Opracowane pytania do egzaminu z historycznej wersja 1, Materiały, Geologia, Geologia Historyczna


1. Co to jest geologia historyczna i z jakimi naukami jest spokrewniona?

Geologia historyczna - nauka o rozwoju Ziemi (a zwłaszcza skorupy ziemskiej) i świata organicznego w przeszłości geologicznej. Zajmuje się też rekonstrukcją środowiska geograficznego różnych obszarów Ziemi w różnych momentach przeszłości (paleogeografia). Jest spokrewniona z paleontologią, fizyką, mineralogią, petrologią, sedymentologia.

2. Jaki jest zakres materialny geologii historycznej?

Geologia historyczna zajmuje się stratygrafią (badaniem wieku i następstwa wiekowe skal), paleografią (rekonstrukcją geografii powierzchni Ziemi w różnych okresach przeszłości geologicznej, a szczególnie rozmieszczeniem lądów i mórz, rzek, jezior, bagien, pustyń, gór), paleoklimatologią (odtwarzaniem klimatów w dziejach ziemi), paleoekologią (odtwarzaniem dawnych środowisk)

3. Ważne postacie w rozwoju geologii historycznej i stratygrafii?

Niels Stensen udowodnił w XVII, że część skał powstaje na drodze sedymentacji, czyli że są to skały osadowe. Sformułował także tzw. zasadę superpozycji, do dziś bardzo ważną w geologii. Był też propagatorem tezy, że skamieniałości są pochodzenia organicznego. Wprowadził podział dziejów Ziemi na epoki geologiczne W drugiej połowie XVIII Giovanni Arduino i Abraham Gottlob Werner podjęli próbę ujęcia pierwszych podziałów skał w kontekście historycznym, tworząc tzw. „neptunistyczny” model powstawania skał. Zakładał on, iż skały powstawały w warunkach morskich promował idee katastroficzną. Drugi model tzw. „plutoniczny” zakładał iż prawa naturalne są nie zmienne (idea uniformitaryzu) skały zostały uformowane pod ziemią. Został on rozwinięty przez James Huttona. Twórcą stratygrafii był angielski inżynier William Smith, który w 1795 roku odkrył podczas budowy kanałów, że w warstwach skalnych są obecne charakterystyczne dla nich skamieniałości, które pozwalają te warstwy identyfikować i określać ich wiek geologiczny

4. Co to są prawa konfiguracyjne i immanentne, aspekt obiektów materialnych, odmienne rodzaje praw..?

Prawa konfiguracyjne- mniej lub bardziej złożone systemy obiektów materialnych(konfiguracji). Określają stan Wszechświata lub jego poszczególnych części w danym momencie (planety, geosfery, skorupę oceaniczną, górotwory).

Prawa immanentne-stałe, niezmienne lub w dużym stopniu stałe, inferentne, ahistoryczne. Prawa fizyczne, chemiczne. Większość praw(o ile nie wszystkie) są konfiguracyjne.( można przyjąć istnienie Boga za prawo immanentne)

5. Podstawowe zasady stratygraficzne (Stensena i innych np. Huttona, Smitha.)

Zasady Steno były konfiguracyjne, tzn. „mniej lub bardziej złożone systemy obiektów materialnych (konfiguracji), niepowtarzalne, przemijające w czasie, historyczne określają stan wszechświata lub jego poszczególnych części w danym momencie”

-zasada pierwotnej superpozycji- pierwotnie warstwy leżał od najstarszej do najmłodszej niżej starsze, wyżej młodsze

-zasada pierwotnej ciągłości- warstwy pierwotnie były ciągłe: )

-zasada horyzontalności- wszystkie warstwy osadzały się poziomo(w horyzoncie)

Aktualizm (zwany również uniformitaryzmem lub uniformitarianizmem) - sformułowana przez Jamesa Huttona (Theory of the Earth, 1795), a rozwinięta przez Charlesa Lyella (Principles of Geology, 1830) zasada geologiczna przyjmująca, że czynniki fizyczne i chemiczne oddziałujące na skorupę ziemską były w przeszłości podobne do dzisiejszych, co pozwala na podstawie współczesnych obserwacji określać przebieg dawnych procesów geologicznych. Metoda ta streszcza się w haśle "teraźniejszość jest kluczem do przeszłości". Jednym z pierwszych dowodów tej koncepcji były przeprowadzone przez Huttona dokładne badania erozji w dolinach rzek oraz tworzenia się osadów u ich ujść - ich wyniki wskazywały, że długotrwale działające procesy geologiczne, takie jak erozja, sedymentacja, dyslokacja i wypiętrzanie, mogą być wyjaśnieniem tworzenia się pokładów skalnych zawierających szczątki kopalne.

William Smith (ur. 23 marca 1769 w Churchill w hrabstwie Oxfordshire, zm. 28 sierpnia 1839 w Northampton) - angielski geolog, zapoczątkował wykorzystanie skamieniałości do korelacji profili i datowania skał, autor pierwszych map geologicznych Anglii.

6. Rozwój teoriopoznawczych podstaw geologii historycznej (neptunizm, plutonizm,

katastrofizm, uniformitaryzm, gradualizm, punktualizm, katastrofizm uniformitarystyczny,

neokatastrofizm, ekspansjonizm, teoria tektoniki płyt..)

Plutonizm - istniejąca dawniej koncepcja, opracowana w XVIII wieku przez Jamesa Huttona, zakładająca, że wszystkie skały istniejące na Ziemi powstały na skutek działalności wulkanicznej m.in. zastygania magmy.

Neptunizm - jeden z dawnych kierunków w geologii, funkcjonujący na przełomie XVIII i XIX wieku, będący w opozycji do plutonizmu. Nazwa wywodzi się od rzymskiego boga mórz - Neptuna. Zakładał, że wszystkie skały powstały poprzez krystalizację lub osadzanie ze środowiska wodnego. Koncepcja ta okazała się słuszna w ograniczonym stopniu, jedynie w odniesieniu do niektórych skał osadowych. Przedstawicielami neptunizmu byli: Abraham Gottlob Werner, Jean Baptiste Lamarck.

Katastrofizm - teoria z dziedziny geologii i biologii historycznej, zaprezentowana w 1812 roku przez Georgesa Cuviera, francuskiego zoologa i paleontologa, która zakładała, że wielkie obszary Ziemi podlegają regularnie gwałtownym przemianom geologicznym, które mają dramatyczny wpływ na biosferę. Katastrofizm usiłował pogodzić rozpowszechniony ówcześnie pogląd na pochodzenie różnorodności biologicznej, stworzenie form żywych w swej obecnej postaci przez Boga, z obserwacjami przemian w materiale kopalnym. Hipoteza katastrofizmu głosiła, że Ziemię w przeszłości nawiedzały katastrofy, zupełnie niszczące życie, a Bóg stwarzał nowe formy. Pierwowzór tej hipotezy można znaleźć w wierzeniach ludów indoeuropejskich, w tradycji antycznej, przekazanej w Metamorfozach Owidiusza. Głównym proponentem katastrofizmu był genialny anatom i paleontolog francuski, Georges Cuvier. W tym klimacie nowo odkryte ogromne gady nazwano "gadami przedpotopowymi", które według katastrofistów nie zmieściły się na Arce Noego i zginęły w czasie opisywanego w Biblii Potopu. Pewne tezy katastrofizmu znalazły potwierdzenie we współczesnej geologii, w postaci hipotez o uderzeniach dużych bolidów powodujących epizody masowego wymierania organizmów.

Aktualizm (zwany również uniformitaryzmem lub uniformitarianizmem) - sformułowana przez Jamesa Huttona (Theory of the Earth, 1795), a rozwinięta przez Charlesa Lyella (Principles of Geology, 1830) zasada geologiczna przyjmująca, że czynniki fizyczne i chemiczne oddziałujące na skorupę ziemską były w przeszłości podobne do dzisiejszych, co pozwala na podstawie współczesnych obserwacji określać przebieg dawnych procesów geologicznych. Metoda ta streszcza się w haśle "teraźniejszość jest kluczem do przeszłości".

Jednym z pierwszych dowodów tej koncepcji były przeprowadzone przez Huttona dokładne badania erozji w dolinach rzek oraz tworzenia się osadów u ich ujść - ich wyniki wskazywały, że długotrwale działające procesy geologiczne, takie jak erozja, sedymentacja, dyslokacja i wypiętrzanie, mogą być wyjaśnieniem tworzenia się pokładów skalnych zawierających szczątki kopalne.

Gradualizm to koncepcja w biologii ewolucyjnej dotycząca sposobu, w jaki zmiany mutacyjne genów wpływają na właściwości fenotypowe gatunku. Zakłada on, że ewolucja zachodzi poprzez akumulację drobnych zmian na przestrzeni wielu generacji, uważając przy tym, że każdy organizm jest tego samego gatunku, co jego rodzice. Nie można zatem wyznaczyć naturalnej granicy między gatunkami w jednej linii rozwojowej (np. kolejnymi przodkami człowieka). Granice takie są zawsze arbitralne - wynikają z niekompletności zapisu kopalnego oraz naturalnej skłonności ludzkiego umysłu do wyodrębniania klas w zbiorach naturalnych obiektów. Gradualizm jest ściśle związany z populacyjną koncepcją gatunku.

katastrofizm uniformitarystyczny - nie mam pojęcia co to qrwa ma być

teoria tektoniki płyt

Teoria tektoniki płyt litosfery pozwala w przekonujący sposób wytłumaczyć przebieg prawie wszystkich procesów endogenicznych zachodzących na Ziemi.

Litosfera podzielona jest na niemal sztywne płyty (kry) litosferyczne. Wyróżnia się 6 wielkich płyt: euroazjatycką, afrykańską, indoaustralijską, pacyficzną, amerykańską i antarktyczną, a także szereg małych i mikropłyt (np.: Perska, Nazca). Mogą one obejmować zarówno bloki kontynentalne, jak również dno oceaniczne.

MECHANIZM WĘDRÓWKI PŁYT LITOSFERY związany jest z nierównomierną emisją ciepła w częściach zewnętrznego jądra i płaszcza. Nad strefami wzmożonej emisji ciepła tworzą się prądy wznoszące, które, dochodząc do litosfery, rozdzielają się i płyną poziomo w przeciwnych kierunkach. Tak zamykane są tzw. komórki konwekcyjne.

Pęknięcie wzdłuż którego lawa wydostaje się na powierzchnię skorupy ziemskiej, określa się jako ryft. W ryftach występują najmłodsze skały skorupy oceanicznej. Wypełniają one lukę powstałą na skutek rozsuwania się płyt. Rozrastanie się dna oceanicznego następuje w tempie od 1 do 12cm rocznie. W miejscach gdzie następuje ściskanie (zbliżanie się płyt), jedna z płyt ugina się i pogrąża w płaszczu, podsuwając się jednocześnie pod drugą, lżejszą płytę. Proces ten nosi nazwę subdukcji. Nad strefami subdukcji powstają najczęściej rowy oceaniczne. W ciągu jednego roku powstaje ok.2,5km3 nowej skorupy oceanicznej i tyleż samo jest pochłaniane w strefach subdukcji.

NEOKATASTROFIZM GEOLOGICZNY - tłumaczy w dość przekonujący sposób liczne etapy gwałtownego wymierania zwierząt jakie nawiedzały Ziemię. Ich przyczyną miały być upadki na naszą planetę olbrzymich meteorytów lub komet których ślady stwierdzono w wielu regionach Ziemi.

7. Teoria punktualizmu i gradualizmu biologicznego i geologicznego, opisz proszę.

Punktualizm to koncepcja w ewolucji biologicznej, w której dominującym typem zmian są szybkie przejścia z jednego stanu równowagi do drugiego, w których to stanach populacja utrzymuje się przez dłuższy okres bez większych zmian.

Gradualizm, koncepcja zakładająca, że ewolucja biologiczna zachodzi stopniowo (gradualnie) wskutek kumulowania się drobnych zmian mikroewolucyjnych (mikroewolucja), choć niekoniecznie w jednakowym tempie we wszystkich grupach i na wszystkich etapach ich rozwoju. Gradualizm w biologii już od czasów K. Darwina wiązał się z przyjęciem założeń aktualizmu geologicznego, a więc ekstrapolowania obserwowanych współcześnie drobnych zmian na bardzo długie odcinki czasu. Podobnie jak aktualizm geologiczny pozostaje w opozycji do katastrofizmu, tak gradualizm przeciwstawia się saltacjonizmowi. Współcześnie uważa się, że procesy gradualistyczne dominują w ewolucji, choć niektóre przemiany mogą mieć charakter dość szybki, zarówno ze względu na nieciągłą naturę zapisu genetycznego, jak i różną intensywność działania doboru naturalnego (np. po nagłych zmianach środowiskowych).

8. Teorie kratonów, mobilnych pasów fałdowych, tektoniki kier, ekspansjonizmu Ziemi, opisz i porównaj proszę.

Ekspansjonizm Ziemski - Wbrew poglądowi o tektonice płyt hipoteza mówiąca, że Ziemia rozszerza się i zwiększa swoje wymiary i masę od ponad 20 lat, zyskuje coraz większe uznanie. Zwolennicy owej teorii przedstawiają w tej sprawie rozliczne dowody, które są niewiarygodne dla zwoleników tektoniki płyt, ale nie zostały przez nich obalone. Koncepcja rozszerzającej się Ziemi znalazła swoich zwolenników także wśród astronomów, a jedynie geolodzy są bardzo ostrożni w jej przyjmowaniu i ewentualnym rozwijaniu. Być może koncepcja rozszerzającej się Ziemi znajduje się w podobnej sytuacji, w jakiej przed trzydziestu laty znajdowała się teoria tektoniki płyt.
Teoria ekspansji globu ziemskiego opiera się na takich stwierdzeniach, że istnieje na przykład podłużne rozciąganie grzbietów oceanicznych, radialny wzrost litosfery oceanicznej wokół Afryki i Antarktydy, odrywanie brzeżnych partii kontynentów, wzrost powierzchni Pacyfiku i innych oceanów. Ekspansywne powstawanie wszystkich oceanów w mezozoiku-kenozoiku daje podobno dwukrotny wzrost promienia Ziemi w czasie 200 mln lat. Tak znaczna ekspansja Ziemi powinna iść w parze z przyrostem masy globu, gdyż przy stałej jego masie dawna grawitacja byłaby zbyt duża dla żyjących wówczas istot. Z obliczeń podawanych przez J. Koziara wynika, że około 450 mln lat temu masa Ziemi była 3,16 razy mniejsza od masy dzisiejszej, średnia gęstość zaś 3,3 raza większa. Obliczono zatem nie tylko przyrost, ale i rozprężenie materii ziemskiej. Został także oszacowany aktualny roczny przyrost masy Ziemi. Roczny przyrost objętości Ziemi przypadający na 1 cm2 jej powierzchni wynosi zatem 2,6 cm3. Ponieważ przyrost ten wynika w przybliżeniu w równym stopniu z przyrostu masy, jak i z jej rozprężenia, należy pomnożyć go przez połowę sredniej gęstości Ziemi (2,7 g/cm3) w celu otrzymania rocznego przyrostu masy przypadającej na 1 cm2 powierzchni Ziemi. Wynosi on 7 g/cm2/rok. Po przemnożeniu tej wielkości przez powierzchnię Ziemi (510 mln km2), otrzymujemy roczny globalny przyrost masy Ziemi - około 3,6 x 10 19g/rok."

teoria tektoniki plyt - patrz wyżej

Kratony - Słowem "kraton" określa się archaiczne części kontynentów, które uformowały się w dawnych epokach geologicznych, zostały utwardzone (uległy "kratonizacji") i ustabilizowały się na tyle, że nie podlegają współcześnie intensywnym procesom geologicznym. Każdy współczesny kontynent osadzony jest na licznych kratonach; Ameryka Północna m.in. na na olbrzymim Kratonie Północnoamerykańskim (zwanym też Laurentią), Eurazja m.in. na Kratonie Syberyjskim (Angara), Północnochińskim (Sinia), Tarczy Fennoskandzkiej i innych. Co istotne, słowo "osadzony" dotyczy zarówno zależności poziomych, jaki i pionowych. Kratony są więc jądrem, do którego mogą przyrastać "z boków" inne bloki skorupy kontynentalnej (stąd wiele kratonów znajduje się w centralnych partiach kontynentów raczej niż w pobliżu linii brzegowej). Z drugiej strony archaiczne skały kratonów są często przykryte wielokilometrowej grubości warstwą skał młodszych: zbudowane są z tzw. cokołu krystalicznego, na którym może (choć nie musi) spoczywać warstwa skał osadowych. Regiony, gdzie cokół wystaje nad powierzchnię określa się mianem tarcz, te zaś, gdzie pokrywa osadowa osiąga znaczną nieraz grubość: platform……. O kratonach znalazłem dużo ale o samej teorii nic (nawet na amerykańskich stronach)

Wszystkie góry ulegają z czasem spłaszczeniu w procesie wietrzenia, dopóki jednak do tego nie dojdzie, regiony objęte niedawnym fałdowaniem określa się mianem orogenów. Inna nazwa, pasy mobilne. Odwołuje się do znanego faktu, że jako obszary niedawnej aktywności tektonicznej są one bardzo podatne - w porównaniu np. z kratonami - na uskokowanie, deformacje i dalsze przemiany tektoniczne

9. Metody ustalania wieku skał i wydarzeń stratygraficznych chronologicznie

Litologicznie (litostratygraficznie) - Polega to na badaniu litologicznych cech skal oraz formacji skalnych, w celu ustalenia ich następstwa czasowego lub równoczasowości

Paleontologicznie (biostratygraficznie) - stosowane do okreslania względnego wieku skał osadowych, a niekiedy i metamorficznych, w których zachowały się skamieniałości roślin i zwierząt

Diastroficzne - polegające na badaniu wzajemnych relacji miedzy skałami, badaniu deformacji warstw i niezgodnego zalegania róznych formacji skalnych ora następstwa czasowego tych zjawisk

10. Jednostki stratygraficzne: materialne i niematerialne

Materialne: definiują odcinki czasu dla skał (np. dolny dewon)

-chronostratygraficzne

-magnetochronostratygraficzne

Niematerialne dotyczą tylko czasu: (np. wczesny dewon)

-geochronologiczne

-magnetochronologiczne

-diachroniczne

-geochronometryczne

11. Metody datowań wieku geochronometrycznego (metody radioaktywne, wzór na wiek

próbki, historia i podstawy datowania radiometrycznego)

wzór na wiek próbki: Ł=1/(lambda)ln(1+D/P)

Ł-wiek próbki

(lambda)-stała rozpadu

D-liczba atomów potomnych

P-liczba atomów macierzystych

Metody to kazdy wypisywał na jednym z zadan dotyczącym skał więc pewnie pamięta

12. Izotopy promieniotwórcze (ważniejsze szeregi i czasy połowicznego rozpadu, zastosowanie

Część izotopów to izotopy stabilne inne to niestabilne czyli promieniotwórcze. Atomy pierwiastków promieniotwórczych ulegają spontanicznemu rozpadowi zmieniając się w atomy innych pierwiastków. Izotopy ulegające rozpadowi to izotopy macierzyste a produkty ich rozpadu to izotopy potomne. Występują 3 typy rozpadu:

-emisja cząsteczki alfa- przekształca izotop atomu macierzystego w atom, którego jądro zawiera o dwa protony mniej

-emisja cząsteczki beta- zmienia izotop atomu macierzystego w atom, którego jądro ma o jeden proton więcej

-wychwyt cząsteczki beta- zmienia izotop atomu macierzystego w atom, którego jądro ma o jeden proton mniej.

Użyteczność atomów promieniotwórczych w datowaniu wynika ze stałego tempa rozpadu charakterystycznego dla poszczególnych izotopów promieniotwórczych. Znając tempo rozpadu obliczone w warunkach laboratoryjnych można oszacować czas rozpadu w warunkach naturalnych dokonując pomiaru ilości radioaktywnego izotopu macierzystego oraz izotopu potomnego w skale. Izotopy radioaktywne ulegają rozpadowi w stałym tempie wykładniczym lub logarytmicznym tak więc niezależnie od początkowej ilości izotopu macierzystego po pewnym czasie pozostanie tylko połowa ilości wyjściowej Jest to tzw czas połowicznego rozpadu

Znając ilość izotopu macierzystego i potomnego w skale magmowej możemy obliczyć czas, który upłynął od momentu uwięzienia izotopu macierzystego w skale czyli od momentu zastygnięcia magmy. Izotopy z krótkimi czasami połowicznego rozpadu są używane do datowania młodych skał.

Rubid 87-------stront 87 czas 48,6 mld lat

Tor 232--------ołów 208 czas 14 mld

Potas 40--------argon 40 czas 1,3 mld

Uran 238-------ołów 206 czas 4,5 mld

Uran 235------ołów 207 czas 0,7 mld

Węgiel 14-----wodór 14 czas 5730 lat

Rb-Sr dla skał starych o wieku ponad 100mln lat

Do datowań uranowych i torowych niezły jest cyrkon

W okresie trwania minimum Maundera nie obserwowano zjawiska zorzy polarnej a podczas zaćmień praktycznie nie było widać korony słonecznej. Niższa aktywność słoneczna wpłyneła również na ilość promieniowania kosmicznego docierającego do Ziemi. Wynikające z tego zwiększenie ilości powstawania izotopu węgla 14C w górnych warstwach atmosfery, musi być uwzględnione podczas datowania radiowęglowego wykorzystywanego do określania wieku archeologicznych artefaktów.

14.Wpływ aktywności Słońca na datowania radiowęgla (wiatr słoneczny, muony, piony..)

Mutony przelatują z wiatrem słonecznym. Ich potomne (piony) atakują główne warstwy atmosfery. Powodują zmianę N14 w C14

15. Czynniki determinujące uzyskiwane daty wieku geochronometrycznego

● jednorodność próbek

● wietrzenie skaleni

● geologiczna pozycja skały

● reakcje wymienne pomiędzy minerałami

16.Co datujemy metodami geochronometrycznymi?

● Separacja nuklidu radiogenicznego od pierwiastka macierzystego

● zamknięcia układu dla obu tych izotopów

● wiek protolitu

● diageneza osadów

● wiek obszaru alimentacyjnego

● pierwotna krystalizacja minerałów

20. Co to jest Wszechświat i z ilu składa się wymiarów? (także rozmiar Wszechświata)

Wszechświat - w astrofizyce i kosmologii nazwa oznaczająca wszystko co fizycznie istnieje, a więc całą czasoprzestrzeń i zawartą w niej materię i energię. Możliwe, że istnieje nieskończona liczba wszechświatów, także identycznych do naszego jak i zupełnie różnych. Kolejną niewiadomą jest liczba wymiarów wszechświata (czasoprzestrzeni). Obecnie znamy 4 wymiary: 3 przestrzenne i 1 czasowy. Jednak niektóre teorie zakładają istnienie 5, 6, 10, 12, 13, 20 a nawet większej liczby wymiarów. Rozmiar wszechświata obecnie jest trudny do określenia ponieważ ciągle się on powieksza.

21. Ekspansja Wszechświata, co to jest, jakie są na nią dowody, prawo Hubble'a.

4 modele ekspansji wszechświata:

● rozwija się i maleje

● rozwija się do pewnego momentu

● ciągle rośnie

● impulsywne rozwinięcie

Prawo Hubble'a- wszechświata. Dowody - przesunięcie galaktyk ku podczerwieni i mikrofalowe promieniowanie tła. Prawo Hubble'a jest matematyczną interpretacją astronomicznego zjawiska, potocznie określanego jako ucieczka galaktyk, a objawiającego się tym, że światło niemal wszystkich galaktyk jest przesunięte ku czerwieni. Co więcej, im większa odległość do danej galaktyki, tym przesunięcie jej widma ku dłuższym falom jest większe. Przez analogię z prawem Dopplera można powiedzieć, że galaktyki oddalają się od nas (i od siebie nawzajem), a co za tym idzie, musiały dawniej znajdować się "w jednym miejscu", a ich ruch został zapoczątkowany przez Wielki Wybuch. Prawo Hubble'a (obowiązujące lokalnie) można również wywnioskować na gruncie ogólnej teorii względności przy założeniu, iż wszechświat jest jednorodny i izotropowy

23. Podaj kilka przykładów odległości we Wszechświecie i w jaki sposób się je wyraża?

Wszechświat jest tak ogromny, że liczenie go "ziemskimi" jednostkami miary byłoby niewygodne. Dlatego astronomowie posługują się jednostkami takimi jak:
rok świetlny  - odległość  którą światło przebywa w ciągu roku, 

parsek- Jest to odległość dla której paralaksa roczna wynosi 1 sekundę łuku 1 pc = 3,2616 roku świetlnego = 206265 jednostek astronomicznych = 3,086·1016 m, Często stosowane jednostki pochodne, to w astronomii galaktycznej:

    1. kiloparsek (kpc) = 103 pc

w astronomii pozagalaktycznej i kosmologii:

    1. megaparsek (Mpc) = 106 pc

    2. gigaparsek (Gpc) = 109 pc

Jednostka astronomiczna jest to jednostka odległości używana w astronomii, równa 149 597 870 691 ± 30 m, rok świetlny = 63241 j.a

24. Co to jest Wielki Wybuch?

Wielki Wybuch ( Big Bang) to model powstania Wszechświata uznawany przez współczesną kosmologię za najbardziej prawdopodobny. Według tego modelu ok. 13,73 mld lat temu dokonał się "Wielki Wybuch" - z nieprawdopodobnie gęstej i gorącej osobliwości początkowej wyłonił się Wszechświat (przestrzeń, czas, materia, energia, oddziaływania, itd.). Świat ten był jednak niestabilny i po 10-43 sekundy rozpadł się na cztero- i sześciowymiarowy. Sześciowymiarowy zapadł się do rozmiaru 10-32 centymetra, a nasz czterowymiarowy zaczął się gwałtownie rozszerzać. Po 10-35 sekundy silne oddziaływania oddzieliły się od elektrosłabych, a niewielki fragment większego wszechświata rozszerzył się 1050 razy, stając się ostatecznie naszym widzialnym Wszechświatem. Takie gwałtowne rozszerzenie opisywane jest przez teorię inflacji kosmologicznej. Po upływie dalszego ułamka sekundy oddziaływania elektrosłabe rozpadły się na elektromagnetyczne i słabe, a następnie, gdy temperatura spadła już do 1014 kelwinów, kwarki zaczęły się łączyć w protony i neutrony.

25. Podaj główne etapy Wielkiego Wybuchu i scharakteryzuj je (z tego może być kilka różnychpytań - np. era Plancka, inflacja Wszechświata...)

Przed czasem, określanym jako "czas Plancka" (10-43 sekundy), wszystkie cztery fundamentalne oddziaływania (jądrowe silne, elektromagnetyczne, jądrowe słabe i grawitacyjne) były zunifikowane w jedno - chociaż wówczas siły oddziaływania elektromagnetycznego i słabego jądrowego występowały w postaci tzw. oddziaływania 'elektrosłabego'). Cała materia, energia, przestrzeń i czas, tworząc jedność, uległy eksplozji z pojedynczego punktu - osobliwości.

W momencie przypadającym na 10-43 sekundy, nastąpiło oddzielenie grawitacji od pozostałych trzech sił, które jeszcze wtedy ulegały tzw. wielkiej unifikacji.

Na czas ok. 10-36 sekundy współczesne modele przewidziały separacje silnego oddziaływania jądrowego. Silne oddziaływanie jądrowe oddzieliło się od grawitacyjnego i elektrosłabego, jednak jego poziom energetyczny był wciąż zbyt wysoki aby utrzymywać protony i neutrony razem - dlatego taki wszechświat był "skwierczącą zupą kwarkową".

Między 10-36 a 10-32 sekundy trwała tzw. era inflacyjna. W tak krótkim czasie wszechświat powiększył się co najmniej 1020 razy w porównaniu z rozmiarem wcześniejszym. Hipoteza wszechświata inflacyjnego jest w stanie poradzić sobie nawet z problemem horyzontu zdarzeń.
Po zakończeniu tego etapu, wszechświat składał się prawie wyłącznie z energii w postaci fotonów i z takich cząstek elementarnych, które nie mogły istnieć jako związane ze sobą stabilniejsze cząstki - spowodowane to było ogromną gęstością energii. Mogły istnieć jako mieszanina kwarków i antykwarków pływających w opisanej wyżej "plazmie kwarkowej". Okres ten trwał między 10-32 a 10-5 sekundy. W tym czasie rozdzieliło się również oddziaływanie elektrosłabe (na elektromagnetyczne i słabe jądrowe), co zakończyło erę unifikacji fundamentalnych sił (przypada to na czas 10-12 sekundy).

Kiedy rozszerzający się pierwotny wszechświat ochłodził się do temperatury 1013 K (10-6 sekundy), wartość energii obniżyła się do 1 GeV i kwarki mogły już łączyć się formując pojedyncze protony i neutrony (oraz przypuszczalnie inne bariony). W tym czasie istniały już wszystkie cząstki, które obecnie występują we wszechświecie, mimo iż temperatura była nadal zbyt wysoka aby umożliwić powstawanie jąder atomowych. Od tego momentu możemy już zacząć mówić o standardowym modelu Wielkiego Wybuchu.

W 0.02 sekundy wszechświat składa się prawie wyłącznie z fotonów, elektrony i pozytony tworzą ze sobą pary i ulegają anihilacji. Produkcja par elektron-pozyton dostarcza maksymalnej energii 1 MeV,
W 0.11 sekundy gęstość materii wynosiła 30 000 000 (temperatura 3×1010 K, energia 2.6 MeV). Wolne neutrony zanikały, tworząc protony - nastąpiła nadwyżka protonów nad neutronami (w stosunku 68% do 38%).

W 1.09 sekundy wszechświat zaczyna być przeźroczysty dla neutrin.
W kolejnym etapie (13.8 sekundy) liczba elektronów i pozytonów gwałtownie maleje. Istnieje już możliwość formowania się jąder atomowych, takich jak np. helu-4, jednak nie tworzą się one trwale ze względu na niestabilność w temperaturze 3×109 K (energia wynosiła 260 MeV).

W czasie 3 min. 2 sekund od Wielkiego Wybuchu głównymi składnikami materii wszechświata są fotony i neutrina. Elektrony i pozytony prawie wyginęły. Przewaga protonów nad neutronami jest ponad sześciokrotna (86% protonów, 14% neutronów), mimo to reprezentują niewielki ułamek całkowitej zgromadzonej energii (86 KeV), temperatura wynosi 109 K.

Dochodzimy do czasu 3 min. 46 sekund kiedy to deuter jest już stabilny. Wszystkie neutrony przemieniają się najpierw w deuter a potem w jądra helu (cząstki alfa). W tym czasie hel stanowi już 26% masy całego ówczesnego wszechświata.

Około 34 minuty istnienia wszechświata zatrzymały się przemiany jądrowe, trwała natomiast jego ekspansja i dalsze ochładzanie się.

700 000 lat po Wielkim Wybuchu wszechświat był na tyle chłodny aby powstawać mogły trwałe atomy wodoru i helu. Brak zjonizowanych gazów sprawił, że wszechświat stał się, po raz pierwszy, przeźroczysty dla promieniowania świetlnego. Temperatura wynosiła 3000 K, natomiast energia równa była 0.26 eV.

27. jak obliczyc wiek wszechświata

Trwają poszukiwania najstarszych gwiazd. (porównanie ich masy z masą słońca i uwzględnienie tempa spalania wodoru.)

29.Etapy rozwoju i kształtowania się ziemi

Na początku prekambru istniała pierwotna skorupa ziemska-cienka, licząca zaledwie kilka km. Gł., zbudowana ze skał zasadowych i ultrazasadowych. Była ona bardzo niestabilna, gdyż stale ulegała przetapianiu, wciągana przez prądy konwekcyjne w strefą górnego płaszcza. Na pow. tworzyły się rozległe obszary gorącej lawy. W wyniku niszczenia skał pierwotnej skorupy oraz pojawienie się hydrosfery powstały pierwsze osadowe skały okruchowe, które, podobnie jak skały magmowe, uległy przetopieniu i przeobrażeniu. Z czasem, w wyniku zróżnicowania się magmy zaczęły powstawać pierwsze segmenty sialiczne- mikrokontynenty. Z tego okresu pochodzą najstarsze znane obecnie skały na ziemi, liczące ok. 4 mld lat. Na okres3,5-2,7 mld lat temu przypada dalsze powiększenie się skorupy sialicznej (kontynentalnej) i podział skorupy na segmenty oceaniczne i kontynentalne. Powiększenie się obszarów kontynentalnych następowało w wyniku przyrastania do jąder kontynentów nowych, młodszych fragmentów, składających się z mikrokontynentów gnejsowych gnejsowych łańcuchów zieleńcowych. Było to związane z procesami zachodzącymi w strefach subdukcji, znajdujących się na skraju ówczesnych kontynentów, co w konsekwencji prowadziło do powstawania różnowiekowych łańcuchów górskich. Te różnowiekowe struktury uległy następnie peneplenizacji około 1,9-1,8 mld lat temu, a ich części korzeniowe wchodzą obecnie w skład fundamentu krystalicznego platform na wszystkich kontynentach. W młodszym proterozoiku w obniżeniach fundamentu krystalicznego utworzyły się baseny, w których zarówno warunkach morskich, jak i lądowych powstały różnorodne skały osadowe, głównie okruchowe: zlepieńce, piaskowce ( w tym piaskowce żelaziste jaspility) szarogłazy, łupki ilaste. W zbiornikach morskich, w wyniku działalności sinic, tworzyły się wapienie (m.in. wapienie stromalitowe) i dolomity. Skały te zostały częściowo zmetamorfizowane, wchodząć w skład najniższych ogniw ogniw pokrywy platformowej, ale znaczne ich fragmenty przetrwały do naszych czasów w formie pierwotnej, dostarczając wiele cennych wiadomości o ówczesnych warunkach sedymentacji, paleoklimacie i życiu organizmów. Na obrzeżach kratonów następowało dalsze przyrastanie skorupy kontynentalnej w wyniku tworzenia się łańcuchów górskich zbudowanych z silnie zmetamorfizowanych i pociętych intruzjami skał magmowych oraz różnorodnych osadów okruchowych i węglanowych. Struktury te zostały następnie speneplenizowane i przyłączone do fundamentu obecnych platform kontynentalnych. kontynentalnych wyniku ruchu płyt litosfery powiększające się bloki kontynentalne powiększały się, a pod koniec prekambru połączyły się na krótko w jeden superkontynent zwany Pangeą.

30. Co sto są supernowa, kwazary itd.

Kwazar (z ang. quasar - quasi-stellar radio source lub też QSO - quasi-stellar object, dosłownie "obiekt gwiazdopodobny emitujący fale radiowe") to zwarte źródło ciągłego promieniowania elektromagnetycznego o ogromnej mocy, pozornie przypominające gwiazdę. W rzeczywistości jest to rodzaj aktywnej galaktyki.

Supernowa określa się kilka rodzajów kosmicznych eksplozji, które powodują powstanie na niebie niezwykle jasnego obiektu, który już po kilku tygodniach bądź miesiącach staje się niemal niewidoczny. Istnieją dwie możliwe drogi prowadzące do takiego wybuchu: w jądrze masywnej gwiazdy przestały zachodzić reakcje termojądrowe i pozbawiona ciśnienia promieniowania zaczyna zapadać się pod własnym ciężarem, lub też biały karzeł tak długo pobierał masę z sąsiedniej gwiazdy, aż przekroczył masę Chandrasekhara, co spowodowało eksplozję termojądrową. W obydwu przypadkach, następująca eksplozja supernowej z ogromną siłą wyrzuca w przestrzeń większość lub całą materię gwiazdy.

Wybuch wywołuje falę uderzeniową rozchodzącą się w otaczającej przestrzeni, formując mgławicę - pozostałość po supernowej. Znanym przykładem takiego procesu jest pozostałość po SN 1604, przedstawiona na fotografii obok. Eksplozje supernowych są głównym mechanizmem rozprzestrzeniania w kosmosie wszystkich pierwiastków cięższych niż tlen oraz praktycznie jedynym źródłem pierwiastków cięższych od żelaza (powstałych w sposób naturalny). Cały wapń w naszych kościach czy żelazo w hemoglobinie zostały kiedyś wyrzucone w przestrzeń podczas wybuchu supernowej, miliardy lat temu. Supernowe "wstrzyknęły" ciężkie pierwiastki w przestrzeń międzygwiezdną, wzbogacając w ten sposób obłoki materii będące miejscem formowania nowych gwiazd

Życie gwiazd

Wszystko zaczyna się od wodoru. Gaz ten zbiera się w olbrzymie chmury, razem z gwiezdnym pyłem pochodzącym ze starych, zazwyczaj już nieistniejących gwiazd. Takie chmury mają miliardy kilometrów średnicy. Nazywamy je mgławicami. Są to "żłobki", w których "wychowują się" małe gwiazdki. Gwiazdy zawsze powstają w ten sam sposób. Siła ciążenia stopniowo zbliża cząsteczki mgławicy ku sobie. Tworzy się grudka. Jest coraz grubsza i większa, więc jej grawitacja stale rośnie. Z powodu ściskania cząsteczek wewnątrz tej grudki, staje się ona coraz cieplejsza, aż w końcu powstaje gwiazda-niemowle. To co nastąpi potem, zależy od rozmiarów tego niemowlęcia. Jeżeli gwiazdka nie jest dość duża, nic się nie stanie. Wszystko powoli się wychłodzi, a cały proces zostanie przerwany. Jego pozostałość nosi nazwę brązowy karzeł. Jeżeli jednak gazu będzie dosyć - temperatura we wnętrzu dojdzie do 10 milionów stopni Celsjusza i wyzwoli reakcję jądrową. Wodór zacznie się zmieniać w hel, co spowoduje wydzielanie ciepła i światła (gwiazda traci przy tym na wadze; przykładowo Słońce traci 4 miliony ton na sekundę). Właśnie narodziła się gwiazda. Może ona "żyć" na kilka sposobów, zależnie od jej początkowego rozmiaru. I tak:

Małe gwiazdy
Oto jak wygląda życie wszystkich gwiazd mniejszych lub tylko odrobinę większych od Słońca:

  1. Gwieździe wystarczy wodoru, aby mogła się palić przez nie więcej niż około 10 miliardów lat.

  2. Pod koniec tego okresu zaczyna brakować wodoru i dzieją się dziwne rzeczy. Centrum gwiazdy kurczy się i nagrzewa, a reszta natomiast się rozszerza i wychładza. Z daleka taka gwiazda wydaje się wielka i czerwona, więc nazywa się ją czerwonym olbrzymem.

  3. Żywot czerwonego olbrzyma nie jest długi. Gwiazda może skurczyć się i rozpocząć zamieniać hel w węgiel. Może też zredukować się stopniowo do gorącego centrum otoczonego gazem. Stanie się tzw. mgławicą planetarną (nie ma to jednak żadnego związku z planetami).

  4. Niedługo centralne jądro pozostanie samo i powstanie biały karzeł. Jest on bardzo mały, ale i bardzo ciężki (kubek pełen substancji, z jakiej składa się taki karzeł ważyłby ok. 10 ton).

  5. Biały karzeł ostygnie w końcu tak, że stanie się czarnym karłem. Naukowcy nie są w stanie stwierdzić, czy Wszechświat jest na tyle stary, by wytworzyły się w nim jakiekolwiek czarne karły. Jeśli nawet, to są zbyt ciemne, by je dostrzec.


Wielkie gwiazdy
Życiorys gwiazdy ponad 1,4 razy większej od Słońca wygląda nieco inaczej:

  1. Wodór spala się szybciej. Dość duże gwiazdy robią to w ciągu kilku milionów lat. Pod koniec tego procesu stają się czerwonymi nadolbrzymami.

  2. Gdy paliwo się skończy, wszystko gwałtownie się urywa. Gwiazda zaczyna się zapadać do momentu, gdy kubek wypełniony tą substancją ważyłby 10 miliardów ton. Temperatura wzrasta do 100 miliardów stopni. Wtedy gwiazda rozpada się na kawałki. Taki wybuch nazywa się supernową i może w ciągu kilku chwil wytworzyć więcej energii niż Słońce w czasie milionów lat. Jeśli chcesz zobaczyć supernową - bądź czujny, gdyż taki wybuch zdarza się raz na kilkaset lat.

  3. Kiedy supernowa zakończy żywot, to, co z niej zostanie będzie się nazywać gwiazdą neutronową i mieć max. 20 kilometrów średnicy. Grawitacja jest tam tak silna, że przeciętny nastolatek będzie tam ważył parę bilionów kilogramów!

  4. Sporo gwiazd neutronowych obraca się wokół własnej osi i wysyła impulsy radiowe, toteż nazywamy je pulsarami.

  5. W końcu pulsar zwalnia, zatrzymuje się i już tak pozostaje.


Naprawdę wielkie gwiazdy Oto jak wygląda życie gwiazdy co najmniej trzy razy większej od Słońca (a zdarzają się nawet kilkaset razy większe):

  1. Gwiazda szybko spala paliwo i wybucha jak supernowa.

  2. Potem się zapada, zapada, zapada, zapada...

  3. ...aż się sama w siebie wtłoczy, że pęka struktura molekularna, zatrzymuje się czas i wytwarza się najbardziej nieprawdopodobne ciało we Wszechświecie. Może mieć średnicą mniejszą niż kilka kilometrów, ale jest cięższe niż pulsar. To czarna dziura.

31. Jakie znasz cząstki elementarne i kiedy one powstały

Klasyfikacja cząstek elementarnych

• Cząstka elementarna to najmniejszy składnik materii, który przy stosowaniu aktualnie dostępnych energii nie daje się rozłożyć na mniejsze elementy. Czas życia cząstki elementarnej zawiera się w przedziale od 10-23 s do ∞ (stabilne cząstki). Aktualnie znanych jest kilkaset cząstek, które ze względu na masę dzieli się na 4 grupy: fotony, leptony, mezony i bariony. Kryterium elementarności ściśle spełniają jedynie leptony.

Grupa

Przykład cząstki

Symbol cząstki

0x08 graphic

(stosunek masy cząstki do masy elektronu)

fotony

foton

γ

0

leptony

neutrino
elektron

ν
e

0
1

mezony

π - mezon
K - mezon

π+
π0
K+
K0

273
264
967
974

bariony

proton
neutron

p
n

1836
1839



• Ogólne własności cząstek

- posiadają ładunek elektryczny lub są elektrycznie nienaładowane,

- posiadają masę spoczynkową zawierającą się w przedziale od 0 do kilku tysięcy mas elektronu,

- wiele cząstek może ulegać rozpadom; obowiązują przy tym zasady zachowania pędu, energii i pewnych liczb kwantowych,

- każdej cząstce elementarnej odpowiada jej antycząstka; cząstka
i antycząstka mają taką samą masę, spin oraz ładunek
o przeciwnych znakach (np. antycząstką elektronu jest pozyton),

- w wyniku oddziaływania cząstki z jej antycząstką powstaje kwant promieniowania o energii E = 2m0c2 (zjawisko anihilacji).

• Kwarki - cząstki o ładunku elektrycznym wynoszącym

0x01 graphic
lub

0x01 graphic
.
Istnieje sześć rodzajów kwarków:
u (up), d (down), c (charm), s (strange), t (top), b (bottom).
Każdy kwark posiada swój antykwark, oznaczane są symbolami: ū, itp.

Bariony zbudowane są z układu trzech kwarków, zaś mezony z układu kwark - antykwark.


0x01 graphic


• Leptony - wyróżnia się trzy typy leptonów: elektron e, mion µ oraz taon τ. Każdemu leptonowi towarzyszy neutrino - cząstka o bardzo małej masie. Wyróżniamy więc: neutrino elektronowe νe, neutrino mionowe νµ oraz neutrino taonowe ντ. Każdy lepton i każde neutrino posiadają swą antycząstkę

Cząstki elementarne powstały chyba przy wielkim wybuchu dokładnie po 10-43 s

32. Z jakich pierwiastków składa się Wszechświat (wymień i krótko opisz 6 najpowszechniejszych)

wodór, hel, lit, beryl, bor, węgiel, - główne pierwiastki we Wszechświecie

hel - pierwiastek chemiczny, z grupy gazów szlachetnych w układzie okresowym. Jest po wodorze drugim najbardziej rozpowszechnionym pierwiastkiem chemicznym we wszechświecie, jednak na Ziemi występuje wyłącznie w śladowych ilościach (4·10-7% w górnych warstwach). Hel na Ziemi występuje głównie w atmosferze (5,2·10-4% obj. w powietrzu), pochodzi głównie z rozpadu jąder promieniotwórczych w naturalnych szeregach promieniotwórczych. W litosferze hel występuje również w niektórych złożach gazu ziemnego. W gazach występujących w Stanach Zjednoczonych dochodzi do 1%, w gazach występujących w Europie ilość ta jest bardzo mała (z wyjątkiem Polski - do 3%). Praktycznie cały hel, który mógł pierwotne istnieć na Ziemi, nie mogąc związać się z żadnym innym pierwiastkiem, jako bardzo lekki opuścił atmosferę Ziemi.

Wodór - pierwiastek chemiczny, niemetal z bloku s układu okresowego. Jest to najprostszy możliwy pierwiastek o liczbie atomowej 1, rozpoczynający układ okresowy. Jest również podstawowym pierwiastkiem w szeregu aktywności metali. Występuje w postaci dwóch stabilnych izotopów 1H (prot) i 2H (deuter, oznaczany również symbolem D) oraz jednego niestabilnego - 3H (tryt, oznaczany również symbolem T). Ze względu na to, że jeden z izotopów stabilnych ma dwukrotnie większą masę od drugiego, różnią się one właściwościami fizycznymi. Wodór jest najpowszechniej występującym pierwiastkiem we Wszechświecie.

Węgiel - 6 protonów w jądrze (tworzy więcej związków, niż wszystkie pozostałe pierwiastki razem wzięte). pierwiastek chemiczny, niemetal z bloku p w układzie okresowym.

Stabilne izotopy to 12C oraz 13C. Ważnym niestabilnym izotopem jest 14C (radiowęgiel) powstający z 14N w górnych warstwach atmosfery, pod wpływem promieniowania kosmicznego. Izotop ten używany jest do datowania.

Tlen - pierwiastek chemiczny, niemetal z grupy tlenowców w układzie okresowym, Stabilnymi izotopami tlenu są 16O, 17O oraz 18O. Jest najbardziej rozpowszechnionym pierwiastkiem na Ziemi - zawartość tlenu w jej skorupie wynosi 45%. Stanowi też 20,95% objętości atmosfery ziemskiej.

Azot - pierwiastek chemiczny z grupy niemetali. Zawartość w górnych warstwach Ziemi wynosi 0,0019%. Stabilnymi izotopami azotu są 14N i 15N. Azot jest podstawowym składnikiem powietrza (78,09% objętości). Wchodzi w skład wielu związków, takich jak: amoniak, kwas azotowy, azotany oraz wiele ważnych związków organicznych.

Krzem - pierwiastek chemiczny, z grupy półmetali w układzie okresowym. Izotopy stabilne krzemu to 28Si, 29Si i 30Si. Wartościowość: 4 (w większości związków), 5 i 6. Zawartość krzemu w zewnętrznych strefach Ziemi wynosi 26,95% wagowo. Jest drugim po tlenie najbardziej rozpowszechnionym pierwiastkiem. Krzemionka SiO2 w różnych odmianach polimorficznych (kwarc, trydymit, krystobalit) oraz krzemiany i glinokrzemiany stanowią większość skał tworzących skorupę ziemską. Od niego pochodzi nazwa pierwszej, zewnętrznej warstwy globu SiAl.

Żelazo - metal z VIII grupy pobocznej. Posiada 25 izotopów z przedziału mas 45 - 69. Trwałe są izotopy 54, 56, 57 i 58. Najwięcej jest izotopu 56 (92%). Występuje w skorupie ziemskiej w ilości ok. 6% w minerałach takich jak np.:

wodór, tlen, węgiel, azot - organizmy na Ziemi mają jedna wspólną cechę - składają się z 4 pierwiastków

38. Skąd się wzięła woda na Ziemi?

Dzięki gradowi komet Ziemia wzbogaciła się w pewną ilość wody. Kometa składa się z suchego lodu, pyłu i odłamków skalnych.

Hipoteza geochemiczna - opiera się ona na fakcie obecności wody w magmie. Jej obecność wynosi ok. 1-8%. Para wodna w gorącej magmie w temperaturze poniżej wartości krytycznej ulega skropleniu tworząc roztwory hydrotermalne. Kiedy wulkan jest aktywny woda zostaje uwolniona do atmosfery lub hydrosfery. Wody, które powstały z krzepnięcia magmy, nazywamy wodami juwenilnymi.


Pytania o pochodzenie wody, niezbędnej do powstania i rozwoju życia na Ziemi, mają podstawowe znaczenie dla rozwikłania zagadek naszej przeszłości. Do tej pory wśród naukowców dominuje opinia, że przyniosły ją lodowe komety i asteroidy uderzające w Ziemię w czasach jej młodości, blisko 4 miliardy lat temu. Wcześniej Ziemia miała być sucha i bardzo gorąca. Teorię tę zdaje się potwierdzać obserwowana w wodzie morskiej proporcja izotopów wodoru, podobna do tej, jaką obserwuje się w bogatych w wodę asteroidach.
Badacze z Tokyo Institute of Technology uważają, że równie prawdopodobna jest zupełnie inna teoria. Ich zdaniem, woda mogła powstać bezpośrednio na Ziemi, przez reakcję bogatej w wodór atmosfery z tlenkami obecnymi w skorupie ziemskiej. Istnienie gęstej wodorowej atmosfery wokół młodej Ziemi potwierdza analiza późniejszych zmian kształtu orbity naszej planety. Duży udział deuteru, ciężkiego izotopu wodoru w wodzie morskiej, da się wytłumaczyć długotrwałymi procesami chemicznymi, a także stopniowym uwalnianiem się lżejszego wodoru poza atmosferę.

39. Bajorko Darwina, bulion pierwotny, doświadczenia MilleraUrey'a

Bajorko Darwina - życie powstało "w małej, ciepłej kałuży" na wczesnej Ziemi w warunkach dziś już niewystępujących.

Bulion pierwotny Aleksandra Oparina - twierdził, że atmosfera była bogata w metan i dochodziło do wielkich burz. Wyładowania docierały do powierzchni Ziemi i tworzyły gotująca się „zupę”

Doświadczenie Millera - Ureya (1953) - do specjalnej maszyny z mieszanką wody, amoniaku i metanu podłączyli prąd o częstości wyładowań 1/s. Po pewnym czasie otrzymali „organiczną maź” z dwoma najprostszymi aminokwasami (alaniną i guaniną). Jednak model ten zakłada życie na powierzchni, najstarszymi genetycznie są beztlenowe Archea - życie powstało w środowisku beztlenowym!!

40. Teoria powstania życia na związkach pirytu - o co chodzi?

Wachtershauser - 1994 - miejscem gromadzenia się bogatych w C cząstek mogą być kryształy pirytu, które przyłączają kolejne atomy C wyrzucone z gorących źródeł podwodnych.

44. Najstarsze znane formy życia (bakterie, sinice, dowody na ich występowanie)

Akritarchy z gat. Protista - najpierwotniejsze z jądrem. Najstarsze znanae z czertów z Apex w Zachodniej Australii (3,2 mld lat) oraz z Warrawoona (Pilbara, Australia)

Stromatolity - organizmy kolonijne - najstarsze skamieniałości powstałe z sinic - 3,5 mld lat z Pilbara. Formacja Isua (E Grenlandia) 3,8-3,9 mld lat. Jedna z najstarszych skał w której stwierdzono C12.

45. Co to są BIFy i jak powstały (rdzewiejąca Ziemia, trzy mechanizmy powstania)?

Okres rdzewiejącej Ziemi - 3,75 - 2 mld lat. BIF - wstęgowa formacja żelazista. Pozostałość z czasów, w których był niski poziom tlenu. Dzięki temu Fe występowało w stanie wolnym - nie utleniało się - dając rudę. Co pewien czas - najprawdopodobniej sezonowo rozwijały się sinice produkujące tlen - żelazo rdzewiało.

Trzy mechanizmy powstawania BIFów:

1.nieorganiczny

2.organiczny - chemotrofy na drodze syntezy

3.organiczny

BIF- wstęgowe formacje żelaziste. Często znajdowane w skalach osadowych prekambryjskich. Struktury BIFów to powtarzające się warstwy tlenków żelaza (magnetyt, hematyt), przeławiconych łupkiem ilastym i rogowcami. BIFy najważniejszymi rezerwuarami żelaza na świecie. Powstawały w morzu, w wyniku wiązania uwolnionego przez cjanobakterie tlenu z żelazem. Warstwy powstawały w wyniku zmieniających się cyklicznie warunków tlenowo-beztlenowych. Jest to pozostałość z czasów, gdy na Ziemi był niski poziom tlenu, dzięki temu żelazo występowalo w stanie wolnymi. Jednym z mechanizmów powstania bifów jest działanie ultrafioletu przyspieszające łączenie się żelaza z wodą.

51. Jak powstały Eukariota, wyjaśnij.

Komórki zawierają organellę (mitochondria, chloroplasty) umieszczone w błonach podobnie jak DNA. Mitochondria magazynują i produkują energię chemiczną, chloroplasty wykorzystują energie słoneczną do produkcji cukrów.

Endosymbioza postuluje, że:

1.mitochondria w eukariotach ewoluowały z bakterii trenowych żyjących wewnątrz komórek macierzystych (zaproszone do układu)

2.chloroplasty ewoluowały z endosymbiotycznych cyjanobakterii. Początki tej endosymbiozy nastąpiły w okresie akumulacji tlenu (po BIF-ach) - mitochondria wykorzystują tlen.

Wydaje się, że komórka macierzysta pochodzi od archeobakterii.

Różnice w programach genetycznych dały możliwość różnorodnych funkcji.

52. Kiedy powstały Eukariota (Protista) i jakie są ku temu przesłanki?

Około 1,1 mld lat temu nastąpiło duże zróżnicowanie u Protista, które może świadczyć o rozmnażaniu płciowym. Pojawiają się wtedy organizmy takie jak: krasnorosty (Rhodophyta), brunatnice (Phaeophyta) i zielenice (Chlorophyta).

Akritarchy - pojawiają sie1,85 mld lat temu, oddychały tlenem, znajdowane licznie w osadach pelagicznych.

53. Najstarsze organizmy wielokomórkowe

Pierwsze organizmy wielokomórkowe - tzw. fauna z Edicara. Główny jej rozwój nastąpił pod koniec proterozoiku - po ustąpieniu zlodowacenia. Fauna ta wymarła przed kambrem (eksplozją życia). Była to ślepa uliczka ewolucji (nieudany eksperyment).

54. Opisz faunę z Ediacara

Fauna ediacara jest Najciekawszym i najważniejszym znaleziskiem kopalnych zwierząt tkankowych (zostało odkryte w Australii). Niejednorodna grupa pierwszych zwierząt tkankowych, uważana czasem za "eksperyment" przyrody. Niektóre ze zwierząt z tego okresu nie pozostawiły żadnych oczywistych następców, inne wyraźnie należą do form istniejących współcześnie. Odkrycia dokonano w grubych formacjach piaskowców kwarcowych, gdzie odkryto kilka poziomów zawierających wyjątkowo liczne skamieniałości o dobrym stanie zachowanai pochodzące z Proterozoiku. Opisano jak dotąd 21 rodzajów z 29 gatunkami. Między innymi jamochłonów (Coelenderata), pierścienic (Annelida), stawonogów (Artropoda) o niepewniej przynależności gatunkowej. Skamieniałości podobnego typu (zwyklo się je nazywac fauną ediacara znaleziono również w innych miejscach (kwarcyty w RPA). Na tej podstawie została utworzona jednostka stratygraficzna ediacaran (w europie nazywana wendem).

55. Co to jest Cloudina?

Pierwszy organizm o zmineralizowanym szkielecie o dł. ok. 3 mm. Należał do fauny z Ediacara. Jedna z najstarszych skamieniałości szkieletowych, rurkowata forma, poniżej 1mm średnicy, to kalcytowe szkieleciki z osadów neoproterozoiku.

56. Śladowe z Ediacara

odciski fauny, ślady pełzania i następnie ślady drążenia nor

57. Chemizm prekambryjskich oceanów

-BIF-y środowisko anoksyczne

-zasiarczone

-skokowe epizody produkcji organicznej

-zasolenie zmienne w zależności od dostawy materiału z lądu

58. Powstanie atmosfery tlenowej

Początkowo atmosfera naszej planety składała się z najlżejszych frakcji pierwotnej materii Układu Słonecznego - wodoru i helu. Jednak stosunkowo szybko (w skali geologicznej) ta pierwotna atmosfera uległa rozproszeniu na skutek gwałtownych procesów geologicznych, zderzeń z planetoidami i oddziaływania z wiatrem słonecznym. W jej miejsce pojawiły się gazy uwalniane z głębi uformowanej już skorupy ziemskiej: dwutlenek węgla, para wodna, amoniak i pewna ilość azotu. 3-4 miliardy lat temu pojawiły się na Ziemi pierwsze bakterie. Ich gwałtowny rozwój, i późniejszy rozwój innych organizmów, spowodował pojawienie się w atmosferze tlenu. Ilość tlenu stopniowo wzrastała na skutek zachodzącej w tych organizmach fotosyntezy, powodującej zamianę dwutlenku węgla w tlen. Zatem malała ilość CO2, natomiast wzrastała ilość O2 i azotu, który był uwalniany przez bakterie z amoniaku. Pewna ilość tlenu powstała też w wyniku reprecypitacjii żelaza w reakcji z perowskitem z dolnego płaszcza.

59. Ziemia Śnieżka - za i przeciw

Na zlodowacenie wskazują:

-osady polodowcowe - mułki, iły warwowe, diamiktyty

-paleotemperatury

-migracje fauny i flory

-obniżenie poziomu morza, wahania poziomu morza

-charakterystyczne minerały (np.: glendonit - minerał powstający w zimnej wodzie 0-3stC)

Wydarzenia związane za zlodowaceniem:

-rozpad Rodinii

-przyśpieszenie erozji i dostawy materiału terygenicznego (spadek poziomu morza)

-spadek zawartości CO2 w atmosferze (zimno) (konsumpcja przez sinice)

-wzrost albedo wskutek wzrostu czapy lodowej

-spadek średniej temperatury do -50stC przez około 10 mln lat

-lód w oceanach o grubości do 1000m (woda utrzymywana jedynie przez ciepło wewnętrzne Ziemi)

Przyczyny zlodowacenia:

-wydalanie do atmosfery olbrzymiej ilości O2 przez fotosyntezujące sinice

-superkontynent Rodinia - niestabilna oś obrotu Ziemi, inercia

-słabe naświetlenie słoneczne - CO2 z wulkanów

Za:

-wszystkie osady lądowe pochodzące z tego okresu noszą ślady zlodowacenia

-organizmy prawie nie występowały na Ziemi - przewaga C 12 w osadach z tamtego okresu.

-rośliny prawie całkowicie zaprzestały produkcji tlenu, co sprzyjało powstaniu osadów bogatych w Fe

-osady polodowcowe zakończone czapą węglanową lub dolomitową (powstała po silnej erozji chemicznej już po gwałtownym ociepleniu klimatu)

-2,3 mld lat temu powstały pierwsze bakterie zdolne do fotosyntezy. Wytworzony przez nie tlen spowodował rozkład zawartego w atmosferze metanu. Gaz ten jest dużo lepszym czynnikiem powodującym efekt cieplarniany niż dwutlenek węgla; Słońce było trochę zimniejsze i dostarczało Ziemi mniej energii.

-jeżeli lód pokryje planetę do 30stopnia to potem już idzie mu gładko (więcej energii odbijanej niż absorbowanej z kosmosu)

Przeciw:

-ludzie nie umieją sobie wyobrazić całej Ziemi pokrytej lodem

-i przed i po istniało na Ziemi życie

60. Inne zlodowacenia prekambryjskie i ich przyczyny

O ich obecności świadczą tillity (kopalne gliny zwałowe), skały osadowe powstałe w wyniku topnienia gór lodowych w oceanie a także osady fluwioglacjalne. Główne kompleksy skał powstałe w wyniku działalności lądolodów są w paleoproterozoiku (2,3-2,2 mld)- formacja Gowganda w Kanadzie i neoproterozoiku (0,96-0,6 mld w tym czasie były 4 epoki lodowcowe, ostatnia zwana Varanger z nich 0,6 mld lat temu pozostawiła po sobie ślady na wszystkich kontynentach (poza Antarktydą). Przyczyny zlodowaceń to uwalnianie O2 w wyniku fotosyntezy, niestabilna oś obrotu Ziemi, słabe naświetlanie słoneczne.

61. Jaki wpływ miały prekambryjskie zlodowacenia na rozwój życia na Ziemi (przepis na zwierzęta)?

Skutki zlodowaceń - dla ewolucji świata organicznego stres ekologiczny (wymieranie) i gwałtowne odrodzenie życia, ewolucja Metazoa (efekt szampana). Zwolennicy teorii Ziemi- śnieżki zauważyli, że zakończenie okresu zlodowacenia miało miejsce kilka milionów lat przed eksplozją kambryjską. Pojawiła się sugestia, że zamrożenie planety mogło być czynnikiem zwiększającym presję ewolucyjną, co zwiększyło tempo rozwoju prymitywnych organizmów. Z drugiej strony po zakończeniu epoki lodu warunki stały się bardzo cieplarniane, co pozwoliło na rozwój ogromnej różnorodności organizmów.

Kambryjska eksplozja życia - pojawiają się wszystkie grupy bezkręgowców.

62. Najstarsza skorupa kontynentalna, najstarsze kontynenty (Vaalbara, Slave, Superia, Rodinia, itp.)

Najstarszy hipotetyczny kontynent zlepiony z najstarszych fragmentów skorupy ziemskiej - 3,6 - 2,7 mld lat (paleo-neoarchaik) Vaalbara = Pilbara (W Australia) + Vaalbaar (S Afryka)

Hipotetyczne kontynenty z końca archaiku:

Laurencja = Kaapvaal + Sclavia + Superia

Pierwsze superkontynenty:

Vaalbara

Superia

Sclavia

Nuna

Rodinia

Kraton Slave - aktualnie znajduje się NW części Kanady, jego wiek to około 2.73-2.63 Ma. Prawdopodobnie powstał on z superkratonu Sclavia.

Rodinia - uformowała się około 1100 mln lat temu, w skład Rodinii wchodziły m.in. dzisiejsze: Australia, Antarktyda i Ameryka Północna. Około 750 mln lat temu Rodinia rozdzieliła się na trzy części. Pomiędzy nimi otworzył się nowy ocean - Panthalassa. Ameryka Północna (Laurencja) popłynęła na południe, Australia, Antarktyda i Indie (Gondwana) odsunęły się na północ, "w środku" znalazło się Kongo (obszar środkowozachodniej Afryki).

Vaalbara to pierwszy teoretyczny superkontynent. Vaalbara uformowała się w środkowym archaiku (około 3,3 mld lat), a rozpadła na początku proterozoiku. Nazwa powstała przez połączenie nazw dwóch prastarych fragmentów skorupy ziemskiej: Pilbara (zachodnia Australia) i Kaapvaal (południowa Afryka), z których powstała.

Slave i Superior -archaiczny terran w N Kanadzie

63. Co to są Deuterostomia, Bilateria, początki ich rozwoju?

Bilateria - organizmy posiadające oboczną symetrię. Organizmy te pojawiły się ok. 600 mln lat temu. Najstarszym znanym zwierzęciem dwubocznie symetrycznym jest Vernanimalcula - odkryta w skałach pochodzących z chińskiej prowincji Kuejczou.

Bilateria dzielą się na dwie duże grupy:

-pierwouste (Protostomia)

-wtórouste (Deuterostomia)

Deuterostomia - wtórouste (jem jedną stroną wydalam drugą stroną), zwierzęta trójwarstwowe, u których w rozwoju zarodkowym, w → gastruli pragęba staje się odbytem, a otwór gębowy powstaje wtórnie na przeciwległym końcu zarodka.

Wtórouste, wtórnogębowce (Deuterostomia) - grupa zwierząt dwubocznie symetrycznych, przeciwstawiana pierwoustym. Wtórouste są wielokomórkowe i charakteryzują się tym, że w rozwoju zarodkowym otwór gębowy pojawia się po drugiej stronie ciała niż otwór gastruli (pragęba). Ten ostatni po okresie zarodkowym staje się u wtóroustych otworem odbytowym.

Zwierzęta dwubocznie symetryczne (Bilateria) - zwierzęta charakteryzujące się dwustronną, lustrzaną symetrią budowy ciała. Według najnowszych odkryć dokonanych na terenie Chin, organizmy te pojawiły się ok. 600 mln lat temu. Najstarszym znanym zwierzęciem dwubocznie symetrycznym jest Vernanimalcula - odkryta w skałach pochodzących z chińskiej prowincji Kuejczou.

64. Vetulicolia i Yunannozoa - co to jest? (najstarsze strunowce i półstrunowce)

Vetulicolia- prymitywne wtórouste z bardzo wczesnego kambru z Chin.

Yunnanozoon- strunowiec lub półstrunowiec z niższego kambru w prowincji Yunnan.

65. Najstarsze kręgowce (Agnatha)

Bezżuchwowce, bezszczękowce (Agnatha, czyt. agnata) nadgromada prymitywnych, pozbawionych szczęk kręgowców wodnych, do której należą minogokształtne i śluzicokształtne oraz wymarłe rzędy Osteostraci , Heterostraci, Coelolepida.

66. Opisz kambryjskie budowle węglanowe i ich budowniczych.

Najstarsze rafy organiczne z wykształconą strukturą szkieletową są reprezentowane przez niskie kopce węglanowe. Główni budowniczy to archeocjaty czyli organizmy odżywiające się przez wychwytywanie z wody morskiej cząstek organicznych. Archeocjaty uważa się za gąbki. Głowną część węglanu wapnia dostarczały jednak inne organizmy nieznanej przynależności, które porastając szkielety archeocjat łączyły je w jedną masywna całość. Z końcem wczesnego kambru archeocjaty wymarły a raf nie ma aż do środkowego ordowiku.

67. Fauna łupków z Burgess (w tym także historia odkrycia i znaczenie dla nauki)

Łupki z Burgess (ang. Burgess Shale) - stanowisko paleontologiczne typu Konservat-Lagerstätte, odkryte 31 sierpnia 1909 roku przez Ch. Walcotta w Górach Skalistych na przełęczy Burgessa (Kolumbia Brytyjska, Kanada), znajdujące się obecnie w obrębie Parku Narodowego Yoho. Zawiera środkowokambryjskie skamieniałości zachowane w czarnoszarym łupku mułowcowym, związane z biocenozą rozwiniętą u podnóża skłonu (na głębokości około 100 metrów) zachodniego szelfu kontynentu Laurencji w strefie równikowej. Jej wiek określa się na około 520 milionów lat.

Fauna (ponad 140 taksonów) reprezentowana przede wszystkim przez różnego rodzaju stawonogi: Marrella, Canadaspis, Olenoides (trylobit), drapieżne Anomalocaris, Laggania, Opabinia; gąbki - Vauxia; niezmogowce - Ottoia; pennatularie - Thaumaptilon; pazurnice: Hallucigenia, Aysheaia; pierścienice - Canadia; eldonioidy - Dinomischus, mięczaki - Wiwaxia oraz ramienionogi, szkarłupnie. Z łupków z Burgess znany jest jeden z najstarszych strunowców - Pikaia.

Podobne stanowisko zostało znalezione później w Chengjiang (prowincja Junnan, Chiny).Stanowisko łupków z Burgess, jako część kanadyjskich Gór Skalistych, od 1984 roku znajduje się na liście światowego dziedzictwa kulturowego i przyrodniczego ludzkości UNESCO.

68. Życie w kambrze (rozwój życia bezkręgowców i kręgowców, drobna fauna muszlowa

MMS...)

Kambr- życie ograniczone w zasadzie do środowisk morskich. Najstarszy kambr to proste organizmy szkieletowe. W środkowej części wczesnego kambru pojawia się fauna tommotu (po raz pierwszy na syberii). To masa drobnych elementów szkieletowych trudnych do przypisania istniejącym typom ale obejmuje też gąbki, jednotarczowce, ramienionogi oraz organizmy wyjściowe dla mięczaków. Bardzo urozmaicone formy szkieletów u zwierząt. W ostatnich kilku mln lat wczesnego kambru pojawiają się trylobity (stawonogi), jednotarczowce, archocjaty, jamochłony, robaki, ramienionogi, mięczaki (slimaki), szkarłupnie, konodonty, akritarchy.

69. trylobity

Trylobity (†Trilobita, z gr. treis - trzy + lobos - płat) - gromada wymarłych morskich stawonogów o owalnym i spłaszczonym grzbietobrzusznie ciele, z wyraźnie wyróżnioną częścią głowową, tułowiową i ogonową. Od strony grzbietu przykryte wapiennym pancerzem. Dwie głębokie bruzdy wzdłuż dłuższej osi ciała dzielą optycznie jego powierzchnię na trzy płaty (stąd nazwa gromady). Pojawiły się w połowie wczesnego kambru, a wymarły z końcem permu.

Pancerz trylobita składa się z tarczy głowowej (cephalon), tułowiowej (thorax) i ogonowej (pygidium). Każda z tych części może być zaopatrzona w kolce, u niektórych gatunków dłuższe niż sam osobnik. Formy o licznych i długich kolcach wykorzystywały je prawdopodobnie do życia na grząskich dnach.

Centralną część cephalonu stanowi wypukła glabella, a po jej bokach leżą bardziej płaskie policzki ze wzgórkami ocznymi, na których są rozmieszczone liczne soczewki oczne (do 15000 w jednym oku). Wyjątkowość wielosoczewkowych oczu trylobita polegała na tym, że soczewki były nieorganiczne, zbudowane z kryształów kalcytu. Thorax składa się z szeregu segmentów, które były ruchomo połączone, co umożliwiało większości trylobitów zwijanie się w razie niebezpieczeństwa. U form planktonicznych jest bardzo krótkie (2-3 segmenty), u pozostałych składa się z kilkunastu segmentów. Pygidium u większości gatunków kambryjskich było również złożone z ruchomo połączonych segmentów i słabo wyodrębnione od thoraxu. U form młodszych segmenty były mniej mobilne, a tarcza ogonowa staje się wyraźnie oddzielona od tułowiowej. Jednak tylko u nielicznych rodzajów dochodzi do zaniku segmentowania i wykształcenia jednolitej wizualnie płyty.

Większość trylobitów chodziła po dnie (bentos), choć były też nieliczne formy planktoniczne. Największe gatunki przekraczały 70 cm, ale zdecydowana większość miała niewielkie rozmiary, rzędu kilku centymetrów.

Ich pancerze zachowały się dobrze, a znaczna liczebność i szybkie tempo ewolucji sprawiły, że niektóre gatunki, a nawet rodzaje są przydatne w badaniach stratygraficznych. Trylobity są dobrymi skamieniałościami przewodnimi. W kambrze są podstawą wiekowego podziału tego okresu (za wyjątkiem najniższej części kambru dolnego). Na przykład, rodzaj Holmia jest typowy dla dolnego kambru, a Olenus dla kambru górnego. Pomiędzy tymi warstwami spotyka się przedstawicieli rodzaju Paradoxides. W ordowiku są podstawą datowań utworów płytkowodnych. W sylurze i dewonie używane jako skamieniałości pomocnicze w datowaniu. W dewonie późnym ich liczebność i zróżnicowanie spada, a od początku karbonu była to już grupa marginalna. Wymarły w czasie wielkiego wymierania pod koniec permu

82. Charakterystyczna fauna syluru (wielkoraki, graptolity), organizacja drabiny troficznej w sylurze

Graptolity i konodonty są w dalszym ciągu dobrze rozwijającymi się grupami o dużym znaczeniu biostratygraficznym. Bentos osiadły reprezentują gąbki, stromatoporoidy koralowce (szczególnie denkowce), liliowce i mszywioły, tworzące rafy sylurskie. Po dnie wędrowały trylobity i drapieżne staroraki, na które polowały łodziki - przodkowie współczesnych głowonogów, o prostych muszlach, gigantycznych rozmiarach (do 9 m) i twardych "dziobach", którymi mogły skruszyć pancerze trylobitów. Do planktonu należały, między innymi, tentakulity i małżoraczki także o dużym znaczeniu biostratygraficznym. Kręgowce, obecne w morzach już od końca kambru, zaczęły przybierać kształt coraz bardziej przypominający ryby. Bezszczękowce były filtratorami

83. Jakie trudności musiały pokonać organizmy aby zasiedlić lądy?

85. Najstarsze lądowe rośliny naczyniowe. Podział i ewolucja psylofitów.

Królestwo: PLANTAE (rośliny niższe, wyższe)

TYP: TRECHEPHYTA (rośliny naczyniowe)

    1. Klasa: PSYLOPHYTA (psylofity)

Najstarsze rośliny lądowe, znamy je z górnego syluru i dewonu. Są gromadą silnie zróżnicowaną. Były to rośliny zielone, o liściach szczątkowych, nie posiadały korzeni, a coś w rodzaju rozgałęzionych kłączy (bulwy z chwytnikami). Pędy psylofitów pokryte były skórką z aparatami szparkowymi, pod którymi znajdowała się kora pierwotna, w środku znajdował się rdzeń z tkanką naczyniową. Wzrost pędów odbywał się szczytowo, na końcach pędów znajdowały się grubościenne zarodnie, które mogły być albo pojedyncze albo skupione.

    1. Klasa: CYROPSIDA (widłaki)

Najstarsze widłaki znane są z górnego syluru