dobra obciążone).

Kierunki rozwoju prawa zobowiązań.

• najszerszy wpływ prawa rzymskiego

• odchodzenie od symboliki i formalizmu → zanik litkupu, załogi, łajania, przysięgi, samoprzekleństwa

• przesunięcie odpowiedzialności z osoby dłużnika na majątek.

• pozostałość - przymus osobisty - areszt w celu przymuszenia oddania długów.

• upowszechnienie się różnego rodzaju kar konwencjonalnych, wyrosłych z dawnej instytucji zakładu, płaconych niezależnie od świadczenia głównego.

• Rozwój kontraktów konsensualnych, a nawet przekształcanie kontraktów realnych w kontrakty konsensualne.

• Postępujące upraszczanie formalności mogło prowadzić do niekorzystnych konsekwencji w dochodzeniu roszczeń, dlatego zaczęto wymagać pisemnej formy, albo wpisu do ksiąg. Z czasem wpis lub pisemna forma wymagana była nie ze względu na rodzaj umowy, ale na wysokość przedmiotu zobowiązania

• Wierzytelności stają się przedmiotem umowy → rozwój rzymskiej instytucji cesji (cedent na cesjonariusza) instytucja skryptu dłużnego na rzecz osoby trzeciej, a z czasem na okaziciela w formie weksli (np. złożone pieniądze u bankiera w jednym mieście, oddawane w drugim) → w ten sposób weksel nabierał charakteru papieru wartościowego.

• Umowy:

• Kupno-sprzedaż

• Darowizna - przysporzenie majątkowe na rzecz innej osoby nieodpłatnie, bez warunku świadczenia wzajemnego

• Z najmu wyodrębniła się pożyczka - swoisty najem pieniędzy z obowiązkiem zwrotu w określonym terminie i na ustalonych warunkach.

• umacniana najczęściej zastawem ręcznym (fant w prawie polskim)

• znano też pożyczkę nieubezpieczoną (dług prosty)

• umacniano też poprzez weksel

• stopniowe łagodzenie zakazu pobierania odsetek o ile kredyt był na cele handlowe lub przemysłowe a odsetki w umiarkowanej wysokości (z reguły do 20%)

• Najem nieruchomości (dzierżawa, arenda)

• Najem usług

• Spółki - wkład to majątek, praca lub wiedza fachowa, zawiązywane z celach handlowych.

• Spółki jawne - wszyscy uczestnicy dzielili się na równi zyskami i stratami oraz odpowiedzialnością wobec osób trzecich.

• Spółka komandytowa - obok wspólników odpowiadających wobec osób trzecich bez ograniczenia istnieli wspólnicy odpowiadający tylko do wysokości wkładu (sumy komandytowej),

• Spółka z ograniczoną odpowiedzialnością, w której wszyscy uczestnicy odpowiadali tylko swoim wkładem.

• Depozyt (w Polsce zwany wierną ręką, pokładem) - powierzenie pewnej osobie przechowania rzeczy ruchomej lub nieruchomej z obowiązkiem zwrotu w nieuszczuplonym stanie.

• Sekwestr - szczególny rodzaj, w przypadku rzeczy spornej.

Dziedziczenie ustawowe i testamentowe.

• powoli zaczął się przyjmować porządek dziedziczenia wg Justyniana (głównie w prawie miejskim), ale choć stał na zasadzie równouprawnienia płci, ograniczane to było zwyczajami miejscowymi.

• ograniczenia kobiet - np. czwarcizna - ¾ dla synów, ¼ dla córek dóbr ojcowskich

• powoli powstaje testament w rozumieniu prawa rzymskiego - z ustanowieniem dziedzica, jako główna część. Powstają też inne rodzaje rozporządzeń ostatniej woli, jak kodycyle, legaty.

• W XVI w. powstają różne formy testamentu:

• testament publiczny - złożony ustnie lub pisemnie do ksiąg

• prywatny - sporządzony w obecności określonej liczby świadków

• szczególne rodzaje: testament wspólny (kilku testatorów, jeden spadkobierca), testament wzajemny.

• Pojawia się konstrukcja udziału w części spadku dla dziedziców koniecznych (zstępni, czasem wstępni, rodzeństwo i małżonek) w wysokości określonej części spadku lub jak we Francji określonej części majątku, wyłączonej spod swobodnego testowania.

• Ograniczenia w testowaniu dobrami nieruchomymi w Polsce na rzecz Kościoła, dla utrzymania szlacheckiego stanu posiadania.

Szczególne rodzaje sukcesji.

• Lenna - stopniowy zanik ograniczeń (wykluczenie kobiet, krewnych wstępnych i bocznych, niepodzielność lenn) ze względu na rozluźnienie stosunku między wasalem a seniorem, zmianę charakteru obowiązków, potrzebami ekonomicznymi → upowszechnienie longobardzkiego systemu dziedziczenia lenn (Libri Freudorum) - dopuszczenie podzielności lenn i krewnych bocznych oraz kobiet.

• Fideikomisy familijne - odrębne zasady sukcesji regulowane w aktach fundacyjnych, z reguły sukcesja jednostkowa z prawem primogenitury (czasem z prawem majoratu - starszy wiekiem lub zasada senioratu - najstarszy członek rodu). Kobiety całkowicie wyłączone od dziedziczenia.

• Gospodarstwa chłopskie - panowie z reguły popierali spłatę pozostałych dziedziców i utrzymanie się jednego w celu utrzymania wielkości gospodarstwa.

10. Własność w prawie średniowiecznym europejskim

Pojęcie rzeczy. Ruchomości i nieruchomości.

• Prawo rzeczowe - normy dot. praw podmiotowych bezwzględnych

• Rzecz - początkowo rzeczy materialne. Dopiero wraz z odrodzeniem prawa rzymskiego zaczęła ponownie kształtować się konstrukcja rzeczy niematerialnych.

• rzeczy ruchome (rzecz ruchoma, rzecz licha) i nieruchome (szczególna ochrona)

• ruchomości unieruchomione (np. ryby w stawie)

• zboże przed ścięciem - nieruchomość

• czasem ważna ilość - Mazowsze - konie do 10 - ruchomość, powyżej 10 - nieruchomość

• ruchomości ściśle związane były z osobą → poszukiwać zaginionej rzeczy musiała osoba, która ostatnia była ich posiadaczem (np. detentor)

• nieruchomości - dobra dziedziczne/rodowe (duże ograniczenia w obrocie) i dobra nabyte (nadanie i kupno)

Posiadanie — własność.

• treść prawa własności historycznie zmienna (zależna od stosunków społeczno-gospodarczych).

• brak ścisłego rozgraniczenia między posiadaniem a własnością (ze względu na warunki nie było takiej potrzeby) → każde władztwo nad rzeczą było określone jako prawo do niej. (różne terminy: tenuta (trzymać), inwestytura (ubierać), gewere (pilnować), sezyna (objęcie), dzierżenie, possessio)

• Posiadanie - brak definicji rzymskiej (brak rozróżnienia dwóch elementów - faktycznej detencji i woli zatrzymania) → w średniowieczu wystarczyło w przypadku ruchomości samo dzierżenie rzeczy (mieściło w sobie też intencję). W przypadku nieruchomości ważne było nie dzierżenie rzeczy, ale pobieranie z niej pożytków → stąd możliwość posiadania nieruchomości przez wiele osób naraz (posiadacz bezpośredni i pośredni) konstrukcja własności podzielonej.

• Własność - początkowo nie stanowiła odrębnej kategorii prawnej, ale jako najwyższy stopień posiadania. Brak rozgraniczenia na własność i prawa do rzeczy cudzej. Pojęcie to nabrało cech konkretnych w drodze praktyki sądowej poprzez wyliczenie uprawnień (używanie, ciągnięcie korzyści, dysponowanie). Początkowo używano terminów dotyczących posiadania z dodatkowym terminem określającym wieczysty czy dziedziczny charakter. Dopiero później pojawiał się termin dominium bądź proprietas. (w Polsce dopiero w XVI w, a w Rosji w XVIII w.)

• Odróżnienie własności od posiadania nieruchomości → najpierw w procesie sądowym (elementy posesoryjne - zarzut bezprawnego posiadania i petytoryjne - wykazanie praw; w procesie o wyzucie z nieruchomości) → Z czasem ze względu bezpieczeństwa prawnego wykształcił się (pod wpływem prawa rzymskiego i kanonicznego) specjalny środek do ochrony posiadania już w XIII w → podstawa rozwoju odrębnego procesu posesoryjnego wprowadzenie odrębnych procesów posesoryjnych i petytoryjnych umożliwiło ścisłe wyodrębnienie posiadania od własności.

Własność w doktrynie wieków średnich.

• W doktrynie Kościoła krytyka własności pod kątem nauk o przyszłym królestwie ubogich → potem, choć łagodzona krytyka własności (rzeczami należy się posługiwać, nie delektować - św. Augustyn), pozostała wśród duchownych.

• Z czasem (wraz z bogaceniem się wyższych warstw duchowieństwa) następuje podział w patrzeniu na własność - wyższe warstwy mają do niej stosunek pozytywny, niższe warstwy (często jako ruchy heretyckie - albigensów, waldensów) krytykowały bogactwo, nawołując do życia z jałmużny, własnej pracy, wspólnoty dóbr.

• Św. Tomasz z Akwinu - kompromis → własność prywatna jest prawem wynikającym z praw natury (Bóg dał władzę nad tworami przyrody człowiekowi), pod warunkiem uwzględnienia potrzeb innych członków społeczeństwa - czyli własność tak, ale z obowiązkami względem biednych → uzasadnienie pomnażania bogactwa w szczytnym celu pomagania biednym w przyszłości sformułowano na tej bazie teorię własności jako funkcji społecznej (doktryna Kościoła w XIX w.)

Ograniczenia alienacji nieruchomości.

• przyzwolenie najbliższych krewnych na alienację dóbr nieruchomych (czynność nieważna bez tej zgody, możliwość odebrania ziemi bez oddania ceny kupna, wyjątki - np. alienacja z powodu nędzy) i prawo wyczekiwania - zakaz uszczuplania możliwości spadkowych najbliższych krewnych → z czasem łagodzono te ograniczenia (tylko dobra rodowe).

• prawo bliższości:

• prawo retraktu (tzw. wykupu) rodzinnego (przez najbliższych krewnych w określonym czasie)

• odkup sprzedanej nieruchomości za zwrotem zapłaconej ceny

• prawo pierwokupu krewnych

• Ograniczenia wynikające z tytułu sąsiedztwa - np; najbliżsi sąsiedzi mieli prawo retraktu nieruchomości sprzedanej osobom spoza sąsiedztwa.

• Prawo retraktu lennego - przysługiwało seniorowi w wypadku alienacji przez wasala dóbr lennych (o ile alienacja lenn była dopuszczalna).

• Ograniczenia z tytułu regale.

Nabycie własności.

• sposób pierwotny:

• zawłaszczenie (polowanie i rybołówstwo),

• znalezienie rzeczy,

• łupy wojenne

• własność rzeczy wyrzuconych na brzeg z rozbitego okrętu z tytułu prawa nadbrzeżnego

• zawłaszczania ziemi niczyjej poprzez karczunek i trwałą uprawę gruntu → forma prawna - zapowiedź (zakaz wstępu i korzystania innym osobom; znaki graniczne, obchodzenie/objeżdżanie granic)

• zasiedzenie - w czasach gdy sprecyzowano różnicę między posiadaniem a własnością.

• sposób pochodny:

• kupno-sprzedaż

• darowizna

• zamiana

• w przypadku ruchomości - poprzez fizyczne wręczenie rzeczy

• Przeniesienie własności nieruchomości składało się początkowo z dwóch aktów prawnych

1. umowa realna między zbywcą a nabywcą (sala, traditio, wzdanie) czasem wraz z wywiązaniem się zbywcy. Szereg czynności symbolicznych, słów, gestów, przekazania symbolicznych przedmiotów (oszczepu, noża, rękawiczki, woda zrzeczenia) oraz wręczenie cny kupna (charakter realny) → istota przeniesienie władzy nad rzeczą.

2. wejście w posiadanie (wwiązanie) - również szereg symbolicznych czynności (w celu ukazania i upamiętnienia objęcia w posiadanie gruntu, często wraz z litkupem, targaniem za uszy i in.).

początkowo obie czynności dokonywane razem. → stopniowo wzdanie dokonywane przed władcą, urzędnikiem (sporządzenie dokumentu), a wwiązanie dokonywane później na gruncie → cel: odformalizowanie procesu, ułatwienie dowodu.

za sprawą Kościoła upowszechnił się sposób przenoszenia władzy nad ziemią poprzez wręczenie przy świadkach dokumentu, stwierdzającego przeniesienie na nabywcę gruntu (przekazanie też przedmiotów symbolizujących grunt) → „dematerializacja” przenoszenia władztwa nad rzeczami (przejęta z prawa rzymskiego)

Fikcyjne procesy między kontrahentami w celu uzyskania pewnego prawa do nieruchomości. Wyrok sądowy nakazujący dokonanie wzdania i wwiązania oraz stosowny dokument sądowy były dowodem nabycia nieruchomości. → poprzedziło to sądowe przenoszenie własności nieruchomości.

11. Zasady procesu średniowiecznego

Wiadomości o najdawniejszych formach postępowania.

• Rozwiązywanie konfliktów u Germanów

• samopomoc - albo zemsta rodowa, albo ukaranie członka rodu

• zawarcie umowy o oddanie sprawy sądowi - na zgromadzeniach okręgu, jawnie, ustnie, z formalizmem i symboliką, przeważnie sprawy mniej ważne.

• Sprawy naruszając interes ogółu sądzone na wiecach - brak danych o formie tego procesu.

Ogólna charakterystyka procesu średniowiecznego.

• brak odrębności postępowań w sprawach cywilnych i karnych → każdy proces w swej istocie karny (cel - odpłata). Od XIII w. zaczyna się zróżnicowanie na skargi cywilne i karne.

• przestępstwa publiczne ścigane z urzędu (reakcja ujmowana jako gniew władcy, a jego działania o charakterze arbitralnym), a prywatne - w drodze postępowania prywatno-skargowego.

• z czasem wykształcają się specjalne procesy - rugowe.

Cechy procesu zwyczajnego i jego przebieg.

• Skargowość - gdy ktoś wystąpił ze skargą wnoszoną przed sędziego, wraz z pozwem (formalnym wezwaniem pozwanego do stawienia się przed sądem) najpierw o charakterze prywatnym, z czasem o charakterze publicznym (przez urzędnika sądowego).

• W razie nieusprawiedliwionego niestawiennictwa (służba, choroba, pożar) groziły kary - grzywna → missio in bona → wyjęcie spod prawa. Odroczenia rozprawy - dylacje.

• Zastępstwo - początkowo obowiązek osobistego stawiennictwa. Pewne osoby musiały ustanawiać zastępców (małoletni, kobiety) → działali za nich przedstawiciele ustawowi.

• Ustność i jawność - proces rozpoczynał się w momencie stawiennictwa obu stron. Najpierw pierca przedstawiał skargę poprzedzoną przysięgą, że nie wnosi skargi lekkomyślnie i/lub poprzedzoną okazaniem dowodu przestępstwa (np. rany). Potem pozwany dawał odpór - początkowo z inicjatywy powoda, wraz ze wzrostem siły sędziego inicjatywa sądu.

• Formalizm - ze względu na tą cechę szybko pojawia się instytucja pomocników (wyręczali w wypowiadaniu formuły, przestrzegali formalności) → z czasem przekształcają się w zastępców procesowych.

• Kontradyktoryjność - sporność (wolna rozprawa stron) - spór dwóch stron, a sąd biernym obserwatorem (bez dociekania prawdy materialnej)

• Po skardze i odpowiedzi na skargę następował wyrok:

• końcowy wyrok merytoryczny - jeśli pozwany uznał skargę albo potrafił udowodnić brak roszczeń powoda

• końcowy wyrok warunkowy (dowodowy) - otwierał on następny etap procesu (postępowanie dowodowe). Sąd orzekał, która ze stron ma bliższość w dowodzie, sposób przeprowadzenia postępowania dowodowego i ustalał z góry konsekwencje

• Bliższość w dowodzie - to nie tyle obowiązek, co przywilej strony, gdyż przeprowadzenie przeciwdowodu możliwe było jedynie w przypadku, gdy strona mająca pierwszeństwa „upadła w dowodzie” (przeciwieństwo kanonicznego „ciężaru dowodu”)

• pierwszeństwo miał pozwany lub osoba wyższego stanu.

Środki dowodowe.

• początkowo pod wpływem wierzeń, że prawda jest w interpretacji sił nadprzyrodzonych (dowody o charakterze irracjonalnym). Stopniowo w kierunku poszukiwania prawdy materialnej.

• Przysięga (charakter samoprzekleństwa) - kara boska, symbolika, formalizm (zagrożony karami).

• Przysięga oczyszczająca - gdy pozwany miał pierwszeństwo w dowodzie. W przypadku dostarczenia do sądu złapanego na gorącym uczynku i przedstawieniu świadków schwytania - pozwany nie mógł oczyścić się przysięgą.

• Przysięga oskarżająca

• Współprzysiężnicy - liczba zależna od rodzaju czynu, kary, osoby. Przysięgali nie, co do prawdziwości twierdzenia strony, ale o wiarygodności osoby. Początkowo tylko krewni, potem też sąsiedzi.

• Świadkowie - początkowo znaczenie ograniczone. Np. osoby obecne przy jakimś akcie prawnym. Zeznania w formie przysięgi o prawdziwości zeznawanych faktów. Dopiero w późnym średniowieczu istotną rolę mają świadkowie sensu stricte (przypadkowi obserwatorzy faktów)

• Ordalia (sądy boże) - zakazane dopiero na Soborze Laterańskim z 1215 r.

• Próba zimnej wody (topienie)

• Próba gorącej wody (oparzenia)

• Próba rozpalonego żelaza

• Próba poświeconego kęsa (połknięcie poświeconego chleba bez zakrztuszenia)

• Pojedynek sądowy - z czasem możliwość zastępcy

• Proces krzyża - który pierwszy opuści ręce.

• Dokumenty - najpierw tam gdzie wpływ prawa rzymskiego (np. prawo wizygockie). Różna wartość dowodowa - dokument królewski - pełna, dokumenty prywatne - popierane przysięgą świadków lub pojedynkiem. Księgi sądowe.

Nagana wyroku.

• Każdy mógł wystąpić z zarzutem świadomego złamania prawa → powstanie niezależnego od sprawy sporu, rozstrzyganego najczęściej w drodze pojedynku sądowego (przegrany płacił grzywnę) → z czasem przed innym sądem (z reguły wyższym - początek wykształcania się toku instancji) między ganiacym (musiał przedstawić swoją propozycję wyroku) a naganianym.

• Przeobrażenia w kierunku apelacji, głównie w sądach miejskich. We Francji tylko właściciele ziemscy mogli naganiać wyrok, a stan rycerski mógł prosić o poprawienie wyroku.

Postępowanie z urzędu. Proces rugowy.

• Postępowanie arbitralne władcy jako przejaw gniewu i sposób wywarcia zemsty publicznej → z czasem coraz bardziej zinstytucjonalizowane formy postępowania → nadal silniejsza pozycja urzędnika./sędziego królewskiego:

• wyrok jako urzędowy nakaz, a jego niewykonanie zagrożone dużymi karami,

• postępowanie dowodowe przeprowadzane przez sąd,

• przesłuchanie inkwizycyjne - z przysięgą, że świadek będzie mówił prawdę.

• Postępowanie rugowe - wykształcone w monarchii frankońskiej w celach zabezpieczania porządku i fiskalnych. Początkowo w sądzie królewskim, potem w sądach królewskich wysłanników - wybór rugowników (zeznawanie na temat popełnionych przestępstw), a ich zeznania poprzedzone przysięgą. Ich zeznania zastępowały skargę prywatną.

• w Anglii - jako czynnik konsolidacji władzy państwowej → punkt wyjścia dla sądów przysięgłych w sprawach karnych w 2-giej poł. XII w za Henryka II reformy sądownictwa - rozszerzenie zakresu spraw ściganych z urzędu na podstawie opinii publicznej z pomocą 12 przedstawicieli hrabstwa, którzy pod przysięgą zeznawali, czy opinia publiczna obwinia kogoś o przestępstwo. Ich zeznania też stanowiły oskarżenie publiczne.

Szczególne rodzaje postępowania.

• Proces wydobywczy (gonienie śladem) - proces o zwrot skradzionej rzeczy. Poszkodowany mógł ruszyć za złodziejem wraz ze zwołanymi (krzyk) przez siebie domownikami (czasem też obowiązek mieszkańców gminy np. Ruska Prawda). Znalezienie przedmiotu rozpoczynało proces zwany licowaniem (wstępny akt procesowy) - poszkodowany umacniając swoje zeznanie przysięgą oświadczał, że przedmiot należy do niego. Ten, u którego rzecz została znaleziona mógł bronić się poprzez wskazanie zbywcy (zachodźca), ten z kolei mógł wskazać kolejnego zbywcę itd.

• Proces o zbiegłych poddanych - zbliżony do procesu wydobywczego, wykluczający samopomoc. Próba pogodzenia interesów nowego i poprzedniego pana zbiega.

Egzekucja wyroków.

• Początkowo egzekucja pozasądowa - samopomoc.

• Prawo do egzekucji po spełnieniu warunków:

• prawomocny wyrok

• uzyskanie przysięgi (wraz z jej utwierdzeniem) przegranego, że wypełni wyrok w określonym czasie.

• w razie niewypełnienia początkowo wierzyciel uzyskiwał władzę na osobą dłużnika, z czasem za zgodą sądu mógł zająć część jego majątku w celu przymuszenia go do spełnienia świadczenia (stąd ograniczenia w korzystaniu z zajętych przedmiotów)

• Egzekucja sądowa przeprowadzana przez urzędników sądowych na wniosek strony, która wygrała sprawę. Początkowo tylko ruchomości, z czasem (późne średniowiecze) też nieruchomości. Początkowo zajęcie miało zmusić dłużnika do wykonania zobowiązania. Zaspokojenie pretensji wierzyciela następowało w drodze wwiązania.

• Z czasem rozbudowa postępowania egzekucyjnego - szereg czynności. Niedopuszczenie do egzekucji zagrożone karami.

Tendencje rozwojowe procesu średniowiecznego. Podział skarg.

• stopniowe wykształcanie odrębności proceduralnych w sprawach cywilnych i karnych

• najwcześniej w Anglii za czasów reform sądowych Henryka II powstaje postępowanie odrębne do spraw ściganych z urzędu (z przysięgłymi - oskarżali i sądzili wydając orzeczenie o prawdzie) i dla spraw prywatnych (z przysięgłymi - początkowo świadkowie czynności, z czasem badali wiarygodność dowodów stron i orzekali o prawdzie).

• w prawie kontynentalnym - zapowiedzią rozdziału był podział skarg (kryterium cel, jaki strona chciała osiągnąć) na cywilne (odszkodowanie, zwrot rzeczy), karne (ukaranie sprawcy) i mieszane (np. proces wydobywczy).

• Z czasem rozróżnienie ich następuje poprzez przejmowanie pewnych elementów z procesu kanonicznego do procesu cywilnego (pisemność, system ekscepcji, początki apelacji). W procesie karnym - coraz szerszy zasięg przestępstw ściganych z urzędu oraz elementy procesu inkwizycyjnego.

Procesy szczególne.

• Względu antagonizmów społecznych:

• postępowanie przeciw szkodliwym ludziom - kraje niemieckie - zwalczanie włóczęgostwa i żebractwa, ale też buntujących się chłopów, bezdomnych. Proces toczony z urzędu, bez możliwości oczyszczenia się przez pozwanego, a przysięga 7 wolnych ludzi z reguły była podstawą wyroku (przeważnie kara śmierci)

• w Rosji proces przeciwko lichym ludziom w XV w. - głos publiczny oskarżający wystarczał do wydania wyroku.

• Względy rozwijającej się gospodarki towarowo-pieniężnej, potrzeby bezpieczeństwa obrotu:

• proces gościnny - 2-ga poł. XIII w. w miastach niemieckich - odformalizowany, szybki proces gdy powodem był zagraniczny kupiec, dochodzący wierzytelności → nie zwracano uwagi na błędu formalne, brak wymogu współprzysiężników, zastępstwo stron, skrócone terminy, szybka egzekucja

• postępowanie zapobiegawcze przeciw obcemu kupcowi-dłużnikowi podejrzanego o zamiar ucieczki

• postępowanie upadłościowe (konkurs) wobec niewypłacalnych dłużników.

12. Zasady procesu rzymsko-kanonicznego

Proces cywilny włoski. Zasady procesu rzymsko-kanonicznego.

• rozdział na proces w sprawach cywilnych i w sprawach karnych

• oparty na prawie rzymskim i kanonicznym, powstał w odpowiedzi na rozwijające się stosunki gospodarcze w XIII w

• Pisemność postępowania - głównie przez wymianę pism procesowych stron.

• Skargowy

• Dyspozycyjność (rozporządzalności) - tylko od woli strony zależało rozpoczęcie procesu oraz same strony dysponowały swymi prawami procesowymi i materialnymi

• Kontradyktoryjność (sporność) - sędzia działał tylko na wniosek strony, a nie z urzędu → oparty na zasadzie prawdy formalnej - wyrok wydany na podstawie stanu rzeczy przedstawionego przez strony → paremia: co nie jest zawarte w aktach, nie istnieje w ogóle (quod non est in actis, non est in mundo).

• Legalna teoria dowodowa

Stadia procesu. Litis contestatio.

• dwa stadia procesu - przed i po litis contestatio (spór stawał się umocniony przed sądem, tzn. nikt nie mógł nic zmienić, ani się wycofać bez zgody strony i sądu)

1. wniesienie przez powoda pozwu wraz z pisemną skargą (nazwisko powoda, przedmiot roszczenia, określenie sądu, podstawę prawną, nazwisko pozwanego) → sędzia pozywał (jeśli formalnie wszystko było ok.) pozwanego i ustalał termin stawienia się w sądzie → pozwany mógł wnieść pisemną obronę podnosząc zarzuty:

• ekscepcje deklinatoryjne zwalniały od wdania się w spór, np. sprawa osądzona, sprawa z ugodą

• ekscepcje peremptoryjne mogły być udowadniane po wdaniu się w spór, np. przedawnienie, spełnienie roszczenia,

• ekscepcje dylatoryjne powodowały chwilowe odroczenie sprawy, np. właściwość sądu

• Na to powód odpowiadał repliką, a pozwany dupliką itd.

• Gdy pozwany zaprzeczał a nie mógł udowodnić ekscepcji nastąpiło wdanie się w spór.

2. Po litis contestatio - merytoryczne rozpoznawanie sporu nadal jako wymiana pism miedzy stronami. Badanie sprawy poprzez eliminacje faktów bezspornych i ustalanie faktów wymagających udowodnienia poprzez (z prawa kanonicznego) metodę wyodrębniania pozycji spornych w sprawie i wymagających udowodnienia w postaci tzw. artykułów dowodowych - powód w piśmie wymieniał w krótkich zdaniach (pozycjach) kwestie, a pozwany się do nich ustosunkowywał. Punkty sporne stawały się przedmiotem postępowania dowodowego (ciężar dowodu na tym, kto twierdzi a nie zaprzecza). Po zakończeniu postępowania dowodowego (Dowody - najważniejszy- przyznanie się strony; inne - przysięga stron, świadkowie i dokumenty) sędzia wydawał wyrok (na podstawie akt) zwany stanowczym (przedstawnowczy - dotyczy kwestii dodatkowych)

3. Apelacja - odwołanie wnoszone przez stronę do sądu wyższej instancji, który od nowa zajmował się merytorycznym rozpatrywaniem sprawy i wydawał nowy wyrok. Możliwość dwóch apelacji dla każdej strony. Trzy takie same wyroki kończyły sprawę.

Coraz większa rola zastępców procesowych → adwokat (doradca strony, przygotowywał pisma), prokurator (występował w sądzie).

Prawomocny wyrok = tytuł egzekucyjny → egzekucja przez urzędnika sądowego z polecenia sędziego.

• najpierw ruchomości (wyłączone te niezbędne do życia i wykonywania zawodu), potem zajęcie nieruchomości i ich subhastacja (sprzedaż na licytacji), potem przymus osobisty (areszt za długi)

Wady - przewlekłe → rozwija się proces (wzorowany na postępowaniu skróconym w sądach kościelnych) zwany postępowaniem sumarycznym - sędzia ma wpływ na tok postępowania, na wybór i ocenę dowodów, zniesiona litis contestatio, artykuły dowodowe (strony od razu musiały przedstawić wszystkie zarzuty), apelacja od wyroków przedstanowczych, skrócono terminy procesowe.

13. Zasady procesu inkwizycyjnego

Proces karny włoski. Początki postępowania inkwizycyjnego.

• stopniowe odchodzenie w sprawach karnych od procesu skargowego w kierunku procesu inkwizycyjnego;

• wywodziło się z kilku nurtów:

• przede wszystkim z sądownictwa kościelnego → szybki rozwój organizacyjny Kościoła umożliwił przejęcie ścigania i sądzenia przestępstw przeciw wierze (herezja, bluźnierstwo, apostazja) → powołanie instytucji inkwizytorów pod koniec XII w (ruchy heretyckie) - sędziów śledczych o specjalnych uprawnieniach (gł. dominikanie powołani do tego celu przez papieża w 1216 r.) → z czasem ustanowienie trybunałów w diecezjach.

• elementy procesu rzymsko-kanonicznego (artykuły dowodowe, dowody formalne i.in.) z możliwością tortur

• uregulowane w ustawodawstwie kościelnym i świeckim (ustawy o heretykach), skodyfikowane w bulli papieża w 1252 r. „Ad Extirpanda” → rozpowszechniło się w sądownictwie państwowym.

• Cechy charakterystyczne:

• wdrożenie postępowania następowało z urzędu,

• funkcje dochodzenia, oskarżania i wyro­kowania skupione w jednym ręku;

• oskarżony nie był stroną w procesie, a tylko przedmiotem postępowania i nie miał prawa do obrony i apelacji;

• proces tajny i pisemny (protokoły jako podstawa wyroku);

• teoria dowodów formalnych i z możliwością stosowania tortur.

• 3 stadia:

• postępowanie informacyjne (inkwizycja generalna)

• wszczynane przez sędziego-inkwirenta na podstawie jakiegokolwiek wiadomości o przestępstwie (denuncjacja lub wieść publiczna) → denuncjacja - obowiązek wiernego, nie jako oskarżyciel, ale odpowiada za fałszywy donos.

• zbieranie materiału, w celu ustalenia podejrzanego

• właściwe śledztwo (inkwizycja specjalna)

• z reguły podejrzany osadzany w zamknięciu i poddawany szczegółowemu badaniu w celu zebrania dowodów, stanowiących podstawę wyroku

• zadawanie pytań (podobnie jak w procesie rzymsko-kanonicznym) i spisywanie odpowiedzi. Ponawianie tych samych pytań w celu poznania sprzeczności.

• legalna teoria dowodowa (wykształcona w procesie rz.-k.) - dowody pełne, półpełne, mniej niż półpełne itp. → przyznanie się - królowa dowodów - nie potrzeba innych dowodów.

• osądzenie

• oparte na pisemnych materiałach dochodzenia i na referacie sędziego-inkwirenta (decydująca rola w rozprawie końcowej).

• często czysta formalność - zatwierdzenie wyroku przygotowanego przez inkwirenta → z czasem zniesiona.

Rozwój procesu inkwizycyjnego w XVI-XVIII w.

• proces inkwizycyjny wprowadzany wraz z umacnianiem się absolutystycznych form → centralizacja organizacji sądowej i odebranie jej z rąk notabli, liczne ustawodawstwa dotyczące procesu karnego i prawa karnego materialnego

• Niemcy - Carolina - choć utrzymała postępowanie skargowe, to wniesienie skargi połączone było z zatrzymaniem skarżącego do ukarania w razie nieudowodnienia winy pozwanemu. Bezpieczniej było wnieść doniesienie o popełnieniu przestępstwa - postępowanie wszczynane z urzędu (inkwizycyjne).

• Francja - ordonans z Villers-Cotteret z 1539 r., rozbudowane w ordonansie z 1670 r.

• Rosja - początkowo wprowadzono proces dochodzeniowy (rozrysk) - postępowanie z urzędu przez sędziego, który zbierał dowody winy i wyrokował → za Piotra I przejęte wzory z Zachodu.

Charakter i przebieg postępowania inkwizycyjnego.

• wszczynane z urzędu przez sędziego lub specjalny organ (Francja - prokurator królewski) na podstawie doniesienia, informacji publicznej, informacji powziętej przez inkwirenta, schwytania itp.

• odrodzenie się instytucji rugowników

• PIERWSZE STADIUM - inkwizycja generalna (postępowanie informacyjne - Francja) - ustalenie czynu przestępnego i zebranie poszlak potrzebnych do wdrożenia śledztwa przeciw osobie sprawcy za pomocą świadków, rewizji, opinii rzeczoznawców, wizji lokalnej itp.

• DRUGIE STADIUM - inkwizycja specjalna (przesłuchanie oskarżonego - Francja) - działania przeciwko podejrzanemu - uwięzienie i przesłuchiwanie (z reguły z torturami) oraz postępowanie dowodowe

• całość tajna i pisemna

• tortury - osoby stanów uprzywilejowanych z reguły uwalniane od tortur, możliwe ponowne tortury w razie sprzeczności lub po zakończeniu procesu dla wydania innych → stopniowo coraz szersza krytyka.

• teoria dowodów formalnych z rozbudowanym katalogiem dowodów (m.in. dowody pełne, niepełne, półpełne, niezupełne, więcej niż półpełne, mniej niż półpełne, a także oczywiste, poważne, przekonujące, rzeczywiste, wątpliwe, podejrzane itp.)

• zeznania świadków oceniane wg z góry przyjętych kryteriów

• dowody domniemane/pośrednie - poszlaki, np. znalezienie u kogoś narzędzi zbrodni → poszlaki bliskie, oddalone, itp.

• przyznanie się obwinionego - zwalniało inkwirenta od poszukiwania dalszych dowodów winy, bo stanowiły pełny dowód

• wyrok skazujący - tylko jeśli był pełny dowód. Jeśli nie:

• a istniały uzasadnione podejrzenia, ogłaszano tzw. uwolnienie od sądu, dające możność wznowienia w każdej chwili postępowania w razie ujawnienia nowych dowodów winy lub poszlak, przy czym podsądnego można było przetrzymywać „na wszelki wypadek" w więzieniu.

• W prawie niemieckim zebranie przeciw obwinionemu dowodów częściowych o wartości połowy pełnego dowodu dawało możność wydania wyroku skazującego na tzw. karę z podejrzenia, łagodniejszą od przewidzianej w ustawie za dane przestępstwo.

• Ostatnie stadium - (niekiedy) - rozprawa końcowa (końcowe przesłuchanie oskarżonego)

• jawnie i ustnie, wobec pełnego składu sądzącego

• z reguły czysta formalność → np. wg Caroliny wyrok musiał być przygotowany przez sędziego-inkwirenta, odczytywany przez pisarza sądowego, a sędzia pytał ławników czy uważają wyrok za zgodny z prawem, a oni MUSIELI odpowiedzieć „tak”.

• prawo do obrony - znikoma i utrudniona bo na koszt oskarżonego i tylko w rozprawie końcowej.

• rewizja procesu (prawo niemieckie) też na koszt własny przesłanie do fakultetu akt sprawy

14. Rozwój prawa karnego w Europie okresu średniowiecza i czasów wczesnonowożytnych 

Przestępstwo i kara w ustroju plemienno-szczepowym.

• Wykształcenie się organizacji państwowej sprzyjało wykształceniu się podziału na przestępstwa publiczne i prywatne.

• Przestępstwa publiczne - zagrażające ogółowi, stopniowo rozszerzany zakres czynów (od zdrady, czarów, krzywoprzysięstwo, świętokradztwo) → charakter sakralny kary (poświęcenie przestępcy bóstwu). Przestępca łamał mir (pokój publiczny). Rodzaj kar zależny od rodzaju przestępstwa (niektóre wykonywane publicznie, inne potajemnie)

• Przestępstwa prywatne - naruszające interesy jednostki i jej rodu. Albo dochodzone na drodze sądowej, albo samopomoc (zemsta rodowa) → wywodziło się z przekonania, że ofiara nie zazna spokoju dopóki nie zostanie pomszczona (pomsta krwawa). Dokonany odwet powodował odwet z drugiej strony i tak w kółko. Dlatego możliwe było wykupienie się (okup - composito), w celu zakończenia waśni/wojny rodowej.

Przestępstwa publiczne i prywatne.

• W prawie średniowiecznym przestępstwa publiczne oparte były na złamaniu miru i naruszeniu interesów grup rządzących, zagrożone karą państwową. Stopniowo do prawa karnego przenikają nowe elementy wraz ze wzrostem znaczenia aparatu państwowego i organizacji kościelnej. Panujący jako strażnik miru, pobierał karę za jego złamanie, niezależnie od kary prywatnej. Stopniowo wykształcają się różne rodzaje miru: miejscowy, osobowy, mieszany. W przypadku złamania miru niedopuszczalna była ugoda bez zgody władzy państwowej.

• Do przestępstw publicznych zaczęto zaliczać obok zamachów na panującego i jego interesy polityczne, też na interesy materialne (regalia, fałszowanie monety itp) oraz przeciwko interesom Kościoła.

• Do przestępstw prywatnych zaliczano wszelkie krzywdy wyrządzone jednostce i jej rodzinie (też zranienie, zabójstwo)

• Przestępstwa prywatne wciąż dochodzone przed sądem (kłopotliwe) lub samopomoc → ale rozwój kar kompozycyjnych (okup) też w orzekaniu sądowym.

• Podstawowy podział przestępstw w prawie wczesnośredniowiecznym:

• przeciw państwu i panującemu

• przeciw religii

• przeciw życiu i zdrowiu

• przeciw mieniu

• przeciw moralności

• Sposoby ograniczania krwawej zemsty.

• rozszerzenie zakresu przestępstw publicznych (ściganych przez władzę)

• normy nakazujące pojednanie i przyjęcie okupu pod groźba kary państwowej za naruszenie miru.

• forma pojednania - przysięga, której złamanie równało się krzywoprzysięstwu. Wg Edyktu Rotara (prawo longobardzkie) podwójny okup w razie próby pomsty po pojednaniu. Powstają pośrednicy - jednacze (min. ustalenie wysokości okupu)

• instytucja azylu (dzięki Kościołowi) → naruszenie azylu łączyło się z karą za zbezczeszczenie miejsca świętego. Z czasem instytucja ta rozszerza się na inne miejsca (dom szlachcica, miejsce odbywania sądów, młyn, droga publiczna, prom)

• ograniczenie czasu na dokonanie zemsty - zakaz dokonywania kroków nieprzyjacielskich w święta → instytucja rozejmu bożego → przedawnienie dochodzenia krzywdy.

• ograniczenia osób mogących dochodzić zemsty (np. Ruska Prawda) i na których można dokonywać zemsty (tendencja do ograniczania odpowiedzialności zbiorowej, np. Lex Gundobada, Kodeks Euryka, choć w praktyce ponosiło się ciężar okupu za przodków - wg prawa rybuarskiego do trzeciego pokolenia.)

Pojęcie przestępstwa. Charakter odpowiedzialności.

• Przestępstwo ujmowane jako krzywda (niezależnie czy była to zbrodnia w rozumieniu dzisiejszym czy niewypełnienie zobowiązania)

• Odpowiedzialność obiektywna (za zewnętrzne przejawy) bez uwzględnienia innych okoliczności > odpowiedzialność bez uwzględniania stopnia winy i bezkarność usiłowania.

• tendencje do subiektywizacji pod wpływem prawa rzymskiego i doktryny Kościoła (ujęcie przestępstwa jako grzechu - zawinionego złamania prawa boskiego)

• np. czasem odmienna kara za przypadkowe czy nieświadome działanie jak w Edykcie Rotara obowiązek przyjęcia okupu w określonej wysokości bez możliwości wróżdy.

• zaczątki uwzględniania okoliczności popełnienia przestępstwa jak umyślność w przypadku próby ukrycia przestępstwa zagrożona wyższą karą lub instytucja początku zwalniająca z odpowiedzialności (np. Ruska Prawda - oczyszczenie się przysięga po dokonaniu przestępstwa w odpowiedzi na początek), bezkarność zabójstwa w czasie legalnej wróżdy, wywołańca, czy nocnego złodzieja o ile został ten czyn ujawniony przez sprawcę (ciało wystawione na drodze publicznej, obwieszczenie sąsiadom).

• pozostałości odpowiedzialności zbiorowej - np. opole, nakaz zapłacenia okupu za przestępstwo przodka, odpowiedzialność rodziny przy niektórych przestępstwach jak zdrada.

• stopniowa indywidualizacja kary dzięki wpływom prawa rzymskiego i doktryny Kościoła.

• Przejawem obiektywnego charakteru odpowiedzialności → ta sama kara za współsprawstwo i poplecznictwo.

• Brak odpowiedzialności za usiłowanie lub możliwość odpowiadania za bardzo wczesne stadia czynu o ile były dostrzegalne.

• Nie znano konstrukcji usiłowania, choć pewne przestępstwa były uznawane za przestępstwa sui generis, jak “zadanie trucizny” w prawie salickim, Edykcie Rotara, czy za wyciągnięcie miecza z zamiarem ugodzenia kogoś, nawet bez dokonania czynu w prawie burgundzkim, czy “naradzanie się na czyjeś życie” w prawie longobardzkim.

Kary państwowe (publiczne).

• powstanie kar publicznych wiązało się ze stosowaniem w czasach pierwotnych kary wyjęcia spod ochrony rodu → jedną z jej form było zabicie, konfiskata mienia, wygnanie.

• kara publiczna jako odpłata za wyrządzone zło, ale wciąż nie współmierna do wagi czynu, choć nie tak nieograniczona jak zemsta rodowa.

• kary talionu i wynikających z nich kary odzwierciedlające np. Edyka Rotara - śmierć dla kobiety zabijającej męża

• kara śmierci - różne sposoby (powieszenie, ścięcie, ukamienowanie, utopienie, spalenie) > funkcja odstraszania (prewencja generalna i szczególna)

• Kary mutylacyjne jako samoistne lub dodatkowe lub zastępcze.

• Wyjęcie spod prawa (proskrypcja) - możność bezkarnego zabicia

• Zaoczne skazanie na śmierć - możność bezkarnego zabicia

• Wygnanie z kraju często połączone z konfiskata mienia lub zniszczeniem majątku skazanego (np. Ruska Prawda nie przewidywała kar śmierci czy okaleczenia ale wygnanie z kraju wraz z rodziną wraz z zaborem mienia). Z czasem kara konfiskaty jako kara samoistna (szczególna forma - “złupienie” grabież dobytku i zniszczenie domu)

• wykupienie się od kary publicznej - jako możliwość majątkowej rekompensaty za przestępstwo, w prawie polskim kary wielkie i małe płacone na rzecz panującego lub sądu. Możliwość ta była uzależniona od zgody władzy (np. prawo alamańskie za nastawanie na życie władcy mógł się wykupić lub kara śmierci zależnie od woli władcy). Czasem zakaz wykupu, jak w prawie rubuarskim za zdradę wobec króla, czy w przypadku szczególnych okoliczności. Przejaw uprzywilejowania bogatych. W przypadku kary prywatnej często jakaś cześć dla władcy/sądu.

Kary prywatne. System kar kompozycyjnych.

• Możliwość zapłaty okupu - system kar kompozycyjnych - rozwija się wraz z zanikiem samopomocy → połączenie elementów kary z odszkodowaniem.

• Z czasem państwo coraz bardziej wnika w wysokość kar - tworzenie taryf kar (często bardzo kazuistycznie)

• Elementy kary - główszczyzna lub pokutne/nawiązka + część dla władcy jako publiczna kara.

• Główszczyzna zależna od statusu ofiary i sprawcy, płci i wieku

• Nawiązka - wysokość zależna też od stopnia zranienia, rodzaju uszkodzenia.

• Część publiczna (zwana fredus w prawie germańskim) była albo stała, albo stanowiła część kary prywatnej.

• Obowiązek zapłaty mógł przechodzić na krewnych, lub sprawca płacił głową jeśli sam nie mógł się wykupić > prawo salickie - zwyczaj rzucania grudki ziemi przez sprawcę na kolejnych krewnych od najbliższych by go wykupili. Jeśli nikt nie może/chce, wtedy płaci głową.

B. KIERUNKI ROZWOJU ŚREDNIOWIECZNEGO PRAWA KARNEGO

Ograniczanie wojen prywatnych (wróżd).

• Wojny prywatne - wynika rozdrobnienia feudalnego i słabości aparatu władzy. W celu przezwyciężenia rozdrobnienia władza starał się je ograniczać min. poprzez liczne “ustawy pokoju” czy “pokoje ziemskie”, zawierające również przepisy dotyczące prawa karnego.

• Ograniczanie poprzez:

• czas → min. instytucja rozejmu bożego czy jak we Francji instytucja tzw. czterdziestodniówki królewskiej (zakaz atakowania krewnych wrogiego rodu przez 40 dni, jeśli byli nieobecni w czasie wybuchu waśni)

• warunki prowadzenia walki i sposoby pojednania → wprowadzono przedawnienia, obowiązek zapowiedzi, obok okupu dokonanie pokuty (wpływ kościelnej instytucji pokory).

Nowa klasyfikacja przestępstw.

• wzrost ilości przestępstw publicznych → np. we Francji tzw. sprawy królewskie sądzone przez organa królewskie - szeroka interpretacja interesu królewskiego i naruszenia porządku publicznego

• rozszerzanie zakresu miru

• pewne odmiany przestępstwa uznane za publiczne, np. kradzież zawodowa

• rozszerzenie zakresu przestępstwa zbrodni obrazu majestatu (wszelkie zamachy na osobę panującego i jego interesy)

• wzrost represji za przestępstwa przeciwko interesom skarbowym państwa

• pojawienie się przestępstw przeciwko działaniu aparatu władzy, np. wyciągnięcie broni przy urzędniku

• dużego znaczenia nabrało przestępstwo herezji (bardzo surowa represja karna - ustawy Fryderyka II - kara dotyczyła osób do drugiego pokolenia)

• podział ze względu na wagę czynu (kryterium sąd właściwy) - sprawy większe i mniejsze

• podział na zbrodnie i przekroczenia (różne kryterium → w Zwierciadle Saskim kryterium jest wola dokonania przestępstwa)

• we Francji podział na gardłowe i niegardłowe (kryterium rodzaj sankcji)

• podział wg sposobu karania w systemie angielskim → podział na zbrodnie (zagrożone karą śmierci wraz z konfiskatą) i występki (swoboda sędziego) i wykształcenie zdrady stanu (kara śmierci) i zdrada główna (kwalifikowana kara śmierci)

• podział na uszkodzenia ciała proste, suche, krwawiące i sine.

• Wśród przestępstw prywatnych pojawiają się przestępstwa przeciwko czci - czynne (np. spoliczkowanie) i słowne, dzielone na zniewagę (używanie obelżywych słów) i potwarz (zarzucenie komuś przestępstwa).

Przejawy subiektywizacji odpowiedzialności.

• kazuistyczne próby odróżnienia czynów umyślnych od popełnionych bez złego zamiaru, z reguły oparte na pewnych zewnętrznych okolicznościach wpływających na zaostrzenie lub złagodzenia kary → ujmowane w sposób obiektywny (tzn. wyłączających bezprawność czynu, a nie winę sprawcy)

• niezależnie od świadomości sprawcy pewne warunki wyższej karalności, np. atak na drodze publicznej a polnej, wyciągnięcie broni przy urzędniku czy osobie prywatnej

• instytucja początku

• Coraz silniejsza indywidualizacja kary - w licznych przepisach formułowana była zasada, ze odpowiedzialność za czyn ponosi sprawca, ale tworzono wiele wyjątków, jak obowiązek zapłaty główszczyzny przez krewnych, rozciągnięcie infamii na rodzinę, odpowiedzialność pana za sługi i domowników, opola.

Nowa klasyfikacja kar.

• stopniowo traci znaczenie podział na kary publiczne i prywatne ze względu na pomieszanie elementów publicznych z prywatnymi w karach pieniężnych.

• Kary na gardle i ręku (za zbrodnie - kary śmierci i okaleczenia ze stopniowym ograniczaniem możliwości wykupienia) i kary na skórze i włosach (za przekroczenia - kary hańbiące, jak chłosta) → Zwierciadło Saskie

• rozpowszechnienie się kar na czci - infamia, odwołanie zniewag, tj. “odszczekanie”

• Kary pieniężne - nadal jako kompozycyjne lub samoistne

• Ograniczanie wykupienia się poprzez konieczność uzyskania zgody sędziego lub oskarżyciela, czasem nawet wykupienie nie uwalniało od infamii.

• Dalsze zróżnicowanie ze względu na pozycję społeczną. Regułą stało się połączenie uiszczenia kary publicznej obok kary prywatnej (główszczyzny czy nawiązki), np. na Mazowszu kara płacona na rzecz księżnej zwana “mszycą”

• Wraz z rozróżnieniem odpowiedzialności karnej od cywilnej (w następstwie odróżnienia procesu cywilnego od karnego) kary przechodziły ewolucję → kary publiczne pieniężne jako sensu stricte kary majątkowe (grzywna, konfiskata), a prywatne jako odszkodowanie na rzecz poszkodowanego.

Linie rozwoju prawa karnego początków doby nowożytnej.

• potrzeba unifikacji związana z powstawaniem monarchii absolutnych - przede wszystkim skodyfikowania procesu karnego i prawa karnego materialnego → od XVI w do XVIII w okres ordynacji karnych

• najważniejsza - Carolina → przenikanie elementów prawa włoskiego, wzrost techniki legislacyjnej (pojawienie się definicji poszczególnych stanów przestępstwa). Wpływ Caroliny:

• zwycięstwo zasady publicznoprawnej,

• uznanie winy za podstawę odpowiedzialności karnej,

• rozbudowa okoliczności wyłączających odpowiedzial­ność,

• wyłączności kar publicznych (głównie okrutne kary cielesne)

• tam gdzie nie było absolutyzmu (np. Polska) brak wszystkich w/w zasad.

Publicznoprawny charakter przestępstwa.

• dzięki Carolinie ugruntowanie zasady, ze każde przestępstwo narusza porządek publiczny; Carolina - brak możliwości wykupienia, a pojednanie nie uwalniało od odpowiedzialności → najszybsza recepcja tej zasady w absolutystycznej formie rządów.

Podstawy odpowiedzialności.

• dzięki Carolinie rozpowszechnienie zasady, że wina jest podstawą odpowiedzialności → nie skutek zewnętrzny a zamiar, a zakres odpowiedzialności zależny od stopnia złego zamiaru i świadomości sprawcy. → różne stopnie winy - wina umyślna, nieumyślna (zabójstwo nieumyślne = zabójstwo w Carolinie karane nadal karą śmierci ale bez udręczania jak w przypadku morderstwa) i przypadek (z reguły brak kary publicznej, jedynie kara prywatna)

• w Polsce mężobójstwa kryminalne (umyślne) i cywilne (nieumyślne) oraz domniemanie złego zamiaru w pewnych okolicznościach (zabójstwo na sejmie, zjeździe publicznym)

• ustawowe nakazy uwzględniania okoliczności popełnienia przestępstwa (wpływ na zakres odpowiedzialności i/lub kary). Carolina wprowadzała wskazówki dla sędziego, a doktryna wypracowała szczególne okoliczności wyłączające przestępczość czynu (czy z braku winy czy z braku bezprawności działania):

• niezawiniony błąd

• przymus fizyczny

• niedojrzałość psychiczną

• choroba umysłowa

• obrona konieczna (warunki z doktryny włoskiej)

• konstrukcja stanu wyższej konieczności → działanie spowodowane koniecznością życiową, nieodpartą potrzebą (utożsamiane z przymusem psychicznym), np. kradzież z nędzy.

Nowe kierunki represji karnej. „Polowania na czarownice".

• rozszerzenie zakresu przestępstwa zbrodni obrazy majestatu i zdrady kraju

• powstawanie (bardzo surowej) represji karnej za włóczęgostwo i żebractwo (gł. Anglia)

• polowania na czarownice - blisko trzy wieki. zaliczano do zbrodni obrazy majestatu boskiego

• pierwsza zapowiedź - dzieło „Młot na czarownice” autorem 2 inkwizytorów.

• początek w państwach niemieckich

• apogeum - wiek XVII

• specjalna procedura - tortury

• jako prześladowcy czarownic też wybitni myśliciele tej epoki, jak Jean Bodin czy sędzia i profesor prawa z Lipska Benedykt Carpzow (autor dzieła w którym zalecał szczególnie okrutne środki postępowania z czarownicami)

• nieliczni obrońcy przed prześladowaniem - np. jezuita Fryderyk Spee (autor wydanego anonimowo dzieła Cautio Criminalis) czy Daniel Wisner w Polsce.

Pojęcie i cel kary. Katalog kar.

• Carolina - wszystkie kary publiczne, brak kar prywatnych - ich cel - odstraszanie (prewencja generalna).

• Bardzo surowa represja karna.

• Duże rozbudowanie katalogu kar - kara sprawiedliwa to kara ściśle dopasowana do rodzaju przestępstwa i jego wagi (kary talionu, odzwierciedlające) → min. 8 rodzajów kary śmierci, kary mutylacyjne, chłosty, wygnania, konfiskaty, ale też pojawienie się kary więzienia (nie jako kara samoistna, ale jako dodatkowa obok kary śmierci, albo jako przetrzymywanie przed wyrokiem).

• Katalog kar publicznych rozpowszechnił się w Europie i uzupełniany był miejscowymi karami (np. galera we Francji, bicie knutem w Rosji, zesłania na Syberię/Kaukaz, katorga, tj. zesłanie wraz z robotami)

Zasady stosowania kar.

• Carolina - arbitralność lub analogia (kary nadzwyczajne - z reguły łagodniejsze).

• W doktrynie łagodzenie represji karnej - pogląd, że kary z Caroliny mają zastosowanie, gdy:

1. nie zaistniały żadne okoliczności łagodzące,

2. gdy sędzia ma niezachwianą pewność, że sprawca popełnił dany czyn - inaczej kara nadzwyczajna

• Stopniowa rezygnacja z tak surowych kar też w ustawodawstwie, jednak prawdziwy przełom pod wpływem ideologii humanitaryzmu XVIII w.

• Obok wskazówek dla sędziego nakazujących uwzględnianie okoliczności, liczne odesłania do prawa cesarskiego (rzymskiego), fakultetów prawniczych, opinii znawców prawa jako źródeł, z których mieli czerpać sędziowie. Carolina też sama dawała wskazówki, np. w przypadku zróżnicowania na pozycję społeczną. W doktrynie opracowano też szeroki zestaw okoliczności:

• okoliczności łagodzące - m.in. upływ czasu, przyznanie się do winy, wykazanie skruchy, pojednanie, zwrot ukradzionego przedmiotu, zły stan zdrowia, szlacheckie po­chodzenie.

• okoliczności obciążające - m.in. przyłapanie na gorącym uczynku, recydywa, ofiara krewny, przełożony lub osoba wyższego stanu, nagminność występowania przestępstw danego rodzaju.

15. Ius publicum

16. Ius Commune

17. Koncepcja praw fundamentalnych w Europie

18. Kodyfikacje okresu Odrodzenia

19. Kodyfikacje okresu oświecenia

Ruch kodyfikacyjny czasów Oświecenia.

• Atmosfera krytyki zastanych urządzeń, kultu tradycji i dawnych autorytetów, afirmacja rozumu i praw natury → przekonanie, że mądre, racjonalne działania prawodawców mogą przebudować świat = „światopogląd prawniczy".

• Jeremiasz Bentham - twórca terminu „kodyfikacja" → program reform oparty na idei skodyfikowania obowiązujących norm w jeden zbiór (a complete body of law) oraz wskazówki dot. techniki kodeksowej.

• Idea kodyfikacja nie była nowa. Nowa w niej była idea całkowicie nowego, oderwanego od spuścizny „wieków ciemności" porządku prawnego, zbudowanego od podstaw.

Ideologiczne podstawy kodyfikacji — prawo natury.

• różne warunki powstawania kodeksów, ale we wszystkich są odwołania do prawa natury.

• kult wiedzy ścisłej przenoszony były na grunt badań nad społeczeństwem. Krytyka zastanych urządzeń ze względu na ich niezgodność z prawem natury (np. wszyscy ludzie wolni) → egalitaryzm i liberalizm (prawo prywatne) oraz humanitaryzm i bezpieczeństwo prawne jednostki (prawo karne)

• Hugon Grocjusz - uważany za twórcę szkoły nowożytnego prawa natury; w swoim dziele stworzył katalog stałych i niezmiennych prawideł w społeczeństwie: obowiązek do­trzymywania umów, obowiązek naprawienia wyrządzonej szkody, nienaruszalność własności jednostki, uznanie, że pewne czyny muszą być ukarane oraz tezę, że z tych prawideł można wydedukować elementy budowy prawa.

• 2 etapy rozwoju prawa natury:

• etap absolutnego prawa natury - oderwana od praktyki filozofia, budowano z praw naturalnych zamknięty, absolutny i uniwersalistyczny metodą nauk ścisłych system prawa - powstają utopijne kodeksy prawnonaturalne, np. Morelly'ego Kodeks natury, czyli prawdziwy duch jej praw (zbiory reguł postępowania, a nie prawa)

• etap względnego prawa natury - postulat przenikania prawa natury do ustawodawstw krajowych, jako czynnik przebudowujący systemy prawne („nadbudowa” prawa pozytywnego). Prawo natury jako czynnik umożliwiający ocenę prawa pod kątem etyki, rozumu, sprawiedliwości → powszechne przekonanie o konieczności podporządkowania prawa prawu natury (czasem o deklaratoryjnym charakterze)

• Prawo natury stało się prawem świeckim - oderwanym od prawa boskiego → wyrazem tego stała się idea laickiej formy małżeństwa.

Założenia programu kodyfikacji prawa.

1. Nowy - stworzenie całkowicie nowych praw → w praktyce nierealne.

2. Jednolity - zerwanie z feudalnym partykularyzmem → idea sprawiedliwości jednostki lub idea integracji politycznej.

3. Wyłączne obowiązywanie kodeksu - uchylenie wszystkich dotych­czasowych źródeł z danej dziedziny prawa.

4. Prawo pewne - idea bezpieczeństwa, zabezpieczenie przed nadużyciami

5. Kodeks zupełny - pod względem zawartości, bez luk - przez Jeremy Benthama uznawana z najważniejszą. Szczególne znaczenie w przypadku prawa karnego (zasada nullum crimen sine lege)

• dylemat → kazuistyczne czy abstrakcyjne normy

• Krótki - zwięzły, bez zbędnych szczegółów

• Jasny i powszechnie zrozumiały - miało służyć powszechnej znajomości prawa i dzięki temu zabezpieczeniu jednostek przed nadużyciami (nieufność do prawników) → rola sędziego miała sprowadzać się do prostej subsumcji.

• Sprawiedliwy i służyć idei dobra powszechnego - powoływanie się na prawo do szczęścia (też w przypadku państw absolutystycznych - motyw patriarchalnej troski o szczęście poddanych)

Zaczątki prac kodyfikacyjnych. Pierwsze kodeksy.

• Najszybciej prawo karne i procedurę, najwolniej i najtrudniej prawo cywilne.

• głównie urzędnicy, a nie prawnicy (małe zaufanie do nich)

Cesarstwo

• uzasadniane uniwersalistyczną ideą Cesarstwa, ale jego słabość polityczna uniemożliwiła wprowadzenie prac w życie, pomimo prac min. filozofa W.G. Leibniza.

• nosicielami tej idei stały się poszczególne władztwa terytorialne, jak Bawaria, Prusy, Austria.

Bawaria

• 1715 r. - Codex Iuris Bavarici Criminalis, 1753 - procedury sądowej, 1756 - Codex Maximilianeus Bavarici Civilis → idea zebrania praw i wyjaśnienia rozbieżności, a nie ich reformy (choć miały pewne nowoczesne cechy - próba operowania językiem jasnym, odstępowanie od kazuistyki, zasada rozumu i słuszności)

Prusy

• Pierwsze prace za Fryderyka I - nieudane

• za Fryderyka II - 1746 r. wydał rozporządzenie dotyczące wymogów przyszłej kodyfikacji (kryteria materialne i formalne) → Corpus Iuris Fredericiani - osadzony w feudalnych stosunkach

• 1780 r. Fryderyk II polecił K.G. Svarezowi i E.F. Kleinowi sporządzić na podstawie praw dotychczasowych i prawa natury zbiór praw (po niemiecku), wykluczający spory interpretacyjne → 1794 r. Landrecht pruski.

Austria

• za czasów rządów Marii Teresy - początkowo cele unifikacyjne, nie reformatorskie → 1752 r. powołanie komisji kompilacyjnej → 1768 r. Constitutio Criminalis Theresiana.. 1753 r. powołanie komisji kompilacyjnej dla prawa cywilnego → projekt Codex Theresianaus - nieprzyjęty.

• 1811 r. - ABGB.

Rosja

• za Piotra I - pierwsze próby reformy, powołanie komisji

• Za Katarzyny II - powołanie komisji stanowej (deputatów 564) →cel: zdobycie popularności przez Katarzynę II w kraju i opinii postępowej władczyni za granicą. → „Instrukcja” Katarzyny dla deputatów - oparta na dziełach filozofów, idei humanitaryzmu → przetłumaczona na kilka języków i rozpowszechniana poza granicami Rosji. Po 2 latach odroczenie prac komisji (nie zwołana potem)

• za Pawła I - wznowienie prac - bez rezultatów

Francja

• prace częściowe dot. prawa karnego → 1791 r. Kodeks karny (dot. przestępstw ciężkich, kary i ich katalog) i 1795 r. Kodeks o przestępstwach i karach (dot. gł. procedury karnej).

• postulat kodyfikacja prawa prywatnego → 4 projekty: pierwszy oparty na kodeksach prawa natury odrzucony bo za mało rewolucyjny (719 artykułów), drugi - 1/3 artykułów by nie krępować praw jednostki, abstrakcyjny zbiór zasad moralnych - przeprowadzona dyskusja tylko nad częścią, trzeci - przedstawiony Radzie 500, nie wszedł pod obrady, czwarty - podobnie jak 3.

Nauka i nauczanie prawa w dobie Oświecenia.

• Zmiany w nauce:

• prawa - silnie związana z sądownictwem, prawa natury - oderwana od praktyki;

• prawa - przywiązanie do tradycji, prawa natury - krytyka zastanych urządzeń;

• prawa - brak nowych dziedzin i badań, prawo natury - wytworzenie nowych dziedzin, jak prawa narodów (międzynarodowego prawa) oraz nowych badań, min. nad historią prawa (prekursorzy prawoznawstwa porównawczego)

• Nauczanie:

• nowe przedmioty - prawo natury, prawa narodowe

• wykładowy język narodowy,

• zerwanie z prymatem łaciny i prawa rzymskiego (na terenie Rzeszy jako hasło walki ze zwierzchnictwem politycznym Rzeszy)

• nabranie charakteru użytkowo-praktycznego - kształcenie kadr urzędników oraz w miejsce ogólnie wykształconych doktorów „obojga praw” - specjalistów z konkretnych dziedzin.

• ograniczanie wiedzy historycznej na rzecz znajomości kodyfikacji

Kształtowanie się systematyki prawa nowożytnego.

1. Odrodzenie podziału na prawo publiczne i prywatne

• nie wszędzie i nie w pełni trzymano się tego podziału (np. Landrecht - podział na prawa jednostki i prawa społeczne, rosyjski Zwód Praw itd.).

• często jeszcze używano trójpodziału z Instytucji Justyniańskich

• Podział prawa prywatnego na jego części składowe jak prawo cywilne i handlowe.

• prawo karne należało do prawa publicznego

• wg Benthama najbardziej kompletny podział: prawo cywilne, karne i konstytucyjne

• Podział na prawo materialne i procesowe - uregulowanie w odrębnych kodeksach

Odmienność systemu prawnego w Anglii.

• Podstawą rozstrzygnięć prawo precedensowe (common law), uzupełniane zasadami słuszności (equity) → prawo sędziowskie → inne spojrzenie na normę prawną:

• na kontynencie - norma prawna ma charakter ogólny (umożliwienie zastosowania w jak największej ilości przypadków); rola sędziego = subsumpcja.

• w Anglii - norma prawna (legal rule) jest jednostkowym rozstrzygnięciem konkretnej sprawy, a ustawy mają walor abstrakcyjnych zasad, nabierających treści w momencie wykładni, dokonywanej przez sędziego w konkretnym przypadku.

• Podział na common law i equity law - kryterium proceduralne (od reformy sądowej z 1873 r.).

• Wpływ ruchu kodyfikacyjnego - wzrost znaczenia statute law → unowocześnianie i uzupełnianie prawa tradycyjnego (najwięcej norm z zakresu prawa karnego)

• różnice w stosunku do ustaw kontynentalnych:

• ogłaszane jako całość z danej sesji

• treść to wskazówki postępowania w konkretnej sprawie

Kodyfikacja prawa kanonicznego.

• Powody kodyfikacji prawa kanonicznego:

• od czasu ostatniego zbioru ustaw kościelnych z XIV w. powstało wiele nowych ustaw, dekretów, postanowień soborów, często sprzecznych ze sobą.

• postulat rewizji ze względu na potrzebę uwzględnienia zmiany stanowiska kościoła - już nie uniwersalistyczne prawo świata chrześcijańskiego, ale prawo Kościoła Katolickiego

• potrzeba unowocześnienia pod względem formy i techniki legislacyjnej

• Początek prac - obrady I Soboru Watykańskiego - liczne prace, nie uchwalone, duży ich wpływ na późniejsze prace

• Nowy etap - 1904 r. papież ogłasza potrzebę zebrania w całość i aktualizacji przepisów prawa kościelnego → komisja papieska (przewodnictwo kardynał Piotr Gasparii) wspierana przez Komisję Konsultorów (kanoniści, doktorzy prawa kanonicznego, teolodzy) → po 8 latach - Kodeks Prawa Kanonicznego (Codex Iuris Canonici)

• ekskluzywna (wyłączna), autentyczna i pełna kodyfikacja prawa kanonicznego;

• zerwanie z kazuistyką

• 5 ksiąg → nowa systematyka nawiązująca do Instytucji - I - normy ogólne, II - przepisy o osobach, III - o rzeczach, IV - o procesach, V - o przestępstwach i karach.

• metoda wykładni - egzegetyczna

• trudno zrozumiały

• Nowy Kodeks prawa kanonicznego dla Kościoła łacińskiego - pracy zapoczątkowane na II Soborze watykańskim, reforma prawa kanonicznego pod wpływem nowych kierunków doktryny i ruchu odnowy Kościoła → 1983 r. ogłoszony przez Jana Pawła II.

20. Rozwój prawa narodów w Europie

21. Humanitaryzm prawniczy XVIII w.

Powstanie humanitarnej doktryny prawa karnego XVIII w.

• Hasła humanitaryzmu w części jedynie w sferze ideałów, ze względu na to że myśliciele, rzadko znali się na legislacyjnej stronie reform, ale ogólnie wszyscy byli za „uczłowieczaniem” prawa karnego. Decydujący wpływ mieli jednak:

• Wolter - broniąc niewinnie oskarżonego i w okrutny sposób skazanego człowieka (Jana Calasa) doprowadził do jego pośmiertnej rehabilitacji. Publikował całą serię pism ukazując bezprawie feudalnego sądownictwa i religijnego fanatyzmu. Potem jeszcze wielokrotnie bronił niewinnych ofiar. Jego prace poruszyły opinię europejską.

• Cesare Beccaria - opublikował dzieło „O przestępstwach i karach”, którego przyjęcie było bardzo szerokie i żywe, stało się swoistym credo, dla walczących o reformę humanitarną prawa karnego oraz inspiracją dla ówczesnych legislatorów.

Program humanitarystów w dziedzinie prawa karnego materialnego.

• Głównie postulaty dotyczyły procesu karnego, ale i prawa materialnego.

• walka z arbitralnością sędziów → nullum crimen sine lege, nulla poena sine lege, zakaz analogii → by to osiągnąć - kodyfikacja zupełna

• zerwanie ze stanowym zróżnicowaniem w prawie karnym → zapowiedź formalnej równości.

• subiektywizacja od­powiedzialności karnej (zerwanie z pozostałościami odpowiedzialności obiek­tywnej)

• indywidualizacja (zniesienie pozostałości odpowiedzialności zbiorowej i represji wobec osób niewinnych).

• katalog przestępstw i ich kwalifikacja - przewartościowanie dóbr chronionych represją karną: zniesienie przestępstw za czary czy samobójstwo (wolność jednostki).

• Kara → nowe założenia represji karnej i nowe uzasadnienie sensu kary w ogóle → utylitaryzm społeczny (osiągnięcie za pomocą kary pożytecznych dla społeczeństwa celów, jak: zapobieganie i poprawę

• praca - uważana za ważny czynnik kary (tak w zakresie zapobiegania, jak i poprawy)

• zwalczano karę śmierci - nieutylitarna i nieodwracalna, lepsza kara ciężkich robót.

• zniesienie kar okrutnych - kwalifikowanych i mutylacyjnych

• ekonomia kar - kara winna być wymierzana tylko w granicach i sposobami koniecznymi do osiągnięcia jej skuteczności (określona ustawowo, współmierna do przestępstwa i relatywna, tj. wymie­rzana w wysokości ściśle zależnej od wielkości przestępstwa). → zwrócenie uwagi na wagę szybkości wykonania kary i nieuchronność jej zastosowania.

22. Szkoła klasyczna prawa w Niemczech

Szkoła klasyczna.

• Twórca - Anzelm Feuerbach.

• idee humanitaryzmu, ale oderwane od realiów życia:

• równość wobec prawa - jako równość formalna, bez zauważenia faktycznej nierówności (społ. i ekon.)

• formalna definicja przestępstwa (zasada nullum crimen sine lege) abstrahując od społecznego uwarunkowania.

• Przestępstwo jako zjawisko prawne, a nie społeczne.

• teoria odpowiedzialności o charakterze abstrakcyjnym - podstawą odpowiedzialności wina jednostki, obdarzonej niczym nie skrępowaną wolą (założenie - woluntaryzm, indeterminizm) → abstrakcyjnie ujęta „autonomia woli".

• teoria kary - teorie bezwzględne i teorie o funkcji prewencyjnej kary.

• Podstawowe postulaty praworządności i ideały „państwa prawnego", pod względem metody oparta na egzegezie, a swoje badania ograniczała do samej normy.

23. Pozytywizm prawniczy w XIX w.

Pozytywizm prawniczy, nurt w XIX i XX-wiecznej filozofii prawa, przeciwstawiany prawu natury. Do podstawowych tez pozytywizmu należą następujące:

• pojęcie prawa sprowadza się do normy (reguły);

• nie ma koniecznego związku między prawem i moralnością.

• prawo obowiązuje jedynie na określonym terenie w określonym czasie, jest ustanowione przez uznawany autorytet (państwo)

Najsłynniejsi przedstawiciele:

• John Austin

• Rudolf von Ihering

• Georg Jellinek

• Herbert Hart

• Hans Kelsen

Prawo jako zespół norm postępowania to koncepcje pozytywistyczne i prawno naturalne. Koncepcje pozytywistyczne - przyjmuje się w nich, że treść norm wyznaczana jest wyłącznie przez odpowiednie akty stanowienia, lub przez uznanie tych norm przez państwo - tj. treść aktów wyznaczana jest przez decyzje organów państwowych. Wg tej teorii prawem jest tylko taki zespół norm postępowania, który jest efektem działania organów państwa. Wzory postępowania, jakie składają się na prawo różnią się od innych norm postępowania tym, że ich realizacja jest poparta przymusem państwowym. Termin pozytywizm prawniczy może występować w prawoznawstwie (iurisprudencia) w dwóch podstawowych znaczeniach:

• Może oznaczać pewien typ poglądów na prawo, a zwłaszcza sposób rozumowania prawa i uzasadniania obowiązku dawania prawa posługi lub określony sposób nauczania prawa.

• Pozytywizm prawniczy jako określony kierunek w prawoznawstwie. To kierunek historyczny dominujący w 2 poł. XIX w. i na początku XX w., istniejący w skrajnej postaci normatywizmu, którego twórcą był Habo Helfer. Jednakże kierunek prawniczy w ujęciu drugiego znaczenia nigdy nie ukształtował się w postaci jednolitej doktryny.Rozwinął się raczej w dwóch wersjach:

• anglosaskiej - John Austin

• kontynentalnej (mocno zróżnicowanej) - Rudolf Jhering.

Pozytywiści uznawali, że zespół norm moralnych jest systemem normatywnym, który odrębny jest od prawa pozytywnego. Przejawem tego stanowiska jest twierdzenie, że obowiązywanie norm prawnych jest niezależne od tego, czy realizują one jakieś wartości moralne, bądź czy są zgodne z jakimiś normami moralnymi lub, czy też nie są z nimi zgodne. Ten pogląd dotyczący obowiązywania prawa i niezależności obowiązywania norm prawnych od norm moralnych nazywany jest niezależnością walidacyjną prawa. Przyjęcie poglądu pozytywistycznego prowadzi do uznania, że prawo ma być moralnie słuszne, ale może być moralnie odrażające. Ale ocena moralna prawa nie ma wpływu na jego obowiązywanie. W pozytywistycznych koncepcjach prawa nie zaprzecza się o istnieniu prawnych związków pomiędzy prawem a moralnością, nie ma związków walidacyjnych, jest pewna niezależność walidacyjna. Dla pozytywistów moralna ocena prawa nie jest zadaniem nauk prawa. Prawoznawstwo wg pozytywistów może formułować jedynie twierdzenia o zgodności lub niezgodności norm prawnych z ocenami moralnymi. Nauki prawne winny być wolne od wartościowania.

24. Kodyfikacja napoleońska i jej znaczenie dla prawa europejskiego

Kodeks Napoleona.

• przed rewolucją prawo prywatne poza ustawodawstwem królewskim

• tuż po rewolucji liczne zmiany w prawie w duchu liberalizmu, laicyzacji i indywidualizacji

• 1800 r. - Napoleon powołuje 4-osobową komisję (prawników ancien-regime'u) → projekt do Rady Stanu → ostateczna wersja to 36 ustaw połączonych w jedno pod nazwą Kodek cywilny Francuzów w 1804, a w 1807 zmieniono nazwę na kodeks Napoleona, ostatecznie nazwany Code civil.

• ponad 2tyś art., 3 księgi (systematyka nawiązująca do Instytucji, usankcjonowanie 3 wolności - osoby, własności i obrotu):

• o osobach - m.in. przepisy o naby­waniu i utracie praw cywilnych, prawo małżeńskie osobowe, przepisy o władzy ojcowskiej, adopcji, opiece i kurateli;

• o majątkach i różnych rodzajach własności - przepisy o własności, użytkowaniu i służebnościach;

• o różnych sposobach nabywania własności - zobowiązania, prawo spadkowe, prawo majątkowe małżeńskie.

• uznawany za klasyczną kodyfikację „mieszczańskiego" prawa cywilnego epoki kapitalizmu wolnokonkurencyjnego (wolność, nieograniczona własność prywatna i swoboda umów, swoboda jednostki i jej inicjatywy gospodarczej) → zasada liberalizmu i indywidualizmu,

• charakter antyfeudalny w ogólnych założeniach, a założeniach szczegółowych nawiązujący do dawnego prawa zwyczajowego Francji płn, prawa rzymskiego krajów prawa pisanego i prawa okresu Rewolucji.

• Rewolucyjny charakter w prawie majątkowym, zachowawczy w prawie osobowym i rodzinnym

• arcydzieło sztuki legislacyjnej - zwięzły, prosty i jasny, unikał kazuistyki i zbyt abstrakcyjnych norm. Elastyczność sformułowań.

• Zakres obowiązywania - wprowadzany na terenach podbitych, potem nawiazywały do niego inne kodeksy: rumuński, pierwszy kodeks włoski, portugalski, hiszpański, ale też w Ameryce Płd., Bliskim Wschodzie i Afryce Płn.

• Zmiany od okresu III Republiki

• najpierw - prawo osobowego i rodzinne - stopniowa likwidacja antyegalitarnych przepisów.

• 1945 r. - powołano komisję do stworzenia jednolitego kodeksu → wyodrębnienie nowych dziedzin, jak prawo pracy, rolne, ubezpieczeń poza kodeksem.

• nie potrzeba wielu nowelizacji, ze względu na dużą elastyczność norm

25. Kodyfikacje europejskie XIX w.

Landrecht pruski z 1794 r. (dzień dziecka :) )

• Zawieszenie publikacji Landrechtu pod wpływem rewolucji we Francji → wprowadzono po włączeniu ziem II rozbioru jako posiłkowy w stosunku do praw prowincjonalnych.

• bardzo obszerny (blisko 20tyś art.), napisany kazuistycznie, z wieloma mentorskimi wskazówkami etycznymi

• objął prawie całość prawa materialnego (państwowe, administracyjne, karne, prywatne - 15tys art.)

• napisany po niemiecku, ale językiem niezrozumiałym, rozwlekłym, liczne dygresje i życiowe przykłady.

• oparty na prawie powszechnym → typowy przykład kodeksu przejściowego między feudalizmem a kapitalizmem („pruska droga”), min. obok nowoczesnej definicji własności, istniała własność podzielona, oparty na stanowej strukturze, przywilejach szlachty, poddaństwie chłopów → wraz z reformami Steina-Hardenberga załamały się podstawy Landrechtu.

Kodeks cywilny austriacki z 1811 r. (ABGB). (dzień dziecka :) )

• prace zaczęte za Marii Teresy zakończyły się za Józefa II - Kodeksem Józefińskim w 1786 (głównie prawo osobowe)

• za Leopolda II - powstał w 1797 r. Kodeks cywilny zachodniogalicyjski → nawiązywał do prawa natury, nieliczne przepisy feudalne → liczne dyskusje i zakończenie prac w 1811 r. (dzień dziecka) jako ABGB.

• ok. 1500 art., krótki wstęp i 3 części - o prawie osobowym, o prawie rzeczowym i o przepisach wspólnych prawom osobowym i rzeczowym.

• kwestie materialne - oparty na abstrakcyjnie ujmowanych założeniach równości podmiotów prawa, wolnej własności i swobody umów, i choć powstał w czasie istnienia podziałów stanowych, to zostały one uregulowane w odrębnych przepisach, tzw. politycznych

• kwestia formy - sformułowania krótkie i proste, wyraziste, z odwołaniami do zasad słuszności i rozsądku o ujęciu ogólnym. W systematyce i terminologii nawiązywał do prawa rzymskiego.

• W ciągu XIX w niezmieniany choć - zniesiono feudalizm, poddano regulacji ABGB własność chłopską, wydawanie ustaw szczegółowych dot. spraw nieprzewidzianych w ABGB, reformy konstytucyjne - pierwsza faza (lata 60'te i 70'te) w duchu liberalizmu, od lat 80'tych nawrót do reform antyliberalnych (hasła solidaryzmu społecznego, odwrót od polityki manchesteryzmu)

• Początek XX w. - 3 nowele:

• Nowela I z 1914 r. zmiany w dziedzinie prawa osobowego, rzeczowego i spadko­wego.

• Nowela II z 1915 r. przepisy o sprostowaniu i odnowieniu granic.

• Nowela III z 1916 r. zmieniała niektóre przepisy prawa zobowiązań (najobszerniejsza).

• wpływ BGB. Obowiązuje do dziś w Republice Austrii.

Kodeks Napoleona.

• przed rewolucją prawo prywatne poza ustawodawstwem królewskim

• tuż po rewolucji liczne zmiany w prawie w duchu liberalizmu, laicyzacji i indywidualizacji

• 1800 r. - Napoleon powołuje 4-osobową komisję (prawników ancien-regime'u) → projekt do Rady Stanu → ostateczna wersja to 36 ustaw połączonych w jedno pod nazwą Kodek cywilny Francuzów w 1804, a w 1807 zmieniono nazwę na kodeks Napoleona, ostatecznie nazwany Code civil.

• ponad 2tyś art., 3 księgi (systematyka nawiązująca do Instytucji, usankcjonowanie 3 wolności - osoby, własności i obrotu):

• o osobach - m.in. przepisy o naby­waniu i utracie praw cywilnych, prawo małżeńskie osobowe, przepisy o władzy ojcowskiej, adopcji, opiece i kurateli;

• o majątkach i różnych rodzajach własności - przepisy o własności, użytkowaniu i służebnościach;

• o różnych sposobach nabywania własności - zobowiązania, prawo spadkowe, prawo majątkowe małżeńskie.

• uznawany za klasyczną kodyfikację „mieszczańskiego" prawa cywilnego epoki kapitalizmu wolnokonkurencyjnego (wolność, nieograniczona własność prywatna i swoboda umów, swoboda jednostki i jej inicjatywy gospodarczej) → zasada liberalizmu i indywidualizmu,

• charakter antyfeudalny w ogólnych założeniach, a założeniach szczegółowych nawiązujący do dawnego prawa zwyczajowego Francji płn, prawa rzymskiego krajów prawa pisanego i prawa okresu Rewolucji.

• Rewolucyjny charakter w prawie majątkowym, zachowawczy w prawie osobowym i rodzinnym

• arcydzieło sztuki legislacyjnej - zwięzły, prosty i jasny, unikał kazuistyki i zbyt abstrakcyjnych norm. Elastyczność sformułowań.

• Zakres obowiązywania - wprowadzany na terenach podbitych, potem nawiazywały do niego inne kodeksy: rumuński, pierwszy kodeks włoski, portugalski, hiszpański, ale też w Ameryce Płd., Bliskim Wschodzie i Afryce Płn.

• Zmiany od okresu III Republiki

• najpierw - prawo osobowego i rodzinne - stopniowa likwidacja antyegalitarnych przepisów.

• 1945 r. - powołano komisję do stworzenia jednolitego kodeksu → wyodrębnienie nowych dziedzin, jak prawo pracy, rolne, ubezpieczeń poza kodeksem.

• nie potrzeba wielu nowelizacji, ze względu na dużą elastyczność norm

Zwód Praw Cesarstwa Rosyjskiego.

• Aleksander I - prace kodyfikacyjne (główna osoba Michał Sperański) → projekt nawiazujący do Kodeksu Napoleona → ostra krytyka → Sperański zesłany na Sybir.

• Mikołaj I - Sperański wraca z wygnania i podejmuje dalsze prace w komisji kodyfikacyjnej (myśl unifikacji prawa na podstawie historyczno-narodowej)

• Najpierw - ułożenie chronologiczne - od czasów Sobornego Ulożenija z 1649 r. do 1825 r. → Pełny Zbiór Praw Cesarstwa Rosyjskiego w 46 tomach ukazał się drukiem w 1830 r.

• Potem - ułożenie systematyczne → Zwód Praw Cesarstwa Rosyjskiego w 1835 wszedł w życie.

• 15 tomów, prawie wszystkie dziedziny prawa, prawo prywatne w t. X wg systematyki podobnej do Instytucji oraz w innych tomach.

• Prawo prywatne o charakterze feudalno-stanowym, bez uwzględnienia interesów mieszczaństwa z niewielką liczą nowych instytucji.

• Liczne wady techniczne: luki, wewnętrzne sprzeczności, sformułowania kazuistyczne, niejednolita terminologia.

• Próba reformy → 1882 r. komisja → projekt w 1905 r. nie przyjęty, jedynie znowelizowano część prawa. Po rewolucji październikowej obowiązywał jeszcze jakiś czas na tzw. kresach wschodnich.

Kodeks cywilny niemiecki (BGB).

• Przygotowanie → pierwsze głosy (Thibaut) w 1814 r., zahamowane krytyką autorytetów prawniczych i rozbicia politycznego Niemiec → po zjednoczeniu podjęto prace w komisji kodyfikacyjnej od 1874 r. - krytyka ze względu na trzymanie się pandektystyki, brak uwzględnienia praw socjalnych → druga komisja w 1890 r. w niewielkim stopniu wzięła tą krytykę pod uwagę → w 1900 r. wszedł w życie BGB.

• ponad 2tys. art., systematyka pandektowa.

• forma - szczytowe osiągnięcie „jurysprudencji pojęciowej" → bardzo rozbudowany aparat abstrakcyj­nych i precyzyjnie skonstruowanych pojęć → język trudny i niezrozumiały dla laików.

• oparty na założeniach liberalno-indywidualistycznych, ale z uwzględnieniem akcentów antyliberalnych i antyindywidualistycznych (próba kompromisu między różnymi kierunkami polityki społecznej i ekonomicznej)

• początkowo utrzymano instytucje feudalne (jak lenna, fideikomisy).

• kodeks abstrahował od zagadnień pozaprawnych → pewnym ustępstwem w uwzględnianiu potrzeb życia było zamieszczenie licznych klauzul generalnych (od początku kwestia kontrowersyjna)

• Wpływ BGB - kodeks grecki, włoski, polski kodeks zobowiązań, brazylijski, meksykański, peruwiański, syjamski, chiński i japoński.

• Republika Weimarska - zmiany BGB minimalne, a raczej odrębne akty (ustawodawstwo waloryzacyjne, ustawodawstwo pracy, ustawy o ochronie lokato­rów itp).

• III Rzesza - kodeks obowiązywał formalnie, ale załamanie jego podstaw poprzez ustawodawstwo norymberskie (rasowe podziały społ.; likwidacja praw indywidualnych w imię „wspólnoty narodowej") → rozpoczęto pracę nad nowym kodeksem w 1940 r. → w ramach denazyfikacji Sojusznicza Rada Kontroli Niemiec unieważniła te normy dot. ideologii III Rzeszy, ale i resztki ustroju feudalnego.

Kodeks cywilny szwajcarski (ZGB).

• wpływ pandektystyki, ale silniejszy niż w BGB wpływ prawa rodzimego. Też prawo francuskie, austriackie.

• Początek - Szwajcaria już od XVI w. wyodrębniła się od I Rzeszy, w szczególności nie uznając jurysdykcji Sądu Kameralnego (brak globalnej recepcji prawa rzymskiego). Po rewolucji w 1848 r. i powstaniu państwa związkowego → program unifikacji prawa prywatnego w ramach poszczególnych kantonów (powstały liczne kodyfikacje, w tym najważniejsza Zurychu) → z czasem potrzeba ujednolicenia w ramach całej federacji → 1874 r. komisja federalna → projekt z 1881 r. ogólnoszwajcarskiego kodeksu zobowiązań, a w 1898 r. w wyniku rewizji konstytucji całość prawa prywatnego weszła w kompetencje Związku.

• Prace na kodeksem - główna osoba - Eugen Huber (sam opracował pewne części) → projekt kodeksu cywilnego uchwalony jednogłośnie w 1907 r. i dołączono do niego kodeks zobowiązań z 1881 r. → całość weszła w życie w 1912 r.

• Systematyka - kombinacja pandektystyki i Instytucji (wstęp - pewne postanowienia ogólne i cztery księgi: I — prawo osobowe, tj. o osobach fizycznych i prawnych, II — prawo rodzinne, III — prawo spadkowe, IV — prawo rzeczowe z dołączonym kodeksem zobowiązań jako V księga)

• materia - najnowocześniejszy, uniknięcie wad BGB poprzez pogodzenie tradycji prawa rodzimego z prawem rzymskim, oraz kompromis miedzy kapitalizmem a sytuacją drobnych posiadaczy. Tendencje egalitarne i liberalne zmodyfikowane w duchu społecznym.

• forma - przewyższa BGB, jasny język i styl, krótkie artykuły, przejrzysty, abstrakcyjny, ale nie szafuje klauzulami generalnymi.

• kwestia luk - art. 1 (szkoła wolnego prawa) - upoważnienie dla sędziego do rozstrzygania tak jak gdyby sam był ustawodawcą → w praktyce nie wykorzystywane.

• Wpływ kodeksu: recypowany w Turcji, wzorowany na nim francusko-włoski projekt zobowiązań, polski kodeks zobowiązań z 1933 r., a także nowelizacje ABGB w zakresie prawa spadkowego i hipotecznego.

Źródła prawa prywatnego w Anglii.

• Nie nastąpiła kodyfikacja, ale wzrost statutów i wydanie kilku większych ustaw w celu modernizacji, gł. prawo handlowe:

• ustawa wekslowa (Bills of Exchange Acf) z 1892 r.,

• ustawa o spółkach zwykłych (Partnership Acf) z 1890 r.,

• ustawę o sprzedaży (Tales of Goods Acf) z 1893 r.

• ustawa o handlu i marynarce z 1894 roku.

• statut o sytuacji prawnej małoletnich z 1874 r.

• ustawa o własności z 1925 roku.

• od 1934 r. działa w Anglii specjalny komitet powołany do reformy prawa oraz liczne komisje parlamentarne.

Źródła prawa handlowego w Europie kontynentalnej.

• tam gdzie nie doszło do kodeksowego wyodrębnienia prawa handlowego (np. Szwajcaria, Anglia) wyodrębnia się prawo handlowe ze względu podmiotowy lub przedmiotowy związek danych norm z obrotem gospodarczym.

1. Francja - na podstawie ordonansów Ludwika XIV z dziedziny handlu lądowego i morskiego (o handlu z 1673 r. i o marynarce z 1681 r.) powstał Kodeks Handlowy (code de commerce) z 1807 r.

• brak systematyki; 4 księgi: I - prawo handlowe i wekslowe, II -prawo morskie, III -prawo upadłościowe (konkursowe), IV - jurysdykcja i organizacja sądów handlowych.

• oparcie się na zasadzie przedmiotowej (normy dot. obrotu handlowego), a nie podmiotowej (dot. kupców - w ustroju stanowym) → wyodrębnienie czynności prawnych uznanych przez prawo za handlowe (bez względu na osobę).

• Recypowany w Księstwie Warszawskim i wielu innych krajach, ale był przestarzały, bez ogólnych pojęć, z mało precyzyjną terminologią → dużo nowelizacji.

• W państwach niemieckich (poza Prusami - Landrecht) obowiązywały przepisy francuskie → prace nad kodeksem (przyjęcie ustaw cząstkowych) i w 1861 r. projekt komisji został przyjęty najpierw w Austrii (bez księgi V dot. prawa morskiego) i obowiązywał do 1938 r., a w Związku Płn.-Niemieckim w 1871 r. jako kodeks handlowy dla całego Cesarstwa Niemieckiego (zasada przedmiotowa, prawo szczególne dla spraw handlowych)

• koniec XIX w. potrzeba modernizacji (kwestie socjalne i uzgodnienie norm z powstającym BGB) → 1897 r. nowego kodeksu handlowego - HGB (wszedł w życie wraz z BGB)

• 4 księgi: I sytuacja prawna kupca, II spółki handlowe, III czynności handlowe, IV handel morski → brak uregulowania wszystkich kwestii, ale obowiązuje do dziś, mimo licznych zmian.

• wpływ haseł solidaryzmu społecznego i ochrony ekonomicznie słabszych (opieka prawa dla nieobeznanych z arkanami zawodu kupieckiego) → kryterium podmiotowe = prawo kupców (zawodowe kupiectwo i związane z tym ryzyko.

26. Socjologizm w prawie europejskim

Szkoła antropologiczna. Szkoła socjologiczna.

• kryzys ideałów indywidualistyczno-liberalnych, postęp wiedzy o człowieku → podważenie założeń szkoły klasycznej.

• od lat 70'tych XIX w. - krytyka klasyków przez tzw. pozytywistów (różne odłamy)

• tylko tzw. normatywiści kontynuowali metodę klasyczną - ustawa jako samodzielny, realny twór, istniejący niezależnie od czynników pozaprawnych i poddawał ją analizie przy zastosowaniu wykształconej przez pozytywizm prawniczy metody formalno-dogmatycznej.

Szkoła antropologiczna

• Twórcą tej szkoły był włoski psychiatra Cesare Lombroso (1835-1909; „Człowiek zbrodniarz”). Uważał, że niektórzy ludzie mają wrodzone predyspozycje do popełnienia przestępstw konsekwencja - odrzucenie pojęcia winy jako podstawy odpowiedzialności karnej reakcją powinno być stosowanie środków zabezpieczających → podstawą ich stosowania - stan niebezpieczeństwa, jako pewna cecha jednostki

• Założenia tej szkoły obalone przez naukę.

Szkoła socjologiczna

• Twórcą tej szkoły był Franc von Liszt (1851-1919). Kierunek ten zwracał uwagę na fakt, że przestępczość ma swoje przyczyny tkwiące także w warunkach społecznych, różniło go to od szkoły antropologicznej. Natomiast od szkoły klasycznej różniło ją odmienne podejście do kwestii znaczenia czynu, sensu kary i znaczenia okoliczności odnoszących się do sprawcy dla jego odpowiedzialności karnej. Chodziło o to, że przy reagowaniu na przestępstwo należy większą uwagę zwracać na jego sprawcę i na możliwość prewencyjnego oddziaływania na niego, mniejszą natomiast na wagę popełnionego czynu.

• Liszt dzielił sprawców na trzy kategorie:

• sprawców z nawyknienia, wobec których celem kary powinna być ich eliminacja, ponieważ nie nadają się do poprawy;

• sprawców nadających się do poprawy, wobec których należy stosować kary niekoniecznie współmierne do wagi przestępstwa, lecz takie, które mogą tę poprawę spowodować;

• sprawców przypadkowych, nie wymagających poprawy, a jedynie ostrzeżenia przez ukaranie.

• Podstawowym celem kary - nie sprawiedliwa odpłata, lecz ochrona dóbr prawnych, osiągana przez prewencyjne oddziaływanie na konkretnego sprawcę (prewencja indywidualna) środkami zabezpieczającymi (surogat kary) dobranymi indywiduwalnie.

• Wpływ tej szkoły na prawo karne: rozpowszechnienie takich instytucji jak warunkowe zawieszenie wykonania kary i warunkowe przedterminowe zwolnienie, oraz szersze uwzględnianie okoliczności, lansowanie stosowania długotrwałych środków izolacyjnych wobec recydywistów, przestępców zawodowych i z nawyknienia.

Szkoła socjalistyczna

• Niemieccy socjaldemokraci - generalna krytyki podejmowanych „kryminalno-socjologicznych" przedsięwzięć refor­matorskich → przestępczość jako produkt kapitalizmu, więc reformy nie przyniosą efektu, póki nie zmieni się porządku społ.-gosp., a główne źródła przestępczości to rozbicie społeczeństwa na klasy, własność prywatna, wyzysk i nędza mas, włączanie kobiet i dzieci w wytwór­czość, rozluźnienie więzów rodzinnych, niepewność egzystencji, alkoholizm, prostytucja itp.

27. Pojęcie i rozwój praw podmiotowych w tradycji europejskiej

28. Rozwój prawa administracyjnego w Europie

29. Prawo w państwach faszystowskich

30. Prawo w państwie sowieckim

---